Het gaat niet om de toon maar om de terreur Cliteur, P.B.

Citation Cliteur, P. B. (2007). Het gaat niet om de toon maar om de terreur. Opinio Luris : Rechtsfilosofisch En Rechtstheoretisch Studentenblad, 6-9. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/14626

Version: Not Applicable (or Unknown) License: Non-exclusive license Downloaded https://hdl.handle.net/1887/14626 from:

Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).

Jaargang 1, nummer 31 €2,50

NIEUW weekblad

Opinio17 – 23 augustus 2007 Paul Cliteur Joost Zwagerman Het gaat De ongelofelijke niet om slechtheid van de toon God en Allah maar om Vier opinies Hans Jansen over het debat de terreur van dit moment De koran Theodore Dalrymple moet goed Ehsan Jami en gelezen Salman Rushdie worden Een nieuwe Briefwisseling Programmamaker Sarah Verroen, die lange tijd voor VPRO-radio werkte, houdt het voor gezien: zij emigreert naar Frankrijk. Van haar beweegredenen voor deze belangrijke stap heeft haar landgenote en vriendin Xandra Schutte, publicist en uitgever bij Meulenhoff en woonachtig in , wel een idee. Maar toch, moet je je land wel verlaten als het je hier niet meer bevalt? Of moet je juist blijven en ervoor zorgen dat het beter wordt? De komende weken onderhouden Schutte en Verroen over deze en verwante kwesties een briefwisseling.

Opinio Audio Opinio Mobiel Opinio Multimedia Studenten lezen Opinio voor de halve prijs € 25 17 – 23 augustus 2007 Opinio pagina 

door Paul Cliteur Het gaat niet om de toon maar om

In zijn voortreffelijke artikel over terrorisme in Opinio 19 (‘Sluipende ont- wrichting’), wijst de Nederlandse terro- de terreur risme-deskundige Uri Rosenthal op twee vormen van nieuw terrorisme. Allereerst gaat het vaak om catastrofale acties waar- bij zoveel mogelijk onschuldige slachtof- fers worden gemaakt (11 september, Ma- drid, Londen). Ten tweede gaat het om Na de mishandeling van PvdA- Paul Cliteur is hoogleraar opzichtig, wreed geweld tegen prominente Encyclopedie van de rechtsweten- personen. Ter illustratie wijst Rosenthal op raadslid Ehsan Jami relativeerde schap aan de Universiteit Leiden. de onthoofding van de Amerikaanse jour- Wouter Bos het recht van zijn Dit voorjaar verscheen zijn boek nalist Daniel Pearl, op 2 februari 2002,1 en Moreel Esperanto: naar een auto- op de gruwelijke moord op Theo van Gogh, partijgenoot om zijn opvattingen nome ethiek (De Arbeiderspers). op 2 november 2004.2 uit te dragen: ‘Op het moment Ik wil het hier vooral hebben over de tweede vorm: geweld tegen personen of dat Jami, of de mensen om hem het dreigen daarmee. Het geval van Ayaan heen, dat recht gelijkstellen aan Hirsi Ali is natuurlijk het bekendst, omdat zij na haar vertrek uit Nederland een inter- het beledigen van moslims of nationale ster is geworden. Maar intimida- hun geloof, heb ik geen enkele ties, grotere en kleinere, komen met grote regelmaat voor. behoefte me daar als partij achter In oktober 2005 zag de 21-jarige Hasna te stellen.’ Het commentaar van Bos El Maroudi zich genoodzaakt haar column in NRC Handelsblad te beëindigen. El Ma- is kenmerkend voor het debat over roudi, zelf Arabier, had naar het oordeel radicaal-islamitische gewelddaden van woedende Berbers te harde woorden geschreven over de Berbercultuur. De co- en bedreigingen – steevast wordt lumniste kreeg honderden bedreigingen via verwezen naar ‘beledigende’ of e-mail, en ze werd ook direct op straat be- dreigd.3 ‘kwetsende’ uitlatingen die de Ook de kunstenaar Rachid Ben Ali werd slachtoffers van dat geweld zouden op straat bedreigd, in januari 2005.4 Ben Ali wilde met zijn kunstwerken, die wer- hebben gedaan. Volgens Paul Cliteur den geëxposeerd in het Cobra-museum in wordt daarmee de aandacht voor Amstelveen, een discussie aangaan over de islam. Wethouder Aboutaleb regelde per- de oorzaken van religieus geweld soonsbewaking voor hem. verdreven door vragen over de Van recenter datum is dat de schrijfster Naima El Bezaz zó intimiderend werd be- ‘toon’ van de critici. Een essay over dreigd dat zij de openbaarheid wilde mij- straatschenderij en terrorisme, en den en zelfs niet op het Boekenbal wilde verschijnen (wat uiteindelijk toch wel ge- over de hardnekkige mythe van de beurde).5 toonhoogte. Voordat Theo van Gogh werd vermoord, pagina  Opinio 17 – 23 augustus 2007

werden bedreigingen enigszins gebagatel- nooit beledigd gevoeld.” liseerd; degenen die erover klaagden, werd Deze zinnen zijn, voorzover mij bekend, voorgehouden dat zij niet moesten over- door geen enkele commentator serieus ge- drijven of dat ze een beetje Zivilcourage nomen. En dat is ook niet zo vreemd. Dat moesten tonen. Maar dat geluid is om be- een religieus terrorist het – zoals Moham- grijpelijke redenen verstomd. Wat merk- med B. het zo onverbloemd heeft verwoord waardig genoeg wél is gebleven, is de grote Mohammed B. tegen de moeder – als zijn religieuze plicht kan zien iemand verlegenheid van de Nederlandse samen- te straffen voor godslastering wanneer de leving en met name de bestuurlijke en cul- van Theo van Gogh: ‘Het hele staat in gebreke blijft, is voor hedendaagse turele elite met het onderwerp. Noch de geseculariseerde Nederlanders net zo on- overheid noch de culturele elite lijken verhaal dat ik mij beledigd zou begrijpelijk geworden als Abraham die zijn er goed raad mee te weten. Tegenwoor- zoon wil doden als hij een stem uit de he- dig wordt het verschijnsel wel onderkend, voelen (…), dat is allemaal mel hoort (Genesis 22: 1-13) of Jefta die maar het geweld en de agressie waarmee zijn dochter offert omdat hij dat aan God sommige mensen worden geconfronteerd, niet waar. Ik heb gehandeld uit heeft beloofd (Richteren 11:38). En de Ne- worden ‘verklaard’ vanuit het eigen gedrag derlandse overheid blijft ook Oost-Indisch van die mensen. Zij zouden het geweld als geloof (…), ik heb uit overtuiging doof voor al die verklaringen waarin reli- het ware zelf hebben opgeroepen, door de gieuze terroristen verklaren wat hen be- toon en de wijze waarop zij columns heb- gehandeld, en niet omdat ik uw weegt. En zo blijft men maar herhalen dat ben geschreven of films of schilderijen ‘beledigen’ en ‘kwetsen’ de directe aanlei- hebben gemaakt – het geweld is eigenlijk zoon haat omdat hij mij heeft ding zijn geweest voor die moord. Het is- ‘hun eigen schuld’. lamisme als politiek-religieuze ideologie Als dit waar zou zijn, dan zouden we al- beledigd als Marokkaan. Ik heb blijft daarbij een gesloten boek. leen door die columns niet te schrijven, die Dat was overigens niet alleen zo ten filmsniet uit te zenden en die schilderijen mij nooit beledigd gevoeld’ tijde van de moord op Theo van Gogh; het niet te maken, het terrorismeprobleem of is tegenwoordig nog precies hetzelfde. Het het probleem van het kleinere maar intimi- volgende voorbeeld is ontleend aan de ac- derende geweld kunnen beteugelen. Dat tualiteit. is een optimistische gedachte. Maar het is Op zaterdag 4 augustus 2007 werd zeer de vraag is of het waar is. PvdA-raadslid Ehsan Jami, oprichter van een comité voor ex-moslims, op straat in Laat ik proberen het nieuwe terrorisme elkaar geslagen. Volgens Jami waren de da- waarvan Rosenthal gewag maakt, in een ders een Somaliër en twee Marokkanen. breder kader te plaatsen. Het hedendaagse Hij hoorde hen roepen: “Hé, kankergozer, terrorisme heeft specifieke eigenaardighe- wat zit jij nou te lullen over de islam?” den die het onderscheidt van oudere en be- Jami was ondanks de bedreigingen aan kender vormen van terrorisme. We kennen het adres van Hirsi Ali en de moord op Van het terrorisme dat gericht is op het realise- ber 2004 een handgranaat naar de politie ‘persoon’ niet worden beledigd. Daarom Gogh noch door de lokale noch door de na- ren van een eigen staat of op een afschei- gooide), Mohammed B. (de moordenaar denken veel mensen ook dat L., W. en Mo- tionale autoriteiten in een beveiligingsre- ding van het nationale staatsverband.6 We van Theo van Gogh) en vele kleinere ge- hammed B. als individuen zijn beledigd gime opgenomen, hoewel toch algemeen kennen ook het terrorisme dat seculier van weldsplegers aantreffen, treffen we ook in door het kwetsende karakter van de kritiek bekend was dat hij met enkele anderen in aard is en zich richt op politiek-ideologi- Europa aan in de tijd dat de Inquisitie men- op hun godsdienst of door een onheuse september 2007 een comité van ex-mos- sche doelstellingen, zoals dat van de RAF. sen om religieuze redenen veroordeelde en behandeling door de Nederlandse samen- lims zou presenteren. Naar het oordeel van Deze twee vormen van terrorisme zijn liet executeren.9 Maar omdat westerse sa- leving, die hen op het pad van geweldda- experts op het gebied van afvalligheid, zo- voor westerse mensen in zekere zin ver- menlevingen – ondanks alle schijn van het dig verzet heeft gebracht. Het is de ‘toon’ als de Nederlandse journalist Michiel He- klaarbaar, want zij appelleren aan typisch tegendeel – zo sterk zijn geseculariseerd, van de kwetsers geweest die verkeerd was. gener11 en de islamdeskundige Ibn War- westerse preoccupaties. In het eerste ge- is men dit ‘vergeten’. De Tachtigjarige Oor- Volgens veel mensen was de moord op Van raq12, rust op afvalligheid in de islamitische val gaat het bijvoorbeeld om de controle log, de Dertigjarige Oorlog, de strijd tussen Gogh een bevestiging van de stelling dat wereld een groot taboe.13 over een stuk territorium die men met ge- Arminianen en Gomaristen – het is natuur- terroristen scherp reageren op ‘beledigin- Mensen die de boeken van deze experts weld wil afdwingen. In het tweede geval lijk allemaal wel te vinden in de geschiede- gen’. Niemand kon zó scherp beledigen als niet hebben gelezen, hadden in de krant gaat het om het met gewelddadige midde- nisboeken, maar die geschiedenis hebben Theo van Gogh. En Van Gogh werd ver- wel kunnen lezen over Abdul Rahman.14 len realiseren van sociale gelijkheid. Maar de hedendaagse geseculariseerde lezers moord. Dus werd hij vermoord vanwege Tegen Abdul Rahman werd begin 2006 in het nieuwe terrorisme gaat het om iets niet geïnternaliseerd in de zin dat zij zich die beledigingen, zo denken veel mensen. in Afghanistan de doodstraf geëist om- wat voor veel westerse commentatoren en werkelijk kunnen voorstellen hoe belang- En aangezien men zelden kritische vra- dat hij van de islam naar het christendom mensen die van die commentaren kennis- rijk religie enkele honderden jaren geleden gen bij dit veronderstelde causale verband was overgegaan. De 41-jarige man dreigde nemen eigenlijk ‘onbegrijpelijk’ is: het rea- was in het leven van mensen. Paradoxaal stelt, leidde de moord op Van Gogh dus ter dood te worden veroordeeld door een liseren van een religieuze utopie en het in- genoeg geven veel mensen aan zich dat wél niet tot een diepgaand debat over de we- sharia-rechtbank. Er werd internationaal timideren van mensen die daar kritische te kunnen voorstellen met betrekking tot reldbeschouwing van de moordenaar, maar geprotesteerd tegen deze vorm van recht- kanttekeningen bij plaatsen. nieuwe Nederlanders, tot de immigranten over de grenzen van het ‘kwetsen’ en ‘be- spraak. De president van Afghanistan zat Wat wereldwijd in opkomst is, is een ge- en hun kinderen uit de islamitische wereld. ledigen’. Kortom, de focus verschoof van met de zaak in zijn maag en verklaarde dat welddadige politiek-religieuze ideologie Voor deze mensen, zo wordt dan gezegd, is Mohammed naar Theo. Hoe had Theo zo de doodstraf, als die zou worden opgelegd, die wel wordt aangeduid als ‘islamisme’ en religie zó belangrijk dat men hen niet ‘tot onfatsoenlijk kunnen zijn? Had hij niet al niet ten uitvoer zou worden gebracht. De die geweld niet schuwt. Dat ‘islamisme’ is in het diepst van hun ziel’ moet beledigen, eerder tot de orde geroepen moeten wor- Afghaanse rechter verwees de zaak ver- dus niet identiek aan ‘de islam’, maar het zoals bijvoorbeeld de vermoorde Van Gogh den? volgens terug naar het Openbaar Ministe- ontleent wel zijn inspiratiebronnen aan zou hebben gedaan. Maar wanneer we dan Daarbij ging men volledig voorbij aan rie, vanwege ‘vormfouten’ die zouden zijn heilige teksten en onderdelen van de hei- nader ingaan op wat volgens deze mensen wat de moordenaar zelf in een toelichting gemaakt door de aanklagers. Dit leek uit- lige traditie.7 Het zijn die bronnen waarop de homo religiosus drijft, dan blijkt al snel op zijn motieven naar voren had gebracht. komst te bieden voor Rahman, maar op 27 jongeren zich oriënteren. Het islamisme dat zij zich totaal niet kunnen inleven in Tegen de moeder van het slachtoffer zei maart 2006 gingen meer dan duizend Af- keert zich tegen de scheiding van kerk en het wereldbeeld van Bilal L., Jason W., Mo- hij op 25 juli 2005, tijdens de terechtzit- ghanen in de noordelijke stad Mazar-e- staat, tegen homoseksualiteit, tegen een hammed B., Samir A. en de vele anonieme ting: “Dus het hele verhaal van dat ik mij Sharif de straat op om te protesteren tegen vrijzinnige omgang met religie, tegen afval- internetbedreigers. Aan hen worden aller- beledigd zou voelen als Marokkaan of om- de mogelijke vrijlating van Rahman. Let ligheid (apostasie), tegen religiekritiek, ja lei opvattingen toegedicht die helemaal dat hij mij geitenneuker zou hebben ge- wel: er werd dus niet vóór zijn vrijlating ge- tegen het hele moderne leven. niet kenmerkend zijn voor het wereldbeeld noemd, dat is allemaal niet waar. Ik heb protesteerd, maar tégen. Uiteindelijk bood Nu is dit voor de westerse wereld on- van religieuze terroristen en kleinere ge- gehandeld uit geloof. En ik heb zelfs aange- asiel in het buitenland uitkomst voor zijn begrijpelijk geworden, maar het is niet al- weldplegers, maar eerder voor het wereld- geven dat als het mijn vader was geweest precaire situatie. tijd onbegrijpelijk geweest. Ook in Europa beeld van volledig geseculariseerde Neder- of broertje, ik precies hetzelfde had ge- Dit alles zou voldoende reden moeten hebben zich chiliastische en apocalypti- landers of gelovigen wier overtuiging tot daan. Dus u kunt mij echt niet verdenken zijn om te beseffen dat radicale jongeren – sche bewegingen gemanifesteerd.8 De- een vorm van vrijzinnigheid is verdampt en van enige sentimentaliteit.”10 Ook zei hij geïnspireerd door een land als Afghanistan zelfde intolerante houding die we ten aan- die nauwelijks van een volledige seculari- bij deze zelfde gelegenheid: “Wat ik wel wil – zich keren tegen geloofsafval als zoda- zien van afvalligheid en religiekritiek bij satie valt te onderscheiden. dat u weet, is dat ik uit overtuiging heb ge- nig. Dat is echter voor de westerse media Bilal L. (veroordeeld voor het bedreigen Kenmerkend voor de hedendaagse gese- handeld en niet omdat ik uw zoon haat om- en burgers in Europa zó onbegrijpelijk dat van Wilders en in de gevangenis ronselen culariseerde wereld is een sterk individu- dat hij een Nederlander is of omdat hij mij men de oorzaak van het geweld tegen Jami voor de jihad), Jason W. (die op 10 novem- alistische oriëntatie. Men mag daarom als heeft beledigd als Marokkaan. Ik heb mij 17 – 23 augustus 2007 Opinio pagina 

– net als dat tegen Van Gogh en Hirsi Ali in- Ook bij de leider van de PvdA, Wouter dertijd, of tegen Salman Rushdie nog eer- Bos, lijken we de mythe van het beledigen der – blijft zoeken in de toon en bewoor- weer tegen te komen. In een interview dat dingen waarop hij zijn opvattingen naar gewijd is aan het geweld tegen zijn partij- buiten brengt. genoot Jami, geeft Wouter Bos aan geen Het verklaren van geweld vanuit wat moeite te hebben met geloofsafval. “Maar men het ‘kwetsen’ en ‘beledigen’ door de Als religieus geweld zou worden op het moment dat hij, of de mensen om slachtoffers van het geweld noemt, be- hem heen, dat recht gelijkstellen aan het gint eigenlijk al bij de verslaglegging in de uitgelokt door beledigingen, beledigen van moslims of hun geloof, heb kranten. Zo staat in nrc.next dat de bedrei- ik geen enkele behoefte me daar als par- gingen aan het adres van Jami begonnen dan zouden we alleen door tij achter te [scharen].”18 Uit deze woorden ‘na publicatie van een interview in Trouw kunnen we opmaken dat er de gegronde waarin Jami de profeet Mohammed een die columns niet te schrijven vrees bestaat dat ook Bos in de ban is ge- “crimineel” en een “verschrikkelijke man” raakt van de mythe dat geweld wordt ver- noemde, die te “vergelijken” was met en die filmsniet uit te zenden oorzaakt door kwetsen en beledigen. Nog Osama bin Laden of Saddam Hussein. Eer- onverbloemder wordt deze mythe ver- der al had Jami gezegd dat er bepalingen in het terrorismeprobleem woord door Mohammed Rabbae, die in een de koran staan die “achterlijk” zijn’.15 commentaar op de kwestie-Jami schrijft: Voor de Nederlandse krantenlezer kunnen beteugelen. Een “Voor sommige critici van de islam is het wordt de mishandeling van Jami daarmee makkelijker de scheldkanonnades op af- enigszins ‘begrijpelijk’. Een profeet een optimistische gedachte, maar stand te hanteren dan het debat met argu- ‘crimineel’ noemen of een ‘verschrikkelijke menten aan te gaan. Scheldkanonnades man’, is dat niet een vorm van schelden? het is de vraag of dat waar is lossen geen problemen op, maar verster- Het roept herinneringen op aan een uit- ken wel het radicaliseringsproces onder spraak van Hirsi Ali, waarin zij de profeet moslims. De vicieuze cirkel van provoca- als ‘tiranniek’ en ‘pervers’ omschreef.16 ties en geweld is dan rond.”19 Wat kan de zin van dergelijke uitspraken Hierin kan men twee punten onderken- zijn? Ook het woord ‘achterlijk’ is bijzon- nen. Allereerst valt op dat één enkele uit- der beladen geraakt, omdat het herinnert spraak die iemand zich misschien eens aan een uitspraak van Pim Fortuyn. Door heeft laten ontvallen, wordt opgevoerd het eindeloos herhalen van de uitspraken als ‘scheldkanonnades’ (meervoud). Het van deze mensen in de media worden de tweede dat naar voren komt, is dat die ver- geesten rijp gemaakt voor de opvatting dat meende scheldkanonnades het radicali­ we niet zozeer met een probleem van reli- seringsproces onder moslims zouden ver- gieus terrorisme door radicaliserende jon- klaren. Dat is uiterst onwaarschijnlijk, geren te maken hebben, maar met het ver- omdat er niemand is die ‘scheldkanonna- baal terrorisme van een onfatsoenlijke des’ uit. De enige die zich daaraan zou heb- intelligentsia. Vandaar is het nog maar een naar voren brengt, maar dat hij dat toch als Jami moeten die uitspraken echter nog ben overgegeven, is al lange tijd geleden kleine stap naar de stelling dat wie kaatst, verantwoord acht omdat er een hoger doel even worden ingeprent, om de boodschap vermoord, en sindsdien is het op dat front de bal moet verwachten, en dat verbale mee wordt gediend. Dat laatste is vaak de over te brengen dat de bedreigingen een muisstil. Niettemin wordt de mythe van de woestelingen dus niet verbaasd moeten houding van sociale hervormers die con- reactie zijn op de ‘toon’ en niet op de ‘in- scheldkanonnades ijverig gekoesterd. Dat zijn dat zij fysiek geweld uitlokken. troversiële zaken op de agenda zetten, houd’ van wat er gezegd is. blijkt ook uit het vervolg van wat Wouter In nrc.next hád natuurlijk moeten staan maar soms ook van wetenschappers. Dar- De boodschap dat fysiek extremisme Bos in het eerder genoemde interview zegt: dat de bedreigingen aan het adres van Jami win worstelde met het publiceren van zijn een min of meer begrijpelijke reactie is op “De methoden van Aboutaleb, Marcouch, begonnen ‘na publicatie van een interview theorie omdat hij zich realiseerde dat ve- verbaal extremisme was ook de hoofdstel- Albayrak en Arib, maar ook van Asscher, in Trouw waarin hij had aangegeven dat er len in hun religieuze overtuiging zouden ling van het boek van Ian Buruma over Van Koole, Bos en Terstall om hetzelfde te be- in de islamitische wereld een taboe op af- worden gekwetst (ook zijn eigen vrouw). Gogh, een boek dat ondanks het feit dat de pleiten, zijn vele malen effectiever.” Zijn valligheid rust en dat hij voornemens was Toch publiceerde hij zijn boek, omdat hij schrijver al vele jaren in de Verenigde Sta- deze felicitaties van Bos aan zijn partijge- in Nederland een comité voor ex-moslisms meende dat de ontwikkeling van de biolo- ten woont, een typisch Nederlands boek noten (en zichzelf) niet wat voorbarig? op te richten’. Maar dat staat er niet. Dit gie (het hogere doel) daarmee gediend zou is.17 Buruma’s boek verwoordt haarscherp Het probleem lijkt het volgende te zijn: heeft te maken met het feit dat journalis- zijn. de houding van de Nederlandse politieke, op het moment dat radicale jongeren of ji- ten – net als het grote publiek en vooral de Het is dus een onjuiste en eigenlijk ook bestuurlijke en culturele elite ten aanzien hadisten worden geconfronteerd met kri- culturele elite – in de ban zijn van de my- malicieuze aantijging te beweren dat wan- van het religieus gemotiveerd terrorisme. tiek die zij totaal niet als bedreigend erva- the dat het beledigen de radicalisering in neer een groep zich als ‘gekwetst’ opstelt Maar wat men vergeet, is dat – om maar ren, laten zij niets van zich horen. Worden de hand werkt: de gedachte dat geweld een als gevolg van uitlatingen van een andere één voorbeeld te noemen – Bilal L. ook zij daarentegen geconfronteerd met een reactie is op geestelijke wonden die zijn groep, deze laatste groep geen ander doel de Amsterdamse hoerenbuurt wilde op- aanpak die bij hen een gevoelige snaar geslagen door agressieve schrijvers. zou hebben dan het kwetsen van de eer- blazen. En dat de Amsterdamse wallen nu raakt, dan reageren zij met geweld. Het feit Deze theorie heeft zich diep geworteld ste groep. niet bepaald een speciaal project van Wil- dat er op de methoden van sommige van in de Nederlandse samenleving. Zij wordt Het ergste daarbij is overigens niet de ders’ PVV zijn. Men staat er niet bij stil dat de genoemde politici helemaal niet wordt drie keer per week in drie verschillende genoemde boosaardigheid, maar de fatale de islamisten die de straat op gingen om te gereageerd, heeft niet te maken met het publicaties (NRC Handelsblad, Trouw en uitwerking ervan op het antiterrorismebe- protesteren tegen de vrijlating van Abdul ‘fatsoenlijke karakter’ van hun interventies, HP/De Tijd) in min of meer identieke be- leid. Het koesteren van de mythe van de Rahman, een verandering van geloof op maar met het feit dat ook maar niemand woordingen herhaald door J.A.A. van gekwetste gevoelens als oorzaak van radi- zichzelf reden genoeg vinden om geweld iets van die interventies heeft gemerkt, ook Doorn. De theorie vindt ook aanhang in de calisering staat een adequaat begrip van de te gebruiken. Dat heeft helemaal niets te de tot jihadisme geneigde jongeren zelf hoogste regionen van de Nederlandse sa- oorzaken van religieus terrorisme en religi- maken met uitspraken van Abdul Rahman niet. Men kan bijvoorbeeld niet zeggen dat menleving. In december 2004 sprak de ko- eus gemotiveerd geweld in de weg. Zolang waarin deze ‘uit de bocht vliegt’. Hij heeft mevrouw Arib de schrik van radicale jon- ningin in haar traditionele kersttoespraak die mythe wordt gekoesterd, zal een effec- slechts die hele simpele wens om de islam geren is. Zij kennen haar niet eens. Ook de volgende zin uit: “Extremisme, in woord tief beleid ter bestrijding van het geweld in te ruilen voor het christendom. het grote publiek had waarschijnlijk nog en daad, splijt de gemeenschap.” Ook uitblijven. Men vergeet ook dat B., nog altijd de be- nooit van mevrouw Arib gehoord. Zij werd daarin zou men kunnen lezen dat kwetsen Wat bewoog Bilal L. om Geert Wilders kendste religieuze terrorist van Nederland, pas bekend toen Geert Wilders aan de orde en beledigen een vorm van ‘extremisme’ is. te bedreigen? Het grote publiek denkt: L. verschillende keren heeft verklaard dat stelde dat zij een dubbel paspoort had. Nu spreekt het voor zich dat iedere ver- was beledigd door de extremistische uit- hij geen aanstoot neemt aan beledigingen, Op het moment dat radicalen en jihadis- standige criticus van een sociaal kwaad spraken van Wilders, en het is dus enigs- maar aan het principe van de vrijheid van ten merken dat een beleid wordt gevoerd zal vermijden ‘onnodig’ te provoceren of zins begrijpelijk dat zo’n jongen zich in het meningsuiting als zodanig. Maar als zelfs dat impact op hun leven heeft, ontstaat te kwetsen. Als hij al kwetst, dan kan dat nauw gedreven voelde. Extremisme roept de verklaringen van B., waarover in de me- vanzelf een terroristische belangstelling. twee redenen hebben. De eerste reden: hij tenslotte extremisme op. En omdat Wil- dia uitgebreid is bericht en geschreven, Die terroristische belangstelling gaat ook doet het onbedoeld, maar het gebeurt om- ders al een waslijst van extremistische uit- geen enkele indruk op het Nederlandse pu- uit naar mensen die zich op de meest fat- dat hij zich niet realiseert hoe gevoelig iets spraken op zijn naam heeft staan, voelt bliek maken omdat men liever zelf iets fan- soenlijke, niet-kwetsende en niet-beledi- aankomt (merk trouwens op hoe vaak ‘be- NRC Handelsblad, nrc.next of een andere taseert dan kennis te nemen van de be- gende manier uitlaten. Laten we twee voor- ledigende’ passages uit interviews afkom- krant zich niet meer geroepen om deze uit- weegredenen van de dader, dan kan men beelden uit de kring van Bos geven om dit stig zijn). De tweede reden kan zijn dat de spraken nog even te herhalen, want we we- zich toch wel ernstige zorgen gaan maken te illustreren. criticus zich wel realiseert dat een ander ten sowieso al dat ze de oorzaak zijn voor over de state of denial waarin het grote pu- In november 2002 kwam de Amster- zich beledigd zal voelen door hetgeen hij zijn precaire situatie. Bij een nieuwkomer bliek en de elite zich bevinden. damse burgemeester Cohen met een plan pagina  Opinio 17 – 23 augustus 2007

Terror im Zeichen der Apokalypse, Wilhelm om religie (dat wil zeggen: de islam) voor Fink Verlag, München 2006. In het algemeen de integratie te gaan gebruiken.20 De ge- over religie en politiek in de moderne tijd: dachte achter dat plan was bij sommige Andresen, Karen en Stephan Burgdorff, red., schrijvers over dit onderwerp welbekend: Weltmacht Religion. Wie der Glaube Politik via de ‘gematigde’ moslims zouden we de und Gesellschaft bestimmt, Deutsche Verlags- radicalen moeten proberen te apaiseren. Anstalt, München 2007; en Burleigh, Michael, En: als Geert Wilders meent dat ‘gema- Iedereen mag ervoor kiezen in Sacred Causes. Religion and Politics from tigde’ moslims niet bestaan, heeft hij onge- the European Dictators to Al Qaeda, Harper lijk, want de gematigde islam en gematigde stilte van geloof te veranderen, Press, Londen 2006; Burleigh, Michael, Earthly moslims bestaan wel degelijk. Sterker nog, Powers. Religion and Politics in Europe from het grootste deel van de moslims is ‘gema- maar tot het grondrecht van de the Enlightenment to the Great War, Harper tigd’. Perennial, Londen en Sydney 2006 (2005). Wat Cohen hier over het hoofd ziet, is vrijheid van godsdienst behoort 9 Zie daarover: Green, Toby, Inquisition. The Reign dat de ‘gematigde islam’ voor radicalen of Fear, MacMillan, Londen 2007; Bennassar, een net zo grote, zo niet grotere provo- ook dat je zelf mag kiezen of Bartolomé, Brève Histoire de l’Inquisition: catie vormt dan alle verzamelde columns L’intolerance au service du pouvoir, Fragile, van Theo van Gogh bij elkaar. Het voorstel je dat publiek wilt maken of Gavaudun 1999; Pérez, Joseph, The Spanish van een burgemeester, van wie de naam Inquisition. A History, Profile Books, Londen doet vermoeden dat hij een joodse achter- niet. Vrijheid van godsdienst op 2004. grond heeft, voor het inzetten van ‘hun’ zui- 10 De tekst van de verklaring die de moordenaar vere godsdienst om ‘ware moslims’ van het kousenvoeten is een ernstige van Van Gogh tijdens zijn proces heeft uitge- rechte pad te laten afdwalen, zien zij als sproken, is te lezen op: http://www.nos.nl/ een ongehoorde provocatie. Daarom staat inbreuk op die vrijheid nosjournaal/dossiers/terreurinnederland/ in de brief die Mohammed B. op het ont- verklaringbtekst.html. zielde lichaam van Van Gogh had vastge- 11 Hegener, Michiel, Vrijheid van godsdienst, pind: “Wat vindt u van het feit dat er een Contact, Amsterdam/Antwerpen 2005. burgemeester in Amsterdam aan het roer 12 Warraq, Ibn, red., Leaving Islam. Apostates staat die een ideologie aanhangt waarin Jo- Speak Out, Prometheus Books, Amherst, New den tegen niet-Joden mogen liegen?”21 Zo York 2003. ervaren zij dat dus: als liegen. Uiterst pro- 13 Een oud boek over dit onderwerp kan men vocerend. nog steeds met vrucht lezen: Zwemer, Samuel Een tweede voorbeeld van een uiterst M., The Law of Apostasy in Islam. Answering fatsoenlijke en niet-beledigende politi- the Question Why There Are So Few Moslem cus die niettemin de woede van de radi- Converts, and Giving Examples of Their Moral calen opwekt, is natuurlijk de door Bos Courage and Martyrdom, Marshall Brothers, genoemde wethouder Aboutaleb. In een in- Londen, Edinburgh en New York 1924. terview uit april 2005 zei hij: “Ja, ik word 14 ‘Christelijke Afghaan zoekt asiel’, in: Trouw, 28 bedreigd. Niet omdat ik mij beledigend sualiteit (zoals Aboutaleb deed), het ge- den is en dat de culturele en bestuurlijke april 2006. over de islam of over de profeet heb uit- dogen van prostitutie (waartegen Bilal L. elite bereid is daartegen iets te onderne- 15 Koning, Petra de, ‘Oprichter comité voor ex- gelaten, maar omdat ik, in een reactie op zich verzette), de vrijheid van meningsui- men. Maar, zullen velen van die elite zeg- moslims mishandeld’, in: nrc.next, 6 augustus een publicatie over het boek De weg van ting (die Mohammed B. in zijn slotwoord gen: ‘Is het dan nodig om verandering van 2007. de moslim – waarin staat dat homoseksu- voor de rechtbank afwijst), de vrijheid van geloof van de daken te schreeuwen? Het 16 Zie Hirsi Ali, Ayaan, ‘Politiek schadelijk voor elen van vijf hoog naar beneden gegooid geloof (inclusief afvalligheid of het veran- is best mogelijk van geloof te veranderen, mijn ideaal’, in: Arjan Visser, De Tien Geboden, dienen te worden – heb gezegd dat het een deren van geloof) is fout en een potentieel ook in islamitische kring, als je daar maar Rainbow Pocketboeken, Amsterdam 2003, oproep is tot het verrichten van een daad voorwerp van terroristische aandacht. niet zoveel ruchtbaarheid aan geeft. Zie je pp. 7-18, p. 10: “Mohammed is, gemeten naar die in strijd is met de rechtsorde in Neder- Geradicaliseerde jongeren voelen zich wel, het is een kwestie van toonhoogte.’ onze westerse maatstaven, een perverse man. land. Zo simpel is het. Ik heb niet verwe- niet in eerste instantie beledigd, gekwetst, Antwoord: iedereen mag ervoor kiezen Een tiran.” Merk trouwens op hoe de poli- zen naar de islam, ik heb verwezen naar de gemarginaliseerd, economisch kansloos in stilte van geloof te veranderen, maar tot tica hier wel een cultuurrelativistisch voorbe- wet. Ik ben wethouder, ik houd de wet. En of gefrustreerd door ‘scheldkanonnades’. het grondrecht van de vrijheid van gods- houd maakt: ‘gemeten naar onze westerse in die wet staat, onder andere, dat het ver- Nee, ze zijn in de ban van een religieus- dienst behoort ook dat je zelf mag kiezen maatstaven’. moorden van onze medemens niet is toe- politieke ideologie. De arabist Leo Kwarten of je dat publiek wilt maken of niet. Vrij- 17 Buruma, Ian, Murder in Amsterdam: The Death gestaan.”22 formuleert het vele malen beter dan promi- heid van godsdienst op kousenvoeten is of Theo van Gogh and the Limits of Tolerance, Deze passage geeft aan dat de ook door nente politici wanneer hij schrijft: “In wer- een ernstige inbreuk op die vrijheid. Penguin, New York 2006. mij bewonderde Aboutaleb in 2005 nog kelijkheid is Mohammed B. geen gek, maar Zolang de bestuurlijke en politieke elite 18 Sommer, Martin, ‘Geloofsafval kan ook zon- niet zoveel inzicht had in de aard van de een manifestatie van een kleine maar snel niet van plan is zijn eigen houding te ver- der te kwetsen’, in: de Volkskrant, 10 augustus wereldbeschouwing van het religieus ter- groeiende stroming binnen de militante is- anderen, zullen straatschenderij en terro- 2007. rorisme en het islamisme waarmee hij op lam die ervan overtuigd is dat de wereld op risme ons blijven begeleiden. 19 Rabbae, Mohammed, ‘PvdA hoeft afvalligheid zo ruwe wijze werd geconfronteerd. Hij een Apocalyps af raast – een proces waarin niet te vieren’, in: de Volkskrant, 10 augustus geeft zelfs letterlijk aan niet te begrijpen de oprechte moslim niet passief kan blij- 1 Zie daarover: Lévy, Bernard-Henri, Qui a tué 2007. waarom hij wordt bedreigd. Hij heeft ten- ven.”23 Wat Kwarten hier over B. zegt, geldt Daniel Pearl?, Parijs 2003. 20 Cohen, Job, Vreemden. Cleveringa-lezing Job slotte de profeet niet beledigd. Hij heeft ook voor vele andere jongeren. 2 Zie over de moord op Van Gogh: Chorus, Cohen, burgemeester van Amsterdam, uit- zich niet negatief uitgelaten over de is- De confrontatie tussen het ‘islamisme’ Jutta, en Ahmet Olgun, In Godsnaam. Het gesproken op dinsdag 26 november 2002 te lam. Nogmaals: “Ik begrijp helemaal niet en de democratische rechtsstaat is dus jaar van Theo van Gogh, Contact, Antwerpen/ Leiden, in verkorte vorm gepubliceerd onder waarom ik word bedreigd. Ik zou ook niet voor een belangrijk deel een geestelijke Amsterdam 2005. de titel ‘Religie helpt bij integratie’, in: NRC weten hoe ik nu mijn toon zou moeten ma- strijd. Het is een strijd die niet alleen met 3 ‘De vrijheid bedreigd’, in: NRC Handelsblad, 6 Handelsblad, 26 november 2002. tigen. Ik ben de matigheid zelve!” justitiële middelen kan worden gewonnen: oktober 2005. 21 B., Mohammed, ‘Open brief aan Hirshi Ali’, in: De bal ligt als het ware recht voor het het opsporen, vervolgen en veroordelen 4 Kooke, Sandra, en Henny de Lange, Ermute Klein, red., Jihad. Strijders en strijdsters doel, maar Aboutaleb kan hem er toch nog van religieuze terroristen. Religieuze terro- ‘Kunstenaars ontdekken de politiek’ (over voor Allah, Byblos, Amsterdam 2005, pp. 27-33, niet inschoppen. Wat had hij dan wel moe- risten zullen moeten worden bestreden in Rachid Ben Ali), in: Trouw, 10 februari 2005. p. 28. ten concluderen? hun gedachtegoed. Maar daarvoor is aller- 5 Zie: Zwagerman, Joost, ‘Laat Naima El Bezaz 22 Visser, Arjan, ‘Ik ben allergisch voor onrecht’, De conclusie die Aboutaleb hieruit had eerst van belang dat men erkent dat dit ge- niet alleen’, in: de Volkskrant, 9 maart 2007. interview met Ahmed Aboutaleb, in: Trouw, 23 moeten trekken (en misschien privé inmid- dachtegoed bestaat, dat men het wil bestu- 6 Zie hierover: Muller, E.R., Spaaij, R.F.J. en april 2005. dels ook wel heeft getrokken), is dat een deren en dat de Nederlandse elite breekt A.G.W. Ruitenberg (met medewerking van M. 23 Kwarten, Leo, ‘De eindstrijd nadert’, in: HP/De officieus maar hardnekkig volgehouden met het cultiveren van de mythe dat beledi- van Leeuwen, A.C. Molenaar en N. Folkers), Tijd, 31 december 2004, pp. 20-21. uitgangspunt van het Nederlandse beleid in ging en kwetsing de voornaamste oorzaak Trends in terrorisme, Kluwer, Alphen aan den de omgang met religieuze en etnische min- zouden zijn voor radicalisering. Rijn 2003, p.9. derheden, in het bijzonder het beleid van Het is ook van belang dat de leden van 7 Zie over islamisme: Husain, Ed, The Islamist: zijn eigen partij, prijsgegeven moet wor- de elite bereid zijn om op basis van hun Why I Joined Radical Islam in Britain, What I den. Niet de toon maar de inhoud van de opvattingen te handelen. Het is niet vol- Saw Inside and Why I Left, Penguin, Londen bewoordingen vormen voor geradicali- doende dat men zegt: ‘O, ja hoor, vrijheid 2007; Laroui, Fouad, Over het islamisme: een seerde jongeren een steen des aanstoots. om van godsdienst te veranderen, daar ben persoonlijke weerlegging, De Geus, Breda 2006. Wie expliciet kiest voor de scheiding van ik voor.’ Het gaat erom dat dit principe (op 8 Zie hierover: Trimondi, Victor en Victoria, kerk en staat, de legitimiteit van homosek- welke toon geuit dan ook) hoogst omstre- Krieg der Religionen. Politik, Glaube und