Pochówek Z Czekanem Z Wczesnośredniowiecznego Cmentarza Na Wzgórzu Miejskim W Sandomierzu

KOMUNIKATY – ANNOUNCEMENTS

Acta Militaria Mediaevalia XII Kraków – Sanok – Wrocław 2016, s. 175-198 Monika Bajka Marek Florek Piotr N. Kotowicz POCHÓWEK Z CZEKANEM Z WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO CMENTARZA NA WZGÓRZU MIEJSKIM W SANDOMIERZU

Abstract:

M. Bajka, M. Florek, P. N. Kotowicz 2016, Grave with a battle axe discovered on the Early Medieval cemetery on Town Hill in Sandomierz, AMM XII: 175-198

In 2015 a chamber (?) grave containing a wooden coffin with the burial of an adult male was discovered on Town Hill in Sandomierz (Lesser Poland). Among grave goods was a battle axe with the remains of an oak haft and a penannular broach. Analysis of the funerary equipment and the construction of the burial leads to the conclusion that this burial, along with the adjacent ones are one of the oldest Christian graves in Sandomierz, and can be dated back to the period between the 4th quarter of the 10th and the 1st half of the 11th c.

Key words: Middle Ages, First Piasts State, Sandomierz, Grave, Battle axe

Z terenu wczesnośredniowiecznego Sando- został w 2015 r. podczas badań ratowniczych pro- mierza znane są cztery nieprzykościelne cmenta- wadzonych przez współautorkę artykułu w związ- rze szkieletowe datowane ogólnie na okres mię- ku z remontem budynku przy ul. Opatowskiej 19, dzy przełomem X i XI a końcem XII w. (ryc. 1). przylegającym od zachodu do Bramy Opatow- Prawdopodobnie największym był, najlepiej do- skiej, jedynej zachowanej bramy miejskiej wcho- tychczas rozpoznany, cmentarz zlokalizowany na dzącej w skład średniowiecznych fortyfikacji mia- Wzgórzu Staromiejskim, odkryty i badany jesz- sta. Poza nim, pod remontowanym budynkiem cze w końcu l. 20. XX w.1 Z kolejnej nekropolii, oraz bezpośrednio na północ od niego, już na umiejscowionej na tzw. Wzgórzu Reformackim, krawędzi Wzgórza Miejskiego, w l. 2013-2015 znane są jedynie dwa przypadkowo odkryte gro- odkryto i zadokumentowano jeszcze osiem po- by. Trzeci cmentarz znajdował się w Kamieniu chówków oraz luźne kości ludzkie pochodzące Plebańskim i był badany ratowniczo w 1986 r. z kolejnych zniszczonych grobów (ryc. 3-4). Ostatnim (ryc. 2), znanym przede wszystkim ze Pięć spośród nich wyróżniało się wielkością znalezisk przypadkowych, jest cmentarz na Wzgó- jam grobowych, formą i wyposażeniem. Zmarli rzu Miejskim (Bajka, Florek 2011, 175-179; Flo- spoczywali w drewnianych skrzyniach, które z ko- rek 2012, 46-47; 2014, 7; 2016). W jego pół- lei umieszczone były wewnątrz dużych, w przy- nocnej części odkryto pierwszy i jak dotychczas bliżeniu prostokątnych jam grobowych. Jeden jedyny na terenie Sandomierza wczesnośrednio- z grobów (nr 9) otaczała ponadto większa drew- wieczny pochówek z bronią (por. Bajka, Florek niana konstrukcja na planie zbliżonym do pro- 2013; 2015). stokąta z zaokrąglonymi narożnikami, której Grób ten, oznaczony numerem 7 – zawie- jedyną pozostałością był rowek fundamentowy, rający żeleźce czekana z resztkami toporzyska w którym umieszczone były pierwotnie słupy w osadzie oraz zapinkę podkowiastą – odkryty tworzące jej ściany. Pomijając jeden grób, który

1 We wcześniejszych publikacjach (np. Bajka, Florek 2011, 176-177; Florek 2012, 48-49) przyjmowano, że na Wzgórzu Sta- romiejskim były dwa cmentarze: jeden usytuowany mniej więcej w połowie jego wysokości, w sąsiedztwie kościoła św. Jakuba, znany przede wszystkim z badań J. Żurowskiego w l. 1928-1929, a także późniejszych odkryć; drugi – obejmujący kulminację wzgórza w rejonie kościoła św. Pawła i tereny na zachód od niego, znany z odkryć przypadkowych i niewielkich badań ratowniczych. Ich rozdzielenie wydaje się wynikać jednak ze stanu rozpoznania, a co za tym idzie, należy je traktować jako części jednej rozległej nekropolii, co zresztą sugerowano przy okazji publikacji grobów z ul. Staromiejskiej (Bajka, Florek 2011, 177). 176 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

0 1 km

Ryc. 1. Wczesnośredniowieczne cmentarze rzędowe na terenie Sandomierza na podkładzie mapy WIG Warszawa 1938: 1 – cmentarz na Wzgórzu Staromiejskim; 2 – cmentarz na tzw. Wzgórzu Reformackim; 3 – cmentarz w Kamieniu Plebańskim; 4 – cmentarz na Wzgórzu Miejskim. Oprac. M. Florek.

Fig. 1. Early medieval row cemeteries in Sandomierz, against the background of WIG map Warsaw 1938: 1 – cemetery from the Old Town Hill; 2 – cemetery on so called Reformation Hill; 3 – cemetery in Kamień Plebański; 4 – cemetery on the Town Hill. Elaborated by M. Florek. został zniszczony przed jego pełnym zadoku- W rzucie poziomym jama grobowa miała kształt mentowaniem (grób nr 6), wszystkie pozostałe zbliżony do prostokąta, dłuższymi bokami zo- pochówki z tej grupy posiadały wyposażenie. Po- rientowanego wzdłuż osi NWW-SEE. W części za interesującym nas tu grobem nr 7 w dwóch południowo-wschodniej łączyła się z usytuowaną przypadkach były to naczynia gliniane złożone względem niej pod kątem ok. 60° jamą grobową przy nogach (grób nr 5) bądź głowie zmarłego nr 6, o dłuższych bokach zorientowanych wzdłuż (grób nr 8), zaś w jednym przypadku (grób nr 9) osi NEE-SWW. W miejscu styku obu jam gro- – naczynie i inne przedmioty: srebrne kółko, bowych zarejestrowano ślady zbutwiałego drew- zapinka podkowiasta z brązu, przęślik gliniany, na. Szerokość jamy grobowej grobu nr 7 na po- oprawka wykonana z poroża, dwa krzesaki krze- ziomie jej dna od strony zachodniej wynosiła ok. mienne, dwa krzesiwa, nóż i klucz – wszystkie 95 cm, natomiast pozostałe wymiary, z powodu wykonane z żelaza (Bajka, Florek 2015). zniszczeń, można jedynie rekonstruować. Wyda- je się, że jej dłuższe boki mogły mieć długość * * * 220-240 cm, zaś szerokość od strony wschodniej Strop jamy grobowej z pochówkiem nr 7 wynosiła nie mniej niż 70 cm. Głębokość jamy (ryc. 5-6) zarejestrowany został na głębokości grobowej mierzona od poziomu terenu z okresu ok. 1,5 m, mierzonej od współczesnego poziomu wczesnego średniowiecza wynosiła ok. 85-90 cm terenu. Była ona wkopana w strop gleby kopalnej (dno na głębokości 2,40 m poniżej współczesne- z okresu wczesnego średniowiecza i znajdujący się go poziomu terenu). pod nią calec lessowy. Jej południowo-wschodnia Wewnątrz jamy grobowej znajdowała się cen- część była zniszczona przez wkopy wykonane przy tralnie umieszczona trumna drewniana ze zmarłym podbijaniu fundamentów budynku Opatowska 19. wewnątrz. Skrzynia w planie miała kształt wy- Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 177

0 100 m

- 1

- 2

Ryc. 2. Cmentarz rzędowy na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu. Czerwonym kółkiem oznaczono lokalizację grobów badanych w l. 2013-2015: 1 – groby z (X/XI) XI-XII w.; 2 – domniemane groby wczesnośredniowieczne. Oprac. M. Florek.

Fig. 2. Row cemetery on the Town Hill in Sandomierz. With red circle graves excavated in 2013-2015 were marked: 1 graves from (10th/11th) 11th-12th c.; 2 – presumed Early Medieval graves. Elaborated by M. Florek. 178 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

- 1 - 2

- 3 0 20 m - 4

Ryc. 3. Plan części cmentarzyska badanej w l. 2013-2015: 1 – groby; 2 – budynki istniejące; 3 – teren badany w 2015 r.; 4 – teren zniszczony przy wzmacnianiu fundamentów przed 2013 r. Oprac. M. Bajka i M. Florek.

Fig. 3. Plan of the part of cemetery excavated in 2013-2015: 1 – graves; 2 – existing buildings; 3 – area researched in 2015; 4 – area destroyed during foundations reinforcement before 2013. Elaborated by M. Bajka, M. Florek. sokiego trapezu, płaskie dno, również płaską kręgów lędźwiowych i kilku żeber, obie kości nakrywę i pionowe ściany boczne. Dłuższymi miedniczne, fragmenty kości krzyżowej oraz kości bokami zorientowana była wzdłuż osi NWW-SEE, obu kończyn dolnych. Stan zachowania szkieletu a więc tak samo jak jama grobowa. Krótszy, za- (jego niekompletność) był m.in. konsekwencją chodni bok skrzyni (trumny) mierzył ok. 25 cm, wspomnianego wyżej częściowego zniszczenia wschodni (zniszczony) miał prawdopodobnie ok. południowej i wschodniej partii jamy grobowej. 65-70 cm. Długość trumny można rekonstruować Wzrost zmarłego mężczyzny określono na ok. na co najmniej 175-180 cm, wysokość na co 170-174 cm. Na kościach m.in. miednicy i koń- najmniej 30-40 cm. Stan zachowania drewna nie czyn dolnych stwierdzono zmiany wywołane dłu- pozwolił na wykonanie analiz specjalistycznych, gotrwałym stanem zapalnym, na łopatce, oprócz ale podobna trumna w grobie nr 9 wykonana była zmian pozapalnych, dodatkowo zmiany o charak- z drewna sosnowego2. terze zwyrodnieniowo-przeciążeniowym3. W trumnie znajdował się niekompletnie za- Wszystkie kości w niezniszczonej części ja- chowany szkielet mężczyzny zmarłego w wieku my grobowej – z wyjątkiem czaszki – znajdowały maturus (ok. 50-60 lat). Z czaszki pozostała tyl- się w porządku anatomicznym, a ich układ wska- ko górna część puszki mózgowej, ze szkieletu zuje, że zmarły złożony był w trumnie w pozycji postkranialnego zachowały się: fragment prawej wyprostowanej, na plecach, z rękoma wyciągnię- łopatki, kości prawej ręki (ramieniowa, promie- tymi wzdłuż ciała, zorientowany tak samo jak niowa, łokciowa, część kości dłoni), fragmenty jama grobowa, a więc wzdłuż osi NWW-SEE,

2 Analizę wykonał dr Tomasz Stępnik z Pracowni Archeologicznej Uni-Art w Poznaniu. 3 Analizę antropologiczną wykonały dr hab. Wanda Kozak-Zychman i mgr Anna Szarlip z IA UMCS w Lublinie. Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 179

- 1

- 2

- 3

- 4

- 5

0 10 m - 6

Ryc. 4. Plan części cmentarzyska badanej w latach 2013-2015: 1 – fundamenty budynku Opatowska 19; 2 – teren objęty nadzorami i badaniami archeologicznymi w l. 2013-2015 r.; 3 – teren zniszczony przy wzmacnianiu fundamentów przed 2013 r.; 4 – groby zadokumentowane w l. 2013- 2014; 5 – groby odkryte w 2015 r.; 6 – „rowki fundamentowe” nieokreślonych konstrukcji związanych z grobami. Oprac. M. Bajka i M. Florek.

Fig. 4. Plan of the part of cemetery excavated in 2013-2015: 1 – foundtions of the building at Opatowska Street 19; 2 – the area under a supervisions and archaeological excavations in 2013-2015; 3 – area destroyed during foundations reinforcement before 2013; 4 – graves documented in 2013- 2014; 5 – graves discovered in 2015; 6 – „foundation trenches” of unidentified constructions related to the graves. Elaborated by M. Bajka, M. Florek. z głową od strony wschodniej. Zastanawiające jest naczynia z grobów nr 5, 8 i 9, zaś między kośćmi natomiast usytuowanie czaszki, która znajdowała szkieletu fragment żuchwy świni. Czy znalazły się bezpośrednio na przedłużeniu prawego ramie- się one w grobie intencjonalnie – trudno jedno- nia, wyraźnie przesunięta pod północną ścianę znacznie stwierdzić. Należy jednak zwrócić uwa- trumny, w której pochowany był zmarły. gę, że kości zwierzęce znaleziono również w czte- Z prawej strony zmarłego znajdował się cze- rech innych grobach odkrytych obecnie przy ul. kan ułożony tak, że stylisko leżało równolegle do Opatowskiej. prawej ręki, przylegając do niej na całej długości. Odkryty w grobie nr 7 czekan reprezentuje Dół trzonka znajdował się na wysokości dłoni, formę unikalną dla ziem polskich. Jego silnie znie- górna część kilka centymetrów powyżej ramienia. kształcone przez korozję i złamane na dwie części Żeleźce, ostrzem zwrócone w stronę zmarłego, na osadzie żeleźce (ryc. 7-8) mierzy 13,2 cm. znajdowało się na wysokości ramienia, leżąc na Ostrze, wysokości 4,6 cm, jest nieznacznie uszko- głowie kości ramieniowej. dzone, wąskie i asymetryczne. Masywna szyjka Mniej więcej w połowie wysokości lewej o najmniejszej wysokości 2,2 cm przechodzi w za- kości udowej po jej wewnętrznej stronie odkryto okrągloną obustronnie osadę szerokości 3,7 cm również zapinkę podkowiastą wykonaną z brązu, i wysokości 3,6 cm, w której znajduje się owalny z żelaznym kolcem. Ponadto na poziomie dna otwór na stylisko o wymiarach 2,4 x 2,1 cm. Całość trumny odkryto niewielki fragment ceramiki wczes- wieńczy masywny, wydłużony (3,7 cm) młotek, nośredniowiecznej zdobiony poziomymi żłobka- czworokątny w przekroju i płasko ścięty na końcu. mi – o tej samej technologii i ornamentyce jak Żeleźce waży 201 g. Wewnątrz światła osady za-

4 Określenia gatunku drewna dokonał dr Tomasz Stępnik z Pracowni Archeologicznej Uni-Art w Poznaniu. 180 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

część zniszczona

0 1 m

- 1 - 2 - 3 - 4

Ryc. 5. Plan grobu nr 7 na poziomie dna jamy grobowej: a – czekan; b – zapinka podkowiasta; c – fragment ceramiki. Oznaczenia: 1 – dno trumny (zbutwiałe drewno); 2 – wypełnisko jamy grobowej (przemieszany less); 3 – calec lessowy; 4 – zbutwiałe drewno ścian trumny. Oprac. M. Bajka i M. Florek.

Fig. 5. Plan of the grave No. 7 at the level of its bottom part: 1 – hammer-axe; 2 – penannular broach; 3 – pottery fragment. Key: 1 – bottom part of the coffin (rotten wood); 2 – fil of the grave pit (disturbed loess); 3 – loess sterile earth; 4 – rotten wood from the walls of coffin. Elaborated by M. Bajka, M. Florek. chował się fragment trzonka (ryc. 7) wykonanego żywają się one jeszcze na terenie Bułgarii Nad- z drewna drzewa liściastego, prawdopodobnie dębu wołżańskiej (Хузин 1985, 182, табл. LXI:2; (Quercus sp.)4. Pozostała część styliska, w postaci Измайлов 1997, рис. 49:3, 63:1). Z oddziaływa- smugi drewna, widoczna była na długości ok. 70 cm. niami wschodnimi wiązane są też znaleziska po- Żeleźce omawianego czekana ma liczne ana- dobnych żeleźców na terenie Mołdawii, włączo- logie zwłaszcza na terenie Europy Wschodniej. ne do typu II wg D. Gh. Teodora i datowane na Prototypy, z których wywodzi się okazy podobne VIII-IX w. (Teodor 2003, 547, Fig. 5:2; 2004, do zabytku z Sandomierza, odkrywane są nad Fig. 7:5). Czekany o takich żeleźcach znane by- Wołgą, Donem oraz na Północnym Kaukazie ły przynajmniej od 2. połowy VII w. w Europie i wiązane są z Alanami, Protobułgarami a także Środkowej, gdzie pojawiły się z wraz z Awarami Chazarami. Różnią się one między sobą w szcze- (Tomka 2008, 612, Taf. 19:572; por. też Kiss gółach – głównie długością ostrzy i młotków. 1977, Pl. XXX:41/2, LIV:18/3). Z rzadka uży- Ich datowanie, dobrze udokumentowane kon- wane były na terenie Moraw w IX w. (Měřínský tekstami grobowymi, obejmuje okres od 2. po- 1985, 62, Obr. 39:H64:6), a także w Bułgarii łowy VII po IX w. (Аксенов 2005, 359, рис. (Йотов 2004, табло XLVI:550). 2:1; Кочкаров 2008, 68, табл. XXXIII:25-26; Najbliższe formalne analogie do omawiane- por. też Комар, Сухобоков 2005, рис. 3:58; go okazu znane są zarówno z terenów położo- Красильников 2009, рис. 1:2). W X-XI w. prze- nych na południe, jak i na wschód od Małopolski. Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 181

Ryc. 6. Grób nr 7 w trakcie eksploracji. Fot. M. Bajka.

Fig. 6. Grave No. 7 during its exploration. Photo by M. Bajka.

Te pierwsze reprezentowane są przez znalezi- w Gnëzdovie koło Smoleńska, Federacja Rosyj- ska wiązane z X-wiecznym osadnictwem węgier- ska (Сизовъ 1902, рис. 25; Кирпичников 1966, skim. Autor opracowania uzbrojenia Madziarów табл. XI:5), które odnoszone są do X w. i ewen- z okresu „zajmowania ojczyzny” – L. Kovács – tualnie początków XI stulecia (Пушкина, Мура- włączył podobne żeleźca do swego podtypu IIIA, шëва, Ениосова 2012). Podobnie datowane jest widząc w nich efekt oddziaływań z obszaru kul- cmentarzysko w ukraińskiej Šestovicy (Хамайко tury sałtowsko-majackiej i obszaru Bułgarii Nad- 2004), skąd znamy jeszcze jeden taki okaz (Ко- wołżańskiej (Kovács 1980/1981, 249, Taf. 3; por. валенко, Моця, Сытый 2003, рис. 7:2). Nieco też np. Nepper Ibolya 2002, táb. 140:3; Dragotă węższą chronologię (połowa X w.) ma żeleźce 2015, Pl. IV:2). Podobne oddziaływania uwarun- z kurhanu Gulbiŝe w Czernichowie na Ukrainie kowały wzrost popularności takich zabytków na (Комар 2012, 345, рис. 5). Terytorialnie najbliż- terenie Rusi, gdzie występowały głównie w X i XI sze analogie stanowią jednak dwa zabytki z za- stuleciu. A. N. Kirpičnikov włączył je do swego chodniej Ukrainy, z których pierwszy został od- zróżnicowanego typu I, uznając za charaktery- kryty w jednym z kurhanów w Podhorcach i jest styczne głównie dla tzw. „kultury drużynnej” (Кир- datowany na koniec X i początek XI stulecia (Li- пичников 1966, 33-34; por. też Алешовский woch 2005, rys. 17), drugi natomiast wystąpił na 1960, рис. 1:6). Najbardziej zbliżone do zabyt- wołyńskim grodzisku „Val” koło wsi Gorodiŝe. ku z Sandomierza okazy pochodzą z kurhanów Zabytek ten nie ma sprecyzowanej kontekstem

5 Odmianę tę reprezentują co prawda jeszcze dwa zabytki: żeleźce odkryte przypadkowo na terenie płaskiego cmentarzyska szkieletowego w Poddębicach, pow. loco, datowanego na XII – początek XIII w. (Wiklak 1960, 197-198; Kotowicz 2014, kat. 393, tabl. LXIII:3) oraz okaz znaleziony przy pomocy wykrywacza metali na terenie zespołu grodowego w Czermnie, pow. tomaszowski (Czerwień... 2012, tabl. II.8:3), ale oba różnią się od omawianej grupy wyraźnie krótszymi młotkami. 182 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

Ryc. 7. Żeleźce czekana z grobu nr 7 bezpośrednio po odkryciu, przed konserwacją. Fot. M. Bajka.

Fig. 7. Hammer-axe head from the grave No. 7 directly after its discovery, before conservation. Photo by M. Bajka. chronologii (Кучінко 1996, 135, рис. 59:2). W zbio- 2013, 287-288). Zdanie to zdają się potwierdzać rach polskich znajduje się zaledwie jeden taki dane archeologiczne. Otóż dąb jest jedynym ozna- okaz. Jest nim zabytek o nieustalonym pochodze- czonym gatunkiem, który towarzyszył żeleźcom niu przechowywany w zbiorach Muzeum Wojska o bojowym charakterze w znaleziskach grobo- Polskiego w Warszawie, gdzie znalazł się po 1945 r. wych. Jego relikty zarejestrowano przy okazie (Kotowicz 2014, kat. 876, tabl. CLXX:2). Repre- z grobu młodzieńca (juvenis) nr 1 w wielkopol- zentuje on odmianę IB.6.29 w nowej klasyfikacji skim Bilczewie (Gorczyca, Schellner 2012, 56) P. Kotowicza5, ale jego datowanie jest trudne do oraz przy czterech egzemplarzach w Lubieniu sprecyzowania (Kotowicz, w druku). w Polsce Centralnej, w tym w trzech przypadkach Gatunkiem, z którego wykonano trzonek w grobach dzieci (infans I, infans II/juvenis) nr 12, omawianego czekana, był dąb (Quercus sp.). Jest 31 i 83, a także dorosłego mężczyzny (maturus) to gatunek twardy i przez to bardziej łupliwy, ale nr 17 (Michniewicz 2012, 335-337) i zapewne za to znakomity do obróbki, zwłaszcza jeśli cho- pochówku młodego mężczyzny nr IV na cmen- dzi o pozyskiwanie dłuższych elementów (Szy- tarzysku w Koziminach Nowych na Mazowszu dłowski 1984, 52; Stępnik 2013, 287). Drewno Płockim (Rutkowski 1906, 15; Kotowicz 2008, dębu „odparza ręce”, „ma ostry słój”, przez co 443). Poza omówionymi znaleziskami dąb wy- nie jest uznawane za dobry materiał do oprawy stąpił jeszcze przy trzech znaleziskach z Jeziora narzędzi, chociaż wspomniana łupliwość zdaje Lednickiego (Kotowicz, Sankiewicz 2013, kat. się też negować jego bojowe przeznaczenie – 98, 127, 144; Stępnik 2013, 290; Kotowicz 2014, przy bezpośrednich uderzeniach w toporzysko kat. 536, 564, 579) oraz jednym z Sandomierza, mogło stosunkowo łatwo dojść do jego złama- z osady na Wzgórzu Staromiejskim6. Warto jed- nia. Mimo tego T. Stępnik twierdzi, że wykona- nak zaznaczyć, iż popularność tego gatunku na ne z niego toporzyska były używane głównie do innych terenach zdaje się wskazywać na szerokie oprawy toporów bojowych (Stępnik 1996, 274; jego wykorzystanie. Dębowe trzonki używane były

6 Zabytek nie publikowany, odkryty w 2015 r.; określenia gatunku drewna wykonał dr Tomasz Stępnik z Pracowni Archeo- logicznej Uni-Art w Poznaniu (por. też Florek, Stempin 2015, 55-56). Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 183

0 3 cm

Ryc. 8. Żeleźce czekana z grobu nr 7. Fot. i rys. K. Grabowska.

Fig. 8. Hammer-axe head from the grave No. 7. Photo and drawing by K. Grabowska. 184 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

Ryc. 9. Zapinka podkowiasta z grobu nr 7 bezpośrednio po odkryciu. Fot. M. Bajka.

Fig. 9. Penannular broach from the grave No. 7 directly after its discovery. Photo by M. Bajka. już w okresie rzymskim na obszarze Skandy- nego kręgu bałtyjskiego; szczególną popularność nawii (Jankuhn 1973, 549; Nørbach 2009, 263), zyskały we wczesnym średniowieczu na terenie nie inaczej jest tam również we wczesnym Europy Wschodniej i Północnej. Różne ich formy średniowieczu (Nicolaysen 1882, 43, Pl. IX:9; były użytkowane tutaj od IX po XIV w., prze- Westphal 2006, 56). Poza tym takie toporzyska żywając się jeszcze do XVII stulecia (przegląd znane są z Wysp Brytyjskich (Mitchell 1994, 452, poglądów na temat ich pochodzenia, występowa- kat. 199) oraz terenów położonych na południe nia i chronologii – zob. Łukasiak 1999, 259-260; od ziem polskich: Słowacji i Moraw (Ruttkay Kotowicz 2006, 470; Olejarz 2011, 232; Jończyk 1976, 308; Poláček, Marek, Skopal 2000, 199, 200, 2013, 41-51). Znane są także z ziem polskich, Abb. 23:2, 5; 25:2; 27:1). Dębowe trzonki wy- gdzie traktowane są jako importy z terenów za- korzystywano również przy konstruowaniu oka- mieszkałych przez Bałtów, bądź z Rusi, ewentu- zów późnośredniowiecznych, o czym przekonują alnie ich lokalne naśladownictwa (Kóčka-Krenz znaleziska z Jeziora Lednickiego i Santoka (Ko- 1983, 122, 137-140; 1993, 128). Wśród nich naj- towicz 2013, 74; Stępnik 2013, 290). liczniejsze są zapinki typu I wg klasyfikacji Zapinka podkowiasta z grobu nr 7 (ryc. 9-10) K. Musianowicz (1969, 187) (równoważne odmianie składa się z wykonanego z brązu, kolistego kab- 1 typu I zapinek podkowiastych z Europy Wschod- łąka i żelaznego kolca. Kabłąk ma średnicę zew- niej i Środkowej wg klasyfikacji A. V. Malm – nętrzną 3,8-4 cm. W przekroju jest kształtu płasko- Мальм 1967, 152-153), a więc ze zrolowany- owalnego, o wymiarach 0,25 x 0,5 cm. Oba końce mi w uszka końcami, wykonane z brązu, żelaza, są płasko sklepane i zwinięte spiralnie w uszka. sporadycznie ze srebra lub – tak jak w przypadku Kolec, mocno skorodowany, o ułamanym jed- zapinki z grobu nr 7 z ul. Opatowskiej – o kabłą- nym końcu oraz drugim płasko sklepanym i owi- ku z brązu i kolcu żelaznym. W przypadku tych niętym wokół kabłąka, w przekroju lekko owal- ostatnich, o kabłąku z brązu i kolcu żelaznym, ny, o średnicy ok. 0,5 x 0,4 cm; jego zachowana wysuwane są przypuszczenia, że jest to efekt długość wynosi 2,7 cm. naprawy – wymiany zniszczonego oryginalnego Zapinki podkowiaste generalnie uważa się kolca z brązu na żelazny, wykonany przez lo- za wytwory wywodzące się z szeroko rozumia- kalnego rzemieślnika. Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 185

0 3 cm

Ryc. 10. Zapinka podkowiasta z grobu nr 7. Rys. K. Grabowska.

Fig. 10. Penannular broach from the grave No. 7. Drawing by K. Grabowska.

Podobne do interesującego nas zabytku że- znamy ich precyzyjnej lokalizacji w obrębie ja- lazne i brązowe zapinki podkowiaste o przekroju my grobowej. Stąd też szczegółowe porównania owalnym lub czworokątnym, ze zrolowanymi koń- możliwe są tylko dla ponad połowy (63) znanych cami są dość liczne i używane były w przedzia- pochówków (Tab. I). Skupiają się one głównie le chronologicznym obejmującym okres od IX na terenie historycznej Wielkopolski oraz Ma- (grodzisko w Lubomi, pow. wodzisławski), aż po zowsza (Płockiego), z rzadka tylko ujawniane są XIII stulecie (osada na Czwartku w Lublinie, w Małopolsce, na Pomorzu i Śląsku. Najstarsze m. woj.), głównie jednak występowały w X i XI w. z nich – odkryte w Bodzi, Gołuniu, Lutomier- (Łukasiak 1999, 25-29; Kotowicz 2006, 467, 469; sku, Łubowie, Krakowie-Starym Mieście, Pniu, Olejarz 2011, 239-242; Jończyk 2013, 45). Bardzo Poznaniu-Dębcu (Luboniu), Skotnikach i Sowin- podobna do opisywanej, chociaż wykonana w ca- kach – pochodzą ze schyłku (2. połowy?) X oraz łości z brązu i delikatniejsza zapinka została zna- początków (1. połowy?) XI stulecia (por. Kara leziona w grobie nr 9, na tym samym cmentarzu 1991, 2015, 187-191; Krzyszowski 1995, 58; My- na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu (Bajka, szka, Myszka 2000; Kurasiński 2005, Tab. 1:5, 9; Florek 2015, 75). Natomiast z ostatnich badań Janowski 2010; Wrzesiński 2013, 35, przyp. 1). osady na Wzgórzu Staromiejskim w Sandomie- Najmłodszym pewnie datowanym takim grobem rzu pochodzi brązowa zapinka podkowiasta ze jest pochówek dziecięcy (nr 85) na cmentarzysku zgrubionymi maczugowato, wielobocznie profi- w Lubieniu, datowany na ok. połowę XII stulecia. lowanymi końcami i zdobionym kabłąkiem, która Obok żeleźca topora odkryto w nim nóż żelazny wystąpiła w kontekście materiałów z końca XI w. oraz denar Władysława II Wygnańca (1138-1146) (Florek, Stempin 2015, 55). typu II z ok. 1140-1142 r. (Kurasiński, Skóra 2012, Grób wojownika z Sandomierza należy do 191). Groby te zawierają głównie szczątki męż- stosunkowo licznej grupy pochówków zawiera- czyzn (34 pochówki), chociaż w dwóch przypad- jących broń w postaci czekanów lub toporów kach (Kałdus i Korzybie Duże) żeleźca toporów odkrywanych na obszarze wczesnośredniowiecz- zostały odkryte w domniemanych pochówkach nej Polski piastowskiej. Obecnie znamy przynaj- żeńskich, a pięciokrotnie znalazły się w grobach mniej 120 znalezisk takich przedmiotów pocho- dzieci. Podobnie jak w Sandomierzu topory skła- dzących z cmentarzysk (ryc. 11), z których jed- dano głównie mężczyznom zmarłym w wieku nak aż 36 okazów to znaleziska przypadkowe, maturus (przynajmniej w 15 przypadkach), dość spoza kontekstów grobowych. Kolejne 23 żeleź- często również osobom młodszym (juvenis lub ca odkryte zostały co prawda w grobach, ale nie adultus – przynajmniej osiem przypadków), a tyl- 186 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

102 25 24 76

91-92 4 40-42 45 26-27 16-18 43 3 77-78 11 7 82 85-86 109-110 80-81 70-71 67-69 90113-114 22 103-108 2 97 73 115 94 111-112 101 65-66 8 83-84 95 6 79 36-64 86-87 74-75 23 20 116-117 15 98-99 9-10 46 89 13-14 55 47 48-54 28-39

5 118

72 120 93 21 100

119 44

0 100 km

Ryc. 11. Wczesnośredniowieczne pochówki szkieletowe z toporami na terenie Polski piastowskiej (zasięg terytorialny z początków XII w.) – numeracja por. Tab. I. Oprac. P. N. Kotowicz.

Fig. 11. Early medieval inhumation graves with axes from the Early Piast’ Poland (teritorial scope from the early 12th c.) – numbers are related to the Table 1. Elaborated by P. N. Kotowicz. ko sporadycznie sędziwym wojownikom (senilis łowa XI w.) w Złotej (Gąssowski 1952, 120; – dwa przypadki). Czekany lub topory składane Zoll-Adamikowa 1966, 137; Kotowicz 2014, kat. do grobów układane były zarówno z lewej, jak 388). Powszechne jest także takie ułożenie że- i z prawej strony zmarłego, chociaż przeważa leźca w grobie, aby jego ostrze skierowane było zdecydowanie druga z lokalizacji (7:34). Spora- w kierunku zmarłego. Układ taki nieznacznie prze- dycznie układane były na zmarłym. Zdecydowanie waża (19 przypadków) w stosunku do ułożenia dominuje też ułożenie żeleźców w dolnej części ostrza w kierunku jamy grobowej (16 przypad- ciała, głównie przy kolanie, kościach podudzia ków). Sporadycznie ostrze skierowane jest ku do- oraz stopach (Wrzesiński 2011, 474). Rzadko od- łowi jamy grobowej lub ku powierzchni ziemi. krywane są w sąsiedztwie głowy, kości rąk czy Wśród omawianych pochówków wyróżnić przy miednicy. Podobnie jak w omawianym przy- możemy zarówno groby bogatych, z reguły kon- padku ułożenie żeleźca przy kości ramieniowej zanych wojowników, zawierające dodatkowo m.in. rejestrowano jeszcze tylko w trzech pochówkach: ostrogi, strzemiona, miecze czy groty włóczni, nr 21 (XI-XII w.) w Piotrowie, nr 50 (2. połowa jak i mniej zamożnych przedstawicieli ówczes- XI i początek XII w.) w Końskich i nr 17 (2. po- nej społeczności, których wyposażenie pośmiertne Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 187 ogranicza się do najwyżej jednego dodatkowego uwagę, że zabytek ten został znaleziony „w ze- przedmiotu (por. Wrzesiński 2011, 473). Przypa- stawie” (skupisku wskazującym, że pierwotnie dek sandomierski mieści się raczej w tej drugiej wszystkie przedmioty znajdowały się razem grupie, chociaż fakt zniszczenia znacznej części w jakimś pojemniku z materiałów organicz- grobu nie pozwala na ostateczne wnioski. Nie nych) wraz z krzesiwami, nożem i krzesakami odbiega on szczególnie od innych pochówków krzemiennymi. Sugeruje to, że chociaż jego pier- z żeleźcami toporów lub czekanów z terenu Ma- wotnym zastosowaniem była funkcja klucza do łopolski, poza nekropolą w Końskich (włączaną otwierania kłódek, to wtórnie był zapewne uży- jednak niekiedy do Mazowsza), gdzie kilka gro- wany jako substytut krzesiwa, podobnie jak zna- bów cechowało znacznie bogatsze wyposażenie leziony wraz z nim nóż (na temat „zestawów do (por. Gąssowski 1952). Być może podział ten jest krzesania ognia” por. Libera, Florek 2014 – tam odbiciem wzmianek o „loricati” i „clipeati” z „Kro- wcześniejsza literatura). niki polskiej” Galla Anonima, a oznaczających Naczynia z grobów nr 5, 8 i 9, a także odpowiednio ciężkozbrojną jazdę oraz piecho- fragment ceramiki odkryty w grobie nr 7 zostały tę (por. Bogacki 2007, 178, 268-270; Wrze- wykonane z tego samego rodzaju gliny, tą sa- siński 2011, 477). Niewykluczone, że zbrojny mą techniką i w podobnej stylistyce. Biorąc pod pochowany w Sandomierzu należał do tej dru- uwagę ich cechy technologiczno-surowcowe, for- giej grupy. mę, sposób ukształtowania krawędzi i zdobienia, zaliczyć je można II i III Rodziny Form Naczyń * * * wg klasyfikacji A. Buko, reprezentujących tzw. Wobec braku dat absolutnych grób nr 7 mo- tradycję wielkopolską w ceramice sandomierskiej żemy datować jedynie na podstawie jego wypo- i datować na 2. połowę X i XI w. (por. Buko 1981, sażenia oraz chronologii przedmiotów odkrytych 189-194). w innych pochówkach z tego cmentarzyska, za- Dodatkową wskazówką pomocną przy usta- kładając – na co wydają się wskazywać relacje laniu chronologii grobu nr 7 (a także odkrytych przestrzenne i przesłanki stratygraficzne – że obok grobów nr 5, 6, 8 i 9) jest ich forma, czę- pochodzą one z tego samego czasu. Najbardziej ściowo również orientacja pochówków, a także wymowne jest tutaj żeleźce czekana, którego ich usytuowanie. Wszystkie wymienione wyżej chronologię można zamknąć między X a naj- groby mieszczą się w szeroko rozumianej kate- później połową XI w. Z kolei zapinki podko- gorii grobów komorowych (por. niżej). Odstęp- wiaste o spiralnie zakończonych ramionach dato- stwa od orientacji grobów zgodnie z osią W-E, wane są na stanowiskach polskich dość szeroko, przeważającej na szkieletowych cmentarzach rzę- bo między IX a XIII w., chociaż większość na dowych z XI-XII w., uważane są zazwyczaj za X-XI w. dowód przeżywania się bliżej nieokreślonych po- W położonym w bezpośrednim sąsiedztwie gańskich tradycji pogrzebowych, w konsekwencji grobie nr 9 odkryto zapinkę podkowiastą z brązu zaś wskazują na relatywnie wczesne datowanie ze zrolowanymi końcami typu I wg klasyfikacji takich pochówków (por. Miśkiewicz 1969, 274- K. Musianowicz (1969, 187), srebrne kółko, dwa 286; zob. także Florek 2015, 143-149). Groby żelazne krzesiwa kabłąkowate (jedno zachowane nr 5-9 usytuowane zostały w najwyższym, naj- w całości, drugie w ok. połowie), nóż żelazny, bardziej eksponowanym miejscu tzw. Wzgórza również żelazny klucz, dwa krzesaki z krzemie- Miejskiego w Sandomierzu. Kolejne groby na nia narzutowego oraz naczynie gliniane, które cmentarzu obejmującym północną i środkową znajdowało się w pobliżu głowy zmarłego. War- część Wzgórza Miejskiego, zajmujące jego niższe tość datującą mają przede wszystkim zapinka partie, są – na co wskazuje ich wyposażenie – podkowiasta, żelazny klucz i naczynie gliniane, młodsze, datowane na XI-XII w. (por. Bajka, jako że krzesiwa oraz nóż reprezentują formy Florek 2013, 85-86). o długiej chronologii. W przypadku zapinki pod- Biorąc pod uwagę wszystkie opisane wyżej kowiastej, jak zwrócono uwagę wyżej, podobne przesłanki, najbardziej prawdopodobne wydaje się formy na naszych ziemiach występują od IX do datowanie grobu nr 7 na okres między ostatnią XIII w., chociaż większość zabytków tego typu ćwiercią X a połową XI w. pochodzi z X-XI w. Klucze żelazne podobne do znalezionego w grobie nr 9, znane przede wszyst- * * * kim z terenów Rusi oraz pogranicza polsko- Grób nr 7 usytuowany jest w północnej czę- ruskiego, datowane są dość szeroko, bo od X ści cmentarza rzędowego na Wzgórzu Miejskim do XIII w. (Колчин 1959, 80; por. też Musia- w Sandomierzu, na jego kulminacji. Wraz z są- nowicz 1969, 177). Przy okazji można zwrócić siednimi grobami (nr 5, 8, 9, zapewne również 188 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

L.P. Lokalizacja Nr grobu Płeć Wiek Położenie żeleźca Klasyfikacja Datowanie grobu Podstawowa literatura cmentarzyska zmarłego zmarłego w grobie typologiczna żeleźca wg P. Kotowicza (w druku) 1 Barwino, 2 IA.5.3 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 9 pow. słupski, woj. pomorskie 2 Bilczew, 2 M juvenis przy prawej stopie, IIIA.5.1 XI – początek XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 15 pow. koniński, (18-23 lat) ostrzem w kierunku woj. wielkopolskie zmarłego 3 Blichowo, VI adultus – IIIA.5.3 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 19 pow. płocki, wczesny początek XII w. woj. mazowieckie maturus 4 Bodzia, E36 M przy dolnym końcu prawej IIB.6.33 (?) koniec X – Kara 2015, 187-191, Fig. 9.4; pow. włocławski, kości udowej, ostrzem początek XI w. Sobkowiak-Tabaka 2015, woj. kujawsko- w kierunku jamy grobowej, 105-106, Fig. 5.14:34 pomorskie toporzyskiem ku głowie 5 Borzykowa, wczesne średniowiecze Kotowicz 2014, nr kat. 43 pow. radom- szczański, woj. łódzkie 6 Brzeg, 70 M (?) maturus przy lewym kolanie, IB.1.20 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 50 pow. poddębicki, (40 lat) ostrzem w kierunku woj. łódzkie zmarłego 7 Brześć Kujawski, 19 M przy prawym udzie, IB.5.1 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 51 pow. włocławski, ostrzem w kierunku początek XII w. woj. kujawsko- jamy grobowej pomorskie 8 Bucz, wczesne średniowiecze Kotowicz 2014, nr kat. 54 pow. wolsztyński, woj. wielkopolskie 9 Buczek, 1 IIB.5.1/3/5 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 55 pow. łaski, woj. łódzkie 10 Buczek, 3 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 56 pow. łaski, woj. łódzkie 11 Bukowiec, 1 M (?) okolice nóg IIIB.5.4 (?) XI w. Michalak, Kotowicz 2014 pow. międzyrzecki, woj. lubuskie 12 Chrząstowo, IIIB.5.1 XI w. (?) Kotowicz 2014, nr kat. 72 pow. człuchowski, woj. pomorskie 13 Dębina, 18 przy prawym kolanie IIIB.5.20 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 106 pow. wieluński, 1. połowa XII w. woj. łódzkie 14 Dębina, 25 przy prawej stopie IB.5.2? 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 107 pow. wieluński, 1. połowa XII w. woj. łódzkie 15 Drążgów-Kolonia, IIB.1.20 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 115 pow. rycki, woj. lubelskie 16 Dziekanowice, 34 IA.1.19 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 125 pow. gnieźnieński, XI/XII w. woj. wielkopolskie 17 Dziekanowice, 9/02 M juvenis przy prawym udzie, IIB.5.20 2. połowa XI – XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 127 pow. gnieźnieński, (ok. 18 lat) ostrzem do dołu, woj. wielkopolskie toporzyskiem ku głowie 18 Dziekanowice, 13/08 M przy prawym udzie, IB.5.1 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 129 pow. gnieźnieński, ostrzem do góry, woj. wielkopolskie toporzyskiem ku głowie 19 Gdynia-Babie Doły, M (?) juvenis IIB.5.2/4/6 XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 135 pow. gdyński, woj. pomorskie 20 Glinno, 7 M maturus/ przy prawym udzie IIB.5.2 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 141 pow. sieradzki, senilis woj. łódzkie (50-60 lat) 21 Głogówek, IB.5.1 X w. (?) Kotowicz 2014, nr kat. 143 pow. prudnicki, woj. opolskie 22 Gołuń, IIIA.5.1/3 1. połowa XI w. Wrzesiński 2013, 35, przyp. 1 pow. poznański, woj. wielkopolskie 23 Góra, IIB.5.20/22/24 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 157 pow. sieradzki, woj. łódzkie 24 Grębocin, 16 IIB.5.4 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 158 pow. toruński, woj. kujawsko- pomorskie Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 189

25 Kałdus, 14 K (?) maturus poniżej kości krzyżowej – połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 191 pow. chełmiński, połowa XII w. woj. kujawsko- pomorskie 26 Karwowo- IIB.6.34 połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 192 Orszymowice, połowa XII w. pow. płocki, woj. mazowieckie 27 Karwowo- IIB.5.2 połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 193 Orszymowice, połowa XII w. pow. płocki, woj. mazowieckie 28 Końskie, 1 przy nogach IB.5.4 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 200 pow. konecki, początek XII w. woj. świętokrzyskie 29 Końskie, 14 M dorosły przy stopach, IIB.5.8 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 201 pow. konecki, ostrzem ku dołowi początek XII w. woj. świętokrzyskie 30 Końskie, 19 przy prawej stopie, IIB.12.2 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 202 pow. konecki, ostrzem ku górze początek XII w. woj. świętokrzyskie 31 Końskie, 42 Dz kilka- przy prawym kolanie, IIB.5.19 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 203 pow. konecki, naście ostrzem w kierunku początek XII w. woj. świętokrzyskie lat jamy grobowej, toporzysko ku głowie 32 Końskie, 48 M maturus- przy prawym kolanie, IIB.1.20 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 204 pow. konecki, senilis ostrzem w kierunku początek XII w. woj. świętokrzyskie zmarłego 33 Końskie, 50 M maturus przy lewym ramieniu, IIB.5.2 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 205 pow. konecki, ostrzem w kierunku początek XII w. woj. świętokrzyskie zmarłego, toporzyskiem ku nogom 34 Końskie, 58 M maturus przy prawej stopie, IIB.5.2 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 206 pow. konecki, ostrzem w kierunku początek XII w. woj. świętokrzyskie jamy grobowej 35 Końskie, 70 M maturus w nogach IIB.5.20 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 207- pow. konecki, początek XII w. 208 woj. świętokrzyskie 36 Końskie, 72 M maturus przy prawym łokciu, IIB.12.2 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 209 pow. konecki, ostrzem w kierunku jamy początek XII w. woj. świętokrzyskie grobowej, toporzyskiem ku nogom 37 Końskie, 91 z prawej strony głowy, IB.12.1 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 110 pow. konecki, ostrzem ku dołowi, początek XII w. woj. świętokrzyskie toporzyskiem ku nogom (?) 38 Końskie, 102 M maturus przy prawym podudziu, IB.6.33 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 211 pow. konecki, (ok. 40 lat) ostrzem w kierunku początek XII w. woj. świętokrzyskie jamy grobowej 39 Końskie, 170 M adultus przy prawym kolanie, IB.5.19 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 212 pow. konecki, (ok. 22 lat) ostrzem w kierunku jamy początek XII w. woj. świętokrzyskie grobowej, toporzyskiem ku głowie 40 Korzybie Duże, IV K (?) „młoda” przy lewym biodrze IB.6.33 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 214 pow. płoński, 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 41 Korzybie Duże, XII przy boku zmarłego IIIA.5.1 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 215 pow. płoński, 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 42 Korzybie Duże, XIII przy boku zmarłego IB.5.19/21/23 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 215 pow. płoński, 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 43 Koziminy Nowe, VI M „młody” z lewej strony głowy, IIB.12.2 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 220 pow. płoński, toporzyskiem ku nogom 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 44 Kraków-Stare Miasto, M senilis przy lewym biodrze IA.6.32a X – początek XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 231 pow. krakowski, (55–60 lat) woj. małopolskie 45 Kruszwica, IIB.7.1/3/5 1. połowa XIII w. (?) Kotowicz 2014, nr kat. 244 pow. inowrocławski, woj. kujawsko- pomorskie 46 Krzyszkowice, XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 248 pow. radomski, woj. mazowieckie 47 Lasocin, II/1925 przy boku zmarłego IIB.6.34 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 253 pow. nowosolski, woj. lubuskie 48 Lubień, 12 Dz infans I na klatce piersiowej, IB.5.1 XI – 3. ćwierć XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 258 pow. piotrkowski, (ok. 6-7 lat) ostrzem w kierunku jamy woj. łódzkie grobowej, toporzyskiem ku głowie 190 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

49 Lubień, 17 M maturus poniżej stóp, XI – 3. ćwierć XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 259 pow. piotrkowski, (35-45 lat) ostrzem do góry woj. łódzkie 50 Lubień, 31 Dz infans I przy prawej nodze, IIB.1.20 początek XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 260 pow. piotrkowski, (ok. 5-6 lat) ostrzem w kierunku woj. łódzkie jamy grobowej 51 Lubień, 51 M (?) adultus z lewej strony głowy, IIB.5.2 1. ćwierć XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 261 pow. piotrkowski, (20-30 lat) ostrzem w kierunku woj. łódzkie jamy grobowej, toporzyskiem ku nogom 52 Lubień, 59 M (?) dorosły poniżej prawej stopy, IB.12.4 początek XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 262 pow. piotrkowski, ostrzem w kierunku woj. łódzkie zmarłego, toporzyskiem ku głowie 53 Lubień, 83 Dz infans II/ przy prawym podudziu, IB.12.3 (?) XI – 3. ćwierć XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 263 pow. piotrkowski, juvenis ostrzem w kierunku jamy woj. łódzkie (12-15 lat) grobowej, toporzyskiem ku głowie 54 Lubień, 85 Dz infans I przy prawym kolanie (?), IIB.5.2 połowa XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 264 pow. piotrkowski, (0-6 lat) w kierunku zmarłego, woj. łódzkie toporzyskiem ku głowie 55 Lublin-Sławinek, IB.5.20 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 265 pow. lubelski, początek XII w. woj. lubelskie 56 Lutomiersk, 1/40 IIB.5.2 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 268 pow. pabianicki, początek XI w. woj. łódzkie 57 Lutomiersk, 2/40 IIB.5.20 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 269 pow. pabianicki, początek XI w. woj. łódzkie 58 Lutomiersk, 4 przy prawym biodrze, IB.5.19 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 270 pow. pabianicki, ostrzem w kierunku jamy początek XI w. woj. łódzkie grobowej, toporzyskiem ku głowie 59 Lutomiersk, 44 przy prawej stopie, IB.13.21 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 271 pow. pabianicki, ostrzem do dołu, początek XI w. woj. łódzkie toporzyskiem ku zmarłemu 60 Lutomiersk, 69 przy prawej stopie, ostrzem IIB.12.2 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 272 pow. pabianicki, w kierunku zmarłego, początek XI w. woj. łódzkie toporzyskiem ku głowie 61 Lutomiersk, 70 przy prawej stopie, ostrzem IIB.5.20 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 273 pow. pabianicki, w kierunku zmarłego, początek XI w. woj. łódzkie toporzyskiem ku głowie 62 Lutomiersk, 72 M maturus przy prawej stopie, ostrzem IIB.-.2 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 274 pow. pabianicki, w kierunku zmarłego, początek XI w. woj. łódzkie toporzyskiem ku głowie 63 Lutomiersk, 88 przy stopach (?), ostrzem IIB.5.20 (?) koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 275 pow. pabianicki, w kierunku zmarłego, początek XI w. woj. łódzkie toporzyskiem ku nogom? 64 Lutomiersk, koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 276 pow. pabianicki, początek XI w. woj. łódzkie 65 Łowicz, wczesne średniowiecze Kotowicz 2014, nr kat. 284 pow. łowicki, woj. łódzkie 66 Łowicz, wczesne średniowiecze Kotowicz 2014, nr kat. 285 pow. łowicki, woj. łódzkie 67 Łubowo, przy kolanach IIIA.6.31 2. połowa X – Kotowicz 2014, nr kat. 286 pow. gnieźnieński, 1. połowa XI w. woj. wielkopolskie 68 Łubowo, 2. połowa X – Kotowicz 2014, nr kat. 287 pow. gnieźnieński, 1. połowa XI w. woj. wielkopolskie 69 Łubowo, 2/92 M juvenis/ przy zmarłym IIIA.5.- (?) 2. połowa X – Kotowicz 2014, nr kat. 288 pow. gnieźnieński, adultus 1. połowa XI w. woj. wielkopolskie 70 Nieporęt, IIB.5.20 koniec XI – XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 338 pow. legionowski, woj. mazowieckie 71 Nieporęt, IIB.5.1 koniec XI – XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 339 pow. legionowski, woj. mazowieckie 72 Opole – Nowa 56 IIB.5.20 koniec X – XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 354 Wieś Królewska, pow. opolski, woj. opolskie 73 Orkowo, IIB.5.2 XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 356 pow. śremski, woj. wielkopolskie Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 191

74 Pągowiec, IIA.1.19 XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 368 pow. białobrzeski, woj. mazowieckie 75 Pągowiec, IIB.5.20/22/24 XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 369 pow. białobrzeski, woj. mazowieckie 76 Pień, 15 M maturus przy prawym podudziu, IB.5.20 2. połowa X – Kotowicz 2014, nr kat. 371 pow. bydgoski, ostrzem w kierunku początek XI w. woj. kujawsko- jamy grobowej, pomorskie toporzyskiem ku głowie 77 Pilichowo, wczesne średniowiecze Kotowicz 2014, nr kat. 372 pow. płocki, woj. mazowieckie 78 Pilichowo, wczesne średniowiecze Kotowicz 2014, nr kat. 373 pow. płocki, woj. mazowieckie 79 Piotrów, 21 przy prawym ramieniu, IIB.5.2 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 388 pow. poddębicki, ostrzem w kierunku woj. łódzkie zmarłego, toporzyskiem ku nogom 80 Płock, koniec XI – Kotowicz 2014, nr kat. 389 pow. płocki, XII w. (?). woj. mazowieckie 81 Płock-Podolszyce, 1 przy prawym podudziu, IIB.5.19 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 390 pow. płocki, ostrzem w kierunku początek XII w. woj. mazowieckie zmarłego, toporzyskiem ku głowie 82 Płońsk, XI-XIII w. (?) Kotowicz 2014, nr kat. 391 pow. płoński, woj. mazowieckie 83 Poddębice, IB.6.29 XII – początek XIII w. Kotowicz 2014, nr kat. 393 pow. poddębicki, woj. łódzkie

84 Poddębice, IIB.5.20 XII – początek XIII w. Kotowicz 2014, nr kat. 394 pow. poddębicki, woj. łódzkie 85 Poznań-Dębiec, IIIB.5.30 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 400 pow. poznański, 1. połowa XI w. woj. wielkopolskie 86 Poznań-Dębiec, IIIA.5.1/3/5 koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 401 pow. poznański, 1. połowa XI w. woj. wielkopolskie 87 Psary, 17 przy prawym udzie, IIB.5.20 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 412 pow. piotrkowski, ostrzem w kierunku woj. łódzkie zmarłego, toporzyskiem ku głowie 88 Psary, 40 przy prawym podudziu, IIIA.5.3 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 413 pow. piotrkowski, ostrzem w kierunku jamy woj. łódzkie grobowej, toporzyskiem ku głowie (?) 89 Radom, 29 M (?) maturus (?) przy prawym podudziu, IIB.5.20 początek XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 421 pow. radomskie, ostrzem w kierunku woj. mazowieckie zmarłego, toporzyskiem ku głowie 90 Rogowo, XIII przy nogach IB.5.3 połowa XI – XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 429 pow. płocki, woj. mazowieckie 91 Rostkowo, IIB.5.2 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 431 pow. płocki, woj. mazowieckie 92 Rostkowo, IIB.5.20 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 432 pow. płocki, woj. mazowieckie 93 Sandomierz, 7 M maturus przy prawym ramieniu, IB.6.29 koniec X – – pow. sandomierski, (ok. 50- ostrzem w kierunku początek XI (?) w. woj. świętokrzyskie 60 lat) zmarłego, toporzyskiem ku nogom 94 Siemienice, IB.5.2 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 614 pow. kutnowski, początek XII w. woj. łódzkie 95 Skokówko, IIIA.5.3 2. połowa (koniec) X – Kotowicz 2014, nr kat. 619 pow. gostyński, 1. połowa XI w. woj. wielkopolskie 96 Skotniki, 1 przy lewej stopie IIIA.5.3 / koniec X – Kotowicz 2014, nr kat. 620 pow. szczecinecki, IIIA.12.3 połowa XI w. woj. zachodnio- pomorskie 97 Sowinki, 69 M adultus przy prawym kolanie, ostrzem IIA.5.3 (?) 1. połowa XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 636 pow. poznański, w kierunku jamy grobowej, woj. wielkopolskie toporzyskiem ku głowie 192 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

98 Stolec, IIB.1.20/22/24 XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 642 pow. sieradzki, woj. łódzkie 99 Stolec, XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 642 pow. sieradzki, woj. łódzkie 100 Stradów, 2/1963 M senilis przy prawym kolanie, IB.5.20 2. połowa XI – XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 644 pow. kazimierski, ostrzem w kierunku woj. świętokrzyskie zmarłego, toporzyskiem ku głowie 101 Szarów, IB.6.34 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 654 pow. poddębicki, woj. łódzkie 102 Szczecin- z lewej strony głowy (?) IIIA.7.4a XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 662 Stare Miasto, pow. szczeciński, woj. zachodnio- pomorskie 103 Turowo, 1(6)/ przy nogach IIIA.5.3 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 710 pow. płocki, 1882 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 104 Turowo, 1(11)/ z prawej strony zmarłego IIB.5.13 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 711 pow. płocki, 1899 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 105 Turowo, 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 712 pow. płocki, 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 106 Turowo, IB.5.3 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 713 pow. płocki, 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 107 Turowo, IIB.1.20 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 714 pow. płocki, 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 108 Turowo, IIB.5.20 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 715 pow. płocki, 1. połowa XII w. woj. mazowieckie 109 Wandynowo, 9 M maturus przy prawym podudziu, IIIA.5.3 koniec XI – Kotowicz 2014, nr kat. 721 pow. radziejowski, (ok. 40- ostrzem w kierunku 1. połowa XII w. woj. kujawsko- 50 lat) zmarłego, toporzyskiem pomorskie ku głowie 110 Wandynowo, 34 M adultus- przy prawym podudziu, IIIA.1.3 (?) koniec XI – Kotowicz 2014, nr kat. 722 pow. radziejowski, maturus ostrzem w kierunku 1. połowa XII w. woj. kujawsko- (30-40 lat) zmarłego, toporzyskiem pomorskie ku głowie 111 Warszawa-Grochów, 89 M maturus poniżej prawej stopy, IB.5.1 XI/XII – XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 723 pow. warszawski, ostrzem w kierunku woj. mazowieckie zmarłego, toporzyskiem ku głowie 112 Warszawa-Wilanów, IIB.5.20 2. połowa XI – Kotowicz 2014, nr kat. 724 pow. warszawski, początek XIII w. woj. mazowieckie 113 Wierzbica Szlachecka, IIB.5.2/4/6 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 728 pow. płoński, woj. mazowieckie 114 Wierzbica Szlachecka, IIB.5.4 XI-XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 729 pow. płoński, woj. mazowieckie 115 Witonia, IIIB.5.4 2. połowa X – XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 732 pow. łęczycki, woj. łódzkie 116 Wolbórz-Młynek, IIB.5.20/22/24 XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 736 pow. piotrkowski, woj. łódzkie 117 Wolbórz-Młynek, IIB.5.14/16/18 XI-XII (?) w. Kotowicz 2014, nr kat. 737 pow. piotrkowski, woj. łódzkie 118 Zawichost-Podgórze, 1 M adultus- przy prawym kolanie, IIB.5.19 XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 768 pow. sandomierski, maturus ostrzem w kierunku jamy woj. świętokrzyskie grobowej, toporzyskiem ku głowie 119 Złota, IIB.1.20 połowa XI – XII w. Kotowicz 2014, nr kat. 772 pow. pińczowski, woj. świętokrzyskie 120 Złota, 17 M maturus przy prawym ramieniu, IIB.5.20 2. połowa XI w. Kotowicz 2014, nr kat. 773 pow. sandomierski, (ok. 50 lat) ostrzem do dołu, woj. świętokrzyskie toporzyskiem ku nogom

Tab. 1. Groby z toporami z terenu wczesnośredniowiecznej Polski. Oprac. P. N. Kotowicz

Table 1. Graves with axes from territory of Early Medieval Poland. Elaborated by P. N. Kotowicz Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 193 zniszczonym grobem nr 6) odkrytymi w l. 2013- suniętą już kilkadziesiąt lat temu przez A. Buko 2015 wyraźnie odróżnia się od innych, dotychczas koncepcją, opartą wówczas przede wszystkim znanych z wczesnośredniowiecznych cmentarzy na analizie ceramiki sandomierskiej, zgodnie rzędowych na terenie Sandomierza. Są to groby z którą założycielami Sandomierza byli przyby- o dużych, w przybliżeniu prostokątnych jamach, sze z Wielkopolski, których grupa pozostała na z pochówkami umieszczonymi w trumnach. Taka miejscu, z czasem mieszając się z miejscową charakterystyka zbliża je do rozumianej szeroko ludnością (Buko 1995; 1998). Uchwytnym w źró- kategorii grobów komorowych (na temat defini- dłach archeologicznych świadectwem tych pro- cji grobu komorowego por. Janowski 2015, 17-25 cesów jest tzw. tradycja wielkopolska w cerami- – tam dalsza literatura). Groby tego typu na zie- ce sandomierskiej (Buko 1981, 189-194; 1998, miach polskich odkryto dotychczas jedynie na 55-56). Potwierdzeniem obcości osób pochowa- terenie Wielkopolski, Kujaw i Pomorza (por. Ja- nych w grobach odkrytych przy ulicy Opatow- nowski 2015, 101-108; Müller-Wille 2015, Fig. skiej w stosunku do populacji lokalnej są wyni- 23:3). Z Małopolski podobne obiekty – poza ki analiz na zawartość strontu, wskazujące, że jednym grobem z cmentarzyska w Krakowie- większość z nich (poza zmarłą z grobu nr 8) Zakrzówku, którego charakter jest jednak dysku- urodziła się i spędziła młodość w rejonach od- syjny (por. Zaitz 2011) – nie były dotychczas dalonych od Sandomierza7. znane. Akceptując wspomnianą wyżej koncepcję Groby z północnej części cmentarza na A. Buko, że „założycielami” wczesnośrednio- Wzgórzu Miejskim od pozostałych pochówków wiecznego Sandomierza była grupa reprezentu- wczesnośredniowiecznych z Sandomierza (łącz- jąca władztwo pierwszych Piastów (zapewne nie na wspomnianych na wstępie czterech cmen- księcia Mieszka) przybyła na te tereny po ich tarzach rzędowych odkryto ok. 200 grobów da- wchłonięciu przez państwo Polan wielkopolskich, towanych przed końcem XII w., nie licząc grobów można – jak się wydaje – z dużym prawdopo- znanych z cmentarzy przykościelnych – por. dobieństwem przyjąć, że odkryte obecnie groby Florek 2012) różnią się również posiadaniem na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu, w tym in- relatywnie bogatego wyposażenia. Grób nr 7 teresujący nas grób nr 7, to przynajmniej w części jest jedynym znanym dotychczas pochówkiem pochówki osób wchodzących w jej skład, a więc z Sandomierza, którego wyposażenie stanowi „obcych” względem lokalnej populacji sando- broń – żelazny czekan. Jest również jednym mierskiej (na temat udziału jednostek bądź ca- z nielicznych grobów z bronią, jakie odkryto do- łych grup obcego pochodzenia w drużynie woj- tychczas w Małopolsce. Pochówki wyposażone skowej pierwszych Piastów por. m.in. Nadolski w broń, w tym czekany, datowane na schyłek X 1956, 19; Kara 1991, 99-120; 1992, 33-47; Buko i XI w. są natomiast stosunkowo liczne na tere- 1999, 40). nie Wielkopolski, Mazowsza i Polski Środkowej W tym miejscu można postawić pytanie, (ryc. 11). Usytuowanie, forma i wyposażenie skąd pochodził zmarły pochowany wraz z cze- części grobów odkrytych obecnie na Wzgórzu kanem w grobie nr 7. Zakładając, że forma uży- Miejskim, w tym grobu nr 7, wydają się wska- wanej przez zmarłego broni w jakiś sposób jest zywać, że mamy tu do czynienia z najstarszymi związana z jego pochodzeniem, z uwagi na for- pochówkami odkrytymi dotychczas na terenie mę żeleźca czekana, która – jak wskazano wyżej wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego – ma najbliższe formalne analogie na terenach Sandomierza, mającymi charakter „założyciel- położonych zarówno na południe, jak i na wschód ski”, dając początek cmentarzowi, który z cza- od Małopolski, stamtąd też należałoby wywodzić sem swoim zasięgiem objął całą północną i środ- osobnika pochowanego w grobie nr 7. Zapinka kową jego część, sięgając co najmniej po rejon podkowiasta, stanowiąc element stroju zmarłego, obecnego Rynku. Z kolei odmienność form o wyraźnej proweniencji wschodniej, wydaje się grobów i ich wyposażenie, mających analogie wskazywać właśnie na ten kierunek, z którego przede wszystkim w Wielkopolsce, na Mazow- mógł on, zapewne poprzez Wielkopolskę lub szu i w Polsce Środkowej, sugerują, że są to Mazowsze, przybyć do Sandomierza (na temat pochówki osób przybyłych w okolice Sandomie- pochodzenia „nosicieli” zapinek podkowiastych rza w czasie włączania tych terenów do państwa odkrytych na ziemiach polskich por. Jończyk Mieszka I w l. 70. X w. Koresponduje to z wy- 2013, 49-51). Z drugiej strony, zwłaszcza biorąc

7 Analizy nie publikowane, wykonane dzięki uprzejmości dr. D. Błaszczyka z IA UW, któremu niniejszym autorzy składają podziękowania. W przypadku interesującego nas grobu nr 7 nie udało się wykonać analiz na zawartość strontu z powodu braku odpowiednich materiałów kostnych (zębów). 194 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz pod uwagę ostatnie odkrycia wskazujące na moż- go się z terenu dzisiejszej Polski. Wątpliwości liwość osadnictwa lub przynajmniej czasowego te muszą na razie pozostać bez jednoznacznej pobytu niewielkich grup ludności bądź przynaj- odpowiedzi. mniej pojedynczych osób pochodzenia węgier- skiego w okolicach Sandomierza i Opatowa mgr Monika Bajka (Bajka, Florek 2016), nie można wykluczyć, Instytucja Kultury Zamek Krzyżtopór w Ujeździe że mamy do czynienia z pochówkiem osobnika reprezentującego ten właśnie etnos (na temat dr hab. Marek Florek, możliwości udziału osób bądź całych grup Instytut Archeologii wojowników z Węgier w wojsku pierwszych Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Piastów zob. Florek 2006; 2013 – tam dalsza Lublin literatura). Oczywiście nie można też wyklu- czyć opcji, iż oba przedmioty obcego pocho- mgr Piotr Kotowicz dzenia były własnością mężczyzny wywodzące- Muzeum Historyczne w Sanoku

Bibliografia

Bajka M., Florek M. 2011 Nowe dane do badań nad cmentarzyskami wczesnośredniowiecznego Sandomierza, Materiały i Spra- wozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 33, s. 169-180. 2013 Wczesnośredniowieczny cmentarz na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu. Ostatnie odkrycia, Zeszyty Sandomierskie 36, s. 83-86. 2015 Najstarszy cmentarz wczesnośredniowiecznego Sandomierza, Zeszyty Sandomierskie 39, s. 70-74. 2016 „Importy” czy ślady osadnictwa węgierskiego z czasów pierwszych Piastów w okolicach Sandomierza i Opatowa?, Zeszyty Sandomierskie 41, s. 60-68. Bogacki M. 2007 Przemiany w wojskowości polskiej od połowy X wieku do 1138 roku. Kształt i organizacja armii, Toruń. Buko A. 1981 Wczesnośredniowieczna ceramika sandomierska, Wrocław. 1995 Gdzie osiedlili się w Sandomierzu wielkopolscy Polanie? (na marginesie artykułu T. i H. Rysiewskich), Archeologia Polski 40: 1-2, s. 167-180. 1998 Początki Sandomierza, Warszawa. 1999 Początki państwa polskiego. Pytania – problemy – hipotezy, Światowit 42 (2), s. 32-45. Czerwień... 2012 Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski–Leipzig– Lublin–Rzeszów. Dragotă A. 2015 Battle-axes in the cemeteries from Banat, Crişana and Transylvania (10th century), [w:] Warriors, weapons, and harness from the 5th-10th centuries in the Carpathian Basin, red. C. Cosma, Cluj-Napoca, s. 331-341. Florek M. 2006 Osadnictwo grup ludności z terenu Węgier w Małopolsce i na Rusi Halickiej w XI-XIII w. w świetle źródeł archeologicznych i toponomastycznych, [w:] Wczesne średniowiecze w Karpatach Polskich, red. J. Gancarski, Krosno, s. 729-740. 2012 Średniowieczne i nowożytne cmentarze Sandomierza (od początku XI do końca XVIII wieku), Pamiętnik Sandomierski 4, s. 39-71. 2013 Węgrzy w Przemyślu. Historia alternatywna, [w:] Transkarpackie kontakty kulturowe w okresie lateń- skim, rzymskim i wczesnym średniowieczu, red. J. Gancarski, Krosno, s. 453-488. 2014 Sandomierz przedlokacyjny (od VIII do XIII wieku), [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, t. V: Mało- polska, z. 2: Sandomierz, red. Z. Noga, Sandomierz, s. 7. 2015 Kilka uwag o zmianie słowiańskiej obrzędowości pogrzebowej na ziemiach polskich (przejściu od cia- łopalenia do inhumacji) i jej związkach z recepcją chrześcijaństwa, [w:] Cmentarzyska – relacje społeczne i międzykulturowe, red. W. Dzieduszycki i J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie 17, Poznań, s. 143-149. w druku Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Sandomierzu-Kamieniu Plebańskim, [w:] Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu archeologicznym, historycznym i językoznawczym. Studia źródłoznawcze dedykowane Profesorowi Michałowi Parczew- skiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. M. Wojenka, M. Wołoszyn, Kraków. Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 195

Florek M., Stempin A. 2015 Badania archeologiczne na Wzgórzu Staromiejskim w Sandomierzu w roku 2015, Zeszyty Sandomierskie 40, s. 55-59. Gąssowski J. 1952 Cmentarzysko w Końskich na tle zagadnienia południowej granicy Mazowsza we wczesnym średnio- wieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne 2, s. 71-176. Gorczyca K., Schellner K. 2012 Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Bilczewie, pow. Konin. Archeologiczne badania ratownicze na terenie odkrywki „Drzewce” KWB Konin, Konin. Jankuhn H. 1973 Axt, [w:] Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Bd. I, red. H. Beck, Berlin–New York, s. 543-549. Janowski A. 2010 From the North-Eastern to Central Europe. Silver-inlayed Axe from the Early Medieval Chamber Grave in Pień on the Chełmno Land (Poland), [w:] Археология и история Пскова и Псковской земли. Семинар имени В. В. Седова. Материалы 55-го заседания, red. И. К. Лабутина, Псков, s. 164-176. 2015 Groby komorowe w Europie środkowo-wschodniej. Problemy wybrane, Szczecin. Jończyk L. 2013 Zapinki podkowiaste w kontekście europejskich analogii, [w:] Sutiejsk. Gród pogranicza polsko-ruskiego z X-XIII wieku. Studium interdyscyplinarne, red. J. Kalaga, Warszawa-Pękowice, s. 41-51. Kara M. 1991 Z badań nad wczesnośredniowiecznymi grobami z uzbrojeniem z terenu Wielkopolski, [w:] Od plemie- nia do państwa. Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej, red. L. Leciejewicz, Wrocław–Warszawa, s. 99-120. 1992 Siły zbrojne Mieszka I. Z badań nad składem etnicznym drużyny pierwszych Piastów, Kronika Wielko- polska 3 (62), s. 33-47. 2015 Weapons, [w:] Bodzia. A Late Viking-Age Elite Cemetery in Central Poland, red. A. Buko, Leiden– Boston, s. 177-196. Kiss A. 1977 Avar cemeteries in County Baranya, [w:] Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary, t. 2, red. I. Kovrig, Budapest. Kotowicz P. N. 2006 Zabytki archeologiczne z okolic grodziska wczesnośredniowiecznego „Horodna” w Trepczy, pow. Sanok, stan. 1., [w:] Wczesne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Krosno, s. 454-500. 2008 Nie tylko żeleźca. O rzadziej postrzeganych elementach średniowiecznych toporów, [w:] ad Oderam flu- vium. Księga dedykowana pamięci Edwarda Dąbrowskiego, red. B. Gruszka, Zielona Góra, s. 441-465. 2013 Analiza kolekcji toporów średniowiecznych, [w:] Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Gie- cza, red. P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa, Dziekanowice–Lednica, s. 43-101. 2014 Topory wczesnośredniowieczne z ziem polskich. Katalog źródeł, Rzeszów–Sanok. w druku Early Medieval Axes from Territory of Poland, Kraków. Kotowicz P. N., Sankiewicz P. 2013 Katalog toporów z Ostrowa Lednickiego i Giecza, [w:] Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa, Dziekanowice–Lednica, s. 104-279. Kovács L. 1980/1981 Die Waffen der landmehmenden Ungarn: Säbel, Kampfäxten, Lanzen, Mitteilungen des Archäo- logischen Instituts der Ungarischen Akademie der Wissenschaften 10-11, s. 243-255 + Taf. 1-8. Kóčka-Krenz H. 1983 Złotnictwo skandynawskie IX-XI wieku, Poznań. 1993 Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań. Krzyszowski A. 1995 Ein reiches Gräberfeld aus dem 10./11. Jh. in Sowniki bei Poznań, Slavia Antiqua XXXVI, s. 49-71. Kurasiński T. 2005a Topory typu M w grobach na terenie Polski wczesnośredniowiecznej – próba oceny znalezisk, [w:] Do, ut des – dar, pochówek, tradycja, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie 7, Poznań, s. 199-224. Kurasiński T., Skóra K. 2012 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Lubieniu, pow. piotrkowski, Łódź. Libera J., Florek M. 2014 Iskra święta i nieświęta. O używaniu krzemienia we wczesnym średniowieczu, [w:] Scientia nihil est quam veritatis imago. Studia ofiarowane Profesorowi Ryszardowi Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin, red. A. Sochacka, P. Jusiak, Lublin, s. 1035-1048. Liwoch R. 2005 Militaria z dziewiętnastowiecznych badań w Podhorcach, AMM I, s. 37-59. 196 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

Łukasiak J. 1999 Wczesnośredniowieczna zapinka podkowiasta z Napola, stanowisko 6, woj. kujawsko-pomorskie, [w:] Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, red. W. Chudziak, Toruń, s. 257-287. Michniewicz M. 2012 Uwagi botanika o resztkach roślinnych z grobów z cmentarzyska w Lubieniu, pow. piotrkowski, [w:] Kurasiński T., Skóra K., Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Lubieniu, pow. piotrkowski, Łódź, s. 333-338. Miśkiewicz M. 1969 Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy na płaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce, Materiały Wczesnośredniowieczne 9, s. 241-301. Mitchell J. 1994 Ascia a T per carpenteria con manico, [w:] I Normanni: popolo d’Europa 1030-1200, red. M. D’Quotrio, Roma, s. 452. Musianowicz K. 1969 Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne 6, s. 7-235. Myszka M., Myszka R. 2000 Wczesnośredniowieczny grób wojownika odkryty w Krakowie, Sprawozdania Archeologiczne 52, s. 357-371. Měřínský Z. 1985 Velkomoravské kostrové pohřebiště ve Velkých Bílovicích (K problematice venkovských pohřebišť 9.-10. stol. na Moravě, Praha. Müller-Wille M. 2015 The Cemetery at Bodzia in a Broader European Context, [w:] Bodzia. A Late Viking-Age Elite Cemetery in Central Poland, red. A. Buko, Leiden–Boston, s. 479-510. Nadolski A. 1956 Polskie siły zbrojne w czasach Bolesława Chrobrego. Zarys strategii i taktyki, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis. 5, Łódź. Nepper Ibolya M. 2002 Hajdú-Bihar megye 10-11. századi sírleletei. 2. rész, Budapest–Debrecen. Nicolaysen N. 1882 Langskibet fra Gokstad ved Sandefjord – The Viking-ship discovered at Gokstad in Norway, Kristiania- Christiania. Nørbach L. Ch. 2009 Äxte, [w:] X. P. Jensen, L. Ch Nørbach, Illerup Ådal 13. Die Bögen, Pfeile und Äxte, Moesgård, s. 259-288. Olejarz A. 2011 Wczesnośredniowieczne zapinki podkowiaste z ziem polskich. Uwagi na temat chronologii, rozprzestrze- nienia i genezy, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 53, s. 231-258. Poláček L., Marek O., Skopal R. 2000 Holzfunde aus Mikulčice, [w:] Studien zur Burgwallvon Mikulčice, Band 4, red. L. Poláček, Brno, s. 177-302. Rutkowski L. 1906 Cmentarzyska z grobami rzędowymi w Krasinie, Romantowie i Koziminach w pow. Sierpeckim i Płoń- skim, gub. Płockiej, Światowit VII, s. 3-21. Ruttkay A. 1976 Waffen und Reiterausrüstung des bis 9. zur ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts in der Slovakei (II), Slovenská archeológia 24/2, s. 119-216. Sobkowiak-Tabaka I. 2015 The Inventory of the Burials and their Contents, [w:] Bodzia. A Late Viking-Age Elite Cemetery in Central Poland, red. A. Buko, Leiden–Boston, s. 63-138. Stępnik T. 1996 Średniowieczne wyroby drewniane z Ostrowa Lednickiego – analiza surowcowa, Studia Lednickie IV, s. 261-296. 2013 Drewniane toporzyska w świetle analizy surowcowej, [w:] Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa, Dziekanowice–Lednica, s. 283-295. Szydłowski J. 1984 Naczynia drewniane w późnej starożytności na ziemiach polskich, Katowice. Teodor D. Gh. 2003 Topoare medievale timpurii în regiunile Carpato-Nistriene, [w:] Spaţiul carpato-dunăreano-pontic în mileniul marilor migraţii, Buzău, s. 541-554. 2004 Eastern, Slav and Nomadic elements of the seventh-ninth centuries in the Carpathians-Dniester regions, [w:] Zborník na počesť Dariny Bialekovej, red. G. Fusek, Nitra, s. 397-403. Pochówek z czekanem z wczesnośredniowiecznego cmentarza na Wzgórzu Miejskim w Sandomierzu 197

Tomka P. 2008 Innere Migranten an einer Straßenkreuzung – Regionsfremde in der Kleinen Tiefebene, [w:] Kultur- wandel in Mitteleuropa. Langobarden – Awaren – Slawen, red. J. Bemmann, M. Schmauder, Bonn, s. 601-618. Westphal F. 2006 Die Holzfunde von Haithabu, Die Ausgrabungen in Haithabu 11, Neumünster. Wiklak H. 1960 Cmentarzysko z XII-XIII w. w Poddębicach, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra- ficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 5, s. 183-201. Wrzesiński J. 2011 Groby z toporami w państwie Piastów, [w:] Non Sensistis Gladios. Studia ofiarowane Maria- nowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, red. O. Ławrynowicz, J. Maik, P. A. Nowakowski, Łódź, s. 463-486. 2013 Topory z cmentarzysk rejonu Lednicy, [w:] Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa, Dziekanowice–Lednica, s. 35-42. Zaitz E. 2001 Kraków u progu drugiego tysiąclecia, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. 5, red. J. Gancarski, Krosno, s. 109-160. Zoll-Adamikowa H. 1966 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, Cz. I. Źródła, Wrocław–Warszawa– Kraków. Аксенов В. С. 2005 Новые поминальные комплексы воинов-всадников салтовского времени с территории Верхнего Подонья, [w:] Хазарское время, red. А. В. Евглевский, Степи Европы в эпоху средневековья 4, Донецк, s. 355-368. Алешовский М. Х. 1960 Курганы русских дружинников XI-XII вв., Советская Археология 1, s. 70-90. Измайлов И. Л. 1997 Вооружение и военное дело населения Волжской Булгарии X – начала XIII в., Казань–Магадан. Йотов В. 2004 Въоръжението и снаряжението от българското средновековие (VII-XI век), Варна. Кирпичников А. Н. 1966 Древнерусское оружие. Вып. второй. Копья, сулицы, боевые топоры, булавы, кистени IX-XIII вв., Археология СССР. Свод археологичных источников Е1-36, Москва–Ленинград. Коваленко В., Моця А., Сытый Ю. 2003 Археологические исследования Шестовицкого комплекса в 1998-2002 гг., [w:] Дружинні старо- житності центрально-схиної Европи VIII-X ст., Чернігів, s. 51-83. Колчин Б. А. 1959 Железообрабатывающее ремесло Новгорода Великого (продукция, технология), [w:] Труды Нов- городской археологической экспедиции, Т. II, red. А. В. Арциховски, Б. А. Колчин, Материалы и исследования по археологии СССР 65, s. 44-137. Комар A. В. 2012 Чернигов и Нижнее Подесенье, [w:] Русь в IX-X веках. Археологическая панорама, red. Н. А. Макаров, Москва–Вологда, s. 335-365. Комар О. В., Сухобоков О. В. 2000 Вооружение и военное дело Хазарского каганата, Восточноевропейский археологический журнал 2(3) (http://archaeology.kiev.ua/journal/020300/komar_sukhobokov.htm – dostęp 23.03.2016). Кочкаров У. Ю. 2008 Вооружение войнов Северо-Западного Предкавказья VIII-XIV вв. (оружие ближнего боя), Москва. Красильников К. И. 2009 Бурджане (Булг-Р) степного Подонцовья в составе Хазарии, [w:] Хазарское время, red. А. В. Ев- глевский, Степи Европы в эпоху средневековья 7, Донецк, s. 371-386. Кучінко М. М. 1996 Давньоруське городище Вал в Надстир’ї, Луцьк. Мальм В. А. 1967 Подковообразные и кольцевидные застежки-фибулы, [w:] Очерки по истории русской деревни X-XIII вв., Труды Государственного исторического музея 43, Mocквa, s. 149-190. Пушкина Т. А., Мурашëва В. В., Ениосова Н. В. 2012 Гнёздовский археологический комплекс, [w:] Русь в IX-X веках. Археологическая панорама, red. Н. А. Макаров, Москва–Вологда, s. 243-273. Сизовъ В. 1902 Курганы Смоленской губерніи. Вып. 1. Гнъздовскій могильникъ близъ Смоленска, С. Петербург. 198 Monika Bajka, Marek Florek, Piotr N. Kotowicz

Хамайко Н. В. 2004 Дуализм поселенської структури Шестовицького комплексу, [w:] Стародавній Iскоростень і слов’янські гради VIII-X ст., red. О. П. Моця, Київ, s. 295-302. Хузин Ф. Ш. 1985 Предметы вооружения, [w:] Культура Биляра. Булгарские орудия труда и оружие IX-XIII вв., red. А. Х. Халиков, Москва, s. 130-192.

Monika Bajka Marek Florek Piotr N. Kotowicz

GRAVE WITH A BATTLE AXE DISCOVERED ON THE EARLY MEDIEVAL CEMETERY ON TOWN HILL IN SANDOMIERZ Summary

In 2015 five graves were discovered on Town Hill Poland. Such graves usually contain the remains of in Sandomierz (Lesser Poland), being a part of a vast men, however there are also children’s burials, and non-church cemetery. These burials differ from the even occasionally women’s burials. The axes were put others in the graveyard in size of the burial pits, their mostly into graves of men who died at the maturus age, form and equipment. The dead were laid in wooden just as in case of the grave in Sandomierz. This grave crates that were placed inside large, roughly rectangular belongs to a group that contains quite a little equipment, graves. A partially destroyed burial no. 7 was a distinctive and the deceased buried in them are identified as one. It contained the remains of a man who died at the infantry from the early Piast period called “clipeati.” maturus age (approx. 50-60 years old) and was put to Based on the location, construction and equipment the coffin stretched out on his back, with his head of the grave as well as on the chronology of the objects pointing east and arms stretched along the body. The discovered in other burials in this cemetery, one can man’s height was determined to be approx. 170-174 cm. conclude that the tomb no. 7 and the adjacent ones are By the right shoulder of the deceased there was a battle one of the oldest Christian graves in Sandomierz and axe head with partially preserved 70 cm long haft, can be dated back to the period between the 4th quarter most likely made of oak. The axe head was laid parallel of the 10th and the 1st half of 11th c. The fact that these to his right hand. Also, a bronze horseshoe-shaped graves and their equipment are unusual and that they fibula with an iron spike was found between femurs. have analogies mainly in Greater Poland, Mazovia and The closest analogies of the battle axe were 10th c. Central Poland, suggests that they may be burials of artefacts from the area of the Carpathian Basin. Similar people who came to the vicinity of Sandomierz at the items are also known from the territory of Russia, time it was getting included into the state of Mieszko I where they were extant for a slightly longer period. in the 70s of 10th c. The results of strontium isotope ratio The penannular broach originates from Eastern Europe analysis, indicating that most of them were born and as well, its analogies are widely dated, but most of spent their youth in regions distant from Sandomierz, them are from 10th and 11th c. are the final proof of the foreignness of the people buried The tomb of the warrior from Sandomierz belongs in these graves. Unfortunately, we do not know where the to a relatively large group of burials containing weapons man buried with the battle axe came from; however, such as axes and battle axes discovered in the area of his equipment suggests Eastern European provenience. the early medieval Piast Poland. Currently, at least 120 of them are known, but they are relatively rare in Lesser Translated by Małgorzata Florek-Wojciechowska