Deze Bundel- Het Eerste Historische Overzicht Van Hagestein, Dat Ooit Is Samengesteld!
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Deze bundel- het eerste historische Middeleeuwse ontginnings overzicht van Hagestein, dat ooit is geschiedenis van Hagestein samengesteld! - is een product, dat grotendeels is ontstaan in ...Vianen! Twee opvallende elementen in het Tot mijn groot genoegen kan ik nu dan landschap van de gemeente Hagestein ook zeggen: in dit jubileumjaar wijzen op een lange bewonings- overschrijdt saamhorigheid de geschiedenis van het gebied: de grenzen van Hagestein. contouren van de mislukte stedestichting uit de veertiende eeuw Gaarne wens ik deze bundel, die met en de complexe verkaveling van de zeer veel zorg en inspanning tot stand grond. Een ander opvallend element in is gekomen, bijzonder veel succes toe. het landschap is de oeverwal, die dwars door de kop van de De burgemeester van Hagestein, Vijfheerenlariden loopt, waarop de H. van der Gronde bouwlanden rond Hagestein gesitueerd zijn. Deze overblijfselen uit net verleden vormen een belangrijke kennisbron voor de historisch- geografische beschrijving van het gebied, waarin gepoogd zal worden een reconstructie te geven van de ontginningsgeschiedenis1. Lijst van gebruikte afkortingen Met behulp van de boven genoemde landschappelijke elementen, de ARA Algemeen Rijksarchief kadastrale kaart uit 1832, 's-Gravenhage archeologische vondstmeldingen en a.w. aangehaald werk archivalia wordt een beschrijving van BMHG Bijdragen en mededelingen het verloop van de ontginningen van het Historisch gegeven, waarbij de verkaveling Genootschap centraal zal staan. In een afsluitende BVGO Bijdragen voor paragraaf zal gewezen worden op de Vaderlandsche Geschiedenis nog aanwezige elementen in het en Oudheidkunde landschap, die herinneren aan de dl deel ontginning van het landschap door de GAU Gemeentearchief Utrecht mens in de middeleeuwen. inv. inventaris(nummer) LvB In het Land van Brederode, De bodem Historisch Tijdschrift voor het Land van Vianen Het noordelijk deel van de NAB Nederlands Archievenblad Vijfheerenlanden wordt gerekend tot ORAH Oud-Rechterlijk Archief het rivierkleigebied, terwijl de rest van Hagestein de Vijfheerenlanden voornamelijk tot OSU Oorkondenboek van het het veengebied van Holland behoort. Sticht Utrecht tot 1301 Door dit kleigebied loopt het restant RAU Rijksarchief Utrecht van een rivier in de vorm van een UB Universiteits Bibliotheek stroomrug. Over de ouderdom en het VM-OVR Verslagen en mededelingen karakter van deze rug is men het niet der Vereeniging tot uitgaaf eens. der bronnen van het Oud- Waarschijnlijk is het een overblijfsel Vaderlandsche Recht van een deel van de Linschoten- W-OVR Werken der Vereeniging tot stroom, een oude Rijnarm, die hier uitgaaf der bronnen van het omstreeks het jaar 1 700 voor Christus Oud-Vaderlandsche Recht aanwezig was2. Door de toename van de Oudmunster al zijn goederen in pago hoeveelheden Rijnwater en de Lacke et Isla, die daarvoor Radbot(us) geleidelijke verlanding van een deel en Waldger(us) van hem in leen gehad van deze stroom (bij Hagestein), hadden6. Welk gebied dit omvatte werd wijzigde het tracé zich, waardoor het niet vermeld, maar uit latere gegevens huidige Lektracé ontstond. De over het grondbezit van de kapittels doorbraak van de oeverwallen van de heeft men af kunnen leiden welke Linschotenstroom bij Hagestein en stukken teruggaan tot deze schenking Vianen, die daarmee gepaard ging, is van 944: grondbezit, diverse rechten hier van belang omdat het een en tienden in de latere parochies aanwijzing geeft over de ouderdom Eiteren (IJsselstein), Jaarsveld, van de gronden bij Hagestein. Lexmond, Gasperden (later Hagestein), LJ. Pons en A. de Boer publiceerden Everdingen met Goilberdingen, 't Waal, in 1960 een boek waarin zij Tuil en Honswijk. beweerden dat deze doorbraak in de De oorspronkelijke leenmannen, tiende eeuw plaats had3. waarschijnlijk graven uit het geslacht Tegenwoordig is men van mening dat van Uten Goye, bleven echter in het het veel eerder plaats vond, bezit van kleinere of grotere stukken waarschijnlijk vlak na het begin van de grond in dit gebied. Hun nakomelingen jaartelling4. waren tot in de veertiende eeuw Nadat deze oeverwaldoorbraak had leenmannen van de Utrechtse plaatsgevonden en de loop van de Rijn bisschop en zij hadden als zich wijzigde, verlandde dit deel van de (achterbenen vanaf ongeveer 1100 de Linschotenstroom. Er bleef tussen de zogenaamde Hagesteinse leen oeverwallen een restantriviertje achter, goederen in hun "bezit". Deze dat in de bronnen Gaasp genoemd omvatten onder andere de gerechten wordt5. De beide oeverwallen groeiden van Everdingen en Gasperden. echter geleidelijk aaneen, waardoor de nu nog zichtbare stroomrug als een verhoging overbleef in het landschap. Grondeigendom en oudste ontginningen Sedert het eind van de zevende eeuw behoorde het gebied rond het tegenwoordige Hagestein tot het Frankische koninkrijk. Wildernis was vanouds koninklijke eigendom. De koning oefende hier, in deze dun bevolkte uithoek van zijn rijk, niet rechtstreeks het gezag uit, maar delegeerde dat aan ambtenaren. In het begin van de tiende eeuw waren de nog zeer plaatselijke ontginningen in het bezit van bloedverwanten van de 1 graven van het latere Hollandse huis, ums namelijk graaf Waldger(us) en diens E3Sf zoon Radbot(us), die het in leen pa z:° hielden van het Duitse keizerrijk. Op 17 juli 944 schonk koning Otto I aan Loop en dwarsdoorsnede van de de geestelijken van de Utrechtse fossiele rivier: bij A en A1 zijn de overwallen te zien. kapittels van de Dom en van Geologische Kaart Gorinchem-Oost. Daarnaast bezaten zij vanouds de Nes, het Mafit (westelijk deel), de allodiaal goed in dit gebied7. Overhoeven en het zuidelijk deel van de Nederhoeven, beschouwt men als De grond was dus grotendeels in het het resultaat van de verdeling van een bezit van enkele grootgrondbezitters, oppervlakte grond in handen van een die echter niet zelf in staat waren deze eigenaar of groep van eigenaren, die op een eenvoudige manier het terrein te ontginnen. Zij gaven de grond dan 11 ook uit aan "boeren", die na ongeveer in blokken verdeelde . Ook wordt het 1000 overgingen tot een gebruik van de primitieve schuifploeg systematische ontginning van het in verband gebracht met het ontstaan van deze verkavelingsvorm: deze ploeg gebied. was namelijk gemakkelijk wendbaar en Daarvoor werd het bewoond door men ploegde de akker in twee rondtrekkende stammen, die zich loodrecht op elkaar staande richtingen. vestigden op de hoger gelegen delen Welk bewoningspatroon gepaard ging en op onregelmatige wijze de grond aan deze blokverkaveling is niet zeker, geschikt maakten voor akkerbouw. maar waarschijnlijk ging verspreide Waar deze oudste ontginningen rond bewoning vooraf aan de later ontstane het tegenwoordige Hagestein precies dorpsvormen. Gezien de ligging van plaatsgevonden hebben is uiteraard niet een aantal oude boerderijen rond het uit de archivalia af te leiden. Ook dorp met daaromheen blokverkaveling archeologische vondsten geven 8 is dit hier vermoedelijk het geval slechts spaarzaam aanwijzingen . Ten geweest: de boerderij Reierstein in de zuiden en zuidoosten van de kerk Nes, de boerderij in de Overhoeven, werden tijdens graafwerkzaamheden de boerderij in de Hoge Waard en fosfaatvlekken, scherven van Nijenstein in het.Maf it. Zelfs in 1832 - Pingsdorfaardewerk en enkele zo blijkt uit de oudste kadasterkaart12 - incomplete kogelpotten aangetroffen. kenden deze boerderijen nog De datering van deze vondsten luidde 9 aaneengesloten bezittingen bij de tussen 1000 en 1200 . Bij de kerk boerderij. Ook de bodemkaart uit 1832 woonde waarschijnlijk rond 1000 een toont aan dat de meest intensief groep mensen, maar verdere bewerkte percelen gelegen zijn in vondstmeldingen ontbreken, zodat deze gebieden. over andere bewoningsplaatsen geen uitsluitsel gegeven kan worden. Het dorp Gasperden ontstaat De oudste bewoners van dit gebied, kozen de oeverwallen van de Op een zeker moment moet de naam voormalige Linschotenstroom als van de Gasperderwaard zijn vestigingsplek vanwege de gunstige overgegaan op de nederzetting, die ligging. door de toenemende bevolkingsdruk De hooggelegen grond ten zuiden van ontstond op de plaats van het het (restant)riviertje de Gaasp, de tegenwoordige dorp. Van deze oudste Gasperderwaard, vormt waarschijnlijk dorpsvorm moeten we ons niet teveel een deel van de oudste ontginning van voorstellen. De kaart van de kapittels het gebied. Hier is de grond verkaveld uit 1583 (pagina 7 ) toont dat er toen in de vorm van blokken. Men vermoedt maar zes boerderijen te vinden waren dat de onregelmatige blokverkaveling binnen de veertiende eeuwse de oudste verkavelingsvorm is en "stadsgrachten", naast het regthuis en herleid kan worden uit de de kerk. Deze boerderijen en het maatschappelijke organisatie in de regthuis (waarschijnlijk van oorsprong (vroege) middeleeuwen10. De jongere, ook een boerderij) ten noorden van de onregelmatige blokverkaveling, die Tiendweg, zoals de huidige aangetroffen wordt in de Hoge Waard, Dorpsstraat toen heette, lagen binnen een zogenaamde huiskamp. werden twee min of meer parallelle Waarschijnlijk lag achter deze wegen aangelegd die aan één kant huiskamp nog een perceel bouwland, met elkaar verbonden waren door dat doorliep tot aan de Gaasp. Deze middel van een vorkstructuur. Volgens stukken grond tussen de Tiendweg en de typologie van Keuning zou men het Gaasp behoren tot de oudste een gestrekt esdorp kunnen noemen14. ontginningen in het gebied. Naarmate de behoefte aan voedsel Aan de andere kant van de Gaasp lag toenam, door de zich uitbreidende op de noordelijke oeverwal van de bevolking, werd