MTA Dergisi 117, 41-54, 1995

KÜRE () CEVHERLEŞMELERİNİ İÇEREN VOLKANİTLERİN JEOLOJİSİ, JEOKİMYASI VE JEOTEKTONİK KONUMU

Şükrü KOÇ*; Ahmet UNSAL" ve Yusuf Kağan KADIOĞLU'

ÖZ.- inceleme alanında yer alan kayaçlar alttan üste doğru, genellikle serpantinleşmiş peridotit ile daha az miktarlarda piroksenit ve dunitten oluşan Jura öncesi ultrabazik kayaçlar, altta bazaltik volkanitlerle başlayan ve üstte kalın bir çökel istifle biten Liyas öncesi -Liyas yaşlı Küre formasyonu ve Üst Dogger-Alt Malm yaşlı kumtaşı katmanı içerikli resifal kireçtaşlarından oluşan Karadana formasyonudur. Ayrıca Küre formasyonuna sokulum yapan gabro-diyorit, dasit ve bazaltik dayklar da görülmektedir. Küre volkanitleri petrokimyasal özelliklerine göre toleyitik karakterli bazaltlardır. Bu toleyitik bazaltlar, manto kökenli magma ile kıtasal kabuğun karışımından türemiş ada yayı oluşuklarıdır. Volkanitler içinde yer alan bakirli pirit cevherleşmeleri, literatürde bugüne kadar verildiği gibi Kıbrıs tipi olmayıp, Kieslager tipi cevherleşmelerdir. Bu yeni ve önemli sonuca cevherleşmenin jeotektonik konumu, kayaç cinsleri, ve volkanitlerin jeokimyasal özellikleri değerlendirilerek ulaşılmıştır.

GİRlŞ içinde bulunduğu Pontid kuşağının Liyasda ada yayı konumunda olduğu düşüncesi Dewey ve diğer- inceleme alanı Batı Karadeniz bölgesinde, leri (1973), Adamla ve diğerleri (1977), Letouzey ve Kastamonu ilinin Küre ilçesi sınırları içerisinde yer diğerleri (1977), Bijü Duval ve diğerleri (1977), 2 almaktadır. Çalışılan alan yaklaşık 10 km 'dir. ilçe Saner (1980), Tokel (1983), Bektaş (1983), Bektaş Kastamonu'ya 60 km. uzaklıktadır (Şek. 1). ve diğerleri (1984), Norman (1985), Bektaş ve Van (1986), Dercourt ve diğerleri (1986), Şengün ve di- Küre bölgesi, bakır yataklarından dolayı çok ğerleri (1990), Tokel (1991) tarafından kabul edil- eskiden beri jeologların ve madencilerin ilgisini çek- mektedir. Küre volkanitlerinin özellikleri ve ortamsal miş ve bölgede jeolojik amaçlı pek çok çalışma ya- yorumlanmalarının farklı oluşu, burada yer alan ba- pılmıştır (Asloğlu, 1919; Nikitin, 1926; Kovenko, kirli pirit yataklarının oluşumlarının da farklı bir bi- 1944; Pieniazek, 1945; Romberg ve Eymir, 1963; çimde değerlendirilmesine yol açmıştır. Pollak, 1964; Bailey ve diğ., 1966; Toktaş, 1969; Öner, 1971; Kılıç ve diğerleri, 1977; Güner, 1980; Bu birbirinden farklı görüşlerin ışığında, Küre Çağatay ve diğerleri, 1980: Pehlivanoğlu, 1985; bakirli pirit cevherleşmelerinin oluşum ve tipinin ye- Unsal ve Dirim, 1990; Unsal, 1992; Mizumoto ve di- niden ele alınarak tüm boyutlarıyla ortaya konulma- ğerleri, 1993). Bu nedenle, makalede bölgenin jeo- sı gerekmektedir. Cevher yataklarının oluşumunu lojisine detaylı bir şekilde değinilmeyecek, ağırlıklı sağlayan fiziko-kimyasal şartları ve diğer özellikleri- olarak Küre masif sülfid yataklarını içeren volkanit- ni ortaya koymaya yönelen ve yazarlarca yapılmak- lerin tektonik ortamı aydınlatılmaya çalışılacaktır. ta olan araştırmaların ilk basamağını oluşturan bu çalışmada, cevherleşmenin oluşum ortamını belirle- Bölgede yer alan volkanitlerin jeotektonik ko- mek amacıyla bölgede yer alan Liyas-Liyas öncesi numuna yönelik önceki çalışmalarda farklı görüşler volkanitlerin petrojenezi ve paleotektonik konumları- vardır, Güner (1980), Küre volkanitlerinin, Tetis ta- nın tanımlaması yapılmaktadır. banındaki derin çukurların oluşumu sırasındaki ok- yanusal taban açılmasıyla ilişkili olarak meydana Bu incelemede tüm örnekler jeolojik harita geldiğini; Ercan ve Gedik (1983) ile Üşümezsoy çalışmaları sırasında sahadan alınmıştır. Jeokimya- (1990) volkanitlerin ve ona bağlı masif sülfid yatak- sal incelemeler için alınan örneklerden 16 tanesinin larının rift ürünü olduklarını; Yılmaz ve Tüysüz ana ve eser element analizleri Chemex laboratuvar- (1984) ile Şengün ve diğerleri (1990) ise ada yayı larında (Kanada), 22 tanesinin ise MTA Genel Mü- ürünleri olduğunu açıklamışlardır. Küre bölgesinin dürlüğü laboratuvarlannda ICP ve AES metodları

' Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bolümü, Ankara " Etibank Genel Müdürlüğü Maden Arama ve Araştırma Dairesi Başkanlığı, Ankara. Şükrü KOÇ; Ahmet UNSAL ve Yusuf Kağan KADIOĞLU

Şek. 1- Jeoloji ve yer buldum haritası. KÜRE CEVHERLEŞMELERİ

kullanılarak yapılmıştır. Sonuçlar bilgisayarda CIPW uğramışlardır. normlarına göre değerlendirilmiştir. Masif bazaltlar; yeşil, siyahımsı yeşil, çok STRATİGRAFİ ince taneli ve subofitik dokuludur. Hâkim mineral plâjiyoklaz olup, plâjiyoklazlar aralarında klinopi- inceleme alanında yer alan kayaçlar alttan roksen izlenmektedir. Kuvars mineralleri ile birlikte üste doğru; ultramafik kayaçlar, Liyas öncesi-Liyas çatlaklar boyunca gelişmiş ikincil kuvars oluşumları yaşlı Küre formasyonu ve Üst Dogger-Alt Malm da yer alır. Plajiyoklazlarda albitleşme, serisitleşme yaşlı Karadana formasyonudur. Ayrıca bunların ba- ve az miktarda killeşme görülmektedir. Ayrıca ka- zılarına sokulum yapmış olan gabro-diyorit, bazaltik yaçta yaygın olarak spilitleşme ile az miktarda epi- dayklar ve dasit gibi volkanik kayaçlar da bulun- dot, prehnit ve opak mineraller görülür. maktadır (Şek. 1). Formasyon isimlendirmeleri ça- lışma sahasındaki tipik örneklerin görüldüğü yerlere Denizaltı püskürmesinin belirtisi olan yastık göre verilmiştir. lavlar yeşilimsi gri, yeşilimsi siyah renklidir. Uzun ek- senleri 3-5 cm.'den 2-3 m.'ye kadar değişir. Yastıkla- Ultramafik kayaçlar rın uzun eksenleri kısa eksenlerinin birkaç katı uzun- lukta olabilmektedir. Yastık lavlar başlıca plâjiyoklaz Çalışma sahasının en yaşlı (Liyas öncesi) bi- rimi olup, genellikle serpantinleşmiş peridotit ile (labrador) ve klinopiroksenlerden oluşmuştur. Plâji- daha az miktarlarda piroksenit ve dunitten ibarettir. yoklazlar çok ince taneli, prizmatik, yer yer latalar ve Ultramafik kayaçların bütün kontaktları faylıdır mikrofenokristaller halinde izlenmekte ve plâjiyoklaz mikrolitleri albitleşme ve kalsitleşme göstermektedir. Küre formasyonu Yer yer serisitleşme ve kloritleşme de izlenmektedir. Plajiyoklazların arasına klorit ve karbonatlar dolmuş- inceleme sahasındaki en yaygın kayaç toplu- tur. Kayaç lökoksen içermektedir. luğunu oluşturan Küre formasyonu ultramafik ka- yaçlar üstüne ters bir fayla gelmiş olup; altta bazal- En üst seviyelerde breşik bazaltlar yer al- tik volkanik kayaçlar ile başlar, üste doğru kalın bir maktadır. Yastık lavlar ile yanal ve düşey yönde ge- çökel istife geçer. Bazaltik volkanik kayaçlar alt dü- çişler söz konusudur. Yeşilimsi gri renkli breşik ya- zeylerde masif, yukarı doğru yastık lav ve en üst se- pıda, çatlaklar kalsit, klorit, albit, çört, jasp, viyelerde ise breşik karakterdedir. Çökel kayaçlar demiroksit ve pirit dolguludur. ise siyah şeyl, silttaşı, kumtaşı ile ender olarak da üst bölümlerde Kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşı sevi- Siyah şeyl— inceleme sahasında geniş yayı- yelerinden ibarettir. Bu dizinin alt kesimleri çok ince lım sunarlar ve tipik örnekleri Aşıköy, Bakibaba ve taneli siyah şeyl, üst kesimleriyse kumtaşı ağırlıklı Kızılsu yataklarında cevherin üst dokanağında gö- olup, üste doğru tane büyümesi görüldüğünden rülmektedir. regresif karakterli olduğu anlaşılmaktadır. Siyah, koyu gri renkli, içerdikleri bitümlü Küre formasyonu, Akgöl formasyonu (Yılmaz maddeye göre renginin siyahlığı değişen, genellikle ve Tüysüz, 1984) veya Çangal metaofiyoliti (Yıl- milimetrik kalınlıkta yapraklanma ve parlak kayma maz, 1979) olarak da adlandırılmıştır. yüzeyleri gösteren, elle parçalanabilen dayanıksız kayaçlar olarak gözlenir. Formasyonun yaşını Ketin (1962), Liyas; Yıl- maz (1979, 1980) Alt Jura; Güner (1980), Permi- Yapılan ince kesitlerde siyah şeylin çok ince yen Pehlivanoğlu (1985), Liyas-Liyas öncesi olarak taneli olduğu, kuvars, klorit, plâjiyoklaz tanelerinin vermektedirler. killi, serisitli ve karbonatlı bir çimento ile bağlandığı izlenmiştir. Bazaltik kayaçlar_Cevher yatakları içermesi açısından özel bir önem taşıyan bazaltik volkanik Kumtaşları— inceleme alanında yaygın ola- Kayaçlar alt düzeylerde masif, yukarı doğru yastık rak görülür. Gri, yeşilimsi kahverengi sert, kırıklı ve lav yapısı gösterir, en üst seviyelerde de breşik ka- eklemli olup kırıklar kalsit dolguludur. Siyah şeyl rakterdedir. Yer yer de dayklarla kesilmiştir. Breşik bantları ve mercekleri içerir. Yoğun kıvrımlanma ve bazaltlar yoğun bir şekilde hidrotermal alterasyona kırılmalar sözkonusudur. 44 Şükrü KOÇ; Ahmet UNSAL ve Yusuf Kağan KADIOĞLU

Petrografik çalışmalarda, bol kuvars ve daha koyu yeşilden gri yeşile kadar değişen renklerde az miktarda plâjiyoklaz, potasyum feldispat, mika olup, plâjiyoklaz (andezin-labrador), ojit ve olivin mi- ve kayaç parçaları içerdiği, kuvars, serisit ve klorit- nerallerinden oluşmuşlardır. ten ibaret bir çimento ile bağlandığı tespit edilmiştir. KÜRE VOLKANİTLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Karadana formasyonu VE PETROKİMYASAL ÖZELLİKLERİ

Birim gri, beyaz veya açık renkli, masif, yer inceleme alanında yüzeyleyen volkanitlerin yer resifal karakterli, orta-kalın katmanlı fosilli kireç- cinsi, türedikleri magma türü ve oluştukları tektonik taşlarından ibaret olup, Küre formasyonu üzerine ortamı belirleyebilmek amacıyla volkanik kayaçlar- uyumsuz olarak gelmektedir. Kalınlığı 100 m.'nin dan alınan 38 örneğin ana ve eser element analiz- üzerindedir. Bazı yerlerde kumtaşı katmanları da leri yapılmıştır (Çizelge 1). Volkanitlerin sınıflandırıl- içermektedir. Yer yer 50 m.'ye varan dik yarlar oluş- ması, türedikleri magma ve jeotektonik konumlan turur. ile ilgili olarak, bu araştırmada pek çok diyagram- dan yararlanılmış, ancak gereksiz tekrarları önle- Kayacın çoğunluğu kriptokristalin kalsit tane- mek için, bir kısmı yazıya dahil edilmemiştir. lerinden oluşmuştur. Az miktarlarda da klorit, opak mineraller ve fosil kavkı içermektedir. Volkanitlerin magma tipleri, çeşitli ana ve eser element içeriklerine göre sınıflandırılabilmek- Gabro-diyorit tedir. Daha sağlıklı sonuçlar, duraylı eser element- Küre formasyonuna sokulum yapan Dogger lerin kullanıldığı diyagramlardan alınmaktadır. Top- yaşlı (Yılmaz, 1979) bu birimler, tipik olarak, Kasta- lam alkali (Na2O+K2O) ve silis (SiO2) içeriklerine monu-Küre yol yarmalarında görülmektedir. Burada göre yapılan sınıflandırmada (Şek. 2) Küre volkanit- yüzeyleyen kayaçların çoğunluğu diyorittir. Diyorit- lerinin kalkalkalen eğilimli alkalen nitelikleri Irvine ler orta büyüklükte plâjiyoklaz, hornblend ve epidot ve Baragar (1971), Mac Donald ve Katsura (1964) minerallerinden oluşmuş olup, yer yer çok az mik- ve Kuno (1968) tarafından önerilen ayırım çizgileri- tarda kuvars içerirler. Genelde taze olan gabrolar, ne göre ortaya çıkmıştır.

Şek. 2- Volkanitlerin alkali-silis diyagramı (Irvine ve Baragar, 1971; Mac Donald ve Katsura, 1964; Kuno, 1968). KÜRE CEVHERLEŞMELERİ

c •

5

j

• î û- Şükrü KOÇ; Ahmet UNSAL ve Yusuf Kağan KADIOĞLU

Jensen (1976) diyagramında ise örnekler ta- alkalik alanda, bazılarında ise toleyitik alanda yer mamen toleyitik bölgeyi işgal etmiştir (Şek. 3). Tole- alması volkanitlerin ya geçiş bazaltı olduklarını (Wil son ve Hyman, 1988) ya da albitleşmeye bağlı bi yitik bazaltlar % 12-16 arasında AI2O3, kalkalkali Na zenginleşmesini işaret edebilir (Hamilton, 1963) bazaltlar ise % 16-20 ALO, içermektedir. Şekil 4 ve 5'te görüldüğü gibi Küre volkanitlerin Bazaltların bazı diyagramlarda baskın olarak çoğunluğu spilitiktir ve spilitlerde kalsiyumlu plaj-

Şek. 3- Volkanitlerin Jensen (1976) diyagramı. KÜRE CEVHERLEŞMELERİ

yoklaz (labrador) yerine sodyumlu plâjiyoklaz (albit) ter (1975), kayaçların Nb/Y, Zr/P2O5 oranlarına ve bulunmaktadır. Ti, Zr ve P gibi duraylı eser element çokluğuna da- yanan bir dizi diyagram önermiştir. Küre volkanitteri Alkalen bazaltların toleyitik bazaltlardan ayırt- bu diyagramlarda (Şek. 6) tamamen toleyitik alan- lanmasında daha sağlıklı sonuçlar veren duraylı larda yer almıştır Şekil 6'da ayrıca, bazaltların geçiş eser elementler de kullanılmıştır. Floyd ve Wİnches- bazaltları özelliğinde olmadığı da belirlenmiştir.

Şek. 5- Volkanitlerin SiO2-CaO diyagramındaki yeri (Hamilton, 1963).

Şık. 6- Bazalt tipleri ayırım diyagramı (Floyd ve Wİnchester, 1975). o Küre bazaltları, • Güner'e (1980) göre Küre ba- zaltları. Şükrü KOÇ; Ahmet UNSAL ve Yusuf Kağan KADIOĞLU

KÜRE VOLKANİTLERİNİN KÖKENi VE OLUŞTU- Çizelge 2- Volkanik kayaçların kimyasal analiz s< ĞU TEKTONİK ORTAM lan.

Volkanitleri oluşturan magmanın kökeni Got- tini indisi (Çiz. 2) ve Rittmann indisinin logaritmik değerlen arasındaki ilişkiye göre belirlenmektedir (Gottini, 1968; 1969). inceleme alanındaki bazik volkanik kayaç örnekleri bu ilişkiye göre değerlendi- rildiklerinde; çoğunun sialik kökeni, önemli bir kısmı- nın da simatik kökeni gösterdiği Şekil 7'de izlen- mektedir. Bu durum, Küre bazaltlarının sialik ve simatik kökenli malzemenin karışmasıyla oluşmuş melez (hibrit) bir magmadan türediklerini ortaya

Ti, Y ve Zr gibi eser elementlerin düşük dere- celi metamorfizma ve alterasyon şartlarından çok az etkilenmeleri, ayırım diyagramlarında daha gü- venle kullanılmalarına yol açmıştır. Pearce ve Cann'ın (1973) ve Pearce'in (1980) önerdiği diyag- ramlarda, küre volkanitleri örneklerinin büyük ço-

Şek. 7- Volkanitlerin Gottini (1968) diyagramı. KÜRE CEVHERLEŞMELERİ

Şek. 9- Volkanitlerin Zr'Y-Zr diyagramı (Pearce. 1980ı. IAB: Ada yayı bazalt; OFB. Okyanus taban, ba- zaltları: WPB: Levha içi bazaltları o Küre ba- zaltları, • Güner'e (1980) göre Küre bazaltları Şek 8- Volkaniıtlerin Ti 100-Zr-YS diyagramı {Pearce ve Cann. 1973). MORB: Okyanus ortası sırt ba zaltlan; WPB: Levha içi bazaltları; IAT: Ada rında, levhalar arası volkanik merkezlerde ve acil yayıtoleyitlen; CAB: Kalkalkalin bazaltları. ma hareketli transform faylar boyunca da oluşabil- mektedir. Ofiyolitik karmaşıkların önemli bir bölümü- ğunluğu ada yayı toleyitlerı grubu içinde yer almış- nün yay magmatizmasının, yay ardı yayılmasının lardır (Şek 8. 9) veya ikisinin birlikte oluşturduğu ürünler olduklarıda açıklanmıştır (Bloomer ve Hawkıns, 1983. Coıernan. SONUÇLAR VE TARTIŞMA 1984; Hawkins ve diğerleri, 19S4; Shervars ve Kımbrough, 1985) Türkiye'de bilinen volkanosedimanter bakır yalanlan iki büyük kuşakta bulunmaktadır. Bunlar- Yukarıda sunulan birçok diyagramdan elde dan bir Güneydoğu Anadolu ofiyolitik kuşağı, diğeri edilen verilere göre Küre bazaltlarının toleyitik Ka- ise Potid volkanik kuşağıdır. Küre bakirli pirit yata- rakterde olduğu, sıalik ve siımatik kökenli malzeme- ğı Pontid bölgesinde yer almasına rağmen, Güney- nin karışmasıyla oluşan bir melez magmadan türe- doğu Anadolu Bölgeli ofiyolit kuşağında bulunan diği ve jeotektonik konum itibariyle ada yayında Kıbrıs tipi cevherleşmelere benzetilmiştir, Örneğin oluştuğu ortaya konmuştur. bazaltlar ile bunları kesen diyabaz dayklarının jeo- kimyasal özelliklerini inceleyen Güner (1980). ba- Ada yayı toleyitik kayaçları, yay karmaşığının zaltoidlerin toleyitik bileşimli okyanus sırtı bazaltları temelini oluşturur ve tipik olarak ada yayı volkaniz- olduklarını ve Küre volkanitlerinin Tetis tabanındaki masının ılk aşamalarının (olgunlaşmamış ada yayı) derin çukurların oluşumu sırasındaki okyanusal ürünleri olarak kabul edilmektedirler(Jakes ve Gıll. taban Açılmasıyla ilişkili olarak meydana geldiğini 1970; Gill, 1970; Mıtchell ve Reading, 1971; Ewart belirtmiştir. Ercan ve Gedik (1983). Küre ve çevre- ve Bryan, 1972; Mıyashıro, 1974, 1975; Hawkins, sindeki bazik voikanitleri bir rift ürünü olarak düşün- 1980). Buna göre, Küre volkanitleri yay önü havza- muştür. Üşümezsoy'a (1990) göre ise. Küre volka- larda, volkanizmanın ilk aşama ürünleri olarak orta- nosedimanter yatakları Kimmeriyen çanaklarının ya çıkmışlardır. açılımı ile ilişkili bımodal rift volkanizması veya ok- yanusa yayılım volkanizmasının ürünüdür. Esasen, Küre bölgesinin içinde bulunduğu Pontıd kuşağının Lıyasda ada yayı konumunda ol- Okyanusal kabuk malzemesinin (ofıyolitlenn) duğu pek çok araştırmacı tarafından kabul edilmek- oluşabildiği tek ortamın okyanus ortası açılma mer- tedir. Bunlardan bir kısmına göre (Dewey ve diğer- kezleri olmadığı bilinmektedir. Ofiyolitler yay ardı leri. 1973; Şengör ve diğerleri. 1980; Şengör ve (marjinal basen) açılma merkezlerinde, ada yayla- Yılmaz. 1981; Bektaş. 1983. Bektaş ve diğerleri. 50 Şükrü KOÇ; Ahmet UNSAL ve Yusuf Kağan KADIOĞLU

1984; Bektaş ve Van, 1986), Rodop-Pontid fragma- kayaç oranları hemen hemen eşit veya sedimanter nının Gondvanaya ait olduğu dikkate alınarak dalı- kayaçlar daha fazladır. Bu tip yataklar metamorfiz- mın güneye olduğu; bir kısmına göre ise (Adamla madan etkilenmişlerdir (Çağatay, 1979; Hutchin- ve diğerleri, 1977; Letouzey ve diğerleri, 1977; Bijü- son, 1973; Fox, 1984; Pouit, 1990; Franklin ve di- Duval ve diğerleri. 1977; Yılmaz ve Boztuğ, 1986; ğerleri, 1981). Ayrıca Kieslager tipi yatakların Norman, 1985; Dercourt ve diğerleri. 1986; Şengün Besshi yataklarına çok benzediği değişik araştırıcı- ve diğerleri, 1990), Paleotetıs'ın Pontidler'in güne- lar tarafından açıklanmıştır (Kanehira ve Tatsumi, yinde yer aldığı ve kuzey yönlü bir dalımın oluştuğu 1970; Kanehira, 1970; Doi, 1961). Bunlardan başka kabul edilmektedir. Kieslager ile Besshi tipini çeşitli yönleriyle ortaya koyan araştırıcılar vardır. Örneğin Klau ve Large Şekil 10'da volkanosedimanter sülfid yatakla- (1980) Kieslager yataklarının morfolojik ve bileşim- rının levha tektoniği ile olan ilişkileri görülmektedir sel olarak Besshi yataklarına benzediğini ifade et- (Hutchinson, 1980). Buna göre, Kıbrıs tipi bakır ya- mişlerdir. Derkmann ve Klemm (1977) ise Besshi takları okyanus ortası sırtları veya ada yayı-yay ardı yataklarına benzer şekilde Alp masif sülfid yatakları- havza arasındaki çukurda; Kieslager tipi cevherleş- nın Co içeriğinin yüksek olduğunu açıklamışlar ve meler ise yay önü havzalarda bulunmaktadır. Kieslager tipinin ofiyolitik volkanik Kayaçlarla olan Jeotektonik konum farklılığına ek olarak, bu ilişkisini dikkate alarak, bunların Kıbrıs tipi yatakların iki yatak tipinin diğer bazı özellikleri arasında da be- yayılma merkezinden uzak bir çeşidi olabileceğine lirgin farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin Kieslager işaret etmişlerdir. Buna karşılık Kıbrıs tipi yataklar tipi yataklar grovak, şeyl gibi kalın denizel sediman- ise ofiyolit istifi, derin deniz toleyitik volkanizması ve ter kayaçlar ve toleyitik karakterde ada yayı volka- çok az oranda hepsi pelajik olan sedimanter kayaç- nitlerini içerirler. Bu sedimanter kayaçlarla volkanik larla ilişkilidirler. Ayrıca bu tip yataklar; cevherlerin KÜRE CEVHERLEŞMELERİ

üzerinde demirce zengin, manganezce fakir ve yer Bailey, H.E.; Barnes, J.W. ve Kupfer, D.H., 1966, Geolo- yer sülfid mineralleri içeren "okr" denilen kimyasal gy and ore deposits of the Küre district Kastamo- tortullar ile bunların üzerinde yer alan manganez ve nu province, : Cento summer traming pro- gram in Geological mapping tecniques, 11-94. demirce zengin "ambır" oluşuklarına geçiş yaparlar (Costantinov ve Govett, 1972; Çağatay. 1979; Bektaş. O., 1983, Kuzeydoğu Pontid magmatik yayındaki Hutchinson. 1980). (l) tipi granitik kayaçlar ve jeotektonik konumları: 37. Türkiye Jeoloji Kurultayı, Bildiri Özleri, 49-50. Küre masif sülfid yataklarının yukarıda açık- lanan özellikleri özetlenirse, tipi ile ilgili, sonuca ; Pelin, S. ve Korkmaz, S., 1984. Doğu Pontid yay gerisi havzasında manto yükselimi ve polijenetik varmak kolaylaşacaktır. Cevherleşme Liyas yaşlı- ofiyolitik olgusu: TJK Ketin Simpozyumu, 175-188. dır ve bu zamanda Pontidler ada yayı konumunda- dır. Cevherleşmenin yan kayacı ada yayı volkaniz- ve Van., 1986, Doğu Pontidlerde (Kuzeydoğu Tür- masının ilk ürünleri olan toleyitik bazaltlardır ve kiye) Jura vdkanisması ve jeotektoniği: 40. Tür- bunlar okyanus kabuğu ile kıta kabuğu malzeme- kiye Jeoloji Kurultayı, Bildiri Özleri, 29. lerinin karışımı olan melez bir magmadan türemiş- Biju-Duval. B.; Dercourt, J. ve Le Pichon, X., 1977, From lerdir. Bu yatakların. Pontidler'de bulunan öteki the Tethys Ocean to the Mediterranean seas: A masif sülfid yataklarından (Örneğin Mesozoyik plate tectonic model of the evolution of the west- yaşlı Murgul yatakları) daha yaşlı (Liyas) olması da tern Alpine System; B. Biju-Duval ve D. Montadert, ada yayı sürecinin ilk basamaklarında geliştikleri- ed., Structural History of the Mediterranean Ba- nin bir başka kanıtıdır, inceleme alanında Küre for- sins de. Editions Technip, Paris, 143-160. masyonu olarak adlanan ve bölgesel adı Akgöl for- Bloomer. S.H. ve Hawkins. J.W., 1983, Gabbroic and ul- masyonu olan kayaçlar çoğu yerde metamorfiktir. tramafic rocks from the Manana Trench-An Island- Yatakların üzerinde çok kalın bir siyah şeyl- are ophiolite: American Geophysical Union Mon- kumtaşı istifi bulunmakta ve detritik kayaçlar 200 ography. 27,294-317. metreden daha az derin bir ortamı işaret eden gra- Coleman, R.G., 1984, The diversity of ophiolites: Geol. lit ve kömür oluşumlarını içermektedir. Bu yatakla- Mijnbouw. 63. 141-150. rın üzerinde okr ve ambır zonları bulunmamakta- dır. Constantinov, G. ve Govett, G.J.S.. 1972, Genesis of sul- phide deposits, ochre and umber of Cyprus: Trans Sonuç olarak Küre masif sülfid yataklarının IMM, 8, B. B34-B46. sayılan tüm bu özellikleri değerlendirildiğinde, bu- Çağatay. N.. 1979, Yeni gelişmelerin ışığında Türkiye'nin güne kadar literatürde verildiği şekilde Kıbrıs tipi volkanik kökenli masif sülfid yatakları: l. Bilimsel bir cevherleşme olmadığı buna karşılık Kıbrıs tipi ve Teknik Kongre, Jeoloji Müh. Odası Yayl., 6, 35- ile Kuroko tipi arasında yer alan Kieslager tipine 56. dahil edilebilecek özellikleri taşıdığı anlaşılmakta- dır. ; Pehlivanoğlu, H. ve Altun. Y., 1980, Küre piritli ba- kır yataklarının kobatt-altın mineralleri ve yatakları- nın bu metaller acısından ekonomik değeri: MTA Yayına verildiği tarih. 9 Haziran 1994 Derg., 93/94,110-117.

Derkmann, K. ve Klemm, D.D., 1977. Strata-bound Kies- DEĞİNİLEN BELGELER ore deposits in ophiolitic rocks of the Tauemfen- ster" (eastem Alps, Austria/İtaly): Klemm, D.D. ve Adamia. S.A.; Zakariadze, G.S. ve Lordkipanidze. M., Schneider, H.S., ed.. Time and sıratabound are 1977. Evalutıon ot the active Continental margin deposits de: New York, Springerverlag. 305-313. as illustrated by Alpine history of the Caucasus: Geotectonics, 40, 183-'99. Dercourt. J.; Zonenshain, L.P.; Ricou. L.E.; Kaarrin, V.G.; Le Pichon. X.; Knipper, A.L.; Grandjacquet, C.; Asloğlu. K., 1919, Küre yatakları rapor özeti hakkında: Sbonshikon. l.M.; Geyssant, U.: Lapurier, C.; Per- Küre Bakirli Pirit işletmesi Müessesesi. Küre (ya- hersky. D.H.; Boulin, J.; Sibuet, J.C.; Savostin, yımlanmamış). L.A.: Sozokhtrn, O.: Westphal. M.; Bazhenov. Şükrü KOÇ; Ahmet ÜNSAL ve Yusuf Kağan KADIOĞLU

M L.. Lover, J.F. ve Biju-Duval, B., 1986, Geologi- 1984, Evolution of intra-oceanic arc-trench sys' cal evolution of the Tethys belt from the Atlantic to tem: Tectonophysics, 102, 174-205. the Pamirs since the liassic: Tectonophysics, 123, 241 315. Hutchinson, R.W.. 1973, Volcanogenic sulfide deposits and their metallogenic significance: Econ. Geol. Dewey, J.F.; Pitman, W.C.; Ryan, W.B.F. ve Bonnin, J., 68, 1223-1246. 1973, Plate tectonics and the evolution of the Al- pine System: Geol. Soc. Am. Bull.. 84, 3137- , 1980, Massive base metal sulphide deposits as 3180 guides to tectonic evolution: Geol. Ass. of Car Spec. Paper 20, 659-684. Poi, M., 1961, Geology and cuprifreous pyrite deposits (Besshi type) of the sambagawa metamorphic Irvine, T.N. ve Baragar, W.R.A., 1971, A guide to ta zona including the Besshi and the Sazare mines: Chemical classification of the common rocks: Can Mining Geology. 11, 610-626. J. Earth Sci., 8, 523-548.

Ercan, T. ve Gedik, A, 1983, Pontidlerdeki volkanizma: Jakes, P. ve Gill, J.B., 1970, Rare earth elements and the Jeoloji mühendisliği, 18, 3-30. island arc tholeiitic Series: Earth Planet. Sci. Lett- 9, 17-28. Ewart, A. ve Bryarı, W.B., 1972, Petrology and geochem- istry of the igneous rocks from Eva, Tonga is- Jensen, L.S., 1976, A new cation plot for classifying sub lands: Geol. Soc. Am. Bul., 83, 3281 -3298. alkalic Volcanic rocks: Ontorio Dep. Mines., Mise Paper, 66, 1-22. Fox, J.S., 1984, Besshi-type volcanogenic sulphide de- posits: a review: CİM Bull., 77/864, 57-88. Kanehira, K., 1970, Comformable copper-pyrite deposiis on the Limon mining district; Tatsumi, T., ed., W Floyd. P.A. ve Winchester, J.A., 1975, Magma type and canism and Ore Genesis de, Tokyo, Univ. Tokyo tectonic setting discrimination using immobile ele- Press, 93-104. ments; Earth Planet. Sci. Lett., 27, 211-218. ve Tatsumi, T., 1970, Bedded cupriferous irm sul- Franklin. J.M.; Lydon, J.W. ve Sangster, D.F., 1981, Vol- phide deposits in Japan, a review: Tatsumi, T canic-associated massive sulfide deposits: Econ ed., Volcanism and Ore Genesis de: Tokyo, Unu Geol., 75 th. Anniversary Vol., 485-627. Tokyo Press, 51-76. Gill, S.B., 1970, Geochemistry of Viti Lou., Fiji and its ev- Ketin. L, 1962, 1: 500 000 ölçekli Türkiye jeoloji haritas olution as and island arc: Contr. Mineral. Petrol., Sinop paftası izahnamesi: MTA Yayl.. 111 s., Ar 27, 179-203. kâra. Gottini, V., 1968, The TİO frequency in Volcanic rocks: 2 Kılıç, M.; Tüfekçi, Ş.; Çamaşırcıoğlu, A.; Tezel. N.; Çetin- Geol. Rundsch., 57, 930-935. kaya, N. ve Biçer, Z., 1977. Kastamonu-Küre ba , 1969, Serial characler of the Volcanic rocks of kırlı pirit aramaları jeoloji ön raporu: MTA Ger Pentelleria: Bull. Vole., 3, 818-827. Md. Maden Etüd Dairesi Arşiv no. 1940 (yayımlan mamış). Güner, M., 1980, Küre civarının masif sülfid yatakları ve jeolojisi, Pontidler (Kuzey Türkiye): MTA Derg., Klau, W. ve Large, D.E., 1980, Submarine exhalativeCu 93/94,65-109. Pb-Zn deposits, a discussion of their classification and metallogenesis: Geol. Jahrb., D 40, 13-58. Hamilton, W.B., 1963, Metamorphism in the Riggins re- gion, VVestern doha: U.S. Geol. Surv. Prof. Paper Kovenko, V., 1944, Küre'deki eski bakır yatağı ile yer 436, 95 s. keşfedilen Aşıköy yatağının ve Karadeniz orta ve doğu kesimleri sahil bölgesinin metallojenisi: MTA Hawkins, J.W., 1980, Petrology of back-arc basins and is- Derg., 2/32. 180-212. land-arcs: their possible role in the origin of ophio- lites: A. Panayiotou, ed., Ophiolites, Proceedings Kuno, H., 1968, Dıfferentiation of basalt magmas: H.H of International Ophiolite Symposium. Cyprus, Hess ve A. Poldervaart, ed., Basalts da. Interso 244-254. ence, New York, 623-688.

; Bloomer, S.H,; Evans, C.A. ve Melchior, J.T., Letouzey, J.; Biju-Duval, B.; Dorkel. A.; Connard, R KÜRE CEVHERLEŞMELERİ

Kristcheu, K.; Montadert, L. ve Sungurlu, O., bank Küre Bakirli Pirit işletmesi Müessesesi (ya- 1977, The Black Sea; A marginal basin. Geophys- yımlanmamış). ical and geological data: Biju-Duval, B. ve Monta- Pollak, A., 1964, Küre pirit-bakır yatağı hakkında rapor: dert. L., ed., Structural History of the Mediterrane- an Basins de: Editions. Teenni, Paris., 363-376. MTA Derleme Rap., 3693, (yayımlanmamış). An- kara. Mac Donald, G.A. ve Katsura, T., 1964, Chemical compo- sition of Hawaiian lavaş: J. Petrol., 82-133. Pouit, G., 1990, Besshi-type massive sulphide deposits and their geotectonic setting: a literatüre review: Miyashiro, A., 1974, Volcanic rock Series in island arcs Chron. rech. min., 501, 13-21. and active Continental margins: Am. J. Sci., 274, 321-355. Romberg, H. ve Eymir, D.. 1963, Kastamonu Küre civarı jeolojik haritası izahatları; Etibank Maden Arama -—1975,Classification, characteristics and origin of Dairesi Rap. no. 569, (yayımlanmamış), Ankara. ophiotites: J. Geol.. 83, 218-228. Shervais, J.W. ve Kimbrough, D.L. 1985, Geochemical Mitchell, A.H. ve Reading, H.G., 1971, Evolution of island evidence for the Coast Range ophiolite-A com- arcs: J. Geol.. 79, 253-284. posite island arc-oceanic crust terrane in western California: Geology, 13, 35-38. Mizumoto, H.. Unsal. A.; Matano, Y.; Yiğit, L.; Şato, K.; Çelik. N.; Sugawane, K.: Öztürk. M.; Yoshizawa, Saner, S., 1980, Batı Pontidlerin ve komşu havzaların olu- M.; Akkuş, T.; Takahashi, İ.; Ersöz, O. ve Sugiya- şumlarının levha tektoniği kuramıyla açıklanması, ma. S., 1992, The Republic of Turkey Report on Kuzeybatı Türkiye: MTA Derg., 93/94, 1 -19. the Mineral Exploration of Küre Area: Phase L, 335 s. Şengör, A.M.C.; Yılmaz, Y. ve Ketin, l., 1980, Remnants of a pre-late Jurassic ocean in northern Turkey: Nikitin, V., 1926, Küre bakır madeni: MTA Derleme, Rap., Fragments, of Permian-Triassic Paleo-Tethys. 850. (yayımlanmamış), Ankara. Geo). Soc. Am. Bull., 91, 559-609.

Norman, T., 1985, The role of the Ankara melange in ihe — ve Yılmaz, Y., 1981, Tethyan evolution of Turkey development of Anatolia (Turkey): Dixon J.E. ve A plate tectonic approach: Tectonophysics, 75, Robertson A.H.F., ed.. The Geological Evolution 181-241. of the Eastern Mediterranean de, Special Publica- lion of the Geological Society. 17, Blackwell Sci- Şengün, M.; Keskin, H.; Akçören, F.; Altun, l.; Sevin, M., entific Publications, 441 -447. Akat, U.; Armağan, F. ve Acar, Ş., 1990, Kasta- monu yöresinin jeolojisi ve Paleotetisin evrimine Öner, Ö.. 1971, Küre civarındaki Ar: 2733-3313-3314- ilişkin jeolojik sınırlamalar: Türkiye Jeol. Bült. 33, 3325-3331-5463-5712-5754 no.lu ruhsat sahaları- 1-16. nın prospeksiyon raporu: MTA Derleme Rap., 4735, (yayımlanmamış), Ankara. Tokeİ, S., 1983, Liyas volkanitlerinin Kuzey Anadolu'daki dağılımı, jeokimyası ve Kuzey Tetis ada yayı siste- Pearce, J.A., 1980. Geochemical evidence for the gene- mi evriminin açıklanmasındaki önemi: 37, Türkiye sis and eruptive setting of lavaş from Tethyan Jeoloji Bilimsel ve Teknik Kurultayı, Bildiri Özleri, ophiolıtes: A. Panayiotou, ed., Ophiolites da, Pro- 42-44 ceedings of International Ophiolite Symposium, Cyprus, 261-272. , 1991, Pontidlerin jeokimyasal evrimleri ve masif sülfid yalaklarının jenezi; 44. Türkiye Jeoloji Kurul — ve Cann, J.R., 1973, Tectonic setting of basic vol- tayı, Bildiri Özleri, 63. canic rocks determined using trace element analy- sis: Earth Planet. Sci. Lett., 19, 290-300. Toktaş, F., 1969, Die Kupfererzlagerstaetlen von Küre Kastamonu-Türkei: Doktora Tezi, Maînz-Batı Al- Pehlivanoğlu, H., 1985, Kastamonu-Küre piritli bakır ya- manya, 55 s. takları (Bakibaba-Aşıköy) ve çevresinin jeoloji ra- poru: MTA Derleme Rap., 1744, (yayımlanma- Unsal, A. ve Dirim, M.S., 1990, Küre ve civarındaki bakır mış), Ankara. zuhurlarında yapılan çalışmalar hakkında rapor: Etibank Maden Arama Dai. Bşk. Rap. no 1445. Pieniazek. J.. 1945, Küre araştırmaları kati raporu: Eti- (yayımlanmamış), Ankara. 54 Şükrü KOÇ; Ahmet UNSAL ve Yusuf Kağan KADIOĞLU

Üşümezsoy, Ş., 1990, Istranca orojeni; Karadeniz çevresi litostratigrafi birimleri ve tektoniği: Yerbilimleri, 5- Kimmerid orojen kuşakları ve masif sülfid yatakla- 6,101-135. rı: Türkiye Jeol. Bült., 33/1, 17-28. Yılmaz, O. ve Boztuğ, D., 1986, Kastamonu granitoid belt Wilson, M. ve Hyman, U., 1988, igneous Petrogenesis: ot northern Turkey: First arc plutonizm product re- Department of Earth Sciences University of lated to the subduction of the paleo-Tethys: Geol- Laods, 446 s. ogy, 14, 179-183. Yılmaz, O., 1979, Daday- masifi kuzeydoğu ke- , ve Tüysüz, O., 1984, Kastamonu-Boyabat- simi metamorfik petrolojisi: Doçentlik tezi, Hacet- Vezirköprü- arasındaki bölgenin jeolojisi (II- tepe Üniv., 1-76. gaz-Kargı Masifinin Etüdü): MTA Derleme Rap., , 1980, Daday-Devrekani masifi kuzeydoğu kesimi 7838 (yayımlanmamış), Ankara.