Adam Stanisław Naruszewicz
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRANE TOMU BIBLIOTEKA PISARZY POLSKIEGO OŚWIECENIA zespół redakcyjny Jerzy Snopek (przewodniczący) Tomasz Chachulski Adam Karpiński Ariadna Masłowska-Nowak (sekretarz) 9 TOM Instytut Badań Literackich PAN Fundacja „Akademia Humanistyczna ADAM STAJN I SŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRANE ТОМП WYDAŁA BARBARA WOLSKA IBLSL Wydawnictwo 2009 Warszawa / Redakcja Ariadna Masłowska-Nowak Korekta Justyna Mańkowska Projekt okładki Jacek Babicki Łamanie Wydawnictwo IBL PAN Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Uniwersytet Łódzki © Copyright by Barbara Wolska, 2009 © Copyright by Fundacja Akademia Humanistyczna, 2009 © Copyright for this edition by Instytut Badań Literackich PAN, 2009 Druk i oprawa Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp. z o.o. Łódź, ul. Wydawnicza 1/3 ISBN 978-83-61750-03-1 WPROWADZENIE DO LEKTURY W opublikowanym tu tomie drugim Dzieł Adama Stanisława Naruszewicza z 1778 r., obejmu jącym trzecią i czwartą księgę li ryków (łącznie 55 wierszy), poja wiają się właściwie te same grupy utworów, co w tomie pierwszym, ale zmieniają się nieco ich relacje ilościowe. Przede wszystkim jest znacznie mniej utworów panegi- rycznych i pochwalnych, kierowa nych do osób reprezentujących wpływowe rody, piastujących wy sokie godności itd., znajdujemy natomiast 13 ód skierowanych do Stanisława Augusta. Od nich prze to zaczniemy przegląd tekstów po Adam Naruszewicz. mieszczonych w niniejszym tomie. Według portretu Ludwika Marteau. Gabinet Rycin PAU w Krakowie. Wśród wierszy dla króla są utwory związane z uroczystościa mi koronacji (III 13; IV 6), uro dzin (III 9) i imienin (III 24; IV 9) monarchy. W tej grupie ód napisanych z okazji rocznicowo-dworskich zwraca uwagę oda IV 6, napisana „w dzień dorocznej koronacji”, jako że jej treść została ujęta skrótowo i dystansuje się od powierzchownych oznak obchodzenia świąt związanych z osobą 6 UARBAIU WOLSKA władcy. Poeta zachęca rodaków do okazywania prawdziwego szacunku Stanisławowi Augustowi, do wyrażenia mu uznania, do szczerego odda nia królowi, a także do stosowania jego mądrych rad. W innych utwo rach tej grupy, które poeta tworzył w różnym czasie, pojawia się zawsze trafna ocena przeszłości dziejowej i bieżącej sytuacji politycznej Rzeczy pospolitej, analiza działań i cech osobowości Stanisława Augusta, a także opis postawy społeczeństwa wobec władcy i bezkompromisowa krytyka anarchii oraz wad szlachty. Autor podejmuje w tego rodzaju wierszach trudne zagadnienia, ściśle związane z dramatycznym czasem schyłku konfederacji barskiej, ale przede wszystkim z traumatycznym dla społe czeństwa polskiego okresem I rozbioru i sejmu delegacyjnego (1773- -1775). A nie jest tu tylko poetą dworskim (jak by wynikało ze wskazanych w tytułach okoliczności), nie jest tylko przyjacielem Stanisława Augusta, jest przede wszystkim poetą politycznym, przenikliwym w opiniach i roz poznaniu przyczyn krajowych wydarzeń1. Dwie ody (IV 3 i III 22) przypominają o zamachu na króla zorganizo wanym przez barzan. Autor powraca tu do dramatycznych wydarzeń z listopada 1771 r. Wybaczającą postawę Stanisława Augusta wobec uczestników porwania, okazaną podczas sądu sejmowego nad „królo- bójcami”, zdyskontował Naruszewicz w słynnej odzie Do Sprawiedliwości z okazji mowy J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci mianej 2 sierpnia 1773 za królobójcami. Dobroć monarchy, a także litość wobec sprawców zama chu ujął poeta następująco (IV 3,57-59): Polszczę to tylko takie los zostawił dziwy: mieć królów obrońcami urazy właściwej. szukać zemsty dobrocią... Naruszewicz ukazuje Stanisława Augusta jako dobrego króla — „swych zabójców... patrona” (IV3,52), jako władcę, który woli być „bohaterem litości” niż „bohaterem mocy” (IV 3,60). Daje to okazję do przeciwsta wienia postawy pełnej humanitaryzmu władcom budującym swe zna czenie i sławę na wzbudzającej strach agresywnej polityce i wojnach, które przyczyniają się do śmierci wielu ludzi. Jak pamiętamy, ten anty hero- 1 iNa temat konfederacji barskiej i 1 rozbioru w poezji Naruszewicza zob. m.in. Л. Przekora. „Trzej mocarze swobodom spokojnego kraju zawisni... ”. Obrazy konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru w poezji A. Naruszewicza. ..Acta Univcrsitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica“ 6(2003). s. 109-131. WPROWADZENIE DO LEKTURY 7 istyczny wątek jest stale obecny nie tylko w utworach okolicznościowo - -politycznych Naruszewicza, lecz także w wierszach refleksyjnych o za barwieniu filozoficznym lub moralnym. W czasach delegacyjnego sejmu rozbiorowego słowa potępienia władców, którzy występują z pozycji siły, miały szczególną wymowę. W Pieśni dorocznej na dzień ocalenia życia i zdrowia J[ego] Królew skiej] M[oś]ci (III 22) Naruszewicz raz jeszcze ukazał zagrożenie, na jakie monarchę i cały kraj naraziła próba uprowadzenia króla ze stolicy, a po nadto wyraził radość z pomyślnego zakończenia dramatycznego zajścia. Kolejna grupa utworów napisanych przez Naruszewicza dla Stani sława Augusta to wiersze dołączone przez poetę do ofiarowanych kró lowi prezentów. Jest wśród nich Naczynie do kwiatów, w dzień imienin J[eg°] K[rólewskiej] M[oś]ci dane (IV 9) z 1774 r. (również z czasów rozbiorowego sejmu). Warto podkreślić, że to jeden z czterech tekstów poświęconych władcy, które nie zostały opublikowane w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Stało się tak zapewne nie tylko dlatego, że poeta nakreślił tu bliskie, wręcz prywatne relacje z królem, ale także z powodu dość smutnej wymowy utworu, czego w rozpowszechnianych oficjalnych tekstach prokrólewskich Naruszewicz unikał. Wszak w okresie rządów zdradzieckiego marszałka sejmu Adama Łodzi Ponińskiego i jego zdemoralizowanych adherentów, w większości również sprzedawczy ków pozostających na usługach trzech zaborczych państw, pozycja lek ceważonego przez nich, wielokrotnie poniżanego króla była bardzo trudna. Autor owego imieninowego podarunkowego wiersza - w podobnych utworach zwykle przecież pojawiały się motywy kwiatowe — ówczesną niechęć do władcy sygnalizuje w wymowny sposób. Mimo że imieniny króla obchodzono 8 maja, kiedy kwitło już wiele najrozmaitszych kwia tów, Naruszewicz ofiarowuje władcy samo tylko naczynie. Wykorzystuje wprawdzie typowy motyw, pojawiający się zwłaszcza w wierszach zwią zanych z imieninami i urodzinami obchodzonymi na przełomie jesieni i zimy, zimą lub podczas przedwiośnia, tj. brak kwiatów z powodu „bez- kwietnej” poru roku, ale motyw ten nie jest tu jedynie rodzajem zwyczaj nego w takich okolicznościach usprawiedliwienia, gdy utwór (zwłaszcza wierszowany bukiet) ofiarowywano adresatowi zamiast prawdziwej wią zanki. Służy oto metaforycznemu zobrazowaniu trudnej sytuacji kraju i solenizanta: pole porośnięte chwastem, cierniste krzewy, głogi zamiast róż. Autor nie ukrywa, że nawet umiarkowane pochwały postawy Stani 8 ВАН ВЛИЛ WOLSKA sława Augusta bywają źle przyjmowane w tym niesprzyjającym okresie (IV 9,17-18): lecz chodem drobnej ledwo dotknął części, już na mię Zazdrość swe wymierza pięści. Inny charakter ma wiersz Kałamarz Jego KrólewskiejM[oś]ci ofiaro wany (IV 13) z roku 1777. towarzyszący kolejnemu podarunkowi. Nale ży do nurtu utworów okazjonalno-towarzyskich pisanych eleganckim stylem, którego nie zaburza emocjonalne zaangażowanie autora. To bez pretensjonalna prezentacja problemu, w innych tekstach autora ujmo wanego bardziej podniośle. Chodzi mianowicie o władzę namiestniczą, jaką Bóg udziela królom. Dzięki niej za sprawą jednego pociągnięcia pió ra stwarzani są nowi ludzie, zupełnie tak jak dzięki kreatorskiej sile Sło wa stworzony został świat. lak oto dworski poeta, wykorzystując ciekawy koncept, czyni odwołanie do nadawania przez władcę godności, urzę dów. tytułów itp. za pomocą pisemnych rozporządzeń. Jednocześnie to typowy dla literackiego rokoka przykład poetyckiej pochwały przedmio tu oraz dołączenia wiersza do prezentu, analogicznie jak w przypadku znanej Filżanki (IV 25). Jeszcze inaczej prezentuje się wiersz podarunkowy ofiarowany wład cy „przy oddaniu numizma królowej Jadwigi" (IV17). Ton utworu pozo staje oficjalny z racji przywołanego przez dar wspomnienia epoki Jagiellonów. ..Dostojni przodkowie” (IV 17.13) z czasu Piastów i Jagiel lonów ukazani zostają jako wzorzec dla gnuśnych Polaków. Pojawia się nadzieja, że ten przykład „wzbudzi ich ze spania” (IV 17,14-15). Król Stanisław August jawi się jako władca, który świadomie wskrzesza z nie pamięci wielkie, zasłużone w dziejach postaci, ale sam przy tym również je naśladuje, zwłaszcza na polu oświaty i innych wartościowych przed sięwzięć oraz inicjatyw w różnych dziedzinach życia krajowego2. Rolę przywracania przez króla pamięci narodowej dawnych wład ców Polski podkreślił Naruszewicz w słynnej odzie Na Pokój Marmurowy portretami królów polskich z rozkazu J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci Sta- nisława Augusta nowo przyozdobiony /7 71 (III 1). Utwór ten stał się dla “ Szersze omówienie te^o nurtu poezji okazjonalno-towarzyskiej w: B. Wolska. Ogól ne uwagi o twórczości okolicznościowy Adama Naruszewicza. Hiersze podarunkowe i bu kiety. ..Prace Polonistyczne": Tobie - teraz. If kręgu literackich ofiarowań, seria LIX (2004). s. 123-174. WPROWADZENI!" DO LEKTURY 9 autora — przyszłego dziejopisa — okazją do snucia refleksji na temat naro dowej historii oraz próbą oceny kolejnych władców dziedzicznych i elek cyjnych, z zaakcentowaniem osiągnięć i strat, jakie stały się efektem ich panowania. W tomie zamieszczony został także znany utwór, będący pochwałą mądrej polityki Stanisława Augusta. Król przez stosowany z rozmysłem system nagród i wyróżnień