ATATURK UNivERSiTESi SOSYAL BiLiMLER ENSTiTUSU GUZEL SANATLAR EGiTiMi ANABiLiM DALI
Ruhi KONAK
ERZURUMDA KUYUMCULUK VE SORUNLARI
Yiiksek.Lisans Tezi
Tez Y6neticisi Yrd.Doc;;. Omiir KO<;:
ERZURUM - 2001 SOSYAL BILIMLER ENSTITOSO MOOORLOGONE
Bu ~ah~ma, GOzei Sanatlar Egitimi Ana Bilim Oah'nm Resim I~ Egitimi Bilim
Oah'nda JUrimiz tarafmdan YOkses Lisans Tezi olarak kabul edilmi~tir. tJL---r Oanl~an 1 JOrl Yrd.Oo~. Om Or KOQ
JUri JOri
Prof. Dr. Hamza GONOOGOU Yrd.O~.Dr.HOseyin YURTTA$ Jl~~ ~~,",-,
o 8 ~UBAT Z002 Yukandaki imzalar, adl geyen Oijretim Oyelerlne ... I... 12002
EnstitO MOdura i<;iNDEKiLER
Sayfa No OZET...... I ABSTRACT...... II ONSOZ ...... III KISAL TMALAR...... IV RESiMLER DiziNi...... V ~iziMLER DiziNi...... VII GiRi!? ...... 1 LBOLUM TURK MADEN SANATI TARiHi ...... 4 1.1.lslamiyetten Once Turk Maden Sana!I ...... 4 1.1.1.Kuyum Kurganl Bulgulan ...... 4 1.1.2.<;in Slnlr Bblgesi Bulgulan ...... 5 1.1.3. Noin-Ula Kurganl Bulgulan...... 7 1.1.4.Ka!anda Kurganl Bulgulan ...... 9 1.1.5.Pazmk Kurganl Bulgulan ...... 10 1.1.6.$ibe Kurganl Bulgulan ...... 12 1.1.7.Esik Kurganl BlIlglilan...... 12 1.1.8.KlIdirge Klirgan I BlIlglilan...... 15 1.1.9.Nagyzan!miklos BlIlglilan ...... ",,,,,,,,,,,,, 17 1.2.islamiyetten Gunumuze Turk Maden Sana!I ...... 20 1.2.1.Erken Islam Devri Turk Maden Sana!I ...... 20
1.2.2.SeIYllkI1l ve Beylikler Dbnemi Turk Maden Sana!I ...... 23 1.2.3.0smanll impara!orlugll Dbnemi Turk Maden Sana!I ...... 33 II.BOLUM KUYUMCU ATELYESiNDE KULLANILAN ARA~ GERE~LER..... 49 2.1.Erzllrllm KlIYllmclI A!elyelerindeki KlIYllmclI Tezgahlan ve Ati:ilye Dizaynl ...... 49 2.2.Metal Eritmede Klillanilan Ara y Gereyler...... 50 2.2.1.$alimo...... 50 2.2.2. Pota...... 50 2.23.$ide ...... 50
2.2.4.Ma~a ...... 50 2.3.Metalin Tel ve Levha Haline Getirilmesinde Kullanllan Ara<;
Ge~<;ler ...... 52 2.3.1.Silindir...... 52 2.3.2.Hadde ...... 53 2.3.3.Kerpeten ...... 54 2.3.4.Mengene ...... 54 2.3.5.Mikrometre ...... 55
2.4.Metalin 1~lemesinde (Modele Uygulanmaslllda) Kullanllan Ara<; Gere<;ler...... 55 2.4.1.Pens...... 55 2.4.2.Demir Levha ...... 57 2.4.3.Matkap (Fireze) ...... 57 2.4.4.Makaslar ...... 58 2.4.5.Muhtelif Kalemler...... 59 2.4.6.KII Testere...... 60 2.4.7.Muhtelif Egeler...... 61 2.4.8.Flr<;alar...... 62 2.4.9.0rsler...... 62 2.4.1 O.<;:ift ...... 64 2.4.11.Yuzuk Demiri...... 65 2.4.12.<;:eki<;ler...... 66 2.5.Kaynak Yaplmillda Kullanllan Ara<; Gere<;ler ...... 67 2.5.1.Amyant Kagldl...... 67 2.5.2.<;:elik Levha ...... 67 2.5.3.$alimo ...... 67 2.6.Metal Top Yaplmillda Kullanllan Ara<; Gere<;ler...... 67
2.6.1.Kur~un Taban ...... 67
2.6.2.He~tek...... 67 2.6.3.llmba...... 67 4.2.1.Nitrit (Nitrat) Asit...... 94 4.2.2.Altln Suyu (Kral Suyu) ...... 95 4.2.3.SulfOrik Asit (Sulfat Asidi) ...... 95 4.2.4.Klorhidrik Asit (Klorur Asidi) ...... 95 4.2.5.Sitrik Asit (Sirke Ruhu) ...... 96
4.3.Takllarda Kulianilan Klymetli Ta~lar ...... 96
4.3.1.0Itu Ta~I...... 96 V.BOLUM GELENEKSEL TURK DESENLERiNiN GELi~iMi...... 99 5.1.Geleneksel Turk Takllannda Kuliamlan Desenlerin Ozeliikleri...... 106 5.2.Erzurum Kuyumcu Atelyelerinde Kuliamlan Kallp Ornekleri (Gizim) 108 5.3.Erzurum'da Kuyumculuk ve Sorunlan ...... 109 5.4.Geleneksel Takl Tasanmlan ...... 114 SONUC ...... 119 KAYNAKLAR...... 122 OZGECMi~ ...... 125 EKLER: ...... 126 Ek.1.Erzurum Kuyumcu Atolyelerinde Yapllan Roportajlar...... 126 Ek.2. Erzurum Kuyumcular Dernegi Ba§kamyla Yapllan Roportaj .. 135 OZET
yOKSEK LiSANS TEZI ERZURUM'DA KUYUMCULUK VE SORUNLARI Ruhi KONAK Dant~man:Yrd.Do\f. OmUr KOC 2001-SAYFA: JOri:Yrd.Do\f. Omlir KOC
Orta Asya kurganlannda yapllan arkeolojik kazllarda, Turk maden sanatma ait yok say Ida eser bulunmu~tur. GiinlOk kullamm e~yalan ve kuyumculuk orneklerinden olu~an bu bulgular yardlmlyla, Tiirk maden sanatmm Neolitik devirde ba~ladlgl anla~llmaktadlr. Bu eserler uzerinde Orta Asya hayvan iislubunun karakteristigi hakimdir. Goyebe Turk topluluklanmn yerle~ik hayata ger;:erek Islam dinini kabul etmelerinden sonraki doneme ait maden sanall orneklerinde, Islam sanatl etkileri goriilur. Selyuklular doneminde bu etkinin olgunla~arak ozgiin ve nitelikli eserler iiretildigi dikkati yekmektedir. Osmanillaria birlikte geleneksel sanallann tum kollannda oldugu gibi maden sanatl ve kuyumculuk alanmda da yiiksek kalitede eserler Oretilmi~tir. 19.yOzYllia birlikte Osmanh sanatmda gozlenen ballhla~ma egiliminden kuyumculuk sanall da olumsuz bir ~ekilde etkilenmi~ ve geleneksel yaplsmda bozulmalar meydana gelmi~tir. YOksek lisans tez konusu olarak yah~tlglm "Erzurum'da kuyumculuk ve sorunlan" ba~hgl altmda yapllglm ara~lIrmalar neticesinde anla~llmaktadlr ki; Osmanh Imparatorlugunun onemli merkezlerinden biri olan Erzurum'da yoresel imkanlar ve egilimler dogrultusunda kuyumculuk sanall geli~mi~tir. Telkari, kakma, yakma (stamra) ajur, kalem-i~i, savad, guherse, vs. teknikler kullanllarak takllar Uretilmi~tir. GOnOmOz Erzurum kuyumculugu, 19.yy Osmanh sanatmda ba!l"'a~ma egilimiyle ba~layan bozulmanm TOrkiye kuyumculuguna olumsuz yanslmalanm aylk bir ~ekilde gostermektedir. Yetersiz malzeme, desen, motiften olu~an tasanm ve teknik bilgisizligin yam slra pazar sorunlanndan dolaYI Erzurum kuyumculugu geleneginin yok gerisinde bir verde bulunmaktadlr. II
ABSTRACT
MASTER THESis TRADE OF A JEWELLER AND irs PROBLEMS iN ERZURUM Ruhi KONAK Supervisor:Yrd.Do!(. Omiir KOt; 2001-PAGE: Jury:Yrd.Do!(. OmUr KOt; ...... ~ ...... -.... .
A great dozen artifacts of the Turkish mine art have been found in the archeological excavations carried out in the khurgans of Mid-Asia by the aid of such finding, as jewelry samples and fools for daily use, we have come to conviction that Turkish Mine-Art extends back to the Neolithic periods. General characteristics of the animals of Mid-Asia are bearing their mark on such works. In the artifacts of the mine arts belonging to the period after the conversion of the communities of Turkish immigrants to Islam, there are effects of Islamic art, which is symbolized In such artifacts. It has clearly been evident that such effect of Islamic art provided ample oppurtunity for the rise of such works to be elcated in a much qualitative and peculiar entity. As if was evident in the other branches of conventional arts with the rise of Ottoman Empire, mine arts and jewellery had also been prosperous in their qualities. Jewellery has been degraded with the tendencies aroused in 19.th. century in the Ottoman Empire towards westernization; and there has taken place a degeneration in its tradional structure. One of the most prominent trading centers during the Ottoman Empire, Erzurum was very famous in jewellery ornaments such as "telkari", "kakma", "yakma (stampa)", "ajur", "kalem-i§i", "savad", "gUherse", were very popular on the part of such ornamenting industry. Jewellry in Erzurum nowadays are clearly showing its negative repercussions due to the westernization tendency aroused in 19.th century in Ottoman Empire; that is to say it is inefficient in terms of the raw metarials, desing-motifs and tecnical qualities; so it is facing many problems of marketting industry. 1/1
ONSOZ
Turk Maden Sanatmm 6nemli kollanndan biri olan kuyumculuk sanatl, tarih ic,:erisinde Turk kuyumcu ustalan tarafmdan yuksek bir estetik kayglyla eserler Oretilerek sOrdurOlmO§tOr. Arkeolojik kazllar sonucu gun 1§lgma c,:lkartllan ve mOzelerde sergilenen mevcut tarihi eserler gostermektedir ki; madeni c,:ok iyi bir i§c,:ilik ve sanatla §ekillendirmeyi becermi§ olan TOrkler gelecek nesillere kuyumculuk sanatl uygulama ve ornekleriyle de bOyOk bir miras blrakml§lardlr. Turk kuyumculuk geleneginin gOnOmOze uzanan b610mGnde bu sanat dahnm uygulandlgl onemli merkezlerden biri olan Erzurum, TOrk kuyumculuk geleneginin sGrdGrOlmesi ac,:lsmdan onemli bir yere sahiptir. Yuksek lisans tez konusu olarak c,:ah§tlglm "Erzurum'da Kuyumculuk ve Sorunlan" ba§hkh bu c,:ah§mada Erzurum kuyumcu atelyelerinde uygulanan teknikler, susleme 6zellikleri, malzeme kalitesi ve teknik donammlar hakkmda yaptlglm ara§tlrmalar neticesinde gGnOmuz Erzurum kuyumculugu hakkmda genel bir durum degerlendirmesi yapmaya c,:ah§tlm. Birlikte c,:ah§tlglmlz sOre ic,:erisinde, birikimleri dogrultusunda oneri ve desteklerini esirgemeyen dam§man hocam Yrd.Doc,:. OmGr KO<;:'a te§ekkOrlerimi sunarken, TGrk Maden Sanati konusu Gzerinde yapbglm c,:ah§malarda beni y6nlendiren ve destekleyen hocam Prof. Dr. Hamza GONDOGDU ve Tahsin PARLAK'ada saygllanml sunanm. Aynca kuyumcu atelyelerinde r6portaj yaptlglm ve yer yer uygulamalarda bulundugum Erzurum'da kuyumcu ustalanna da yardlm ve desteklerinden dolaYI c,:ok te§ekkGr ederim.
Ekim-2001 Ruhi KONAK IV
KISAL TMALAR a.g.e. :Adl gegen eser a.g.m. :Adl gegen makale A.K.M.Y :AtatOrk KOltor Merkezi YaYlnlan b.k. :Bakrnlz C. :Cilt <;:ev. :<;:eviren
19·Bank.Yay :19 Bankasl Yayrnlan KOIt.Bak.Yay. :KOltOr Bakanllgl YaYlnlan M.E.B.Y. :Milli Egitim Bakanllgl Yayrnlan M.O. : Milattan once R.K.Yay. :Remzi Kitabevi Yayrnlan S. :SaYI s. :Sayfa ss. :Sayfa saYlsl T.i.E.M. :TOrk islam Eserleri MOzesi T.K.H.V.Yay. :TOrk KOltorOne Hizmet Vakfl Yayrnlan T.S.M. :Topkapi SaraYI MOzesi T.T.K.Yay. :TOrk Tarih Kurumu Yayrnlan v.b. :Ve benzeri v.s. :Vesaire y.y :YOzYII v
RESiMLER oiziNi Sayfa No Resim 1.0rdos Bolgesi Bulgularlndan Bir Kemer Takas!...... 6 Resim 2.Loa Koleksiyonundan Hayvan Mucadele Sahneli Branz Eser ...... 7 Resim 3.Noin-Ula Kurganlnda Bulunan Kemer Takasl ...... 8 Resim 4.Noin-Ula Kurganmda Bulunan Kemer Tokasl ...... 8 Resim S.Nain-Ula Kurganmda Bulunan Kemer Tokasl ...... 9 Resim 6.Katanda Kurganmda Bulunan Turk Killcl ...... 9
Resim 7.PaZlrlk Kurganmda Bulunan Gumu~ At Figurel...... 10
Resim 8.Pazlrlk Kurganmda Bulunan Gumu~ Ayna...... 11 Resim 9.Pazlrlk Kurganmda Bulunan Hayvan Mucadele Sahneli KemerTokasl ...... 12 Resim 10.Esik Kurganmda Bulunan At ve Geyik Figurleri...... 13 Resim 11.Esik Kurganmda Bulunan Dag Ke<;:isi Figuru ...... 13 Resim 12.Esik Kurganmda Bulunan YlrtlCI Hayvan Figuru ...... 14 Resim 13.Esik Kurganlnda Bulunan Allin Elbiseli Adam ...... 14
Resim 14.Goktork Devrine Ait Bir Eger Ka~I...... 16 Resim 1S.Nagyzantmiklas Hazinesi...... 18 Resim 16.Nagyzantmildas Hazinesindeki Surahiden Detay...... 19 Resim 17.Nagyzantmiklos Hazinesindeki Surahiden Delay ...... 19 Resim 18.Erken Islam Devrine Ail Armudi FOrlnda ibrik ...... 22 Resim 19.Cizre Buyuk Camii'nin Kapi Tokmagl ...... 26
Resim 20.Boslon Museim af Fine Arts da Bulunan Gumu~ Tepsi .... 27 Resim 21.Landra Keir Muzesinde Bulunan Bronz Murekkep Hakkasl ...... 29
Resim 22.T.I.E.M.'de Sergilenen Ucu Kesik, $i~kin Koni Bi<;:iminde 4 Kulplu Tun<;: Davul...... 30 Resim 23.Kahire Harari Koleksiyonunda Bulunan Dikdortgen Bi<;:iminde Tun<;: Mangal...... 31 Resim 24.II.Beyazll Donemine Ail Allin Yaldlzll Baklr Kandil ...... 36
Resim 2S.15.yy'a Ail Gumu~ Kandil 37 VI
Resim 26.T.S.M.'de Sergilenen III.Murat Adina 1593 ve 1594 Tarihli Kabe Kilidi ...... 40 Resim 27.Kanuni D6nemine Ait Tombak Sancak Alemi ...... 41 Resim 28.T.S.M.'de Sergilenen Tombak Ayna ...... 42
Resim 29.T.i.E.M'de Sergilenen $adlrvan Formunda GOmO~ Buhurdan ...... 43
Resim 30.T.S.M.'de Sergilenen GOmO~ Alem ...... 44 Resim 31.T.l.E.M.'de 18.yy Ba~larina Ait ibrik, Legen, Buhurdan Taklml ...... 46
Resim 32.Muhtelif Silindir <;:e~itlerinden Bir Ornek...... 52
Resim 33.Matkap (Fireze) <;:e~itleri...... 57
Resim 34.Muhtelif Flr<;:a <;:e~itleri...... 62 Resim 35.Kavucuk Kailp Ornegi...... 71 Resim 36.AI<;:1 Kailptan <;:Ikarllan Metal <;:ivi Kallbl ...... 72 Resim 37.Telkari Tekniginde Bir Kemer ...... 74 Resim 38.Kakma Tekniginde Bir Ornek ...... 75 Resim 39.Kallpla Kabartma Tekniginde Takl Seti ...... 77
Resim 40.<;:er<;:eveli-l~ Tekniginde Bro~lar...... 79
Resim 41.Kalem-l~i Tekniginde Bir Gerdanllk Seti...... 80 Resim 42.Savat Tekniginde Tepelik ...... 82 Resim 43.GOherse Tekniginde Bir Kemer Tokasl ...... 84 Resim 44.Erzurum Burmasl ...... 86 Resim 45.01tu Ta§1 Tesbih Ornekleri ...... 87 Resim 46.01tu Ta§1 Takl Ornegi...... 88 Resim 47.Altaylarda Bir T6z ...... 100 VII
C;iziMLER DiziNi Sayfa No C;izim 1. Kuyumcu Tezgahlarl ve Atelye Dizaynl...... 49 C;izim 2.$alimo...... 51 C;izim 3.Pota <;::e:;;itleri ...... 51 C;izim 4.$ide...... 51 C;izim 5.Ma:;;a <;::e:;;itleri...... 51 Cizim 6.Hadde <;::e:;;iUeri...... 53 Cizim 7.Mengene <;::e:;;iUeri...... 54 Cizim 8.Mikrometre...... 55 Cizim 9 a-b.Pens <;::e:;;iUeri...... 55 Cizim 1 O.Makaslar...... 58 Cizim 11.Kalem <;::e:;;itleri...... 59 Cizim 12.KIi Testere ...... 60 Cizim 13.Muhtelif Ege <;::e:;;iUeri...... 61 Cizim 14.0rs <;::e:;;iUeri...... 63 C;izim 15.<;::ift <;::e:;;itleri...... 64 Cizim 16.yuzuk Demiri <;::e:;;itleri...... 65 Cizim 17.<;::ekig <;::e:;;itleri ...... 66 Cizim 18.He:;;tek...... 68 Cizim 19.ZlIl1ba...... 68 Cizim 20.Keski...... 68 Cizim 21.Gazahta Bulunan M.O.1.yy'a Ait Bronz Kemerin Ozerindeki Hayvan Figuru...... 102 Cizim 22.Erzurum Kuyumcu Atelyelerinde I TOrk rnaden sanatma ail ilk bu!gular Neolotik devire tarihlendirilrnektedir.l Gogebe bir rnedeniyetin kuruculan alan TOrklerin tarih sahnesindeki iII< ternsilcileri alan Hun'lara ait bu bulgulara Orta Asya kurganlannda yapllan kazllarda rastlanrnl:;;tlr. Eski Tarkler olOlerini, silahlan, klymetli e§yalan, at ko§um taklmlan, atlan, kadmlan, yam sira mOcevher ve sOs e§yalan ile birlikte gOlTlerlerdi. Zira TOrkler, ruhlann ebediligine inarmlardl. Olen ki§inin oleki dOnyadaki hayatmda, rahat etmesi amaelyla boyle bir gelenek olu§turmu§lardI. 2 Kurganlarda elde edilen bulgulardan anla§llmaktadlr ki; Tark maden sanatmm en erken ornekleri altm, gamOI?, demir ve tuny gibi maden ve bunlann alal?lmlanndan meydana getirilen objelerden olul?maktadlr. <;el?itli maden yaplm ve sOsleme tekniklerinin uygulandlgml gordOgOmOz bu eserler; plakalar, glinlOk kullanlm e§yalan, silahlar, at kOl?um taklmlarmm madeni klslmlan, takllar, Wren kazanlan, saneak alemleri veya yadlr tepelikleri gibi yel?itli tiplerde boyutlarda ve fonksiyonlan karl?llayacak §ekilde yaplllTll§lardlr.3 Orta Asya'da varllklannl sOrdOrOp Avrupa ve Afrika'ya gOylerle etkide bulunan, Islamiyet oncesi goyebe TOrk topluluklan, yerle§ik hayata geytikten sonra gruplar halinde Araplarla temasa geymi§lerdir. Bu kar§lla§malar esnasmda ve islam bolgelerine yerle§meleriyle birlilde MOslOman sanatlnda da yava§ yava§ TOrk etkileri gorOlmeye bal?lar. 9.yy'la tarihlenen ve "Erken islam Devri" diye adlandmlan bu donem sanatmm genel ozelligi ye§itli kOltCIrlerin tesiri altmda bir kimlik araYI§mda oimaSldlr4 Selyuklu doneminde ya§anan politil< geli§melerle birlikle, bolgelerinde hakim gOy haline gelen TOrkler, kOltCIr ve sanat faaliyetleriyle de bolgelerinde soz sahibiydiler. islamiyel'in kabulOnden sonra TOrkler 1 Bodur, Fulya; TOrk Maden Sanatl, T.K.H. Val(fI Yay., Istanbul, 1987, s.12 2 Kafesoglu, Ibrahim; Eski Turklenn Dini, Ankara 1980, s.47 3 <;:oruhlu, Yaliar; Erken Devir Turll Sanatmm ABC'si, Kabaici Yay., Istanbul, 1998, ss.72- 73 , Erginsoy, Olker; Islam Maden Sanatmm Gelilimesi, KOIt.Bak.Yay., Istanbul, 1978, 5.5 2 arasmda kurulan ahilik te:;;kilatlanyla birlikte, ticari ve sanatsal faaliyetler de g09Ienmi:;;tir. Osmanll d6neminde de varllyl yaygm bir halde sOrdOrOlen bu te:;;kilatlann 6ncOiOgOnde, sanat faaliyetlerini destekleyen varllkll zOmrelerde yava:;; yavai? kendini gostermektedir.5 YOksek bir zevkin ve dOzeyli bir anlaYIi?m gozetiminde eserler veren sanatkarlarsa, yOksek sanat degeri olan eserler ortaya koyarak Sel9uklu d6nemi rnallen sanatmda bir altln 9a91 yai?atml:;;lardlr.6 Bu donernde rnalzerne olarak genii? irnkilnlara sahip olan sanat91lar, teknik olarak da 90k OsUin eser verme 9abaslrla girmii? ve bai?anll olrnui?lardlL Bu donem eserleri genellikle altln gOmOi? ve tun9tan ibaret olup, i91erinde d6kOm, d6vme tekniklerinde bakra9lara, kapi topraklarma, silah vs. rastlanrnaktadlr. Ziynet ei?yalannm yaplmmda da yine Orta Asya orijinli yaplrn ve sOslerne tekniklerinden de yOksek kalitede eserler verilmii?tir. Beylikler donemi sanatlnda bir durgunluk hakirndir.7 Donemin siyasi ve politik durumu sanat faaliyetierini de olurnsuz yonde etkilemil?tir. Osmanll donerninde Orta Asya toplumlanndan sonra Islam kOIUirOyie mOnasebete girip k6klO bir faaliyetle zirveyi zorlayan Sel9uklu d6neminin, derin sanat birikiminin devamml gozlemekteyiz. Bu donem, maden sanatma ait eserlere gOnlllk kullanlm ei?yasl, silah sanayii ve kuyumculuk sahalannda bolca rastlanmak!adlr. Osrnanllda 16.yy'da, diger sana! dallannda oldugu gibi bu sanat dallnda da zirveye ula:;;ilml:;;br. Osmanll devletinde onemli yerlei?irn yerlerinden biri olan Erzurum, kuyumculuk sanatl a91smdan da onemli merkezlerden biriydi. Erzurum i:;;i olarak adlandlrllan; 9akma (stampa), ajur, kalem-ii?i, gOherse teknikleri kullanllarak yapllan, gUIIO-i:;;, 9akma-i:;;, gergeveli-i:;;, gUherseli-i:;;, burma bilezikler ve Oltu ta:;;1 tesbih ve yer yer savat ve telkilri tekniklerinde eserler veren bu rnerkezde kuyumculuk haliyle geli:;;mi:;; ve onemli bir sektiir olarak varllgml gUnUrnOze kadar sOrdUrmU:;;tlir. 5 "Ahilik" Rehber Ansiklopedisi, C. 1, Istanbul 1985, s.115 6 Bodur, a.g.e., S5.23-24 7 Oney, GanGI; Beylikler Donemi Sanatl, T.T.K.Y., Ankara, 1989, 8.50 3 Gunumuz Erzurum kuyumculugu geleneginin etkisinden kurtulmamasma ragmen bOyOk 61<;:Ode yozla§ml§ ve geli§iminde aksamalar meydana gelmh;;tir. Bu sorun geleneksel TOrkiye kuyumculugunun i<;:inde bulunduyu durumun b61gesel dOzeyde bize yansltllmasl a<;:lsmdan 6nemlidir. 4 I.BOLOM TURK MADEN SANATI T ARiHi 1.1.islamiyet'ten Once Turk Maden Sanatl Orta ve Yakm Dogu'da M.b.7.binde bilinen madenin Orta Asya'da tanmmasl, Neolitik devire rastlamaktadlr. Islamiyet oncesi TOrk topluluklanna ait maden eserler kurganlarda yapllan kazllar sonucu gOn 1~lgma Ylkanlmaktadlr. Demircilik ve madencilik ba~lica meslekleri arasmda bilinen bozklr TOrk toplulugunda mOkemmel killy, kalkan, kargl, mlzrak, temren imal edilirdi. TOrk klliylanmn hayvan figOrlO kabzalan altm levhalarla kaplamr ve klymetli ta~larla sOslenirdi. Kemer tokalan, kaYI~ uylan, kav mahfazalan, ok kutulan (sadak), zlrhlar, tolgalar, yok kere i~lemeli altm ve gOmO~ ile bezenir, madeni tabakalar, ma~rapalar heykeller bazllan birer sanat eseri degerinde olarak TOrkler taraflndan yapllirdl. Cin'den Tuna boyuna kadar bozklrlara serpilmi~ binlerce mezardan bu eserler bol miktarda Ylkanlml~tlr. Aymca kazanlar, ibrikler, kovalar, iyinde yOzlerce insanm banndlgl otaglar, arabalar, at teyhizatl, eyer ve ko~um taklmlan, bozklr TOrk toplulugunda ne kadar kalabahk bir zeneatkar zOmresinin bulundugunu gosterir.8 1.1.1.Kuyum Kurgam Bulgulan TOrk maden sanatma ait bulgulann, rastlandlgl Altaylar'daki kuyum kurgam. maden sanatl ile ilgili bir tarihlendirme yapllmasl aylsmdan bOyOk onem arz etmektedir. Neolotik devire ait oldugu saptanan bu kurganda yakmak ta~lan, kazlma aletieri, uzunca sivri tabanli kaplar, balik slrl! ~eklinde yapllml~ sOs e~yalan ve Yenisey'deki eserlerle benzerlik gosteren bir baklr blyaga rastlanml~tlr.9 GOney Sibirya, Altay Daglan, Mogolistan'dan 8aykal GolOne, Yenisey ve Obi Irmagml iyine alan bolgelerde tespit edilen kurganlann a Kafesoglu, Ibrahim, "KOltor ve Te~kilat" TOrk KOltorO EI Kitabl, S.45, Ankara, 1976, s.777 90gel, 8ahattin; Islamiyet'ten Once TOrk KOIlOr Tarihi, T.T.K.Y., Ankara, 1988, s.18 5 ayllmaslyla gOn 1§lgma ylkartllan TOrk maden eserleri, TOrk maden sanatl aylsmdan biryok karanlik noktaYI aydmlatml§tlr. 'O 1.1.2.<;in Smrn BOIgesi Bulgulan Kuzey Cin'de seyahat eden seyyahlarm bildirdiklerine gore, Pekin pazarlannda Hunlar'a ait yok saYlda madeni e§yaya rastlanml§tlr." Bronzdan yapllan bu eserler daha yok elbise sOsleri, tokalar, at ko§um taklml paryalan, baltalar, v.s. ve at figOrlO e§yalardan olu§maktaydl. Hunlar'm Cin seferinde bu bolgelere blraktlklan yak., kama hanyerler, dOgme, disk, figOrlO plaklar ve igneler, Cin dahil olmak Ozere komi?u Olkelerin sanatlannda bOyOk etki yapacak seviyeye ula§tl'2 Cinli sanatyllann, iskitler'e mal ettikleri bu eserlerde iskit isminden kasltlannm, Hun TOrklerinden ba!?kasl olmadlgl eserlerden anla§llmaktadlr. Bu eserlerin Ordos bOlgesinden getirilmi§ olmasl "Ordos Bronzlan" adlyla anllmalanna sebep olmu§turY 1920 Yllmda Cin'in Jehal bolgesinde yapllan kazllarda Hunlar'a ait bol miktarda bronz eser ele geyirilmi§tir. Bu bolgede elde edilen bronz eserlerle "Ordos bronzlan" diye ani Ian buluntular arasmda bOyOk bir benzerlik gozlenmektedir.'4 GOney Rusya'da, Sibirya'da ve Kuzey Cin'de birbirine bu denli benzeyen yokc;;a eserin ortaya C;;lkartllmasl, bu bolgelerde aynl toplulugun hOkOm sOrdOgO iddiasml kuvvetlendirir. Boyle bir iddiayla anllacak olan kavim ise Hunlar'dan bai?kasl degildir'5. MO!?terek bir kOltore sahip Orta Asya TOrk topluluklannln ya§adlklan bolgelerde temas ettikleri kOltorlere olan etkileri bOylece gozlenebiliyor.'6 Hunlar'a ait olup Jehal bolgesinde gOn 1§lgma C;;lkartllan bronz e§yalar, elbise sOsleri, igneler, dOgmeler, gerdanlik, ind, ku§ak taklmlan 10 0 gel, a.g.e., S.18 11 Diyarbekirli Nejat, Hun Sanatl, M.E.B.Y.,istanbul, 1972, s.88 12 Diyarbekirli Nejat,"Turk Sanatmm Kaynaklanna Dogru" Turk Sanatl Ara~tlrma ve Incelemeleri, Istanbul, 1969, s.143 13 0 gel, a.g.e., S.54 14 Ogel, a.g.e., S.54 15 Diyarbekirli, a.g.e., s127 16 0 gel, a.g.e., s.56 6 ve tokalara ait gen;:evelerden olu~maktadlr. Bu eserlerin uzerinde hayvan mUcadele sahnelerinin tasviri gozlenmektedirH Ordos'ta bulunan bronz Hun eserleri, cinslerine gore ~oyle tasnif edilebilir. <;akllar ve bl!(aklar, baltalar ve kazmalar, zincirler, ka!?lklar ve sUs e~yalan, kaplar, kamalar ve han!(erler, tokalar, diskler ve dUg meier, at figUrleri vs., igneler ve diger takma sUsler, geyik ve deve resimleri, 6kuz ve okOz ba~1 figOrleri, et yiyici hayvanlar ve domuz resimleri, Ylrtici ku~lann ba~lan ve kirpi resimleri. '8 Ordas bolgesinde madenden yapllml~ bir!(ok kemer sOslemesi Ozerinde hayvanlar ya teker teker, sakin durumda ya da birbirleri ile mUcadele halinde gorUIOrler. Bunlar arasmda daha 90k mUcadele eder ~eki!de tasvir edilen hayvan figOrlerine (Resim 1) tesadOf edilir. SOslemelerde bir Ylrtici hayvanln bir ba~ka hayvana saldlrmasl sahnesi slk slk tekrarlanlr. '9 Resim i.0rdos Bolgesi Bulgulanndan Bir Kerner Tokasl Aynca Ordas bulgulan arasmda rastladlglmlz ajurlu plakalar 90k ilgi gekicidir. Bitkisel motiflerle tasarlanml~ fonun ajurlanmasl ve hayvan 17 uge,A I a.g.e., 5.55 1. vge,A I a.g.e., 5.55 19 Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatl, M.E.B.Y., Istanbul, 1972, ss.88-89;"TOrk Sanatlnm Kaynaklanna Dogru"TOrk Sanat Tarih; Ara~tlnna ve Incelemeleri, Istanbul,1969,5s.112- 205 7 motifierinin simetrik bir duzende yerle:;;tirilmesi, ajurlama teknigine cazip bir ornektir. FigOrlerin kar:;;lllkll simetrik dOzende yerle:;;tirilmesi ve ajurlanmasl sanatyllar taraflndan yok sevilmi:;; ve bu gelenegin zengin temalan, donrnu:;; kallplar halinde birbirini yOzYlliarca lakip elmi:;;tir. Selyuklu oneminde bile, bu anlaYI:;;la c;:e:;;itli malzemeler uzerinde yapllml:;; sanat eserlerine rastlamaktaYlz.20 Ordos branz eserlerinde rastladlglmlz at gliregi tasvirlerinin izahlanna Qin kaynaklanna rastlamaktaylz. Klrglzlar her sene yeti:;;tirdikleri allan gure:;;tirirler ve galip gelen atlara ve yeti:;;tiricilerine odOI verirlerrnig.21 i:;;te ic;:timai hayatm boyle bir kesitinin, sanat icra edilen sahaya konu olarak girmesi, Orta Asya sana!1 aylslndan onemli bir husustur. Buna benzer bir sahneye de "Loo Koleksiyonu"nda bulunan bir bronz lizerinde rastiamaktaYlz. Bu branz eserdeki tasvire konu olan mucadelenin tarafian deve ve kaplanlardlr (Resim 2). Resim 2.Loo Koleksiyonundan Hayvan MOcadele Sahneli Branz Eser Benzer sahneler Sibirya ve Ordos bronzlannda slkc;:a 90rOIOr. Aynca bu bOlgedeki buluntularda slk rastladlglmlz simetrik tasanmlarm yanmda "8" bic;:imli dizimler'de dikkat yekicidir. 22 20 DiyarbekirJi, a.o.e., 5s.119-121 21 .. ~ Ogel, a.g.e., 5.56 220gel, a.g.e., 55.56-57 8 1.1.3.Noin-U!a Kurgam Bu!gulan Mogolistan'm kuzeyinde Noin-Ula'da 1924-25 yillannda P.Kozlov tarafmdan yapllan kazllarda M.O. l.yUzyila ail bulunlular elde edilmi9lir 23 Resim 3.Noin-Ula Kurgam'nda Bulunan Kemer Tokasl Soyguncular tarafmdan soyulmui? olan kurgana sulann dol mas I sonucu i~indeki bir~ok e9ya ~OrUmU9tur (Resim 3). Mezarda bulunan tabutiann altln plakalarla kapll oldugu fikri ortaya atilmli?tlr. Boyle bir fikrin ileri sUrUlmesine sebep olarak da tabutta ipek kuma9 paryalanna rastianml9 olmasl ve onlann Uzerinde de altm ve gOm09 izlerinin bulunmasldlr. Elde edilen bu bulgulann yam sira bu kurganda 85 altlll plaka, bronz kaplar ve kemer tokalanna rastianml9tlr (Resim 4_5).24 Res!1n 4.Noin-Ula Kurganl'nda Bulunan Keiller Takasl 2.1 Diyarbekirli, Nejat,Hlln Sanatl, M.E.B.Y.,istanblll, 1972,s 107 24 vgel,A a.g.e., 5.59 9 Resim 5.Nain-Ula Kurganl'nda Bulunan Keiller Takasl 1.1.4.Katanda Kurgam Bu!gulan Aym kavmin tipik artistik 6ze!lik!erini yansltan birbirini tamalll!ar turdeki bulgularla birlikte. Altay b61gesi kurganlanndan M.O.ll.l.yOzYlliara tarihlendirilen Katanda Kurgalll'nda, egri bir TUrk kilici (Resilll 6) buluIlIllUl?tUr. 25 Resim 6.Katanda Kurganl'nda Bulunan Egri Kesilll TUrk Klhcl il?te bu klhclil kabza ve kOikuluklaflllln, daha sonraki TUrk klhglannlll prototipini olw;turdugu iddia edilillektedir. Altaylar'dall gegen seyyahlar beige halkanlll daha yak Illahir deillirciler aiduklarlill kaydetlllil?lerdir. Hatta "Bodur, a.g.e., 5.15 10 Rodlov, Altay blgak!annln Rus b!gak!anna !ercih edi!digini ve fI.!!aY!1 demircilerin bilhassa kaynak tekniginde gok usta olduklannl bildirmektedir.26 Bu kurganda altm elbise sOsierine ve altln kakmali dOgmelere de rastianml!?tlr. 1.1.S.Paz!nk Kurgam Bulgular! M.O.III.II.yuzYlliara tarihlenmi!? olan PaZlrlk kllrganlan da gok onceleri soyulmw,;tur. Fakat bu kurganlar soyulmalanna ragmen, yine de geriye kalan eserler <;:ok 6nemlidir. Bu kurganlarda lailiUer uzerinde baklrdan yapilml? grifon veya dag kegisi kabartmalan bulunmu?tur. Aynca ele gegirilmi~ alan at kO~lImu tak!mlan ilgi r;;ekicidir. Egerlerin et.rafl sa.rklk vaziyette kordon ve pOskOlierie sOsienmi? olup, on klsmmdan madeni plaka/arla sOsiO bir gogOslOk, arkasmda ise bir kuskun bu/unmaktadlr. At gemleri de hayvan mOcadele sahneleri ile bezenip,u<;:li3n ma4eni pia kala ria sOslenmi?tir. Bu kurganda bu)unan bir kadln cesedine ail oldugu anla?IIan , ,.." <' ve kemerinden soyguncu/ar tarafmdan kopar!Iml~ oldugll sanllan tokalardan biri, soygunculann a<;:tlgl yolda, digeri de tabutun dibinde bulunmu?tur. Gumu?ten yapllan domuz figuru de (Resim 7) elbiseye takllan sarklt tarzmdaki suslerdendir. Madeni e?ya arasmda bulunan bir gOmu? ayna da (Resim 8) onemlidir. Olu hediyeleri arasmda atorbalar da (kese) bulunuyor. Bliniardan biri bronzdan yapllrnl? allm kakmall ordek Resim 7.Pazlrlk Kurganlnda Bulunan GOmO? Domuz FigOro 26 Bodur, a.g.e., 5.15 27 0 gel, a.g.e., 55.65-66 11 L Resim 8.Pazlnk Kurganlnda Bullman GLirnLi~ Ayna Bir torbanln sLis!eri ise altln yaldlzll baklr levhaclklardlr. Bu levhaclkJann birinde iki lek brdek, digerinde ise Ylrtici grifonlC1r gorLilrneldedir. Bilirnsel olarak yapllan ke~inerden once bu kurganlar 18.yuzYIlin ortalarrnda Sibirya'da IV. Ivan'm zulrnunden kagan Ruslar tarafmdan yagrnalanrnl~tlr. 1715 Yllmda bir asilzade tarafmdan satm alman, bu a!tlndan rnarnul kemer tokalan ve plakalardan o!w;;an zengin bir koleksiyon, <;ar I.Petro'nun ogll)nl)l1 dogurn gOnOnde hediye edilmi~tir. BugLin St.Petersburg Herrnitage MLizesi'nde bulunan koleksiyon, <;ar I.Petro tarafmda kurtanlrp bugLine intikali saglanml§tlr8 (Resirn 9). 28 Diyarbel\irli, a.g.e., 55.102-103 12 Resim 9.Pazlrlk Kurganl'nda Bulunan Hayvan Miicadele Sahneli Kell1er Takasl Aynca mezarlarda Hun torenlerinde kul!anllrnak Dzere yapllan, altmdan ince bir plakayla kaplanml,? yaylara da rastlanrnl'?tlr. Ah,?ap llzerine altm kaplama pazmk kllltOriine has bir ozelliktir. 29 Bu teknik aYIll kiiltlirlln devaml suresince geli,?erek gunull1uze "Toll1bak" olarak gell1li'?tir. 1.1.6.$ibe Kurgam Bulgulan Altay bolgesinin onell1li kurganlanndan birisi de Griaznav tarafmdan ke,?fedilen $ibe Kurgalll'dir. Burada altmlar Ozerine i~lenmi,? tezyinat unsurlan, demir plakalar Ozerine siyah boya uygulanll1l,? bulgular mevcuUur. Aynca $ibe Kurgalll'nm karakteristik ozelliklerinden biri ise altm kakrna tekniginde eserlerin de bulgular arasillda bulunrnasldlr.30 1.1.7.Esik Kurgam Bufgulan ·1969 Yllillda Kernal Aki,?oglu tarafilldan ke,?fedilip M.OA.yiizYlla tarihlenen Esik Kurgalll bulgulan, Orta Asya kurgan bulgularlilin en 29 Aslanapa, Oktay; Turk Sanatl, R.K.Yay., Istanbul, 1993, 5.5 30 0 gel, a.g.e., s.69 13 onemlileridir. Pars, geyik (Resim 10), kaplan, at, kurt, dagl kegisi (Resim 11) arslan ve Ylrtici hayvan (Resim 12) figUrleri ile sUslenmi:;; allm ve Uzeri Resim 10.Esik Kurganl'nda Bulunan At ve Geyik FigUrU Resim 11.Esik Kurgam'nda Bulunan Dag Keyisi FigUrO 14 Resim 12.Esik Kurganmda Bulunan Ylrtici Hayvan FigClrCl GoktCirk harfleri ile yazlll gClmCl~ bir ganaga rastlanml~tlr. Aynca 15-16 ya~lanndan geng bir Alp'e ait oldugu anla~llan cesedin, altmdan bir elbiseye bClrClnmCl~ olarak bulunmu~ olmasl onemli bir hadisedir. Aynl zamanda "Altln Elbiseli Adam" olarak da adlandlnlan bu buluntu. Orta Asya arkeolojisi igin bClyClk bir oneme sahiptir (Resim 13). Resim 13.Altm Elbiseli Adam 15 "Klyafet sagdan sola kapanan "V" yaka" klsa kaftan, dar siivari pantolonu, diz altlnda kalan klsrna giydirilrni§ yurnu§ak yizrneden ibareUir. Kaftan ve yizrne iiygen biyirninde i§lenrni§, kiiyiik altm levhalar iist iiste ve yan yana birle§erek adeta altm bir zlrhla kaplanrnl§tlr. Belinde 16 biiyiik altm levha ile siislii kerneri, kim ve kabzasl, altm siislerneli bir karnasl vardlr. Kollarda asian ba§lan ile siislenrni§ levhalarla tiraz biyirninde bir §erit dolanrnakta, aynl §ekilde §eritler kolyenin ve kaftanm etegini de siislernektedir. Kerner levhalan kulak" ve efsanevi bir ku§un, diz yakrnii§ bir geyige saldlrdlgml gasteriyor. Alp'in ba§lndaki yok yiiksek sivri kiilah da altm siislerneli olup aim iistiindeki altm levhada, bir yif! yeleli dag koyunu ile, bir yift kanat" dag koyu tasvir edilrni§tir. Daha yukanya dogru sorguy biyirninde dart altln tiiy ile dart altm ok yiikselrnektedir. Kiilahm arkaslnda dik zirveli slra daglarla, kanat" asian, dag keyisi ve pars figiirleri altm levhalarla siislernelidir. Parrnagmdaki iki altm yiiziikten birinde kendisine benzer sivri kOlahil geny bir alp tasvir edilrni§tir.31 1.1.8.Kudirge Kurgam Bulgulan Kudirge'de elde edilen eserler arasmda, M.O.l.aslrdan ba~laYlp Gaktiirk devrine ait eserlere kadar rastlarnak rnOrnkOndOr. Fakat her §eye ragrnen Kudirge, Gaktiirkler'e ait bir kiiltiir rnerkezi idi. Bulunan eserler arasmda ipekli atiaslar, kOpeler, boncuklar, kabank inci dizileri ile siislenrni~ plakalar, yin aynasl, kaYI~ uylarma ait siislii iizengiler ve egerlere ait paryalar zikre deger klyrnetli eserlerdir. Aynca bu kurganm anernli eserleri arasmda iki eger ka§1 ile bir sahnenin resrni de gasterilebilir. Eger ka~1 iizerinde kaplan, geyik, ayl aVI tasvir edilrni~tir (Resirn 14).32 31 A5lanapa, a.g.e., 5.5 32 Ogel, a.g.e., 5.140 16 Resim 14.Goktor Devrine Ait Bir Eger Ka!,ll 568 Ylh Agustos aymda Zamarkos ba!,lkanhgmdaki Bizans elc;:ilik heyeti, Bat! G6ktOrk Ulkesine diplomatik mUnasebetieri geli!,ltirmek maksadl ile gittiginde Kagan'm saraymda, huzura kabulUnU renkli bir Uslupla nakleder33 Elc;:i tamamlyla som altmdan yapllml!,l ve benekli bir at tarafmdan c;:ekilen tahta oturan Istemi Han'm etrafmda !,lahit oldugu, IUksten ince sanat zevki ile meydana getirilen sanat eserlerinden adeta bUyulenmi!,lti. Hallratmda Hakan'm c;:admndan bUyUk bir hayranllkla bahseder. <;;adlr tamamlyla slrma i!,llemeli, c;:e!,litli bolmeleri olan bir saray gibi geni!,l ve muhtegemdi. Her kOgesi ipek i!,llemeler ve kUrklerle tezyin edilmi!,lti. Direkleri altmdan plakalarla kaplanml!,l ve sUslenmi!,l olan Hakanm yatagl ise tamamlyla altmla bezenmi!,lti. 34 Onceleri Gokturkler'in himayesinde ya!,laYlp 745'te Goktorkler'in yerine gec;:en Uygurlar'da da koklU sanat faaliyetleri devam etmi!,ltir. 33 Diyarbekirli, a.g.e.,5 59 34 Diyarbekirli, a.g.e., 5.59 17 Donemlerinin en iyi demir-c;elik i~C;isi olarak tanlnan Uygurlar, kendi bOlgelerindeki madenlerin yam Slra, <;;in'in batlslndaki demir madenlerini de kullanml~lardlr. Aynca Uygurlar zamanlnda ni~adlr, boraks (teneker, tenekar, tenekOr), baklr oksit, maden komOrO gibi madenler de bulunarak kullamm alanlna sokulmu~tur. Cengiz Han c;aglnda Mogollan ziyaret eden <;;in'Ji elc;i1er, MogolJar'ln c;eJigi i~lemesini bilmediklerini yazarlar. Mogol generalJeri ve ordulan kendi klhc;lannl Uygllrlara Ismarlaml~lardlr.35 Uygurlar doneminde de yOzOkler, bilezikler, muskahklar, kOpeler vb. sOs e~yasl ve takllann yaplm ve kullanlrnma devarn edilmi~tir.36 Madeni eserler Ozerindeki sOslernelerin konusunu te~kil eden hayali yaratlk tasvirlerinde bll donernde bir azalrna gorOIOr. Daha yok sOslemelerde koy boynllzll ve bitkisel sOs unsllrlan klillamlml~tlr. 1.1.9.Nagyzantmiklos Bulgulan Iy Asya'da geli~en alii bozklr kOltorOnOn ba~ aktorleri olan TOrkler, Orta Asya hakirniyelleri akabinde gOyler yoluy!a Asya dl~lna Ylkml§lardlr. Avrllpa'mn degi~ik bOlgelerine gOyOp etkilerini yayan Avar, Peyenek ve Klimanlar'a ait izlere, gOy ettikleri bolgelerde rastlayamlyorllz. Blinun sebebi ise TOrkler'in gOy ettikleri bolgelerdeki kOltor ve dinin etkisi albna girip kimliklerini kaybetmi§ olmalan §eklinde izah edilebilir. Balkan yanmadaslnln kllzeyine yerle§en Peyenek (Beyene)'lerin sanatlna ait blllglliara Macaristan'In Nagyzlantmiklos kasabaslnda rastlanml§tlr. Nagyzlantrniklos hazinesi (Resirn 15) diye amlan blllglliar 23 paryadan olll§maktadir. Hazine; sOrahi, yanak, rna§rapa, irili lIfakh ta§lardan olu§maktadlr. Viyana Kunts Historiches MOzesi'nde sergilenen bll hazineyi sOsleyen tasvirlerin, Orta Asya kOltorOnOn derin izlerini ta~ldlklarlnl aylkya gorrnekteyiz37 35 Ogel, Bahattin; TOrk KOIWrOnOn Geli~me <;a9Ian, T.T.K.Yay., Istanbul, 1986,5.212 36 Kaslmiy, Islam can, Uygur Milli Giyimleri, (<;ev. Saner Ya191n) KOIt.Bak.Yay., Ankara, 1996,5.77 37 YOcel, Erdem; "TOrk Maden Sanat!", Dekar, s.31, 1993, s.110·114 18 Resim 15. Nagyzlantmiklos Hazinesi Hazinenin en anemli pan,asl 22 em boyunda, 18 karatllk altll1dan yapllml~ diz dipli, ~i~kin g6vdeli, bilezikli dar boyunlu ve hafif yOksek kenarh olarak tasvir edilebileeek bir sUrahidir. $i:;;kin kann klsmlnda antrolak gec;;meli dart madalyon ic;;inde degi~ik konulu tasvirler yerle~tirilmi~tir (Resim 16-'17). Orta Asya TUrk sanall gelenegini yansllan tasvirlerden birinde; diz c;;akmU~ bir geyige saldlran grifon g6sterilmi~tir. Diger madalyonda ise yOzO ve gavdesi seyirciye bakan, ba~lnda sivri bir tolga bulunan, oval yOzlO, sivri sakalli, badem gazlO, alii bir figUr bulunmaktadlr. Pelerini rOzgarda uc;;urur haldeki all 111111 , alll1ln kuyrugu dUgUmlenmi~tir. Sava~tan zaferle dandOgUnU simgeleyen, sOrUkler halde gelirdigi esir ve semerden sarkan kesik bir ba~ da ilgi c;;ekicidir. Atllnm sag elindeki filamanll1 Ozerinde gazlenen damga ve TOrkc;;e yazliar hOkOmdann armasldlr. 19 TOrklerin Orta Asya'dan gOyler yoluyla Macaristan'a kadar geldiklerinin a91k izahl olabilecek bu eserlere bilim adamlannm Sasani ve somasl gOmu!} e!}yalan ile alan benzerliklerinden dalayl Bizans, Roma ve Sasam donemlerine mal etmeye yali!}malan nafiledir. Zira eserlerin Ozerindeki Oslupla~ml~ sanat geleneginin gergekligi boyle bir sava engel te§kil etmektedir.38 Resim 1S.Nagyzlantmiklos Hazinesinde Bulunan SOrahiden Aynntl Resim 17.Nagyzlantmiklos Hazinesinde Bulunan Slirahiden Aynntl 38 Bodur, a.g.e., s.19 20 1.2.islamiyetten Gunumuze Turk Maden Sanati 1.2.1.Erken islam Devri Turk Maden Sanat; Orta Asya'da varllklanOi sOrdOrOp, Afrika'ya ve Avrupa'ya gOyler!e etkide bulunan Islamiyet oncesi TOrk topluluklan, yerle§ik hayata gegtikten soma Araplarla temasa ge«mi§lerdir. Bu kar§lla§malar esnaslllda ve islam bolgelerine yerle§meleriyle birlikte MOslOman sanatlnda da yava§ yava§ TOrk etkileri gorOlmeye ba§lar.39 9.yOzYlla tarihlenen ve Erken islam Devri dive adlandlnlan bu donem sanatlllin genel ozelligi «e§itli kOltorlerin tesiri altlnda bir kimlik araYI§lnda olunmasldlr. Bu doneme ait maden sanatl ile ilgili eserler saYllacak kadar azdlr. Bu doneme ait dovme ve dokOm tekniklerinde yapllml§ olan madeni eserleri tabaklar, testiler, taslar, ibrikler, ma§rapalar, vazolar, buhurdanlar, oquamaniler (su kaplan), madalyonlar ve ziynet e§yalan §eklinde tasnif etmek mOmkOndOr. Erken Islam donemine ait olan tabak testi ve taslann yaplmlllda genellikle gOmu§ ve tun« madenleri kullanllml§tlr. Dovme ve dokOm teknikleriyle imal edilen bu formlann kahn duvarh aglr par«alar olduklan goze garpmaktadlr. Bu doneme ail eserlerin algak yapllml§ olan rolyefieri, zeminin «okertilmesi metodu ile elde edilmi§ ve kabartmalann Ozeri kazlma teknigi ile i§lenmi§tir. Erken Islam sanali donemine ait gOmO§ tabaklar Ozerinde Orta Asya kurgan bulgulan araslIlda rastladlglmlz bir sOsleme teknigi olan "egri kesim" tekniginden de orneklere rastiamak mOmkOndOr. 40 Kar§lmlza iki degi§ik formda «Ikan bu doneme ait gOmO§ laslar; a.Yanm kOre formlu taslar, b.Kaylk gibi ince uzun govdeli ve yOksek ayakll taslardlr. 39 Aslanapa, a.g.6., s.25 40 Erginsoy, a.g.6., s.53 21 Formlannl Orta Asya etkileri neticesinde olw;;turmu§ olan yOksek ayakh kaYlk gibi ince uzun taslann orneklerine 6.-7.yOzYlliara tarihlenmi§ olan Balalik-tepe ve 7.-B.yOzyillara tarihlenmi§ olan Pencikent duvar fresklerinde tesadOf edilmi§tir. Bu forrndaki taslarm ikinci bir ornegini olu§turan iri dilimli variasyonunun orneklerine de yine aynl merkez ve tarihli fresklerde rastlanmaktadlr.41 Erken Islam devrine ait diger bir form ise ibriklerdir. Altm, gOmO§ ve tunytan mamul orneklerine rastladlglmlz formlar, kendi aralannda Oy degi§ik grupta tasnif edilebilmi§tir. 1.Armut biyiminde govdeli ibrikler 43 (Resim 18).42 2.KOre govdeli ibrikler. 3.Yuvariak govdeli ve horoz emzikli ibrikler44 Ozerleri i§li olan tuny veya gOmOo; ibril<.Ierin sOslemesinde yogu zaman senmurul kanath deve veya tavus gibi iri hayvan figOrleri veya tabaklarda gorUlen kadm figOrleri yer almaktadlr. Alyak kabartmah olarak i§lenmi§ olan figOrlerden bazllannm Ozerine yine Orta Asya orijinli egri kesim tekniginin uygulanml§ olmasl dikkati yeker. Bu teknigin uygulandlgl ibriklerin Horasan veya Maveralin-Nehir atelyelerinde yaplldlgl tahmin edilmektedir.45 Ilk orneklerini Orta Asya bulgulan arasmda gordOglimliz kakma teknigi orneklerini de bu donemde ilk Harasan ibrikleri lizerinde ve soma da Selyuklu devrinde yaygm olarak kullanllan bir mad en slisleme teknigi olarak gorlirliz46 41 Rice, Tamara Tablot, Ancient arts of central Asia London, Thames and hudson, 1965, s.104 42 Erginsoy, a.g.e., S.77 43 Erginsoy, a.g.e., s.80 44 Erginsoy, a.g.e., S.81 45 Erginsoy, a.g.e., S.79 46 Erginsoy, a.g.e., s.80 22 Resim 18.Erken Islam Donemine Ait Armudi Formda Bir Ibrik Yuvarlal< govdeli ve horoz emzii 47 Erginooy, a.g.e., 5.82 23 lbriklerden soma diger bir grup ise yine altm, gumw;; ve tunc;:tan mamul mai?rapalar olui?turmaktadlr. Genellikle dovme teknigi ile yapllmli? olarak kari?lmlza C;:lkan mai?rapalann aglz kenarlan veya omuz klslmlarmda kufi kitabelere rastianmaktadlr. Oairevi alc;:ak bir kaide Ozerine oturtulmui? mai?rapalann yam Slra, Oc;: yOksek ayak Ozerine oturtulmw;; c;:ei?itlerine de rast!adlglmlz orneklerin Ozerinde tavus, sfekos, koy figOrleri yam slra repouse teknigi ile tam ve yanm palmetler olw;;turulmui? ve bunlarm araslna her biri heykel karakterinde kUi? figOrleri yerlei?tirilmii?tir. Kulpun parmak dayama C;:lklntlsl gene ufak bir kUi? i?eklindedir. Kulp Ozerine oturtulmui? kUi? figOrO 9. veya 10. yOzYlla tarihlenen TOrkistan'a ait tunc;: mai?rapada g6rOlmektedir.48 Bu donem eserleri arasmda d5kOm teknigiyle yapllmli? buhurdan ve aquamaniler Ozerinde genellikle kazlma tekniginde sOslemeler g5zlenmektedir. Form olarak at, kartal, horoz ve herhangi bir kUi? cinsini temsil etmeyen ku§lara rastlanz. Herhangi bir hayvan formunda olmayan eserlerin Ozerinde ise kazlma tekniginde hayvan tasvirleri g5rOlmektedir. Horasan ve Maveraun-Nehir atelyelerinde Oretildikleri tahmin edilen bu grup maden sanatl ornekleri, Selc;:uklu doneminde daha da gelii?erek, amtsal bir karaktere bOrOnecektir. Abbasi devrine ait Ozerinde Halife veya emirlerin portre, isim, unvan, yahut da bulunduklan i?ehirlerin isimlerini tai?lyan gOmOi? veya altmdan mamul madalyonlara rastlanml§tlr. Erken islam devri eserleri Ozerindeki suslemelerin te§kil ettigi konulan, saray hayah He ilgili sahneler, kadm figOrleri, hayvan figOrleri, c;:ei?itli motiflerin kani?lmlyla elde edilen kompozisyon ve yazl figOrleri olu§turmaktadlr. Ozerlerinde bu tarz sOslemelere rastladlglmlz ziynet ei?yalan da bu d5nem maden eserlerine bir grup olui?turmaktadlr. Repousse, filigre ve granOle teknikleri ile sOslenmii? gerdanhk, bilezik, yOzOk, kOpe ve i?amdanhk gibi altm ve gOmOi? ziynet ei?yalarma rastlamak mOmkOndOr. 49 48 Erginsoy, a.g.e., s.88 49 Erginsoy, a.g.e., s.1 03 24 1.2.2.Sellfuklu ve Beylikler Donemi Turk Maden Sanati Orta Asya'dan gelerek Yakm Dogu topraklanna yerlei?en TOrk topluluklanmn kalabahk bir nOfusu tei?kil etmelerinden dolayl, bu bolgede TOrk etkileri iyice artmaya baglamlglir. Bu sOreC(le birlikte olugan bazi politik geligmeler sonucu SelC(uklular balgede hakim gOC( haline gelmiglerdir. TOrkler'in ekonomik yanden de geligmeleriyle birlikte, sanat faaliyetleri de geligme kateder. Ticaretle devamliligm saglanmaslyla halk iC(erisinde ticaret ehli zengin bir zOmre olugmugtur. Olugmug olan bu toplum tabakasl sanat faaliyetlerinin yOrOtolmesinde de anemli bir ral oynamlgtlr. Bir taklm 10ks ihtiyalflarla sanat tegvik edilmigtir. Baylece toplum iC(erisinde belli bir duyarliligm geregi olarak ileri vaslflanyla gazlenir ve desteklerin bir konuma kavugan sanalkarlar eser vermeye mOsait bir duruma getirilmigtir. 50 HOkOmdar, emir, bey veya zengin zOmreye ait kimselerin himayesinde saray, konak veya atelyelerde C(aligan sanatkarlar, bu etkiyi eserleri Ozerine de yansltmlglardlr. 12.yOzYlldan itibaren SelC(uklu topraklannm kOC(Ok ve baglmslz balgelere aynlmaslyla birlikte Illadeni egya Oretilllinde de bir artlg olmugtur. Sanatl gazeten patronlann saYlsmm artmaslyla; malzeme ve teknik bollugunda, kap cinsleri kap formlan, sOsleme konulan ve yazl tipleri daha da C(egitlenmi~tir. 51 SelC(uklu danemi maden sanatma ait eserler altm, gOmO!? ve tunC(tan yapllmlglir. Fakat altm ve gOmO g madenlerine nazaran tuncun daha C(ok kullamldlgl gazlenmektedir. 12.yOzyllin sonlanna dogru piriny alaglml da maden sanatmda kullallilmaya ba!?lanml!?tlr S2 PirinC( ala!?lmlnm SelC(uklular devrinde geni!? alC(Ode kullamlmasl, SelC(uklulann Islam maden sanatma gelirdikleri en anemli yenilik olarak kabul edilmektedir.53 50 Erginsoy, OIlier; Islam Maden Sanatlnln Geli,?mesi, KOIt.Bak.Yay., Ankara, 1978, s.102 51 . .. Erglnsoy, Ulker, a.g.e., ss.122-123 52· .. Erglnsoy, Ulker; a.g.e., 5.123 53 Kayaoglu, I.GOndag; "Maden I'?c;:iliginin DOnO, BugOnO ve Yanni", TOrkiye'de Sana!1n BugOnO ve Yanni I.Ulusal Sana! Sempozyumu Tebligleri, Beytepe 17-19 Nisan 1985, s.442 25 Obvme ve dbkOm teknikleriyle yapilan maden e~yalar Erken islam devrinde gi:irOlen tabak, testi, tas, ibrik, ma§rapa, kandil ve hayvan figOrleri bic;:imindeki kaplardan ba§ka; ayna, hayvan, vazo, kutu, Kur'an muhafazasl, buhurdan, hokka, kalemdan, bakra<;, ~amdan, leyen, gOlebdan, ponza tutacagl, davul ve kapi tokmagl gibi c;:e§itli i§lere yarayan eserler yapllml§tlr. 54 (:e§it baklmmdan hayli kalabalik bir repertuara sahip olan bu dbnem maden sanatl ornekleri daha c;:ok dovme ve dokOm teknikleriyle yapllml§tlr. Oi:ikOm tekniyi i:irneklerinin konturlan yOzeyden geriye doyru az veya derin belirlenmi§ olan, oyularak yapllml§ gbrOntosO veren kabartmalardlr. Oi:ivme teknigi i:irneklerinde ise bir grup alet yardlmlyla metali tersinden di:ivOlmesiyle yapllan "repousse" ismi ile bilinen kabartmalar, kalip degi§tirilerek yapllan kalipll kabartmalar; nesnenin yOzeyinde yer alan yivleri doldurmada kullanllan altrn ve gOmO§ plakalar araclliglyla yapllan kakmalar ornek olarak verilebilir. Bu teknikler dl§rnda "niello" mine adlyla bilinen ve derince oyulmu§ yOzeylere doldurulan r;:e§itli ir;:erik!i boyalarla yapllan uygulamalar desenin metal Ozerine c;:izilmi§ konturlannl veya zemini oyularak yapllan delme i§i ile nesnenin bir Onitesini veya bOtlinOnO kaplayan allin kan§linhnl§ solusyonla yapllan kaplamalar ilgi c;:ekmektedir. Anadolu ustalannm birc;:ok dekoratif teknikte deneylerinin oldugunu ve ba§anli r;:ali§malannl zaten tek bir ornek uzerinde birden fazla teknik kullanmalan gbstermektedir. Yaygmhkla altm ve gOmO§ kakma ile sOslenmi§ pan,alarda Ostlin bir uygulama becerisi gbrOlmektedir. Selr;:uklu ustalan tunc;: ve pirinc;: objeler Ozerinde yeni teknikler geli§tirmi§ler ve i:inceleri altm ve gOmO§e duyulan istekleri bu metallerle kar§llanml§tlr. Yalnlz tunc;: objeler Ozerinde klrmlzl baklr ve gOmO§ yapraklarla kakma yapml§lardlr. 12.yy'dan soma tuncun yerini daha aylk renkli pirinc;: birle§imleriyle yali§ml§lardlr. 55 BOyOk Selc;:uklular dbnemi maden sanatma ait eserler Ozerinde gozlemledigimiz sOslemelerin konularml, bitkisel motifierle olu§turulmu§ 54 Erginsoy, a.g.e., s.123 55 Ban§ta, H.OrcOn; TOrk EI Sanatlan, KOIt.Bak.Yay., Ankara, 1998, s.314 26 desenden, geometrik desenler, insan ve hayvan figurleri ve yazi o!mak Ozere ba!?hca dort ye§it sOs unsuru olu!?turmaktadlr. Bu unsurlar arasmda yogun olarak kar!?lia!?tlgIrTlIZ insan ve hayvan tasvirleri 12.yOzYllda Kur'an ayet ve dualarm kaplar Ozerinde i!?lenmesinden soma da bu gelenek sOrmO!?, hatta yol< ustaca ve del Resim 19.Cizre Ulu Camii Kapi Tokmagl Madeni e§yalarda yogunlukla Sasani ve erken islam devrine ait eser formlanlll etkisini gonnekteyiz. Fakat bununla beraber yeni formlar olu!?turmaktan da geri kalmmaml~tlr. ibrik, bllhllr ve ~amdan formlannda bu yenilige §ahit olunmaktadlr. KoklO bir geymi§e sahip olan Selyuldll sanatl, bu gOcOn ilk lemsilcileri olan, islamiyel'ten onceki TOrk topluluklarmm bir tOrlO sevmekten vazgeyemedikleri hayat arkada!?lanlll 56 TOrkoglu Sebahattin; "Maden Sanati ve Kuyumculuk" Geleneksel TOrk Sanatian, KOlt. Bak. Yay., Ankara, 1993, s.15-16 27 sanatianna katarken, o!u9turduklan "hayvan uslubu"nun temsilcileri o!arak maden eserlere formlar olu~lururken hayvan lasvirlerine de yonelmi91erdir. Erken islam d5nemine ail olan aquamaniler ve buhurdanlardan gal, daha antlsal bir karaklere sahip olan eserler meydana getirmi91erdir. Sel9uklu sanalkarlan lasarladlklan bu formlar dl~mda bir de antlsal mimariden yola Qlkarak, IOrbe formlanyla paralellik g5sleren yeri formlar da lasarlaml!? ve uygulama alanma sokmw?Iardlr. 57 12. ve 13.yOzYlliarda SelQuklu egemenliginde alan ba!?Ilca dort merkezde maden sanat! ilerlerne katetmil? ve genil? bir iera alant bulmu!?lur. Bu merkezler, Horasan, Herat, Ni!?apur, Mezopotamya, Irak, Zengi doneminde; Musul, Eyyubiler devrinde; $am, Mlslr ve Yemen'dir.58 SelQuklular donemine ait en eski eser, gOmO!? bir tepsidir. Boston Museum of Fine Aris'da bulunan 43 ern. gapmdaki bu eSer Ozerindeki kitabeden anla911maktadlr ki bu eser, 459 (1067) yrlinda Hasan el-Ka9ani isminde bir sanatkara yaptlnlarak Sultan Alp Arslan'a takdim edilmi!?tir (Resim 20). Kenarlan hafifge kalkrk yuvarlak tepsinin tam ortasma iri kufi harnerle ve fevkalade bir istine "EI Sultan el Azam Alp Arslan" yazllmll?, altta kar!?llrklr birer kanatil kegi, OsUe boynuzlan arkaya uzaillml!? leylege benzer iki ku!?, spiral klvnk dallar, palmet ve rumi!erle sOslO bir zemin Ozerine l(8zlma (engraved) teknigi ile i!?Ienmi§lir. Bu orta Iwmpozisyon, dort laraftan birer palmetle nihayetleniyor. Spiral klvnklar, pal met ve rumilerden bir zemin Ozerine kufi kilabe ku~ag!, kalklk kenarlann i<;: yOzOnCi gevirmektedir.59 Resim 20.Boston Museum of Fine Arts da Bulunan GOmO!? Tepsi 57 Erginsoy, a.g.e., 8.127 58 Bodur, a.g.e., s.25 59 AsI anapa, a.g.e., 8.333 28 Savadlama tekniginin §aheseri o!arak nitelendirilen bir bakrag da donemin onemli eserlerinden biridir. St.Petersburg Hermitage MOzesi'nde bulunan ve 1163 tarihli olan bakracin kitabesinde, bir toccar igin yaptmldlgl anla§ilmakiadlr. Be§ horizontal ku§aya balOnrnO§ olan gavde, Ost kenarda bir sira ku§ (ordek) figOrlerinde dar bir giri§le ba§layarak, her bolOmde ayn dekorlanml§trr. Bundan soma geni§ ku§akla iki ejder arasrnda olman bir figOrden ibaret yuvarlak madalyonlarla kesilen kilabe, insan ba!?1 ve vocudu ile nihayetlenen harflerle, konu§an yazi denilen bir sOlOsle yazllrnl§tlr. Insan ve hayvan ba~lafi ile nihayeUenen harnerle bu ge§i[ yazllar bilhassa maden i§lerinde XII.yCizYllda Orla Asya ve Horasan'da geli§mi§, oradan Iran'a geymi§ o!ma!!d!r. Bu kilabe ku§aglllill allillda mOzisyenler, akrobatlar ve rakkaselerle bir friz soma tam orladaki ku§aktan orgOIO, kufi ile bir sOs kitabesi, bunun altillda sOvariler figOrCi ve soma arada bayda§ kunnu§ figOrlerle kesilerek devam eden sOlOs kitabe nihayet orgCilO bir sCisleme bordOrO ve birkag gift ko§an hayvan figOrCi i§lenmi§tir. Geni§ bir halka halinde bakraea baglanan dokme kulp ya\an arslanlar bigiminde nihayetleniyor.60 Londra Keir Koleksiyonunda bulunan bronzdan d6kulmO§ bir mCirekkep hokkasl, ince bir i§yiligin ornegidir (Resim 21). Ozerinde gCimCi§ ve baklr kakmalara rastladlgllnlz eserin g6vdesinde bullillan gegmeli madalyonlar igerisinde atli avel ve kar§lllkli oturmu§ figOrlere rastlanmaktadlr. Madalyonlann ara bo§luklannda tek figCirler yerle!?tirilmi§tir. Eserin kapak kenarlannda ise bir kitabe dolanmaktadlr.61 60 Aslanapa, a.g.e., ss.334-335 61 Bodur, a.g.e., s.12 29 Resim 21.Londra Keir Koleksiyonunda Bulunan Bronz Bir Mlirel(kep Hokkasl Anadolu Selyuklulanna ait maden eserlerin saYlsl az olmasma ragmen, mlikemmel bir tasanm ve i!?yilik yam slra kullamlan slisleme tekniklerinin ye!?itliligi de g5ze yarpar. Bu d5neme ail ye!?itli tekniklerde meydana getirilmi!? olan eserler, genel itibariyle Konya ve /\rtllklll b51gesinde rnevcut alan atelyelerde yapllml?tlr. Selyuklll Atabekleri ve Eyyubi Emirlikleri devrinde Mezopotarnya ve Suriye'de yapllan madeni eserlerin bliylik yogunlugunun aym slisleme teknigiyle slislenmi!? ohnasma ragmen, iran ve Anadolu Selyuklu d5neminde biryok slisleme telmigi bir arada kullamlabilrni!?tir. Kakma teknigi ile slislenmi!? olan Anadolu Selyuklu maden eserleri, Mezopotarnya eserleri ile bOylik bir benzerlik goslerdigi g5zlenmektedir.62 Istanbul Tlirk-Islam Eserleri Mlizesi'nde bulunan ueu kesik !?i!?kin koni biyiminde dart kulplu bir tuny davul (Resim 22) daneme ait eserlerdendir. Tahminen 1200 Yillanndan kalml!? olan bu Artuklu eserinde kaZima teknigi ile ince i!?lenmi~ spiral !?eklinde klvnk dalli rurnilerden bir zernin Ozerine 62 Erginsoy, Oll,er; Islam Maden Sanatlnln Geli~mesi, KOIt. Bak. Yay., Ankara, 1978,s.306 30 gok iri kufi ile geni§ bir kitabe ku§agl, ku!plara kadar dl!? yQzeyi suslemektedir. Kufi harflerin birer defa dugumlenmi~ kollan birbirine biti~ik gift kollarda bir ejder ba!?1 ile nihayetlenmektedir. Selguklu tiplerine uygun insan ba!?lan ile bu ge!?it konu!?an kufl uslubu Horasan ve Musul maden i!?lerinden farkl! olup Anadolu igin orijinaldir.63 Resim 22.T.i.E.M.'de Sergilenen 4 Kulplu Tung Davul Anadolu'ya ait mad en eserlerin saYllannm az olmasma ragmen, Selguklu devri maden eserlerinden dovme tekniginde yapllml!? ve kakma teknigiyle suslenmi!? bir piring tas, donem eserlerine ornek verilebilir. Kitabesinden anla!?lldlgma gore Mardin'in Artul 63 ASianapa, a.9.e., s.336 31 palmetler ve baklava bigimi tomufcuklar, glimli~ ve altm varaklarla kakllmli?tlr.64 Kahire Harari koleksiyonunda bulunan dikdortgen biyiminde bir tuny mangalm (Resim 23) yan duvarlanrll olui?turan delik ii?iyle slislli plakalarda "aslanla mOcadele eden ejder" kompozisyonlan yer almaktadlr. Aynca pargalar halinde dokOIOp, iri ba~11 peryinlerle mangalm kOi?elerindeki masif klslmlara tutturulmui? olan plakalann Ost kenarlannda, kari?lhkll duran ejder figOrleri gorOlmektedir. Govdelerinin alt klslmlan ile birbiriyle birlei?en ve bazen tek bai?lanna, bazen bai?ka figOrierle tasvir edilen yine ejder kompozisyonlan, Selguklu devrinde ozellikle Mezopotamya, Kuzey Suriye ve Anadolu'da her ge~it malzeme llzerinde kari?lmlza 9lkmaktadlr. Qine ejder kompozisyonu, Hasan Keyfin Artuklu Meliki Fahreddin Kara Arslan'lrl (1144-1175) sikkelerinin Ozerinde yer aldlgilldan, bu kompozisyonun Kara Arslan'lIl annasl olabilecegi dOi?OnOlmekledir.65 Resim 23.Kahire Harafi Koleksiyonunda Bulunan Tung Mangal Kakma telmigi ile sOslO, Mlslr ekolOne bagh madeni eserlerin araslrlda, sOslemesinde "yiil bai?11 ve tek govdeli kartal" figOrOnOn kullalllldlgl, bu sebeple Anadolu'ya ait bir ornek oldugu dOi?OnOlen bir de i?amdan mevcutlur. Sarre koleksiyonuna ait olan Berlin Devlet 6< Erginsoy, a.g.e., 5.333 65 Ergin50Y, a.g.e., 5.333 32 Muzesi'ndeki, dokurn teknigiyle yaplirnl~ ve uzeri gurnu~ kakrnalarla suslenrni§ tung §arndanln boynu ve ba91 noksandlr. :;Jarndanln kaide 9apl 29 cm'dir. Govde yukandan a§aglya inen ince kaburgalarla dokuz konkav kenara bolunmu§ ve Iler kenann ortasltla, govdenin incelipte bel klStTlInl olu§turdugu yerlere birer Iwnveks madalyon oturtulrnu§tur. Konveks madalyonlarln i9inde gift ba91! ve tek govdeli kartal figurU ile taht ve av sahneleri tasvir edilmi9tir. Madalyonlann dl§lnda kalan zerninin bitki rnotifleriyle kapandlgl bolmelerde ustte kar§lilkl! duran 9if! sfenks; aitta birbirine arkasllli donrnu§ 9ifte sfenks kompozisyonlan yer alrnaktadlr. :;Jamdanln ust ve alt kenarlanlll birbirini I~ovalayan hayvan figurlerinden olu§an friz!er dolanmaktadlr. Ostteki frizin igindeki hayvanlar soldan saga, alt frizdekiler ise sagdan sola dogru ko§maktadlrlar. 66 Sel9uklu doneminde ziynet e§yasl olarak klyrnetli madenlerden yaplhnr§, halkalar, bilezik, yuzuk, kolye, kupe vs. kullanlhlll§ ve bunlar aynl zamanda birer rnertebe simgesi haline gelmi§tir. Tellerin bukulrnesi ile yapi Ian, b urrna I I, dIlm.1'I' r b'I! eZI'kl ere "0'1'"_ I ml9 sava.1II Iara "K.a b ara "I.e. 1 ge kl'.In d.e olanlara ise "Seve" denir. Boncul( dizisi §eklinde olanlara "tor" veya "yandlm" ve genii? bileziklere kol bagl ve "kol9ak" gibi adlar verilmi§tir. Halka ve hilal §eklindeki altln ve gumu§ kupelere "okmek" denir. Gen9 klzlann ise 90k ince kupe taktlklanlll kaynaklardan ogreniyoruz. 67 Sel9uklu tasvirlerinde zengin takllar araslnda gerdanllgl "bogmak" goruruz. "B09mak" "tanlnmak" veya taklnllml§ anlarnlnda da kullanlhr. :;Jems gibi panldayan gerdanllklar, Cevsakul-Hakani SaraYln1ll duvar resimlerinde goruiUr. Gerdanhklan yalnlz kadlnlarrn degil erkeklerinde taktlglnl kaynaklardan ogrenmekteyiz. Gerdanllklar sosyal tabakaya gore de degi§iklik gosterirler. Ayrrca Sel9uklu doneminde firuze ve yakut gibi klymetli ta§Iar inciden sonra kullallilan klyrnetli ta§lardlL "But" adl verilen buyuk firuzeler, aile buyukleri taraflndan ogullannln klzlannln ahnhklarrna ve kahkullerine taklhrdl.68 66 Erginsoy, a.g.e., s.335 67 SOsIO, Ozden, Tasvirlere Gore Anadolu Sel<;:uklu Kryafetieri, A.K.M.Y., Ankara, 1989, s.170 68 S"us I"u, a.g.e., s. 170 33 Anadolu Selguklulannm 13.yOzYllda bblgelerindeki hakim gOglerini kaybelmeleri ve pargalanmalan sonueu beylikler devri ba§lar. politik geki§melerle gegen bu devir sanal faaliyetleri aglsmdan durgun bir tabla gizer. Beylikler dbnerni Selr,:uklular ile Osrnanlilar arasmda bir gegi§ devresini lemin elmesi aglslndan bnemlidir. Beylikler devri maden sanatl konusundaki bilgimiz diger alan!arla klyaslanmea gok klsltli kallr. 14-15.yOzYlliardan gOnOmOze ula§ml§ pek az tarihli eser vardlr. <;:e§itli koleksiyonlarda ve rnOzelerde bulunan ve beylikler devrine ait olabileceyi kabul edilen eserler aneak klyaslamalarla degerlendirilebilir.69 Bey!ikler devri erken Osman Ii maden sanatrnrn kokeninde yatan Selguklu maden i§giligine ait eserlerin gogu piring, demir ve bronzdandlr. Altm ve gOmO§ gok az i§lenrnif,ltir. Leyen, las, lepsi, vazo, §amdan, kalemdan, kandil, buhurdanllk, havan, ayna, kemer tokasl, kapi tokmaklan gibi eserler Oston bir i§gilik gostermektedir. Bu eserler kaZlma, kabartma, yaldlzlama, dovme, kakma ve emaye gibi ge§itli maden i§leme teknikleriyle zengin bir §ekilde i§lenmi§lerdir.7o Islam l1laden sanatmda gok geli§en ve en l1lakbul tekniklerden alan piring veya demir Ozerine altm, gOmO§ ve baklr kakrna ile bezenen eserler zengin !igOr programlanyla bOyOk ilgi gekmi§tir. 14.yOzYllin ortalanndan itibaren Islam maden i§giliginde genel olarak bir gerilel1le g6r010r. Bu eserlerin kalitesi Osman Ii devrinde yeniden yOkselme gbsterir. 71 1.2.3.0smanh imparatorlugu Donemi Turk Maden Sanatl Beylikler dbneminde Marmara bblgesinin gOneydogusunda varliglnl korumakta alan Osmanlilar, gOglerini arttlrarak devletlerini kurmalanyla birlikte, bblgenin hakim gOeO haline gelmi§lerdi. Beylikler dbneminde durgunla§ml§ olmasma ragmen kbklO bir sanat miraslnm sahibi alan ~9 Gney, G6nOI; Beylil Osmanll!ar, gOglerini sanat faaliyetieriyle de ispat etmi§ler ve sanatlannln zirvesine ula§ml§lardlr. Selguklularla birlikte "Altln <;;agi"nl ya§arnll? olan TOrk maden sanallnda olgunluk a§amasltla gelmi§ birgok yaplm ve sOsleme leknigini devralmalanyla ku§kusuz Osman" sanatkiirlan bOyOk bir hazinenin sahibi oluyorlardl. Olgunluk safhaslnl ya§ayan bir sanat igin gerekli olan tek §ey kaliyordu ki boyle bir gerekliligi cevapslz blrakmaml§lardlr; teknikleri en yliksek boyutta geli§tirerek kullanabilmi§ ve §aheserler Oretmi§lerdir. Osman" Devlelinin kurulmasmdan hemen soma, gerek Anadolu'da gerekse Ball~an'larda baklr madeni yataklannm yogun olarak i§letiidigini ve bunun sonucunda Osman" devri madencilik gall§malannm doruk noktasma eri§tigini gorOyoruz. Ne <;;in porselenlerine olan a§1rI ragbet, ne de 0 gagm en geli§mi§ teknolojisine sahip olan sava§ sanayinin bOyOk baklr ihliyac;:lan Osmanll devri maden sanallilin geli§mesini onleyebihni§lir. Osman" imparatorlugu doneminde baklr madeninin oncelikle sava:;; sanayii, darphane ve sosyal hayattaki ihtiyac;:lan kar:;;llamak igin maden sanatl atelyelerinde yaygln olaral< kullanllmasl, maden yataklannlll 19.yOzYllln ortalanna kadar kesintisiz i§letilmesini gerektirmi§tirn Osmanll il1lparatorlugu doneminde oldukc;:a yayglll olarak kullanllan baklr eserlerin hemen hepsi olaganOstli bir i§giligin OrLIllOdOr. Kap tlirlerinin fazlaJlgl, zengin bigil1lleri, ozgOn bezemeleri, kullanllan malzemenin ve yaplm telmiklerinin ge§itliligi ile kar§II1lIZa ylkan Osmanll devri l1laden eserlerinin karakteristik ozelliginin, oldukga geni§ bir cografi bolgedeki farkll kliltlir etkinliklerinin bi9imlendirdigi 90k yonlOIOk oldugunu soyleyebilirizl3 Osman" imparatorlugu doneminde dokOm teknigi yalll sira d6vme ve oyma teknigi c;:e§itierinin de metal i§lerde uygulandlgl gorOlmektedir. Kabartma, galma, kazlma, oyma (delik-i§i, ajur) kakma, helezonlu vidalama, altln yaldlz kaplama (tombak) savadlama, mine, zincir-i§i, telkari 72 Kayaoglu, I.GOndag; "Maden I~~iliginin DOnO, BugOnO ve Yanni" TOrkiye'de Sanatm BugOnO ve Yannll.Ulusal Sanat Sempozyumu Tebligleri, Beypazan 17, 19 (Nisan 1985), s.441 73 Kayaoglu, a.g.e., s.441 35 (filigre) geklinde slralanabilecek metal i§i tekniklerinin zengin gegitleme!eri ve farkh uygulama bigimleri vardlr. BugOn mOze ve koleksiyonlarda bulunan parc;:alar zengin bir repertuara i§aret etmektedir.74 Osman!! sa ray sanatl artlk uzrnanllk alanlannda yoyunla§tmlrnlg atelyelere hiyerargik yapl ic;:inde padi§aba, vezire ve digerlerine ait i§levler yOl~lenmi§tir. Bu donemde saray sanatmda altm, halk sanatmda ise gOmO§ i§lemeciligi esas olmu§tur. 75 TOrklerin Balkanlardaki egemenligi slrasmda kurulmaya ba§lanan ve c;:e§itli teknikler Ozerinde ba§anll bir gekilde gallgan rnaden sanatl atelyelerinin bulundugu yerle§im merkezlerinin bagmda 'Ustava', 'Petkova', 'OskOp', 'I§tip' ve 'Saraybosna' gelmektedir. Anadolu'da ise 'Gaziantep', 'Kahramanmara§', 'Mardin', 'Diyar;baklr', 'Siirt', 'Malatya', 'Elazlg', 'Erzurum', 'Trabzon', 'Giresun', 'Ordu', 'Sivas', 'Tokat', 'Kayseri', 'Burdur', 'Denizli', 'Muyla', 'Kavaklldere', 'Afyon', 'Kotahya', 'Bahkesir', 'Bursa', 'istanbul', 'Van' ve 'Edirne' Osrnanh irnparatorlugu donerninden beri c;:e§itli teknikler Ozerinde ba§an!i bir §ekilde gah§an geleneksel maden sanatl atelyelerinin bulundugu yerlerin ba§mda gelrnektedir.76 OSl1lanllnlll erken donemini te§kil eden 14.yOzYlla ait rnaden sanatl ornekleri fazla olmamakla birlikte orneklerin bOyOk bir c;:ogunlugunu askeri e§yalar olu§turmaktadlr. Silah, migfer ve mhlar dl§mda az miktarda madeni eser bulunmaktadlr. Fatih Sultan Mehrnet Han doneminde olu§turulmaya ba§lanan Osmanll hazinesi II.Bayezid devriyle daha da zenginle§ir ve degerli rnadenden mamul eserlerin kullanll1lllla ragbeUe bu sOregte artar.77 ~. Ban~!a, H.Orcun; Turk EI Sanatian, KUIl.Bal<.Yay., Ankara, 1988, s.4 ,5 Temizocak, Yllmaz; "Turk Kuyumculugunun DOnO ve BugOnO", TOrkiye'de Sana!m BugOnO ve Yanni, Hacettepe Oniversi!esi I.Ulusal Sana! Sempozyum Tebligleri, !?eypazan, 1985, S.182 ,6 Kayaoglu, a.g.e., s.441 77 Erginsoy, Olker; "TOrk Maden Sana!!" Ba~langlcmdan Bug[me TOrk Sana!l, 1~.Bank.Yay., Ankara, 1993, s.354 36 Bu doneme ait bir ornek Louvre MOzesi'nde kari?lmlza 9lkmaktadlr. 1329 larihli bu bronz vazonun kitabesinde Sultan Orhan'm adl ge9mektedir.78 St.Pelersburg Hermitage MOzesi'nde ise II.Mura! diinemine ail bir pirin9 tas bulunmaktadlr. Ozerinde II.Murad'm Onvan ve admln bulundugu bu eser, 15.yOzYII MemlOk mad en sanatl form ve bezemeleriyle benzerlik gostermektedir.79 Paris Louvre MOzesi'nde kitabesinde Fatih Sultan Mehmed'in adlnln ge9tigi bir ibrik bulumnaktadlr. Bunun yanl slra Kahire Islam Sana! MOzesinde Fatih donemine ait bir ibrik ve vazoya da rastlanlr. Aynl mOzede Fatih Sultan Mehmed'in klzl HatiGe Sultan adml ta:;;lyan bir gOlabdana da tesadOf edilirBO SaYlca azhgmdan soz ettigimiz erken Osmanll maden sanall ornekleri, II.Bayezid donemiyle biraz daha kalabahkla~m. Bu devreye ail eserlere bir ornel~ olarak altm yaldlzh balm bir kandili (Resim 24) gos!erebiliriz.81 Resim 24.11.Bayezid D6nemine Ai! Allm Yaldlzll Balm I ~8 Oney, Gonul; Beylikler Devri Sanatl, Ankara. 1989, s.50 ,9 J;:tginsoy, a.g.e., s.354 BO .. Qri-ey, a.g.I;\., $.50 81 Ergltlsoy, ll.\l.e., s.354 37 Beyazlt Carniinde bulunan ve Ozerinde II.Beyazlt adlnr ta§lyan bu eser, altlgen olup yukarr doyru daralan bir forma sahiptir. Govde ve kubbesinin yan yOzeyleri ajur lekniyinde rumi ve ilaiai rnolifleriyle sOslenrni§ olan aS11 zerninin yanr srra govdenin alt ve Ostonde yine aynl teknik!e olu§turu!mu§ Farsga kitabede Sultan Beyazlt'rn adl, ovOcO soz!er ve duaya rastianrnaktadrr. 15.yy tarihlendirilrni§ olan diyer bir eserde gOrnO§ bir kandildir. Govdesinde sOlOsle yazllml§ bir besrnele ve Nur suresinden bir aye! bulunmaktadlr. Yazi zerninde rumilerle klvrrk daliarrn olu§turduyu bezernelere rast!anmakla beraber orta kls!rnda bulunan rozeller ajur tekniginde klvrrk daliarla sOslenrni§tir (Resim 25)82 Resim 25.15.yy'a Ait GOmO§ Kandil Mirnar Sinan'la botOnle§en onaltrncr yOzY11 sanatrnda Osrnanir Maden Sanatl diger sOslerne sanatlarr ic;;inde olu§umlarr ve geli§imi aC;;lsrndan en onernli devreyi ya§ar. Onbe§inci yOzyrlda geni§leyen ve gOc;;lenen bOyOk 82 0 ney, a.g.e., s.51 38 dev!etlerden biri haline gel en Osmanll Oevleti bu buyuk!ugune kuvvetli merkezi idare sistemi ile ula§ml§tlr. Sanatm yonetiminde de uygulanan bu merkezi sistem, gerek sanatgllarm bir araya getirilrnesi, gerekse Osmanli karakterinin olu§wnundaki senteze ula§lTlada eiken unsur olrnu§tur. Bu yUzYllda geli§en §ehirle§menin yam slra, orgUtienen esnaf te§kilatmdaki dUzenleme ve kendi igindeki uygulama sistemi lirettikleri eserlerle belirlidir. Onbe§inci yUzYllda geli§en Osmanl! Maden Sanatl, tamamen senteze ula§ma noktasma onaltinci yUzYllda ula§lr. Bu geli§me diger sanat dallannda oldugu gibi rnaden sanatmda da ozellikle sUslelTle yonUnden bir saray ekolUnUn varllgma i§aret etmektedir. Kaynaklarda ve Ehl-i Hiref defterlerinde, sa ray iginden ve dl§mdan saraya hizmet veren onemli saYlda maden ustalannm isimlerine rastlanmaktadlr. Onaltmci yUzYlldan gUnurnUze ula§an eserlerdeki form, sUsleme leknik ve malzerne yonUnden orlak ozellikler, bu eserlerin belli merkezlerde ve atelyelerde yaplldlgl anla§llmaktadlrB3 Yavuz Sultan Selim!e blrlikte Osmanll hazinesine dahll ediien Safavi (1514) ve MemlUk (1516) hazinelerinin sagladlgl imkanlann geni§ligiyle, bu daneme ail degerli madenden mamul e§ya saYlslllln arttlgl gaze yarparB4 16.ylizYII maden eserleri allm, glimli§, balm, pirinc;:, lulya, demir ve az miktarda da tuny madenlerinden yapllml§tlr. Eserlerin sOslemelerinde; kazlma, c;:alma, kabartma, yaldlz, telkari, ajur, ta§ kallma, tomball tekniklerini gazlemlemek mlimkUndUr. GUmU§ savatlama ve kakma tekniklerinin kullalllmmda bir azalma goruIUrB5 Bu doneme ait eserler ic;:erisinden cevahirli (Murassa) eserler onemli bir bolUmU olu§turur. Altm ve gOmO§ eserler Ozerinde rastlad!glm!z degerli ta§larla yap!lml§ kailmalarda, zUmrut, firuze, lal, kehribar, zebercet gibi degerli ta§lar kullamlml§tlr. Altln ve gUmU§ eserler dl§mda, demir aynalar, 83 Tarcan,Y!lmaz; "16.yuzy!1 Maden Sanat!", Antika (Yrl 1987), s.14 84 Erginsoy, OilIer; "TOrk Maden Sanatr" Ba~langrcrndan Bugune TOrl( Sanatr, !~.Bank.Yay., (Ankara, 1993), s.355 Bodur, a.g.e., s.355 39 <;:elik migferler, klil<;:lar, han<;:erler, deri kitap kaplan, tutya, ye:;;iI ve parselen eserlerde degerli ta:;;larla bezenmi§lerdir.86 Osmanlilara ait eserler uzerinde gordugumuz suslemelerde, Sel<;:uklu duneminin aksine insan ve hayvan figurlerinin kullanllrnarnasrna itina gosterilmi:;;tir. Suslemelerde kullanllan motifler; hatai, <;:i<;:ek, gonca, saz ve yaprak, butut, rumi, gul, lale, karanfil, :;;akaYlk, u<;: benek ve tugralar yazi olarak slralamak mumkundur. Sultan I.Suleyman Cagrnrn bir refah donemi oldugunu goz onune alrrsak, saray hazine ve tefrisinin hatta nisbi olarak sosyal bunyenin bolluk ve varlik i<;:inde oldugu kabul etmek gerekir. Bu donemde elde edilen zengin gumu:;; kaynaklan ve ticare! kervanlanyla la:;;lnan altrn ve klymetli ta:;;lar kuyumculuk sanatrnda te!?vik edici bir faaliyet ile seviyeli kreasyonlar dogmas rna yol ac,;ml!?tlr. Altln, gumu:;;, klymetli ta:;; ve ipek gibi kuma!?lann kullanlmrnda dinin gelirdigi sHllrlamalar <;:e§itli yorurnlarla daha llimll bir bic,;imde uygulanml:;;tlr87 Kuyumculuk lirlinlerinin ye:;;itlerinde ise belirgin bir art!:;; gozlenebilir. Bu dogaldlr, zira geleneksel teknik ve lUrlere ozellikle Avrupa topraklannda imparatorluga yeni katllan btilge ve ulkelerde ya!?ayan toplumlann birikirnleri de eklenmi§tir. 8U1un bunlara ragmen saray ve <;:evresinin kllilandlgi kUYllmculuk lirOnleriyle halkrn kullandlklarr arasrnda belirgin farklar bulunmaktadlr. Sa ray kadrnlarrnrn, yuzuk, bilezik, kupe gibi takl ihtiya<;:lanyla gunluk kullanlm e:;;yalan (matara, ma!?rapa, gulabdan, buhurdan vb.) ise Ehl-i Hiref kuyumculan (zergeran) ile istanbul kuyumculan taraflndan imal edilmekteydi. Bu arada yalnlz saray c,;evresinde degil, zengin ve varlrklr ki:;;ilerin konaklannda da moda halinde kullanllan Cin porselenlerine zaman zaman eklenen maden ve klymetli ta!? aplikasyonlannl da kuyumculuk lirunleri olarak gormek gerekir. Bazl minyalUrlerde a<;:lk<;:a gorulen bu eklemeler, porselen e:;;yayl hem suslemekte hem de istenen fonksiyona hazlr dUfuma getirmekteydi. Aga<;:, kuma!? ve deri uzerine 86 Erginsoy, a.g.e., S.356 87 TOrkogJu, Sebahattin "Kanuni Sultan SOJeyrnan t;agl I BB TlIrkoglu, Sebahattin "I Resim 26.T.S.M'de Sergilenen III.Murat Ad 111 a Tarihli Kabe Kilidi Kanuni donemine ait diger bir esere de yine Topkapi SaraYI mOzesinde rastiamak!ay!z. Armudi bir forma sahip olan bu tombak sancak aleminde tombak tekniginin uygulamaslI1da rastlanan oyma ve I,azlma teknikleriyle sOslenen zeillin Ozerine 24 ayar a 11111 111 eritilerek civayla birle!?tirilmesi yonlemiyle elde edilen tombak maizeillesinin (malgama) sOrOlerek ale?e tutulmasl usulOyle SIVI ala?lmln iyindeki civanll1 UymaSI ve altll1 kaplaman!tl zeminde sabitlenmesini sag!anml!?llr. 80ylece uygulanan leknik tombak teknigi olarak adiandlrllllll!?tlr (Resilll 27). Tekniklerinde sOslenmi!? bolUmlerle beraber, sOlOs oymall bir kitabesi ve aym teknikle elde edihni? rumi bezemelere rastilyoruz BO 90 Erginsoy, a.g.e., 5.354 42 Resim 27.l (Resirn 28) .91 Resim 28.T.M.S'de Sergilenen Tornbak Ayna 91 Ergmsoy, . 8.g.e., s. 3"7" 43 17.yuzYII maden eserleri genel karakterleri itibariyle 16.yuzYII klasik iislubun 6zelliklerini yansilir. Bu d6nemde altm, giimii§, piriny, balm madenlerinin yam slra yer yer tuny esere de rastiamaktaYlz. Bu d6nerne ail eserler geneliikle gOnlOk kuliannn amayll olarak yapllml§lardlr. Bu yiizYlhn ortalarlna dogru yava§ yava§ hissedilmeye ba§layan Avrupa etkileri sonucu, klasik forrn ve rnotiflerle birlikte Batl etkili motif ve formlarla da kar§lla§lrlz. Bu d6nemde en sevilen siisleme motifleri gOI, lale ve diger yiyeklerden olu§an buketlerdir. Bu yiyeklerin i§leni§inde noktalama, tarama gibi degi§ik tekniklerle verilmeye yah§llan detinlik fikri batl sanalrnrn etkilerini ta§Ir.92 Turk Is!am Eserleri MOzesi'nde rast!adlg!mlz ~adlrvan forrnunda bir giimO§ buhurdan (Resim 29) forrnunun 6zg0nlOgOyie d6nem eserleri araslnda dikkat yekici bir eserdir. Resim 29.T.i.E.M.'de sergilenen gCrrnu~ buhurdan Topkapr Sarayl MOzesi'nde gOrnO§ten mamul levha §eklinde bir alem (Resirn 30) bulunrnaktadlr. Eserin Ozerinde IV.Mural'm isrni blJlunrnaktadlr. 92 Tezcan, IIOlya-Turgay; TOri, Sancak Alemlen, A.K.M.Yay., Ankara, 1992, s.68 44 .Ah~ap bir kahbm iki yllzune yer!e~tirilen gumu~ !evhalarda on yuzdeki levhanm kenarlan geriye katlanarak kapatllml§ ve levhalar birle§tirilmi§tir. Kazlma teknigiyle olu~turulmu~ olan be§ satJr yazi yazilml~tlr. Salirlar, <;:ifle konlOrlerle aylllrnl~llr. 93 Resim 30.T.E.M.'de Sergilenen GOmoi? Alem 17.yDzYlldan ka!an parga!ar arasmda, Sultan Ahmet TOrbesinde bulunan, gOmO~ ve tunc;:tan yapllml§ delik i§i ve kazlma ile sOslenrni§, birinde merhum Sultan f\hmet Han, digerinde Baydat Fatihi Sultan Murat (1640) yazisl ve tarihi bulunan, ~amdanlar Istanbul T.I.E. MOzesinde yer alan 1624 tarihli Sultan Osman donemine ait glimli§ Ozerine kazlma ve allin yaldlzla bezenrni§ buhurdan, delik i§i, oyrnamn da ba§anyla 93 Tezcan, HOlya ve Turgay, a.g.e., s.100 45 uygulandlg! ortaya koymak!adlr. Ote yandan kazlma teknigiy!e bezenmi~ gUmU§ kaplama Uzerinde 1619 tarihi ve "el Sultan Ibn Sultan el Sultan Osman" yazisl bulunan rahle ile Sultan I.Ahmet done mine ait gUmU§ kaplama Kur'an rnuhafazasl kaplarnanm begeni kazandlgllli gostermektedir. Aym yUzYlldan ka!an gOmO;; Ozerine altm yaldlzh, kabartma delik i;;i (ajur) teknigiyle sUslenmi§ Sultan Ibrahim 1,lan donemine ait Kabe kilidi yanl slra e§siz bir par~a mine ve kahpla ~akma teknigiyle yapllml§ asma duvar saati ile bulugut imzasml ta§lyan kazllna, ajur teknikleriyle sUslenmi§ bir ba§ka saat, bir par~a Uzerinde birden fazla teknigin kullamldlgml gostermektedir. 94 17.yUzYlhn ikinei yansmda ba§layan batl etkisi 1S.yUzYllia birlikte kendini iyice goslermeye ba§laml§llr. Sultan III.Selim ve II.Mallmut donemlerinde bu sUre~ dalla da hlzlanml§tlr. 19.yUzYII sanalmda bu sUreein elkisi ~ok daha bariz bir hal alml§tlr. 18. ve 19.yUzYlliarda altm ve gOmtii;; gibi madenlerde kakllml;; olarak rastladlglmlz ta§lann degi§erek bu donemde yakut, zUmrut vs. ta§lann yerine elmas, inei ve mercanlann aldlgl garlillir. Slislemede kullamlan motinerde ise; kabarlma gUller, ~i~ekli gilandlar, kurdeleler, fiyonklar aglrhkh olarak I(ullallllml§tlr. SOsleme tekniklerinde ise altm ve gOmO§ eserlerde gardUgOmOz kalemkar i§i kabartmaclhk yerine kahpla c,;akma teknigi kullallllml§tlr. Aynca 16.yUzYllda yuvarlak u~lu kuyumcu kalemiyle olu§turulan (kumlama) kU~Uk noktalarla doldurulmu§ zeminler bu donemde lIrlllh u~lu kalemlerle zikzak !latiar olu§turularak kolayca doldurulmu§tuf. 17.yUzyll sonlannda dUz 9igeklerle laranml§tlr. 18.yuzYllda zeminler genelde bo§ blrakllml§tlf. I§c,;i!igin kolayhgma ugra§lldlgml gozledigimiz bu donemde kalilenin hayli du§togu bir gergeklirB5 18.yuzYllda altm ve gumU§ eserlerde bir azalmanm oldugu gaze ~arpmaktadlr. Allm ve gUmu§ eserlerin yerine daha ~ok tombak eserler yapllml§llr. 8a§la kapkacak olmak Ozere legen, ibrik, hamam tasl, kandil, 9' Ban~ta, a.g.e., 5.91 95 Tezcan HOlya-Turgay, a.g.e., 5.69 46 buhurdan, gulabdan, sefertasl, kase, ocak yai?magl, minarelerde, cami, torbe, medrese gibi binalann kubbelerinde, gadlr ve sancak alemlerinde, barutluklarda vs. birgok formda tombak eserlere rastlamak mOmkOndOr96 18.yOzylidan kalan pargalar arasltlda III.Ahmet'in tugrasl bulunan, yer yer altm yaldlz ve kazlma teknigi ile bezenmil?, gOmOI? kemer, aynl tugraYI tai?lyan, kaZima teknigi ile bezenmil? kapakl! gumui? ibrik, usta!ann teknik maharetini gostermektedir. Altln yaldlzll baklr (tombak) Ozerine Sultan I.AbdOlhamid'in oglu $ehzade Mehmet'in torbesine vakfedildigi yazllrnl§ olan kapakh, kazlrna teknigi ile bezenrni§ ma§rapa ile Gonca Hatunun Ayasofya Camline vakfl oldugu yazll! bulunan 1708-9 tarihli lale formlu mum!uga sahip o!an piring <;amdan ustalann degi<;ik metal!erle uygulamalar yaptlklannl ve tombak i§inde ba§anl! olduklannl gostermektedir. Ku§kusuz bu yOzYlla ait en degerli pargalardan biri anceieri IV.Murat oldugu dO§OnOlen ancak IIUviuslafa'ya ait olan zlrhllr. Elmas, yakut I~abl altm plal~alarla bezenmi§ olan bu zlI'hln kol va yaka agz!I1a altmdan 0lu9turulmu9 olan tel gegirilmi9tir. KOgOk ge!!k halkalardan zindr i§i ile yapllml§ olan bu pan,;a Istanbul Topkapi SaraYI MOzesindedir.97 TOrk Islam Eserleri MOzesinde 18.yOZYIIIIl ba§lafllla ail bir ibrik legen taklml ve bir buhurdan (Resim 31) bulunmaktadlr. AYIll mOzecfe 1784 tarihli bir tornbak tepsi ise tamarnen batl etkisindedir.98 Resim 31.T.l.E.M.'nde Sergilenen Ibrik, Legen, Buhurdan Taklml :~ Tezcan, HOlya-Turgay, a.g.e., 5.68 Ba[l~ta, a.g.e., 5.82 98 Ergm50y, . a.g.e., 5.~~61 47 19.yOzYlldan kalan gok saYlda metal e§ya onceki yOzYlliarda kullamlan tekniklerin uygulandlglnl ancak altm yaldlzlt balm (tombak), kabal!rna (repousse), savatlarna, mine, lelkarinin yanl slia gOnlOk gereksinirnleri kar!;>llayan baklr i!;>i tekniklerinin aglrllk kazandlglnl gostermektedir. GOnOmOze ula§an ornekler araslnda III.Selim'in tugraslm ta§lyan. ernzigi ve kulpu, burma tekniginde gall§llml§ gOmU§ ibrik, kabartma teknigiyle yapllrnl§, II.Abdulhami(J'in tuglaslnl la§lyan gOrnO!;> ask I ve I~abartma teknigi uygulanml!;>, aynl tugraYI ta~lyan gCimO!;> aynalar ve Osman!! Aganm sofai hassa ocagma vakfldlr yaz!s! ile '18" 8 tarihi yer alan, altm yaldlzli bakrr (tombak) kapakli kase, kabartma tekniginin gOrnO§ yanl slra tornbakli ornekler arasmda da kullanlldlgma ve yayglnligma i!;>are! etmektedir. Bu arada bir grup ka~ik, hamam tasl, ayna vb. gibi e!;>yalarda kar§lmlza y!kan tugra formunda damgalar, garanti belgesi niteligi ta§lrnaktadlr. Kalan pargalar arasrnda Topkapi SaraYI MOzesindeki 1273 (1856 M) tarihli Abdulrnecit donemine ait ta§larla bezenmi§ I 99 Ban~ta, a.g.a., S.93 48 bi!eziklerdir. Bu bileziklerin yanl sira yiyeklerden olu!ian slislemeler basllarak kahpla yapllml§ olan altm bilezikler gozden kaymamaktadlr. 100 19.ylizYII maden i§leri arasmda rastladlglrmz diger bir teknikte teikaridil. Mezopotamya ve eski Mlslr metl§eli oldugu sanrian bu tekrrik, buralardan Uzak Doguya ve Anadolu'ya yaYllml§tlr. Anadolu'da Mardin'in Midyat i!yesinde geni§ bir i§lenme a!am bu!mu§ olup E!az!g, Diyarbak!r, Erzurum, Trabzon, Bursa vs. merkezlerde de i§lenmi§tir. Daha sonra bu teknikle tanl§an Istanbul atolyeleri, onemli telkari eserleri Oretmi§lerdir. 101 19. ve 20.yOzYII ba§larrnda altlll ve g0ll10§le elde yaplhlll§ olan bil grup zincir aYlrt edilmektedir. Geymi§indeki ustallkh i§yilikle mOcevherler arasmda ayrr bir veri o!an "kostek" olarak isimlendiri!en bu zincir!erin, yuvarlak ve yassl olmak Ozere ba§hca iki tipi vardlr. 20.yOzYllda toren e§yasl dl§lnda kullanrlan bakrrrn, dokme ve dovme ile yapllml§ zengin ornekleri vardlr. 102 GOnOmOz maden sannlinda geleneksel form ve tekniklerde OrOnler verilmeye devam edilmekle birlikte teknik ilerlemelere bag!! olarak fabrikasyona dayalr bir Oretimde soz konusudur. Boyle bir kolayhk sonucu biryok alanda kullanllrr hale gelen madenin sanatla olan baglnm kopmaml§ olmasl sevindirici bir durumdur. GOnOmCrz kuyumculuk sanatl nlanmda da tekni!~ bir ilerleme saglanml§ olmasma ragmen, tarihte kuyumculuk merkezi olarak tilnlnmr§ olan merkezlerin yogunda hala geleneksel form ve tekniklerde eserler Crretilmektedir. Fabrikasyona dayall Crretilen kuyumculuk sanatl ornekleri bir moda olgusuyla birlikte kullanlma girmesinden dolaYI formlar gabuk ve o!gunla§madan degi§mekte ve esteti!1 niteliklilik aylsmdan yeter!i tasanmlara fazla rastlanmamaktadrr. Geleneksel form ve desenlerin olu§turulmasmda had safuaya ula§ml§ bir bozulma soz konusudur. Taklit edilen formlan sCrsleyen motiflerin aS11 ozelliklerini kaybettikleri, yogu zaman bir geryek olarak kar§lmlza Ylkmaktadlr. 100 Bafl~ta, a.g.6., 5.93 101 T6zcan, HOlya-Turgay, a.g.6., 5.69 102 Bafl~ta, a.9.6., 55.101-102 49 II.BOU.!M I{UYUMCU ATEL YES iN DE I{ULLANILAN ARA~ GERE~LER 2.1.Erzurul11 l\uyul11cu Atelyelerindeld l{uyul11cu Tezg<1hl<1r1 ve Atelye DizaYIli (~izil11 1) 1L-______.•.. __ ...... _ ...•...... ' ...___ .__ ._-'" ~izim 1.Kuyulllcu TezgElfllrlf"l ve I\telye Di1i1YIlI