Odonatrix 3(1) 9
Stanowiska chronionych i rzadkich gatunków wa¿ek w województwie l¹skim stwierdzone poza rezerwatami wodno-torfowiskowymi w latach 2003–2005 Localities of protected and rare dragonfly species in the Silesian voivodeship found out of water and peat bog nature reserves in the years 2003–2005
Alicja MISZTA 1), Aleš DOLNÝ 2) 1) Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego l¹ska, ul. w. Huberta 35, 40-543 Katowice; [email protected] 2) Katedra biologie a ekologie, Ostravska univerzita, Bráfova 7, 701 03 Ostrava 1, Èeská Republika; [email protected]
Wstêp i in. 2002; BERNARD 2004; MIELEWCZYK Równolegle z prowadzon¹ od roku 2002 2004): EN gatunek silnie zagro¿ony (En- przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Gór- dangered), VU gatunek zagro¿ony (Vul- nego l¹ska w Katowicach inwentaryzacj¹ nerable), NT gatunek bliski zagro¿enia wa¿ek na terenie rezerwatów wodno-torfo- (Near Threatened), LC gatunek ostatniej wiskowych województwa l¹skiego (DOLNÝ troski (Least Concern); DD gatunek o nie- i in. 2003a, 2003b, 2004), odnotowywano znanym statusie; tak¿e wystêpowanie chronionych i rzadkich · (1) gatunki, dla których nie stosuje gatunków wa¿ek na stanowiskach poza re- siê odstêpstw od zakazów okrelonych w § 8 zerwatami. Niektóre obserwacje zosta³y opu- Rozporz¹dzenia Ministra rodowiska z dnia blikowane ju¿ wczeniej (DOLNÝ 2003; 28.09. 2004 (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); DOLNÝ, MISZTA 2004), jednak postanowili- · gm., nadl., len., oddz. gmina, nadle- my je uwzglêdniæ w tym opracowaniu by nictwo, lenictwo, oddzia³ leny. przedstawiæ ca³oæ uzyskanych dotychczas wyników. Poni¿ej przedstawiamy równie¿ Metody i materia³ wykaz stwierdzonych stanowisk, który zo- Obserwacje prowadzono w latach 2003 sta³ przekazany wojewódzkiemu konserwa- 2005. Prace terenowe rozpoczynano pod ko- torowi przyrody w Katowicach (cf. MISZTA niec kwietnia lub z pocz¹tkiem maja oraz 2005). Mamy nadziejê, ¿e nasze informacje koñczono we wrzeniu. Zbierano wylinki bêd¹ uwzglêdniane przy podejmowaniu de- a w pojedynczych przypadkach od³awiano do- cyzji o zagospodarowaniu obszarów, na któ- ros³e osobniki. Materia³ dowodowy znajduje rych odnotowano podane ni¿ej wa¿ki. siê w zbiorach Katedry Biologii i Ekologii U¿yte skróty i symbole oznaczaj¹: Uniwersytetu Ostrawskiego u A. DOLNEGO. O · kategorie zagro¿enia w polskiej Czer- ile to by³o mo¿liwe, wykonywano doku- wonej ksiêdze i Czerwonej licie (BERNARD mentacjê fotograficzn¹. Fotografie w zapisie 10 Odonatrix 3(1) cyfrowym znajduj¹ siê w zbiorach Centrum nadl. K³obuck, obrêb K³obuck, len. Kocin, Dziedzictwa Przyrody Górnego l¹ska w Ka- oddz. 182 d,f,g stanowisko kontrolowane towicach u A. MISZTY. Mapkê rozmieszcze- pod k¹tem powo³ania nowego u¿ytku eko- nia stanowisk (Rys. 1) i ich lokalizacjê w kwa- logicznego, torfowisko przejciowe. dratach UTM opracowano przy pomocy pro- 3. Miejscowoæ Drutarnia, UTM CB40, gramu Gnomon 3.1. gm. Koszêcin, nadl. Koszêcin, obrêb Koszê- cin, len. Dubiele, oddz. 245250, 260263. Teren badañ i stanowiska rodleny potok p³yn¹cy w kompleksie le- Nasze badania obejmowa³y obszar wo- nym w dorzeczu Ma³ej Panwi. jewództwa l¹skiego. W wyniku penetracji 4. Miejscowoæ Rybnik Piaski, UTM wielu stanowisk znalelimy 13 obiektów, CA25, gm. Rybnik, nadl. Rybnik, obrêb Pa- na których stwierdzilimy rzadkie i chronio- ruszowiec, len. K³okocin, oddz. 234 ure- ne gatunki wa¿ek poza obszarami rezerwa- gulowany odcinek Potoku z Przegêdzy, po- tów wodno-torfowiskowych: ni¿ej zastawki piêtrz¹cej wodê dla stawów 1. Na granicy miejscowoci Leniaki rybnych. i Korzonek, UTM CB 52, gm. Konopiska, 5. Beskid ¯ywiecki, UTM CV68, gm. nadl. Herby, obrêb Herby, len. Hutki, oddz. Ujso³y, nadl. Ujso³y, obrêb Ujso³y, len. Gaw- 240k, 249b u¿ytek ekologiczny Jezior- ³owskie, oddz. 17a torfowisko w Masywie ko, torfowisko przejciowe. Lipowskiej (¯ywiecki Park Krajobrazowy). 2. Na granicy miejscowoci Nowy Ko- 6. Ciê¿kowice, UTM CA76, gm. Jaworz- cin i Rybna, UTM CB64, gm. Mykanów, no, nadl. Chrzanów, obrêb Szczakowa, len.
2
12 1 3
10 9 13 6 11 4 7 8
5
stanowisko Odonatrix 3(1) 11
Ciê¿kowice, oddz. 139, 146, 147 rzeka stanowisko 3; 13 VII 2004: 4%% Kozi Bród, na granicy otuliny rezerwatu stanowisko 4; 25 VI 2005: 1%, 14 VII Dolina ¯abnika. 2005: 2%% 7. Buków, UTM CA04, gm. Lubomia Somatochlora alpestris (SÉL.) Miedzio- starorzecze rzeki Odry. pier alpejska, EN, (1) (pierwsze noto- 8. Krzy¿anowice, UTM CA04, gm. wanie w województwie, DOLNÝ 2003) Krzy¿anowice starorzecze rzeki Odry. stanowisko 5; (DOLNÝ 2003) 9. £ubowice, UTM CA06, gm. Rudnik Somatochlora arctica (ZETT.) Miedziopier rzeka Odra. arktyczna, VU 10. £azy B³êdowskie, UTM CA97, gm. stanowisko 1; 26 VI 2005: 4%%, 15 VII D¹browa Górnicza poni¿ej ujcia Potoku 2005: 2%% B³êdowskiego do rzeki Bia³ej Przemszy (przy mocie). 2. Inne gatunki chronione
11. Pniowiec, UTM CA49, gm. Tarnow- Aeshna subarctica elisabethae DJAK. ¯a- skie Góry, nadl. wierklaniec, obrêb wier- gnica torfowcowa, NT (pierwsze noto- klaniec, len. Pniowiec, oddz. 60,61 Stary wanie w województwie) Zalew. Jedyne z badanych przez nas stano- stanowisko 1; 22 VII 2004: 5 Exuv.- wisk, które by³o wymieniane w pracy SAW- J.B.Parusel leg.; 19 VIII 2004: 610 KIEWICZA i ¯AKA (1966). Im., 3 Exuv.; 26 VI 2005: 1 Exuv., 15 12. Miejscowoæ Lasaki, UTM BA95, VII 2005: 3 %% juv., 3 Exuv. gm. Rudnik starorzecze rzeki Odry sta- Aeshna affinis VANDER L., LC. ¯agnica nowisko kontrolowane pod k¹tem powo³a- po³udniowa, LC (pierwsze pewne noto- nia nowego u¿ytku ekologicznego. wanie w województwie) 13. Kompleks leny miêdzy miejscowo- stanowisko 12; 29 VII 2005: 2%% ciami Pi³ka, UTM CB41, i Brusiek (CB40), Aeshna juncea (L.) ¯agnica torfowa, DD gm. Koszêcin, nadl. Koszêcin, obrêb Koszê- stanowisko 1; 19 VIII 2004: 1020 Im. cin, len. Pi³ka/len. Trójca/ len. Brusiek stanowisko 4; 14 VII 2005; 1% w rowach odwadniaj¹cych. Ophiogomphus cecilia (FOURCR.) Trzepla zielona Wyniki i ich omówienie stanowisko 1; 19 VIII 2004: 1% (poza tor- Na opisywanych stanowiskach odnoto- fowiskiem) wano 15 gatunków wa¿ek bêd¹cych w za- stanowisko 6; 28 VII 2005: 4%%, 1 Exuv. kresie naszych zainteresowañ ze wzglêdu stanowisko 9; 2 VII 2004: 610%% na ich ochronê prawn¹ i rzadkoæ wystê- Orthetrum brunneum (FONSC.) Lecicha powania. po³udniowa, LC 1. Gatunki chronione i znajduj¹ce siê w pol- stanowisko 13; (DOLNÝ 2003) skiej Czerwonej ksiêdze zwierz¹t: Orthetrum coerulescens (FABR.) Lecicha Nehalennia speciosa (CHARP.) Iglica ma³a, ma³a, LC EN, (1) stanowisko 6; 28 VII 2005: 2050 Im., stanowisko 1; 27 VI 2005: 2&& i 2%% 16 Exuv.; 1 IX 2005: 1020 Im. stanowisko 2; 28 VI 2005; 2&& i 6%% Leucorrhinia albifrons (BURM.) Zalotka Cordulegaster boltonii (DONOV.) Szklarnik bia³oczelna, DD leny, VU stanowisko 1; 26 VI 2005: 2%% 12 Odonatrix 3(1)
Leucorrhinia pectoralis (CHARP.) Zalotka materia³em pochodz¹cym z oczyszczania pni wiêksza ciêtych w pobli¿u sosen. Rozk³ad tego ma- stanowisko 7; (DOLNÝ 2003) teria³u mo¿e powodowaæ zmianê sk³adu stanowisko 8; (DOLNÝ 2003) wody, eutrofizacjê torfowiska i wyranie stanowisko 10; 10 VI 2004: 610 Im. zaburzyæ warunki rozwoju dla gatunków ste- notopowych. 3. Gatunki rzadkie na Górnym l¹sku W Nowym Kocinie (stan. 2) rozród i roz-
Erythromma viridulum (CHARP.) Oczo- wój iglicy ma³ej Nehalennia speciosa wa- barwnica mniejsza runkuje zbiorowisko turzyc, które znajduje siê pod os³on¹ ciany lasu z jednej tylko stanowisko 7; (DOLNÝ, MISZTA 2004) strony. Wyciêta jest przeciwleg³a ciana Brachytron pratense (O. F. MÜLL.) ¯a- gniczka zwyczajna (pierwsze pewne no- lasu i stwierdzono, ¿e zniszczono w ten spo- towanie w województwie) sób os³onê przed wiatrem. Zauwa¿ono te¿, stanowisko 11; VI 2005: 1020 Im. ¿e teren przy najwiêkszym, centralnie po³o- ¿onym zbiorniku jest silnie zdegradowany Crocothemis erythraea (BRULLÉ) Szafran- ka czerwona (pierwsze stwierdzone miej- wskutek wydeptania w torfowisku cie¿ek i stanowisk do wêdkowania wykorzystywa- sce rozrodu w województwie; DOLNÝ, nych najprawdopodobniej przez okolicznych MISZTA 2004) stanowisko 8; gatunek potwierdzany od mieszkañców. roku 2002 w okresie od maja do koñ- Poniewa¿ nie stwierdzono w czasie wi- ca sierpnia, && + %%, Exuv. zji charakterystycznego dla tego typu torfo- wisk gatunku wa¿ki miedziopiersi arktycz- nej Somatochlora arctica a jednoczenie 4. Potencjalne zagro¿enia stanowisk oraz zauwa¿ono w du¿ym zbiorniku ruch wody propozycje ich ochrony i dalszych badañ typowy dla ¿erowania ryb oraz zbadane pH Na granicy miejscowoci Leniaki i Ko- wody by³o wy¿sze ni¿ siê spodziewano, rzonek (stan. 1) wyciêta by³a ciana drzew wysuwa siê na tej podstawie przypuszcze- od strony zbiorowiska z turzycami, które jest nie, ¿e zbiornik ten, a byæ mo¿e tak¿e s¹- miejscem rozrodu i przebywania iglicy ma- siednie, móg³ zostaæ sztucznie zarybiony. ³ej Nehalennia speciosa. W przysz³oci mo¿e Gdyby tak by³o, to oprócz zaniku larw wa- to skutkowaæ przesuszeniem torfowiska i za- ¿ek wskutek zjadania przez ryby, na torfo- nikiem zespo³u turzyc w wyniku zarastania wisku tym bêdzie dochodzi³o do eutrofiza- przez inne roliny, a w dalszej kolejnoci cji i stopniowego zaniku warunków do by- zanikiem warunków odpowiednich dla ¿y- towania iglicy ma³ej. cia iglicy ma³ej. Poza iglic¹ ma³¹ stwierdzo- Zaproponowano s³u¿bom lenym: no na tym torfowisku jeszcze takie rzadkie · jak najszybsze skontrolowanie, czy zbior- gatunki, jak: ¿agnica torfowcowa Aeshna nik na torfowisku nie s³u¿y jako staw ryb- subarctica elisabethae, ¿agnica torfowa ny; Aeshna juncea, miedziopier arktyczna So- · zabezpieczenie torfowiska przed dalszym matochlora arctica i zalotka bia³oczelna zadeptywaniem i budowaniem na nim cie- Leucorrhinia albifrons. Konieczne jest sta³e ¿ek ze ciêtych drzew; monitorowanie tego stanowiska, tym bar- · powo³anie na tym stanowisku u¿ytku eko- dziej, ¿e w czerwcu 2005 roku stwierdzo- logicznego celem zabezpieczenia go przed no, ¿e zbiorowisko turzyc by³o zarzucone dewastacj¹ i degradacj¹. Odonatrix 3(1) 13
Trzeba przyznaæ, ¿e spotkano siê z po- ¯abnika i jego stref¹ ochronn¹, potencjal- zytywn¹ reakcj¹ na wysuwane propozycje nym zagro¿eniem mog³oby byæ prowadze- i deklaracj¹ prowadzenia kontroli na tym sta- nie prac regulacyjnych, zanieczyszczenie nowisku. Tym niemniej ocenie bêdzie mu- wody lub spadek poziomu wody i szybkoci sia³a podlegaæ jeszcze wielkoæ populacji przep³ywu w rzece. iglicy ma³ej. Proponuje siê monitorowanie obecnoci W Drutarni (stan. 3), gdzie stwierdzono gatunku w nastêpnych latach w okresie od obecnoæ szklarnika lenego Cordulegaster po³owy czerwca do po³owy lipca. Mo¿na te¿ boltonii, w trakcie wizji terenowej w roku rozwa¿yæ poszerzenie strefy ochronnej dla 2004 nie zauwa¿ono wiêkszych zagro¿eñ. rezerwatu Dolina ¯abnika o czêæ po- Proponuje siê jedynie okresow¹ kontrolê sta- wierzchni oddzia³ów 142146, przez które nu cieków wodnych i ich otoczenia pod k¹- p³ynie rzeka Kozi Bród. tem zabezpieczenia warunków dla szklarni- Wszystkie stanowiska znajduj¹ce siê na ka lenego na tym stanowisku. starorzeczach wzd³u¿ rzeki Odry (stan. 79, Miejsce w Rybniku Piaskach (stan. 4), 12), s¹ zagro¿one planowanymi lub ju¿ w którym tak¿e obserwowano szklarnika prowadzonymi pracami hydrotechniczny- lenego, jest uregulowanym odcinkiem Po- mi. W wyniku przekopywania rowu w miej- toku z Przegêdzy, na którym powy¿ej znaj- scowoci Buków zniszczone zosta³o w roku duje siê zastawka zatrzymuj¹ca wodê dla bie¿¹cym stanowisko licznego wystêpowa- pobliskich stawów rybnych. W razie jej nia w województwie oczobarwnicy mniej- uszkodzenia mo¿e bardzo ³atwo dojæ do szej Erythromma viridulum (DOLNÝ, MISZTA zmiany warunków siedliskowych w ni¿ej 2004), a przy okazji dokonano pogromu na po³o¿onym odcinku potoku i wycofania siê szcze¿ui wielkiej Anodonta cygnea, któr¹ szklarnika z tego stanowiska. Jest prawdo- masowo wyrzucono na brzeg w czasie po- podobne, ¿e szklarnik penetruje inne od- g³êbiania. Istniej¹ obawy, ¿e podobnie mo¿e cinki ródlenych cieków znajduj¹cych siê ulec zniszczeniu stanowisko rozrodu sza- w najbli¿szym kompleksie lenym, jednak franki czerwonej Crocothemis erythraea potrzebne s¹ w tym kierunku dalsze obser- w miejscowoci Krzy¿anowice oraz poten- wacje. cjalne, ze wzglêdu na obecnoæ du¿ej popu- Proponuje siê monitorowanie obecnoci lacji osoki aloesowatej Stratiotes aloides, gatunku w nastêpnych latach w okresie od stanowisko wystêpowania ¿agnicy zielonej po³owy czerwca do po³owy lipca. Aeshna viridis w miejscowoci Lasaki. Najwiêkszym zagro¿eniem dla torfowi- W celu zabezpieczenia stanowisk rozrod- ska le¿¹cego w szczytowej czêci Masywu czych rzadkich w województwie gatunków Lipowskiej (stan. 5) mog¹ byæ naturalnie wa¿ek, proponuje siê powo³anie na wskaza- zachodz¹ce procesy wysychania i zarastania nych odcinkach starorzeczy u¿ytków ekolo- torfowiska. Obecnie mo¿liwa wydaje siê tyl- gicznych oraz sta³e monitorowanie stanu ko kontrola tych procesów. populacji wa¿ek. Trzeplê zielon¹ Ophiogomphus cecilia na Stanowiska 10 i 11 s¹ zagro¿one ze rzece Kozi Bród w Ciê¿kowicach (stanowi- wzglêdu na zachodz¹ce naturalnie procesy sko 6) obserwuje siê regularnie w tym sa- wysuszania. Mo¿liwe jest tylko monitorowa- mym miejscu ju¿ od 3 lat. Poniewa¿ miejsce nie wystêpowania zalotki wiêkszej Leucor- to znajduje siê poza rezerwatem Dolina rhinia pectoralis w £azach B³êdowskich czy 14 Odonatrix 3(1)
¿agniczki wiosennej Brachytron pratense Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji w Pniowcu. W Pniowcu mo¿liwa by³aby Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Tri- równie¿ regulacja przep³ywu wody pomiê- chopterologicznego, Urszulin, 2123.V.2004 r. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn: 1213. dzy stawami. DOLNÝ A., MISZTA A. 2004. Wystêpowanie wa¿ek Kompleks lasów miêdzy miejscowocia- (Odonata) w czeskiej i polskiej czêci Górnego mi Pi³ka oraz Brusiek (stan. 13) stwarza l¹ska. Wiadomoci Entomologiczne, 23(3): obecnie najlepsze warunki dla ¿yj¹cych tam 133152. gatunków wa¿ek. MIELEWCZYK S. 2004. Somatochlora alpestris (SÉLYS, 1840), Miedziopier alpejska. [w:] Z. G£OWACIÑSKI, J. NOWACKI (Red.), Polska czer- Pimiennictwo wona ksiêga zwierz¹t, Bezkrêgowce. Instytut
BERNARD R. 2004. Nehalennia speciosa (CHARPEN- Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza TIER, 1840), Iglica ma³a. [w:] Z. G£OWACIÑSKI, im. A. Cieszkowskiego, Kraków Poznañ: 57 J. NOWACKI (Red.), Polska czerwona ksiêga 59. zwierz¹t, Bezkrêgowce. Instytut Ochrony Przy- MISZTA A. 2005. Informacja o stanowiskach chro- rody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Ciesz- nionych i rzadkich gatunków wa¿ek stwierdzo- kowskiego, Kraków Poznañ: 5455. nych w województwie l¹skim poza rezerwata- BERNARD R., BUCZYÑSKI P., £ABÊDZKI A, TOÑCZYK mi wodno-torfowiskowymi dla Wojewódzkie- G. 2002. Odonata Wa¿ki. [w:] Z. G£OWACIÑSKI go Konserwatora Przyrody w Katowicach. Ma- (Red.), Czerwona lista zwierz¹t gin¹cych i za- szynopis, Katowice. gro¿onych w Polsce. Wyd. Instytutu Ochrony SAWKIEWICZ L., ¯AK M. 1966. Wa¿ki (Odonata) l¹- Przyrody PAN, Kraków: 125127. ska. Roczniki Muzeum Górnol¹skiego w By- DOLNÝ A. 2003. Faunistical data on endangered and tomiu, Przyroda 3: 73132. protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the polish part of Upper Silesia (Opolskie and l¹- Summary skie voivodships). Natura Silesiae Superioris, 7: 8991. During inventory-making of dragonflies DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. 2003a. Wa¿ki (In- in the Silesian voivodeship 13 localities out- secta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody side the area of nature reserves were found województwa l¹skiego (polska czêæ Górnego at which 15 dragonfly species belonging to l¹ska) wyniki wstêpnych badañ. Natura Si- protected or rare animal species occurred. lesiae Superioris, 7: 93103. Only one of the sites seems to be safe from DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. 2003b. Wa¿ki wybranych rezerwatów i obszarów proponowa- human activities or natural succession. The nych do ochrony na terenie województwa l¹- remaining ones need continuous monitoring, skiego i opolskiego. [w:] BUCZYÑSKI P., SERA- some of them should be actively protected. FIN E., PTASZYÑSKA A. (Red.) 2004, Badania wa¿ek, chrz¹szczy i chrucików na obszarach chronionych. Materia³y II Krajowego Sympozjum
Key Words. Odonata, dragonflies, Poland, Silesia, protection, threats.