De laatste paardentram van Nederland, Makkum-Harkezijl 1898-1930 Het openbaar vervoer in Friesland voor het ontstaan van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM).

door Otto Gielstra maart 1995

Het openbaar vervoer in Friesland in de jaren zeventig van de vorige eeuw vond in hoofdzaak plaats met wagens, diligences, omnibussen en stoomboten. De winterdienst van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen vermeldde de op de spoorwegen aan - sluitende diensten. Deze diensten lie - pen langs de weinige verharde wegen of langs de vele kanalen die de provin - cie rijk was. In het algemeen kon men eenmaal per dag heen en weer, in en - kele gevallen wat vaker waar meer on - dernemers hetzelfde traject bedienden. Meestal werden de vertrektijden dan in onderling overleg geregeld zodat van concurrentie nauwelijks sprake was. Ook kwam het voor, dat de ene onder - 1905. Krommeslootsbrug en een stukje Stoombootkade voor de wal ligt de 'Feniks'. nemer op de even, de andere op de on - Kapitein Hieltsje J. van Dijk onderhield, tezamen met machinist Draisma en Sjoerd Koelmans, met dit schip een lijndienst Makkum-Bolsward-Sneek v.v. (fotoarch.nr. 695) even dagen de dienst uitvoerde.

Makkum had zijn stoombootdiensten op Bolsward en Sneek. In latere jaren met o.m. 'de Burgemeester Britzel' en 'de Feniks'. De rijkste boeren uit de om - geving hadden hun eigen rijtuigen en koetsjes. In Makkum had enkel de fa - milie Britzel rijtuigen voor eigen ge - bruik. Vlak naast de deur, aan de Voorstraat, bezaten ze daarvoor een koetshuis met stallen. Tegenwoordig is hier de drukkerij van Printwurk-Iris ge - vestigd. De in 1985 gerestaureerde voorgevel, inclusief de toen weer aan - gebrachte deurkrukken in de vorm van Het 'Britzelstreekje' in Makkum. Te beginnen op de hoek Waagsteeg/Voorstraat; dit pand was in ge - paardenhoofden, herinneren hier nog bruik als comptoir = kantoor (nu verfwinkel van Albert v.d. Meer), dan het koetshuis met stallen aan. (thans drukkerij), het kantoor met daarboven de fraaie vergaderzaal (nu de zeilmakerij van Jan de Vries), vervolgens de woonhuizen van de gebr. Britzel. Tot en met het huis van de huidige haven - meester Siep Schrale, (fotoarch.nr. 1006) Dan was er de mogelijkheid een rijtuig met of zonder koetsier te huren bij een Door haar ligging was Makkum tot 15 januari en l september 1868 ge - van de stalhouders. Zoals bij de gebr. deze tijd voornamelijk gericht geweest opend, terwijl Meppel- Groningen op l Bonnema, die zowel te Makkum als in op het vervoer per water. Vanoudsher mei 1870 in dienst kwam. Ook deze lij - Workum stalhouderijen bezaten. Mein - was er een veerdienst van Makkum op nen werden aan de SS in exploitatie dert Gerbens Bonnema had zijn rijtui - Amsterdam, en zonder twijfel, ook bin - gegeven. gen verhuur aan de Laan/Singel. De nendijks over de Makkumermeer naar Al snel waren er plannen voor een lijn latere 'pleats'van Bouke de Witte, te - Bolsward en verder. Leeuwarden - Stavoren via Bolsward. genwoordig timmerwerkplaats van Een lijn van Leeuwarden - Stiens - David Visser. Zijn broer Jilles reed de Dokkum- Drachten met een zijtak naar postwagens op Workum en Witmarsum De komst van de spoorlijnen Oostmahorn en Groningen-Drachten- op vaste dagen en uren. Zijn stalhou - Heerenveen-Lemmer. derij bevond zich bij het Achterdijkje. In In oktober 1860 werd de spoorlijn Har - Van deze plannen kwam niets terecht de Buren had verder de uit Koudum af - lingen-Leeuwarden geopend als eerste ondanks de door Provinciale Staten komstige Eelke Quarré in grote 'riderij. lijn van het zogeheten Noordernet van de Staatsspoorwegen. In juni 1866 van Friesland toegezegde subsidie. De eisen, die aan de aanleg en exploitatie Voor de gewone man was de reisbe - volgde Leeuwarden-Groningen. van spoorwegen werden gesteld, hoefte niet groot, de kosten waren hoog De exploitatie van deze lijnen kwam in waren veel te hoog voor een lonende en de reisduur lang. Moest men onver - handen van een particuliere onderne - bedrijfsvoering van buurtspoorwegen. hoopt toch reizen, dan maakte men ge - ming, de 'Maatschappij tot Exploitatie Voorlopig zouden de Friezen zich moe - bruik van de mogelijkheid met de van Staatsspoorwegen' geheten. ten blij ven behelpen met de bestaande vrachtrijder mee te gaan, of men ging Meppel- Heerenveen en Heerenveen - primitieve middelen van vervoer. te voet. Leeuwarden werden respectievelijk op Aldnijs 9, maart 1995 pag 1 Hij sprak zijn vreugde uit, dat Dokkum augustus 1882 volgt het traject Heeren - met het landelijke spoorwegnet was veen - Gorredijk. verbonden maar wenste wel dat de paarden spoedig door stoom zouden Naast de vele werkzaamheden in Fries - worden vervangen. land gedurende het jaar 1881 was de De lijn Veenwouden-Dokkum werd hier - NTM ook elders in Nederland actief. Er door de eerste paardetramtractie in liepen concessie-aanvragen in Noord- Friesland. en Zuid-Holland en in Utrecht. Om ver - schillende redenen liep de NTM deze In de tussentijd was de staatsspoorweg echter mis. Zij werden gegund aan de Leeuwarden - Stavoren aangelegd. H.E.S.M. (Hollandse Elektrische Spoor- Ondanks sterk aandringen van de ge - weg Maatschappij) en de H.IJ.S.M. meente Bolsward liep het tracé over (Holllandse IJzeren Spoorweg Maat - Sneek. schappij). De toenmalige regering liet Gedwongen door de concurrerende hier de kans liggen om een aaneenge - nieuw opgerichte tramwegmaatschap - sloten net van tramwegen door het ge - pijen dié allen ook concessies probeer - hele land in handen van één Het tramnet na de eerste aanlegperiode (1878- den te verkrijgen. Begon de NTM aan maatschappij van de grond te krijgen. 1890) een versnelde aanleg van de lijnen Tegelijk met het mislukken van deze Sneek - Harlingen over Bolsward en plannen waren de problemen waar - De behoefte aan snellere, meer comfor - van Sneek- Joure - Heerenveen naar voor de directie zich in Friesland zag tabele en vooral goedkope vervoermid - Drachten. Bovendien werd de lijn Veen - geplaatst zo groot, dat al haar aan - delen werd in de tweede helft van de wouden - Bergumerdam aangelegd. dacht naar het noorden diende uit te vorige eeuw steeds groter. Langzamer - gaan en voor de NTM de kans ver - hand drong echter het besef door dat De eerste stoomtramlijn Sneek - Bols - dween ooit haar dacht naar het noor - een groot deel van ons land van spoor - ward werd op 11 januari 1882 ge - den diende uit te gaan en voor de NTM wegen verstoken zou blijven als men opend, op 26 maart gevolgd door Joure de kans verdween ooit haar naam de aan aanleg en exploitatie te stellen - Heerenveen. De ene lijn volgde nu in waar te maken. Haar tramnet zou zich eisen niet drastisch zou vereenvoudi - korte tijd op de andere: 5 augustus beperken tot de provincie Friesland met gen. In 1880 werd bij wet geregeld dat 1882 Bolsward - Harlingen nadat tus - enkele uitlopers naar Groningen, Dren - er ook eenvoudiger spoorwegen, zoge - sen Harlingen en Arum reeds een per - the en Overijssel. noemde tramwegen, aangelegd kon - sonentram had gereden, op 23 den worden. Vanaf dat moment ontstonden overal in het land deze vereenvoudigde spoor - wegen. In Friesland was het de Neder - landsche Tramweg Maatschappij die voor de aanleg en exploitatie zorg droeg.

De eerste paardentram in Friesland

Op 20 juli 1880 werd de eerste spade in de grond gestoken voor de aanleg van de lijn Dokkum- Veenwouden waarmee een begin werd gemaakt met wat eens het grootste tramnet van Nederland zou worden. Voor de rails koos men voor het systeem van de belg Victor De - merbe. Als tractiemiddel moest men paarden nemen omdat de gemeente Dantumadeel weigerde stoom langs de wegen toe te laten. Zelfs een verzoek van de NTM gedurende enkele maan - den proefritten met stoom te mogen houden, werd door het gemeentebe - stuur van de hand gewezen als zijnde véél te gevaarlijk.

Het werk vorderde goed. Had men eerst driehonderd man aan het werk, later werd dit nog eens met honderd - twintig man uitgebreid. Op 5 oktober 1880 was het werk zo ver gevorderd dat de officiële opening plaats kon vinden. Overzicht van de verschillende uitbreidingsplannen na de derde aanlegperiode (1890-1904) Let op De burgemeester van Dokkum hield bij de Staatsspoorweg van Bolsward naar Piaam!, en het alternatief Piaam, via Oudega naar Sneek dit aankomst een feestrede. i.v.m. de toen geopperde aanleg van de afsluitdijk bij Piaam. Aldnijs 9, maart 1995 pag 2 De hondekarren

In deze tijd werd veel gebruik gemaakt van de hondekar. Dit waren houten karren waaronder een of twee trekhonden waren ingespannen. Nadat de bevolking enigszins aan de stoomtram als nieuw vervoermiddel was gewend, kwam zij al spoedig tot de ontdekking dat het rijden op de tramrails aangenamer was dan op de meestal slecht onderhouden wegen.

Bovendien vergde het minder inspanning van mens en dier. Ook de vrachtrijders met hun hon - dekarren maakten waar dat mogelijk was van de trambaan gebruik. Zolang dit beperkt bleef tot in de weg gelegen stukken waren de problemen meestal niet zo groot. Al spoedig begon men de Twee bekende Makkumer 'karriders' waren schoenmaker Klaas de Vries (boven) die met wielen van de hondekarren van flenzen te voor - z'n tweespan iedere week trouw zijn klanten bezocht. (Aid Makkum bezit jammer genoeg zien zodat men ook op in de berm gelegen baan - geen goed origineel van deze bekende foto). En natuurlijk Sipke Seekles die met zijn vier - vakken kon rijden. span 5 dagen per week Makkum-Workum v.v. reed met vracht en boodschappen voor 3 en 5 cent per stuk. (fotoarch.nr. 2182) Dit werd al iets gevaarlijker, maar daar de karren licht waren, konden zij bij nadering van de tram eenvoudig naast het spoor worden gezet. Boven - dien kenden de karrijders de dienstregeling uit hun hoofd zodat de kans op ongelukken vrij klein was. Toen de karrijders echter doorkregen, dat de honden op de trambaan veel ;rotere lasten kon - den trekken, was het hek van de dam. Lasten tot driehonderd kilogram kwamen nu voor en bij na - dering van een tram was er dan ook geen sprake meer van even snel opzij te gaan. Daarbij kwam het toenemend aantal trams en vooral de extra ritten die niet in de dienstregeling stonden ver - meld. De situatie werd onhoudbaar.

Machinisten stonden doodsangsten uit want ach - ter iedere socht kon een hondekar op het spoor verschijnen. De zware trams moesten bovendien met de locomotief worden beremd waarvoor een lange afstand nodig was. Toen in 1892 dan ook de eerste dode was gevallen achtte de directie de Makkum komt weer in beeld tijd gekomen om maatregelen te nemen. De meeste gemeentebesturen en ook een deel van Steeds meer bleek het railsysteem Provinciale Staten namen het echter op voor de van Demerbe ongeschikt voor hiertoe werd des te klemmender karrijders die brodeloos zouden worden gemaakt stoomtramexploitatie. Op de zan - omdat de regering de eis stelde, terwijl de schuld och geheel bij de NTM moest dige gronden ging dit nog wel, dat nieuw aan te leggen lijnen ge - worden gezocht. Door het inlassen van onaange - maar op de kleigronden waren ver - schikt moesten zijn voor de door - kondigde extra ritten zorgden zij voor de gevaar - zakkingen aan de orde van de dag voer van groot spoorwegmateriaal. lijke situaties. ondanks het storten van rivierzand Dit hield weer in, dat het eigen ma - in de spoorbedding. teriaal van nieuwe wielbanden met Er kwam een verordening, de aangepaste wielen Ten einderaad besloot de directie een breder profiel moest worden mochten niet langer gebruikt worden. Slimme het Demerbe-spoor op dwars- voorzien. Dit bredere profiel was karrijders bogen echter de assen iets door, zodat liggers aan te brengen. Ook dit echter onbruikbaar op het Demer - de wielen schuin kwamen te staan en de grootste bracht geen afdoende oplossing. bespoor waardoor overstappen wielbreedte onder was. Zo bleven de karren ook in het spoor en ontdook men de verordening. In 1896 nam men daarop de van reizigers en overladen van Pas in 1894 werd de verordening dusdanig aan - beslissing alle Demerbe- goederen bij de overgang van het gescherpt, en bovendien de boetes voor de over - spoorstaven door Vignolarails te nieuwe op het oude spoor de ge - treders zo hoog, dat het rijden op de tramrails gaan vervangen. De noodzaak volgen waren. niet meer aantrekkelijk was.

Aldnijs 9, maart 1995 pag 3 Deze ombouw van haar tramlijnen stelde de NTM voor enorme proble - men. Meestal werd begonnen de vrije baan van Vignolarails te voorzien, ter - wijl de emplacementen pas later aan de beurt kwamen. Zo bleek uit een schrijven aan Gedeputeerde Staten van 1903, dat de lijn Harlingen - Bols - ward was voorzien van het nieuwe spoor met uitzondering van de traject- en Witmarsum - Makkumerweg, Schet - ten-serhof-Brug Marnezijl en de stad Bolsward waar nog Demerberails lagen. Het gevolg was dat tussen Har - lingen en Bolsward moest worden over - geladen te Arum en Bolsward (of Sneek voor de tegenrichting). Eind 1904 moesten nog 28.500 meter Demer- bespoor en 49 wissels worden vervan - gen. Voor zover het vrijkomende Demerbespoor nog bruikbaar was, werd dit gebruikt voor de aanleg van een drietal paardetramlijnen. De ge - meente Tietjerksteradeel weigerde toe - 1 April 1898: Twee feestelijk versierde trams komen met de veldwachter voorop, via de Laan, Mak - stemming te geven voor de stoomtram kum binnen. De voorste tram is ongeveer ter hoogte van thans supermarkt Kooistra, de achterste langs het traject Suameer - Bergumer - passeert net het brugje dat de Bleeksrige met de Doktersfeart verbond. Dit brugje diende voor de dam. Dit tracé liep langs de openbare komst van de tram echter eerst danig verlaagd en verzwaard te worden. De foto is genomen vanaf weg en moest weer met paarden wor - het z.g. Doktersbrugje. De gebruikte rijtuigen zijn van de belgische fabrikant Braine Ie Compte. (fotoarch.nr. 1583) den geëxploiteerd. Dit gedeelte werd in 1896 dan ook aangelegd met de vrijge - In 1897 werd vergunning aangevraagd rijders die bang was zijn broodwinning komen Demerberails. In 1898 volgde voor de aanleg en exploitatie van een te verliezen, zette bij nadering van de daarna de lijn Makkum - Harkezijl. Op paardentramlijn van Makkum naar feesttram zijn kar dwars op de tram - 14 april 1900 werd tussen Berlikum en Harkezijl en vandaar over de stoom - baan. Pas na ingrijpen van de plaatse - St. Anna de laatste door de NTM aan - tramlijn naar Witmarsum. Nadat de no - lijke veldwachter kon de openingsrit gelegde paardetramlijn geopend. dige vergunningen waren verkregen worden vervolgd. werd op 7 februari 1898 met het werk Van de Gooische Stoomtram werden De paardentram van Makkum begonnen. Reeds op l april 1898 twee paardentramrijtuigen overgeno - naar Witmarsum / Harkezijl volgde de feestelijke opening. Op die men, die later naar de lijn Berlikum - dag bereikten twee versierde tramwa - St. Anna Parochie gingen. Voor de lijn Tengevolge van de gebeurtenissen gens niet zonder incidenten het met naar Makkum werd een aantal iets rond de spoorlijn Leeuwarden-Stavo - vlaggen getooide Makkum. Lieuwe kleinere rijtuigen besteld bij Braine Ie ren was de tramlijn naar Workum in de Bonting, een van de plaatselijke vracht - Compte te Brussel. plannen van de NTM geschrapt. Voor Workum was dit geen probleem, het- lag nu immers aan de spoorlijn. An - ders was dit voor Makkum, dat niet in de spoorwegplannen was opgenomen noch een verbinding per tram had ver - kregen. Wel was op initiatief van de NTM een omnibusdienst in het leven geroepen maar dit kon men nauwelijks een moderne vorm van vervoer noe - men. Door het vrijkomen van de De - merberails zag de NTM-directie een mooie gelegenheid iets aan de verbin - ding met Makkum te doen.

Links: Omnibus Makkum-Bolsward gereden door Jelle Attema tijdens het koninginnefeest van 1965. Door de benzineschaarste tijdens de tweede wereldoorlog deed 'de brik' weer dienst voor de fa. Ca - thrinus v.d. Meer op de trajekten Makkum-Bolsward-Sneek en Makkum-Workum-station. (fotoarch.nr. 1472)

Aldnijs 9, maart 1995 pag 4