Crynodeb Drafft Ymgynghori

Asesiad Llesiant Blaenau Gwent 2017

CRYNODEB DRAFFT YMGYNGHORI

Mae'r ddogfen hon yn cefnogi'r brif ddogfen drafft ymgynghori a gynhyrchwyd dan ofynion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r brif ddogfen ymgynghori yn rhoi manylion pellach yr asesiad o lesiant lleol ar gyfer ardal Blaenau Gwent.

Adran 1: Croeso

Croeso i Grynodeb Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Blaenau Gwent o’r drafft Asesiad Llesiant 2016.

Diben y ddogfen yw crynhoi'r asesiad llesiant fydd yn helpu Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus sydd newydd ei ffurfio ar gyfer yr ardal i osod amcanion ar gyfer cynllun newydd cyffrous i'r ardal leol.

Datblygwyd y drafft asesiad ar y cyd gydag ystod eang o sefydliadau partner yn cyfrannu tystiolaeth. Mae hefyd yn manteisio o fewnbwn sylweddol gan bobl leol, yn dilyn cam cyntaf ein rhaglen ymgysylltu lwyddiannus iawn "Y Blaenau Gwent a Garem".

Os oes gennych ddiddordeb mewn cael manylion pellach, edrychwch os gwelwch yn dda ar y prif ddrafft ymgynghori sydd ar gael drwy: http://www.blaenaugwentpsb.org.uk/

Os dymunwch gymryd rhan, byddwn yn eich annog chi neu'r sefydliad a gynrychiolwch i ymuno ag un o'n paneli ymgysylltu.

Cynghorydd Steven Thomas

Cadeirydd Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Blaenau Gwent Arweinydd Cyngor Bwrdeisdref Sirol Blaenau Gwent

Adran 2: Cyd-destun

Pasiodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru gyfraith newydd ar gyfer Cymru dan enw Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r ddeddfwriaeth yn ymwneud â gwella llesiant cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol Cymru, a chreu Cymru yr ydym i gyd eisiau byw ynddi yn awr ac yn y dyfodol. Mae datblygu cynaliadwy yn greiddiol i'r ddeddfwriaeth flaengar ac mae'n gosod dyletswydd ar ein sector gwasanaethau cyhoeddus (a ddaw o fewn y Ddeddf) i: feddwl am yr hirdymor, gweithio'n gwell gyda phobl a chymunedau a'i gilydd, edrych ar atal problemau a gymryd dull gweithredu mwy cydlynus. Caiff hyn ei adnabod fel y pum ffordd o weithio. I wneud yn siŵr ein bod i gyd yn gweithio tuag at yr un weledigaeth, mae gan y Ddeddf saith nod llesiant i bawb anelu atynt.

Mae'r Ddeddf hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus sy'n bartneriaid i gydweithio drwy fwrdd partneriaeth newydd a elwir yn Fwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus i baratoi asesiad o lesiant yn ei ardal erbyn Ebrill 2017.

Adran 3: Llunio ein hasesiad ym Mlaenau Gwent

Mae'r asesiad o lesiant ar gyfer ardal Blaenau Gwent yn cyflwyno dadansoddiad cryno. Mae'n cynnwys:

 Pennod gyflwyno yn canolbwyntio ar roi trosolwg o'r ardal, y prif gymunedau a'r bobl sy'n byw ynddynt.

 Pennod ar lesiant economaidd sy'n crynhoi gwybodaeth ar yr economi lleol megis cyflogaeth, busnes, incwm, addysg a sgiliau.

 Pennod ar lesiant cymdeithasol, sy'n crynhoi gwybodaeth ar amrywiaeth o faterion cymdeithasol megis iechyd, gofal, ffordd o fyw, datblygiad plentyndod, heneiddio'n dda, diogelwch cymunedol, tai a thrafnidiaeth.

 Pennod ar lesiant diwylliannol, sy'n crynhoi gwybodaeth ar faterion megis y Gymraeg, hunaniaeth ddiwylliannol, cydlyniaeth, chwaraeon a hamdden, celf a diwylliant, twristiaeth a thechnoleg; a

 Pennod ar lesiant amgylcheddol, sy'n crynhoi gwybodaeth ar faterion megis tirweddau, natur, dŵr, ôl-troed amgycheddol, ynni adnewyddadwy a gwastraff ac ailgylchu.

Mae'r fersiwn gryno o'r asesiad yn dilyn yr un fformat.

Pobl a Lleoedd Blaenau Gwent Crynodeb

Adran 4: Blaenau Gwent

Trosolwg o'r ardal Daeth Blaenau Gwent yn gyngor bwrdeisdref sirol yn 1996 yn dilyn ad-drefnu llywodraeth leol, gan newid o fod yn ardal o Gyngor Sir Gwent. Mae gan yr ardal yn ei chyfanrwydd dreftadaeth gyfoethog a adlewyrchir yn ein cofebion, adeiladau, tirweddau a phobl. Mae'r ardal wedi wynebu llawer o heriau yn y 30 mlynedd ddiwethaf, gyda chau'r holl byllau glo ddiwedd y 1980au a Gwaith Dur Glynebwy yn 2002 gan arwain at lawer o golledion swyddi. Ni allwn orbwysleisio effaith hyn, fodd bynnag gwelodd yr ardal welliannau strwythurol ac amgylcheddol sylweddol, yn dilyn lefelau mawr o fuddsoddiad cyfalaf a glasu ein cymoedd wrth i natur adfer o'r creithiau hirdymor a achoswyd gan ein diwydiannau hanesyddol. Yn 2015 roedd poblogaeth Blaenau Gwent yn 69,544. Mae hyn yn ei gwneud yn un o'r ardaloedd awdurdod lleol lleiaf yng Nghymru. Mae poblogaeth yr ardal yn gostwng, fodd bynnag mae cyfradd y cwymp yn fwy sefydlog nag ar unrhyw adeg ers 1921 (pan oedd y boblogaeth dros 125,000). Disgwylir y bydd y boblogaeth yn dal i ostwng gyda chwymp o 1.2% yn y 10 mlynedd nesaf. Roedd dwysedd poblogaeth ym Mlaenau Gwent yn 638 o bobl fesul cilometr sgwâr o gymharu gyda 149 fesul cilometr sgwâr yng Nghymru. Dengys dadansoddiad fod gan lawer o rannau'r ardal lefelau dwysedd tebyg i ardaloedd dinesig. Fel mwyafrif y lleoedd yn y Deyrnas Unedig, mae poblogaeth Blaenau Gwent yn heneiddio. Yn gyffredinol, mae hyn oherwydd bod llai o bobl yn cael eu geni a bod y bobl hynny sy'n fyw yn byw'n hirach. Dywedodd 28% o'r holl bobl sy'n byw ym Mlaenau Gwent fod ganddynt broblem iechyd hirdymor neu salwch cyfyngol, lle'r oedd gweithgareddau dydd-i-ddydd yn gyfyngedig. Roedd hyn yn uwch nag yng Nghymru yn

4 gyffredinol (23%) ac roedd yr ail lefel uchaf yng Nghymru (yn dilyn Castell- nedd Port Talbot gyda 28%). Roedd poblogaeth Pobl Dduon a Lleiafrif Ethnig (BME) Blaenau Gwent yn 2011 ychydig dan 1,900. Fodd bynnag, roedd y nifer wedi cynyddu o 1,300 yn 2001. Mae gan yr ardal un o'r lefelau isaf o bobl o grwpiau BME yng Nghymru. Dywedodd ychydig dros 41% o boblogaeth Blaenau Gwent nad oedd ganddynt unrhyw grefydd, sy'n uwch na chyfartaledd Cymru o 37%. Mae hyn yn gynnydd amlwg o gymharu â 2001, pan oedd y lefel yn 25% ym Mlaenau Gwent a chyfartaledd Cymru yn 19%. Blaenau Gwent yw'r ardal yng Nghymru gyda'r gyfran uchaf o ardaloedd bach yn y 10% mwyaf amddifadus (23.4%). Ardaloedd Cymdogaeth ym Mlaenau Gwent Mae'r asesiad â ffocws ar y pedair ardal cymdogaeth sy'n alinio gyda'n cymoedd, trefi a chymdogaethau. Mae'r map islaw'n crynhoi'r pedair ardal, gyda Sirhywi wedi ei lliwio'n goch, Ebwy Fawr wedi ei lliwio'n las, Ebwy Fach Uchaf wedi ei lliwio'n oren ac Ebwy Fach Is wedi'i lliwio'n wyrdd.

Gogledd Glyn Ebwy Poblogaeth: 6,976 Brynmawr Poblogaeth: 5,593

Nantyglo a Blaenau Poblogaeth: 9,228

Gogledd Gogledd Tredegar Abertyleri Pobllogaeth: Poblogaeth: 7,034 8,927

De Tredegar Poblogaeth: 8,122 De Abertyleri Canol Glynebwy Poblogaeth: Poblogaeth: 7,850 7,273

De Glyn Ebwy Poblogaeth: 8,541 5

Cwm Sirhywi Mae ardal cymdogaeth Cwm Sirhywi yn cynnwys prif dref Tredegar a'i chymdogaethau megis Waundeg, Golwg y Mynydd, Sirhywi, Dukestown a Scwrfa yn y gogledd, ac Ashvale, Cefn Golau, Georgetown a Peacehaven yn y de. Mae'r ardal hefyd yn cynnwys pentrefi ac aneddiadau cyfagos Trefil, Tafarnaubach a Princetown yn y gogledd, a Throedrhiwgwair, Pyllau Bedwellte a Pochin yn y de. Mae'r ardal yn gartref i 15,156 o bobl, sef 22% o boblogaeth ardal Blaenau Gwent.

Dangosodd adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem':

Pethau arbennig yn ardal Sirhywi

 Parc Bryn Bach  Coedwig St James  Tŷ a Pharc Bedwellte  Coetir Sirhywi  Cloc Tref Tredegar  Kids R Us Pethau i wneud ardal Sirhywi yn lle gwell

 Gwella ffyrdd a seilwaith trafnidiaeth  Gwneud yr ardal yn fwy diogel  Gwella cyfleoedd siopa yn y dref  Mynediad i gyfleoedd cyflogaeth  Amgylchedd glân  Gwneud ailgylchu yn rhwyddach  Mwy o ymgyfraniad cymunedol a chyfranogiad cymdeithasol  Cyfleusterau chwarae a gerddi synhwyraidd Os hoffech wybod mwy am yr ardal, ewch i bennod 3 y brif ddogfen asesiad llesiant.

Cwm Ebwy Fawr Mae'r gymdogaeth yn cynnwys prif dref Glynebwy a chymdogaethau Rhasa, Garnlydan, Beaufort, Glyncoed, Glanyrafon, Newchurch, Willowtown, Pontygof, Y Drenewydd, Hilltop a Rhiw Briery. Mae'r ardal hefyd yn cynnwys pentrefi ac aneddiadau cyfagos megis Tyllwyn, Waunlwyd, Victoria a Cwm. Mae ardal Ebwy Fawr yn gartref i 23,367 o bobl, 34% o gyfanswm poblogaeth ardal Blaenau Gwent.

Dangosodd adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem': Pethau arbennig yn ardal Glynebwy

 Rheilffordd Cwm Ebwy  Ysbyty Aneurin Bevan  Safle'r Gweithfeydd  Coedwig Beaufort  Hafan Dysgu Blaenau Gwent  Yr amgylchedd cyffredinol Pethau i wneud ardal Glynebwy yn lle gwell

 Amgylchedd glân  Mynediad i gyfleoedd cyflogaeth lleol  Trefi mwy hygyrch ar gyfer pobl gydag anableddau  Gwasanaethau a chyfleusterau gwell yn y dref  Gwasanaethau gwell ar gyfer pobl gydag anawsterau iechyd meddwl e.e. awtistiaeth  Gwelliannau mewn gwasanaethau iechyd a pharthau di-fwg  Atyniadau mewnfuddsoddi ar gyfer Cylchffordd Cymru a'r Parth Menter  Gwella cyrhaeddiad addysgol  Gwell ansawdd a mwy o ddewis o gartrefi  Mwy o ymgyfraniad cymunedol a chyfranogiad cymdeithasol Os hoffech wybod mwy am yr ardal, ewch i bennod 3 y brif ddogfen asesiad llesiant.

Cwm Ebwy Fach Uchaf Mae'r ardal cymdogaeth yn cynnwys prif dref Brynmawr, aneddiadau Nantyglo a Blaenau a'r cymdogaethau cyfagos. Mae cyfanswm poblogaeth ardal Ebwy Fach Uchaf yn 14,821, sy'n 21% o gyfanswm poblogaeth Blaenau Gwent.

Dangosodd adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem':

Pethau arbennig yn ardal Ebwy Fach Uchaf:

 Canolfan Bert Denning  Ysgol Sylfaen Brynmawr  Sinema Neuadd y Farchnad  Tirweddau naturiol  Ysbyty Aneurin Bevan

Pethau i wneud ardal Ebwy Fach Uchaf yn lle gwell  Trin ymddygiad gwrthgymdeithasol a chamddefnyddio sylweddau  Gwell trafnidiaeth e.e. gwasanaeth bws gwell a mwy dibynadwy  Cadwraeth y dirwedd ar gyfer pobl ac anifeiliaid  Gwasanaethau iechyd gwell ar gyfer pobl hŷn  Cefnogi stryd fawr y dref  Mwy o gefnogaeth i fusnesau bach  Mwy o chwarae teg i'r ardal  Mynd i'r afael â gordewdra  Glanhau ein strydoedd

Os hoffech wybod mwy am yr ardal, ewch i bennod 3 y brif ddogfen asesiad llesiant.

Cwm Ebwy Fach Isaf Mae ardal cymdogaeth Ebwy Fach Isaf yn cynnwys Abertyleri a chymdogaethau Bourneville, Roseheyworth, Blaenau Gwent, Pen y Bont, Parc Rhiw a Cwmtyleri. Mae'r ardal hefyd yn cynnwys Six Bells ac aneddiadau Aber-big, Illtyd Sant, Brynithel, Llanhiledd a Swfrydd. Cyfanswm poblogaeth ardal Ebwy Fach Isaf yw 16,200, 23% o gyfanswm poblogaeth ardal Blaenau Gwent.

Dangosodd adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem':

Pethau arbennig yn ardal Ebwy Fach Isaf  Tirweddau lleol  Guardian, Six Bells  Llynnoedd Cwmtyleri  Gwarchodfa Natur Six Bells  Gwyliau lleol  Meddygfeydd teulu Pethau i wneud ardal Ebwy Fach Isaf yn lle gwell  Mwy o bethau i blant a phobl ifanc eu gwneud  Annog pobl i fod yn gyfrifol am iechyd a llesiant  Mwy o bresenoldeb a gorfodaeth diogelwch cymunedol  Gwasanaethau gofal tecach ar gyfer pobl gydag anableddau corfforol a meddyliol  Gwasanaethau gwastraff ac ailgylchu mwy effeithlon  Gwell cyfleoedd siopa  Gwella cyfleoedd a seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus  Defnydd mwy effeithiol o grantiau a mwy o chwarae teg i Abertyleri  Cofio pobl yn y gymuned heb fynediad i geir a'r rhyngrwyd

Os hoffech wybod mwy am yr ardal, ewch i bennod 3 y brif ddogfen asesiad llesiant.

Llesiant Economaidd

Adran 5: Llesiant Economaidd Islaw mae crynodeb o'r ffeithiau allweddol yn ymwneud â llesiant economaidd o'r drafft asesiad ar gyfer ardal Blaenau Gwent.

Gweithgaredd Economaidd  Mae 32,000 o bobl yn economaidd weithgar ond mae hyn yn isel mewn termau cyffredinol.  Mae 29,200 neu 65.4% yn gyflogedig, y gyfradd isaf yng Nghymru.  Mae bron 77% o bobl 25-34 oed yn gyflogedig, fodd bynnag mae llai na 32% o bobl 16 i 19 a 50 oed a throsodd yn gyflogedig.  Mae pobl yn yr ardal yn gyffredinol yn cael eu cyflogi mewn swyddi gyda chyflogau is.  Mae 2,200 neu 7% yn ddi-waith, y gyfradd uchaf yng Nghymru.  Mae 12,300 yn economaidd segur, sy'n uchel mewn termau cyffredinol.  Mae bron bedwar allan o ddeg o bobl sy'n economaidd segur yn wael hirdymor, sy'n gyfartal â bron 5,000 o bobl.  Mae gan yr ardal lefelau is na'r cyfartalog o fyfyrwyr economaidd segur (2,000 o bobl) ac mae ganddi lefelau uwch na'r cyfartaledd o bobl economaidd segur yn gofalu am deulu (dros 3,000 o bobl).

Aelwydydd mewn Gwaith  Yn 2015, roedd gan bron dri chwarter aelwydydd Blaenau Gwent (76%) o leiaf rai preswylwyr mewn cyflogaeth. Mae hwn yn dueddiad sy'n gwella gan mai dim ond 68% o aelwydydd oedd ag o leiaf un o'r preswylwyr mewn cyflogaeth yn 2011.  Mae hyn yn golygu fod y nifer o aelwydydd heb waith yn gostwng. Yn 2015, roedd ychydig dan chwarter aelwydydd Blaenau Gwent (24%) yn aelwydydd heb waith heb neb o'r preswylwyr mewn cyflogaeth. Mae hyn yn uwch na chyfartaledd Cymru (18%).  Mae'r ardal yn gweld lefelau cymharol uchel o blant dibynnol yn byw mewn aelwydydd heb waith (22%), sy'n uwch na chyfartaledd Cymru (14%).

Incwm  Yn 2016 roedd cyflog wythnosol llawn-amser cyfartalog gros preswylwyr Blaenau Gwent yr isaf yn ardal Gwent ac yn sylweddol is nag yng Nghymru yn gyffredinol.

 Os yw'r tueddiad presennol mewn enillion wythnosol cyfartalog ar gyfer pobl yn parhau, erbyn 2020 bydd pobl ym Mlaenau Gwent ar gyfartaledd yn ennill £100 y llai na lefel gyffredinol Cymru.

 Dengys Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru fod gan Flaenau Gwent bocedi sylweddol o amddifadedd incwm ar draws yr holl ardal.

 Mae gan yr ardal lefelau cymharol uchel o bobl sy'n hawlio budd-daliadau oedran gwaith.

 Mae'r nifer o bobl ifanc 17 i 24 oed sy'n hawlio Lwfans Ceisio Gwaith yn sylweddol uwch na'r lefelau ar gyfer Cymru yn gyffredinol.

 Mae gan Flaenau Gwent lefelau uchel o bobl yn hawlio budd-dal anallu neu fudd-dal anallu difrifol (12.0%) o gymharu gyda Chymru yn gyffredinol (8.4%).

Busnes  Mae gan Flaenau Gwent 294 o fusnesau gweithredol fesul 10,000 o boblogaeth oedran gwaith, sy'n isel o gymharu gydag ardaloedd cyfagos a Chymru yn gyffredinol (481 fesul 10,000 o boblogaeth oedran gwaith).

 Bu cynnydd yng nghyfradd busnesau newydd ym Mlaenau Gwent, o 6.6% o gyfanswm stoc busnes yn 2010 i 13.1% yn 2013.

 Mae gweithgynhyrchu'n parhau'n sector cyflogaeth allweddol yn yr ardal; fodd bynnag, mae cyfran uchel o swyddi yn rhai sgil isel ac ar gyflog cymharol isel.

 Mae dros dri-chwarter busnesau Blaenau Gwent yn cyflogi rhwng 0 a 9 o bobl.

 Dim ond 3.6% o fusnesau sy'n cyflogi rhwng 50 a 249 o bobl ac mae llai na 1% o fusnesau'n cyflogi mwy na 250 o bobl.

 Mae gan yr ardal lefel uchel o gyflogaeth sector cyhoeddus.

Addysg a Sgiliau ar gyfer Gwaith

 Yn 2015 nid oedd gan un ym mhob pump o bobl oedran gwaith ym Mlaenau Gwent unrhyw gymwysterau (19.6%). Mae hyn yn sylweddol uwch nag ardaloedd yr awdurdodau lleol cyfagos a lefel gyffredinol Cymru (9.6%).  41.1% o bobl oedran gwaith ym Mlaenau Gwent sydd â chymwysterau i NQF lefel 3 neu uwch, sy'n sylweddol is na chyfartaledd Cymru o 57.5%.  Gwelodd Blaenau Gwent ostyngiad sylweddol yn nifer ymadawyr ysgol Blwyddyn 11 heb fod mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant rhwng 2010 (8.7%) a 2015 (2.4%). Mae'r lefel yn awr yn is na chyfartaledd Cymru (2.8%).

Yr hyn a wyddom o ymgysylltu

Dangosodd adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem' y materion allweddol dilynol yn ymwneud â llesiant economaidd:

 Ysgolion Blaenau Gwent oedd y 4ydd ased uchaf a nodwyd pan ofynnwyd i bobl beth oedd yn arbennig am yr ardal. Plant a phobl ifanc oedd fwyaf tebygol o nodi hyn.

 Argaeledd incwm a chyflogaeth oedd y pwnc a nodwyd 3ydd amlaf pan ofynnwyd i bobl beth sy'n bwysig i bobl fyw'n dda a mwynhau bywyd.

 Cyflogaeth ac incwm oedd yn y 3ydd safle o bethau y teimlai pobl fyddai'n gwneud yr ardal yn lle gwell.

Mae crynodeb o raglen ymgysylltu â'r cyhoedd 'Y Blaenau Gwent a Garem' i gefnogi cynhyrchu'r drafft asesiad llesiant ar gael drwy ddilyn y ddolen: http://www.blaenaugwentpsb.org.uk/well-being- assessment/blaenau-gwent-we-want.aspx

Llesiant Cymdeithasol

Adran 6: Llesiant Cymdeithasol

Islaw mae crynodeb o'r ffeithiau allweddol sy'n ymwneud â llesiant cymdeithasol o'r drafft asesiad ar gyfer ardal Blaenau Gwent.

Disgwyliad Bywyd, Iechyd Cyffredinol a Marwoldeb  Roedd disgwyliad bywyd cyfartalog gwrywod, ar gyfer babanod a anwyd heddiw, ym Mlaenau Gwent yn 76 oed (2010-14), sy'n is na chyfartaledd Cymru o 78 oed. Mae disgwyliad bywyd cyfartalog benywod tua phedair blynedd yn fwy na gwrywod ar 82 oed, sy'n debyg i gyfartaledd Cymru.  Gall gwrywod Blaenau Gwent a enir heddiw ddisgwyl 60 blwyddyn o fywyd iach a benywod 59 blwyddyn o fywyd iach. Ar gyfer gwrywod a menywod, mae gan Flaenau Gwent ddisgwyliad bywyd iach sylweddol is na Chymru'n gyffredinol (gwrywod 65.3 mlynedd; benywod 66.7 mlynedd).  Mae tua 60% o oedolion Blaenau Gwent yn dweud fod eu hiechyd yn dda, da iawn neu ardderchog, cyfradd ychydig is nag ardaloedd eraill o Gymru.  Ym Mlaenau Gwent, dywedodd llai na 70% o oedolion oedran gwaith eu bod yn rhydd o salwch hirdymor cyfyngol o gymharu gydag ychydig dros dri chwarter (75.4%) ar gyfer Cymru yn gyffredinol.  Er ei fod yn gwella'n raddol dros gyfnod, yn 2012-14 roedd Blaenau Gwent yn dal i fod â'r gyfradd marwoldeb pob-achos uchaf ar gyfer pobl dan 75 oed a phob oedran yng Nghymru.  Mae marwolaethau o glefyd cardiofasgwlaidd yn uchel yn y fwrdeisdref o gymharu gyda mwyafrif Gwent a Chymru.  Ym Mlaenau Gwent mae'r gyfradd marwoldeb canser uchaf yn ôl awdurdod lleol yng Nghymru. Mae'r gyfradd yma 12% yn uwch na chyfradd Cymru, tra bod yr awdurdod lleol gyda'r gyfradd marwoldeb isaf 16% yn is na chyfradd Cymru.

Ffyrdd Iach o Fyw  Roedd 26% o oedolion Blaenau Gwent yn ysmygu yn 2014-15. Mae hyn yn uwch nag mewn rhannau eraill Gwent (21% yn 2014-15) a Chymru (20% yn 2014-15). Er hynny, mae'r gyfradd wedi gostwng o dros 30% yn y ddegawd ddiwethaf.

 Mae'r nifer o bobl a ddywedodd eu bod yn yfed mwy na'r canllawiau cenedlaethol a'r rhai a ddywedodd eu bod wedi goryfed ar o leiaf un diwrnod yr wythnos flaenorol yn 39% a 25% yn yr un drefn ym Mlaenau Gwent, y ddau yn debyg i gyfradd gyffredinol Cymru.

 Dywedodd bron ddau-draean oedolion (62%) ym Mlaenau Gwent eu bod dros eu pwysau neu'n ordew (2014015). Mae hyn ychydig yn uwch na ffigur Cymru o 59%). Dywedodd dros chwarter (29%) oedolion ym Mlaenau Gwent eu bod yn ordew. Mae'r tueddiad hwn yn cynyddu, lan gan 6% yn y degawd diwethaf. Mae hyn yn uwch nag yng Nghymru'n gyffredinol (22%).

 Mae'r canran o oedolion ym Mlaenau Gwent a ddywedodd eu bod yn bwyta pum dogn o ffrwythau neu lysiau'r dydd (WHS, 2014-15) yn 26%, sy'n is na'r cyfartaledd ar gyfer Cymru (32%).

 Dywedodd llai na thraean (29%) preswylwyr Blaenau Gwent eu bod yn cyflawni'r canllawiau gweithgaredd corfforol (WHS 2014/15) ar ymarfer ar gyfer iechyd, sy'n debyg ag ar gyfer Cymru (30.6%).

 Ym Mlaenau Gwent dywedodd mwy o bobl (40%) nad oeddent wedi gwneud unrhyw weithgaredd corfforol y flwyddyn flaenorol nag oedd yn cymryd digon o weithgaredd i fod o fudd i'w hiechyd.

Iechyd a Datblygiad Babanod a Phlant  Roedd y canran o enedigaethau byw pwysau geni isel ym Mlaenau Gwent yn 7.5%, ychydig yn uwch nag ar gyfer Cymru yn gyffredinol. Roedd hyn yn gyfartal â 58 genedigaeth fyw ym Mlaenau Gwent gyda phwysau geni isel yn 2014.  Ar 26 fesul 1,000, mae'r gyfradd ar gyfer Blaenau Gwent yn debyg i gyfradd Cymru (25). Gwelodd pob awdurdod lleol yn y rhanbarth ostyngiad sylweddol ers 2010, gan adlewyrchu'r cwymp ar draws Cymru.  Ym Mlaenau Gwent roedd y gyfran o fabanod a gafodd eu bwydo ar y frest yn unig ar 10 diwrnod yn dilyn genedigaeth tua 16%, sy'n sylweddol is na chyfartaledd Cymru.  Ym Mlaenau Gwent, mae imiwneiddio ar gyfer pob brechiad y dylid eu cael cyn blwydd oed yn fwy na 95%, gan roi diogeliad da ar lefel y gymuned. Fodd bynnag mae'n sylweddol is erbyn pedair oed pan fydd plant yn mynd i'r ysgol, ar ddim ond 83%.  Ym Mlaenau Gwent, roedd nifer cyfartalog dannedd wedi pydru, ar goll neu wedi'u llenwi mewn plant 5 oed yn 2.3 sy'n uwch nag ar gyfer Cymru'n gyffredinol (1.3). Dyma'r ardal leol ail uchaf yng Nghymru.  Dengys y data diweddaraf o'r Rhaglen Mesur Plant fod dros chwarter plant ym Mlaenau Gwent hyd yn oed ar oedran ifanc (4 a 5 oed) dros eu pwysau (29%) a 12% yn ordew. Heneiddio'n Dda  Mae'r gyfradd o dderbyniadau argyfwng ar gyfer pobl 65+ oed a throsodd sydd wedi torri clun yn 753 fesul 100,000 o boblogaeth Blaenau Gwent yn 2013, yn uwch nag yng Nghymru (656) ac ardaloedd awdurdodau lleol cyfagos.  Amcangyfrifir fod dementia gan 869 o bobl ym Mlaenau Gwent a rhagwelir y bydd hynny'n cynyddu i 1,110 erbyn 2021.  Mae cyfraddau cyflogaeth pobl 50 oed a throsodd ym Mlaenau Gwent yn isel.  Mae pedwar allan o bob 10 gwirfoddolwr ym Mlaenau Gwent yn 50 oed a throsodd.

Iechyd a Llesiant Emosiynol

 Erbyn 2020 amcangyfrifir y bydd gan bron 800 o blant rhwng 5 a 15 oed Blaenau Gwent broblemau iechyd meddwl.  Mae gan Flaenau Gwent iechyd meddwl ychydig yn waeth mewn oedolion (Sgôr Cryno Iechyd Meddwl, 48) nag ar gyfer Cymru gyfan 49.4.  Dywed 17% o oedolion Blaenau Gwent iddynt gael eu trin am salwch meddwl, gyda chyfran uwch o bryder ac iselder (Cymru, 13%).

Diogelwch y Gymuned  Mae'r nifer o droseddau a digwyddiadau ymddygiad gwrthgymdeithasol ym Mlaenau Gwent yn gostwng. Fodd bynnag, mae cyfradd troseddau fesul preswylydd yn dal i fod yn uwch na'r ardaloedd awdurdod lleol cyfagos.  Mae cyfraddau tannau fesul 10,000 o boblogaeth yn sylweddol uwch ym Mlaenau Gwent nag mewn ardaloedd awdurdod lleol cyfagos.  Ym Mlaenau Gwent, dim ond hanner y bobl (51.5%) sy'n cytuno ei bod yn ddiogel i blant chwarae tu allan yn yr ardal leol.

Cartrefi a Thai  Mae tua 5% o anheddau Blaenau Gwent yn wag, sydd ychydig yn uwch na chyfartaledd Cymru o 4%. Mae hyn wedi gostwng ers 2002, pan oedd yn 6%.  Mae gan yr ardal ganran uchel o dai teras (52%), er bod amrywiaeth sylweddol o fewn yr ardal.  Ym mis Medi roedd prisiau tai cyfartalog Blaenau Gwent yn £76,377, gyda'r ardal yn un o'r ardaloedd mwyaf fforddiadwy ar gyfer tai yng Nghymru.  Mae Blaenau Gwent yn yr ail safle yng Nghymru am aelwydydd gyda gwres canolog.  Mae gan Flaenau Gwent gyfradd uwch na chyfartaledd Cymru o bobl ddigartref a benderfynwyd eu bod yn gymwys ac yn flaenoriaeth (4.77 o gymharu gyda 3.89).

Cysylltiadau Trafnidiaeth Leol a Rhyng-gysylltedd  Mae dibyniaeth ar geir yn cynyddu gyda dau-draean teithiau preifat mewn car yn Ne Ddwyrain Cymru. Cynyddodd hyn o hanner teithiau yn 1990.

 Yn 2011, nid oedd gan bron draean (29%) o bobl Blaenau Gwent fynediad i gar neu fan.

 Mae seilwaith trafnidiaeth allweddol yr ardal yn cynnwys Rheilffordd Cwm Glynebwy, Ffordd Ddeuol A465 Blaenau'r Cymoedd a llwybrau cerdded a seiclo.

Gofal a Chymorth

 Mae gan ardal Blaenau Gwent lefelau uchel o 'blant mewn angen' gyda 480 o blant fesul 10,000 o boblogaeth; mae hyn yn uwch na chyfartaledd Cymru.

 Mae 13% o blant sy'n derbyn gofal yn ardal Blaenau Gwent wedi cael 3 neu fwy o leoliadau.

 Yn nhermau gofal oedolion, mae gan Flaenau Gwent nifer cymharol isel o oedi wrth drosglwyddo gofal.

Nodyn: Caiff asesiad anghenion poblogaeth ar gyfer ardal Gwent ei gynnal ar hyn o bryd ar gyfer pobl sy'n defnyddio gwasanaethau gofal a chymorth, sy'n ofyniad statudol yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014).

Yr hyn a wyddom o ymgysylltu

Dangosodd adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem' y materion allweddol dilynol yn gysylltiedig â llesiant cymdeithasol:

 Gweithgareddau cymdeithasol oedd yn y 3ydd lle fel y pwnc y soniwyd amdano amlaf pan ofynnwyd iddynt beth sy'n bwysig i fyw'n dda a mwynhau bywyd.

 Seilwaith trafnidiaeth oedd yn y 4ydd lle fel y pwnc a soniwyd amdano amlaf pan ofynnwyd iddynt beth sy'n bwysig i fyw'n dda a mwynhau bywyd.

 Gweithgareddau cymdeithasol oedd yr 2il beth bwysicaf y soniodd pobl amdano pan ofynnwyd iddynt beth a deimlent fyddai'n gwneud yr ardal yn lle gwell.

 Presenoldeb yr heddlu oedd y 4ydd peth pwysicaf y soniodd pobl amdano pan ofynnwyd wrthynt beth a deimlent fyddai'n gwneud yr ardal yn lle gwell.

Mae crynodeb o raglen ymgysylltu cyhoeddus 'Y Blaenau Gwent a Garem' a gynhaliwyd yn 2016 i gefnogi cynhyrchu’r drafft asesiad llesiant ar gael drwy ddilyn y ddolen: http://www.blaenaugwentpsb.org.uk/well-being- assessment/blaenau-gwent-we-want.aspx

Llesiant Diwylliannol

Adran 7: Llesiant Diwylliannol Islaw mae crynodeb o'r ffeithiau allweddol yn ymwneud â llesiant diwylliannol o'r drafft asesiad ar gyfer ardal Blaenau Gwent.

Yr Iaith Gymraeg, Cydlyniaeth Diwylliannol a Chydlyniaeth  Blaenau Gwent sydd â'r ganran isaf o'i phoblogaeth (3 oed a throsodd) a all siarad Cymraeg ar 7.8% ar draws rhanbarth Gwent, sy'n sylweddol is na chyfartaledd Cymru (19%).  Mae lefelau uwch o allu yn y Gymraeg ymhlith y rhai 0-15 oed (31%) o gymharu gyda rhai 16 i 64 oed (5) a rhai 65 oed a throsodd (1%).  Yn ogystal â lefelau isel o siaradwyr Cymraeg, nid yw'r bobl hynny sy'n siarad Cymraeg ym Mlaenau Gwent yn defnyddio'r iaith yn rheolaidd (2% yn siarad Cymraeg yn ddyddiol o gymharu â 10% ar draws Cymru).  Ym Mlaenau Gwent mae troseddau casineb yn 7 fesul 10,000 o bobl sy'n unol â chyfartaledd Cymru. Fodd bynnag, bu cynnydd yn nifer y troseddau a adroddwyd yn dilyn refferendwm yr Undeb Ewropeaidd ym Mehefin 2016.

Chwaraeon, Hyfforddiant, Celfyddydau, Diwylliant a Thwristiaeth  Mae 29% o oedolion yn cymryd rhan mewn ymarfer a gweithgaredd corfforol rheolaidd, gyda gwybodaeth leol yn dangos gwell defnydd o gyfleusterau chwaraeon lleol.  Mae gwybodaeth leol yn dangos cynnydd yn y nifer sy'n mynychu lleoliadau diwydiannol.  Derbyniodd Blaenau Gwent 675,530 o ymwelwyr yn 2015, gan ysgogi £43.2m i'r economi lleol, a chefnogodd gyfwerth â 582 o swyddi llawn- amser. Mae yn gynnydd o 7% mewn nifer ymwelwyr. Technoleg  Mae gan ychydig dros dri-chwarter aelwydydd (71%) ym Mlaenau Gwent fynediad i'r rhyngrwyd, ychydig yn is na chyfartlaedd Cymru (78%).

Yr hyn a wyddom o ymgysylltu

Dangosodd yr adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem' y materion allweddol dilynol yn ymwneud â llesiant diwylliannol:

 Cymunedau o fewn Blaenau Gwent oedd yr 2il ased uchaf a nodwyd pan ofynnwyd i bobl beth oedd yn arbennig am yr ardal.  Treftadaeth yr ardal oedd y 3ydd ased uchaf a nodwyd pan ofynnwyd i bobl beth oedd yn arbennig am yr ardal.  Teulu a ffrindiau oedd y pwnc a soniwyd amdano fwyaf pan ofynnwyd i bobl beth sy'n bwysig i fyw'n dda a mwynhau bywyd.  Yn nhermau'r hyn y gallai unigolion ei wneud i helpu gwneud yr ardal yn lle gwell, roedd cyfrifoldeb y cyhoedd, ysbryd cymunedol, cydlyniaeth gymunedol ac ymgysylltu â'r cyhoedd i gyd yn y 5 pwnc uchaf.

Mae crynodeb o raglen ymgysylltu cyhoeddus 'Y Blaenau Gwent a Garem' a gynhaliwyd yn 2016 i gefnogi cynyrchu'r drafft asesiad llesiant ar gael drwy ddilyn y ddolen: http://www.blaenaugwentpsb.org.uk/well-being- assessment/blaenau-gwent-we-want.aspx



Llesiant Amgylcheddol

Adran 8: Llesiant Amgylcheddol

Islaw mae crynodeb o'r ffeithiau allweddol yn gysylltiedig â llesiant diwylliannol o'r drafft asesiad ar gyfer ardal Blaenau Gwent.

Tirwedd  Mae gan Flaenau Gwent dirwedd neilltuol gyda thirweddau deniadol, treftadaeth ddiwylliannol, harddwch naturiol a gosodiadau heddychlon yn cynnig cyfleoedd ar gyfer hamdden, twristiaeth a natur.

 Mae'r cymoedd yn cynnig amrywiaeth o gyfleoedd naturiol yn cynnwys llwybrau seiclo a pharciau hygyrch megis Parc Gŵyl Gerddi, coedwigoedd a gwarchodfeydd natur.

 Mae Blaenau Gwent yn un o'r ardaloedd mwyaf coediog yng Nghymru, gan gyfrif am 22.5% o ddefnydd tir. Mae hyn yn cynnwys ardaloedd bach o goetiroedd dail llydan a choetiroedd coniffer tir uchel sy'n agos at gymunedau.

 Mae amaethyddiaeth hefyd yn bwysig wrth lunio Blaenau Gwent. Mae tua 300 o fusnesau ffermio yn yr ardal gyda ffermio bryniau y prif fath.

 Mae dau-draean (65%) o boblogaeth Blaenau Gwent yn byw o fewn 400m o'u gofod gwyrdd hygyrch agosaf.

 Mae ymddygiad gwrthgymdeithasol o gonsyrn i'n tirweddau naturiol, yn arbennig broblemau megis sbwriel, tipio anghyfreithlon a cerbydau gadawedig.

Natur  Mae ystod eang o gynefinoedd ym Mlaenau Gwent. Mae'r cynefinoedd mwyaf arwyddocaol yn cynnwys pedwar Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig (SSSSI), saith Gwarchodfa Natur Leol, 137 Safle Pwysigrwydd Cadwraeth Natur (SINC) ac un Ardal Gadwraeth Arbennig a dwy dirwedd hanesyddol.  Mae SSSI llethrau deheuol Mynydd Llangynidr a Mynydd Llangatwg yn ymestyn i ogledd Blaenau Gwent ac o fewn Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog. Mae'r ardal yn gyfuniad o gynefineodd tir uchel yn cynnwys rhostir gwlyb, corsydd a chalchfan a nodweddion daearegol yn cynnwys ogofau.  Mae SSSI Coedwig Cwm Merddog (a elwir yn lleol yn Cwm Tawel) yn goedwig ffawydd ar derfyn gogledd-orllewinol ei chynefin Ewropeaidd ac yn gymharol uchel.  Mae cysylltedd yn bwysig ar gyfer ecosystemau. Mae amrywiaeth o gynefinoedd ym Mlaenau Gwent yn dibynnu ar gysylltedd ar hyd ochrau'r cymoedd ac afonydd. Mae'r ardal hefyd yn bwysig ar gyfer cysylltedd cynefineodd gwlypdir a rhostir tir uchel.  Ym Mlaenau Gwent, mae gan rai ecosystemau broblemau sy'n cyfrannu at gydnerthedd, e.e. cysylltedd ac addasu i newid yn yr hinsawdd.

Aer, Dŵr a Phridd  Caiff ansawdd aer ym Mlaenau Gwent ei fesur fel da.  Mae ansawdd dŵr afonydd Blaenau Gwent wedi gwella. Cafodd yr Afon Sirhywi ei dosbarthu fel ansawdd da ac afonydd Ebwy Fawr ac Ebwy Fach fel ansawdd canolig. Ni chaiff unrhyw brif gyrsiau dŵr eu dosbarthu fel gwael.  Daw cyflenwad dŵr Blaenau Gwent yn bennaf o dair cronfa ddŵr fechan - Shon Sheffery a Carno Uchaf ac Isaf. Caiff dŵr ei drosglwyddo o'r afonydd Gwy a'r Wysg pan fo'r storfa leol yn gostwng mewn tywydd sych.  Y cymunedau ym Mlaenau Gwent sydd fwyaf mewn risg o lifogydd yw Llanhiledd, Abertyleri a Cwm. Mae Victoria, Waun Lwyd, Dukestown ac Aber-big hefyd mewn risg.  Mae mawn yn yr ardal mewn cyflwr da ac yn cefnogi systemau afon glân, sy'n gweithredu'n dda sy'n sylfaen i ansawdd da yr amgylchedd.  Mae gan Flaenau Gwent hanes hir o ddiwydiant trwm ac fel canlyniad maen debygol fod tir halogedig ledled yr ardal.

Ôl-troed Carbon ac Ecolegol  Mae ôl-troed carbon Blaenau Gwent yn 10.64 tunnell fetrig fesul person, sy'n is na chyfartaledd Cymru o 11.11 tunnell fesul person.  Mae ôl-troed ecolegol Blaenau Gwent yn 3.10 hectar global fesul person, yr ôl-troed isaf mewn ardaloedd cyfagos ac sy'n is na chyfartaledd Cymru o 3.3 hectar global fesul person.

Ynni Adnewyddadwy  Roedd cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn 2015 ym Mlaenau Gwent yn 19.1 megawat, sy'n gynnydd sylweddol ers 2014 pan oedd yn 3.9 megawat.  Mae'r cynnydd mewn cynhyrchu ynni adnewyddadwy fel canlyniad i brosiect fferm solar fawr (sy'n cyfrannu 70% o'r holl gynhyrchiant ym Mlaenau Gwent).  Mae ffynonellau eraill o ynni adnewyddadwy'n cynnwys boeleri biomas, tyrbinau gwynt a thechnolegau integredig adeiladu (e.e. paneli solar, pympiau gwres o'r ddaear).  Canfu asesiad fod potensial yn yr ardal i gyrraedd y targed o 38% o'n holl angen ynni trydan o ffynonellau adnewyddadwy.

Gwastraff ac Ailgylchu  Caiff llai na hanner y gwastraff bwrdeisiol a gesglir ym Mlaenau Gwent (48.7%) ei anfon i'w ailddefnyddio, ailgylchu neu gompostio, sy'n sylweddol is na phob ardal gyfagos a chyfartaledd Cymru (60.2%).

 Mae faint o wastraff bwrdeisiol a gesglir ym Mlaenau Gwent a anfonir i'w ailddefnyddio, ailgylchu neu gompostio hefyd yn mynd yn groes i'r cynnydd yn y tueddiad cenedlaethol, gyda chyfraddau ym Mlaenau Gwent yn gostwng o frig o 54.8% yn 2013/14.

Yr hyn a wyddom o ymgysylltu

Dangosodd adborth o raglen ymgysylltu 'Y Blaenau Gwent a Garem' y materion allweddol dilynol yn ymwneud â llesiant amgylcheddol:

 Nodwyd mai'r dirwedd ym Mlaenau Gwent oedd yr ased bwysicaf pan ofynnwyd i bobl beth oedd yn arbennig am yr ardal.

 Parciau yn yr ardal oedd yr ased a ddynodwyd yn yr 2il le pan ofynnwyd i bobl i bobl beth oedd yn arbennig am yr ardal.

 Strydoedd glân a thaclus oedd y pwnc y soniwyd amdano fwyaf pan ofynnwyd i bobl beth a deimlent fyddai'n gwneud yr ardal yn lle gwell.

 Yn nhermau'r hyn y gallai unigolion ei wneud i helpu'r ardal yn lle gwell yn helpu i dacluso a glanhau'r strydoedd, oedd y pwnc y cyfeiriwyd ato 4ydd amlaf.

Cymryd Rhan

Adran 9: Cymryd rhan yn yr ymgynghoriad ffurfiol ar y Drafft Asesiad Llesiant

Mae'r ddogfen hon yn grynodeb o'r drafft asesiad llesiant ar gyfer Blaenau Gwent. Cafodd ei gynhyrchu i roi trosolwg eang o gynnwys y drafft asesiad cyffredinol.

Cynhelir ymgynghoriad ffurfiol ar y drafft Asesiad Llesiant a gynhelir yn Chwefror 2017. I gael mwy o wybodaeth ar sut y gallwch gymryd rhan a gweld yr asesiad llawn, dilynwch y ddolen islaw: http://www.blaenaugwentpsb.org.uk/well-being-assessment/blaenau-gwent-we- want.aspx

Neu gallwch gysylltu â'r Tîm Polisi, Partneriaethau ac Ymgysylltu yng Nghyngor Bwrdeisdref Sirol Blaenau Gwent i gael mwy o wybodaeth ar 01495 355092.