ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRANE TOMU BIBLIOTEKA PISARZY POLSKIEGO OŚWIECENIA zespół redakcyjny Jerzy Snopek (przewodniczący) Tomasz Chachulski Adam Karpiński Ariadna Masłowska-Nowak (sekretarz) 9 TOM Instytut Badań Literackich PAN Fundacja „Akademia Humanistyczna ADAM STAJN I SŁAW NARUSZEWICZ POEZJE ZEBRANE ТОМП WYDAŁA BARBARA WOLSKA IBLSL Wydawnictwo 2009 Warszawa / Redakcja Ariadna Masłowska-Nowak Korekta Justyna Mańkowska Projekt okładki Jacek Babicki Łamanie Wydawnictwo IBL PAN Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Uniwersytet Łódzki © Copyright by Barbara Wolska, 2009 © Copyright by Fundacja Akademia Humanistyczna, 2009 © Copyright for this edition by Instytut Badań Literackich PAN, 2009 Druk i oprawa Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp. z o.o. Łódź, ul. Wydawnicza 1/3 ISBN 978-83-61750-03-1 WPROWADZENIE DO LEKTURY W opublikowanym tu tomie drugim Dzieł Adama Stanisława Naruszewicza z 1778 r., obejmu­ jącym trzecią i czwartą księgę li­ ryków (łącznie 55 wierszy), poja­ wiają się właściwie te same grupy utworów, co w tomie pierwszym, ale zmieniają się nieco ich relacje ilościowe. Przede wszystkim jest znacznie mniej utworów panegi- rycznych i pochwalnych, kierowa­ nych do osób reprezentujących wpływowe rody, piastujących wy­ sokie godności itd., znajdujemy natomiast 13 ód skierowanych do Stanisława Augusta. Od nich prze­ to zaczniemy przegląd tekstów po­ Adam Naruszewicz. mieszczonych w niniejszym tomie. Według portretu Ludwika Marteau. Gabinet Rycin PAU w Krakowie. Wśród wierszy dla króla są utwory związane z uroczystościa­ mi koronacji (III 13; IV 6), uro­ dzin (III 9) i imienin (III 24; IV 9) monarchy. W tej grupie ód napisanych z okazji rocznicowo-dworskich zwraca uwagę oda IV 6, napisana „w dzień dorocznej koronacji”, jako że jej treść została ujęta skrótowo i dystansuje się od powierzchownych oznak obchodzenia świąt związanych z osobą 6 UARBAIU WOLSKA władcy. Poeta zachęca rodaków do okazywania prawdziwego szacunku Stanisławowi Augustowi, do wyrażenia mu uznania, do szczerego odda­ nia królowi, a także do stosowania jego mądrych rad. W innych utwo­ rach tej grupy, które poeta tworzył w różnym czasie, pojawia się zawsze trafna ocena przeszłości dziejowej i bieżącej sytuacji politycznej Rzeczy­ pospolitej, analiza działań i cech osobowości Stanisława Augusta, a także opis postawy społeczeństwa wobec władcy i bezkompromisowa krytyka anarchii oraz wad szlachty. Autor podejmuje w tego rodzaju wierszach trudne zagadnienia, ściśle związane z dramatycznym czasem schyłku konfederacji barskiej, ale przede wszystkim z traumatycznym dla społe­ czeństwa polskiego okresem I rozbioru i sejmu delegacyjnego (1773- -1775). A nie jest tu tylko poetą dworskim (jak by wynikało ze wskazanych w tytułach okoliczności), nie jest tylko przyjacielem Stanisława Augusta, jest przede wszystkim poetą politycznym, przenikliwym w opiniach i roz­ poznaniu przyczyn krajowych wydarzeń1. Dwie ody (IV 3 i III 22) przypominają o zamachu na króla zorganizo­ wanym przez barzan. Autor powraca tu do dramatycznych wydarzeń z listopada 1771 r. Wybaczającą postawę Stanisława Augusta wobec uczestników porwania, okazaną podczas sądu sejmowego nad „królo- bójcami”, zdyskontował Naruszewicz w słynnej odzie Do Sprawiedliwości z okazji mowy J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci mianej 2 sierpnia 1773 za królobójcami. Dobroć monarchy, a także litość wobec sprawców zama­ chu ujął poeta następująco (IV 3,57-59): Polszczę to tylko takie los zostawił dziwy: mieć królów obrońcami urazy właściwej. szukać zemsty dobrocią... Naruszewicz ukazuje Stanisława Augusta jako dobrego króla — „swych zabójców... patrona” (IV3,52), jako władcę, który woli być „bohaterem litości” niż „bohaterem mocy” (IV 3,60). Daje to okazję do przeciwsta­ wienia postawy pełnej humanitaryzmu władcom budującym swe zna­ czenie i sławę na wzbudzającej strach agresywnej polityce i wojnach, które przyczyniają się do śmierci wielu ludzi. Jak pamiętamy, ten anty hero- 1 iNa temat konfederacji barskiej i 1 rozbioru w poezji Naruszewicza zob. m.in. Л. Przekora. „Trzej mocarze swobodom spokojnego kraju zawisni... ”. Obrazy konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru w poezji A. Naruszewicza. ..Acta Univcrsitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica“ 6(2003). s. 109-131. WPROWADZENIE DO LEKTURY 7 istyczny wątek jest stale obecny nie tylko w utworach okolicznościowo - -politycznych Naruszewicza, lecz także w wierszach refleksyjnych o za­ barwieniu filozoficznym lub moralnym. W czasach delegacyjnego sejmu rozbiorowego słowa potępienia władców, którzy występują z pozycji siły, miały szczególną wymowę. W Pieśni dorocznej na dzień ocalenia życia i zdrowia J[ego] Królew­ skiej] M[oś]ci (III 22) Naruszewicz raz jeszcze ukazał zagrożenie, na jakie monarchę i cały kraj naraziła próba uprowadzenia króla ze stolicy, a po­ nadto wyraził radość z pomyślnego zakończenia dramatycznego zajścia. Kolejna grupa utworów napisanych przez Naruszewicza dla Stani­ sława Augusta to wiersze dołączone przez poetę do ofiarowanych kró­ lowi prezentów. Jest wśród nich Naczynie do kwiatów, w dzień imienin J[eg°] K[rólewskiej] M[oś]ci dane (IV 9) z 1774 r. (również z czasów rozbiorowego sejmu). Warto podkreślić, że to jeden z czterech tekstów poświęconych władcy, które nie zostały opublikowane w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Stało się tak zapewne nie tylko dlatego, że poeta nakreślił tu bliskie, wręcz prywatne relacje z królem, ale także z powodu dość smutnej wymowy utworu, czego w rozpowszechnianych oficjalnych tekstach prokrólewskich Naruszewicz unikał. Wszak w okresie rządów zdradzieckiego marszałka sejmu Adama Łodzi Ponińskiego i jego zdemoralizowanych adherentów, w większości również sprzedawczy­ ków pozostających na usługach trzech zaborczych państw, pozycja lek­ ceważonego przez nich, wielokrotnie poniżanego króla była bardzo trudna. Autor owego imieninowego podarunkowego wiersza - w podobnych utworach zwykle przecież pojawiały się motywy kwiatowe — ówczesną niechęć do władcy sygnalizuje w wymowny sposób. Mimo że imieniny króla obchodzono 8 maja, kiedy kwitło już wiele najrozmaitszych kwia­ tów, Naruszewicz ofiarowuje władcy samo tylko naczynie. Wykorzystuje wprawdzie typowy motyw, pojawiający się zwłaszcza w wierszach zwią­ zanych z imieninami i urodzinami obchodzonymi na przełomie jesieni i zimy, zimą lub podczas przedwiośnia, tj. brak kwiatów z powodu „bez- kwietnej” poru roku, ale motyw ten nie jest tu jedynie rodzajem zwyczaj­ nego w takich okolicznościach usprawiedliwienia, gdy utwór (zwłaszcza wierszowany bukiet) ofiarowywano adresatowi zamiast prawdziwej wią­ zanki. Służy oto metaforycznemu zobrazowaniu trudnej sytuacji kraju i solenizanta: pole porośnięte chwastem, cierniste krzewy, głogi zamiast róż. Autor nie ukrywa, że nawet umiarkowane pochwały postawy Stani­ 8 ВАН ВЛИЛ WOLSKA sława Augusta bywają źle przyjmowane w tym niesprzyjającym okresie (IV 9,17-18): lecz chodem drobnej ledwo dotknął części, już na mię Zazdrość swe wymierza pięści. Inny charakter ma wiersz Kałamarz Jego KrólewskiejM[oś]ci ofiaro­ wany (IV 13) z roku 1777. towarzyszący kolejnemu podarunkowi. Nale­ ży do nurtu utworów okazjonalno-towarzyskich pisanych eleganckim stylem, którego nie zaburza emocjonalne zaangażowanie autora. To bez­ pretensjonalna prezentacja problemu, w innych tekstach autora ujmo­ wanego bardziej podniośle. Chodzi mianowicie o władzę namiestniczą, jaką Bóg udziela królom. Dzięki niej za sprawą jednego pociągnięcia pió­ ra stwarzani są nowi ludzie, zupełnie tak jak dzięki kreatorskiej sile Sło­ wa stworzony został świat. lak oto dworski poeta, wykorzystując ciekawy koncept, czyni odwołanie do nadawania przez władcę godności, urzę­ dów. tytułów itp. za pomocą pisemnych rozporządzeń. Jednocześnie to typowy dla literackiego rokoka przykład poetyckiej pochwały przedmio­ tu oraz dołączenia wiersza do prezentu, analogicznie jak w przypadku znanej Filżanki (IV 25). Jeszcze inaczej prezentuje się wiersz podarunkowy ofiarowany wład­ cy „przy oddaniu numizma królowej Jadwigi" (IV17). Ton utworu pozo­ staje oficjalny z racji przywołanego przez dar wspomnienia epoki Jagiellonów. ..Dostojni przodkowie” (IV 17.13) z czasu Piastów i Jagiel­ lonów ukazani zostają jako wzorzec dla gnuśnych Polaków. Pojawia się nadzieja, że ten przykład „wzbudzi ich ze spania” (IV 17,14-15). Król Stanisław August jawi się jako władca, który świadomie wskrzesza z nie­ pamięci wielkie, zasłużone w dziejach postaci, ale sam przy tym również je naśladuje, zwłaszcza na polu oświaty i innych wartościowych przed­ sięwzięć oraz inicjatyw w różnych dziedzinach życia krajowego2. Rolę przywracania przez króla pamięci narodowej dawnych wład­ ców Polski podkreślił Naruszewicz w słynnej odzie Na Pokój Marmurowy portretami królów polskich z rozkazu J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci Sta- nisława Augusta nowo przyozdobiony /7 71 (III 1). Utwór ten stał się dla “ Szersze omówienie te^o nurtu poezji okazjonalno-towarzyskiej w: B. Wolska. Ogól­ ne uwagi o twórczości okolicznościowy Adama Naruszewicza. Hiersze podarunkowe i bu­ kiety. ..Prace Polonistyczne": Tobie - teraz. If kręgu literackich ofiarowań, seria LIX (2004). s. 123-174. WPROWADZENI!" DO LEKTURY 9 autora — przyszłego dziejopisa — okazją do snucia refleksji na temat naro­ dowej historii oraz próbą oceny kolejnych władców dziedzicznych i elek­ cyjnych, z zaakcentowaniem osiągnięć i strat, jakie stały się efektem ich panowania. W tomie zamieszczony został także znany utwór, będący pochwałą mądrej polityki Stanisława Augusta. Król przez stosowany z rozmysłem system nagród i wyróżnień