Xaver Froelich Geschichte Des Graudenzer Kreises [Historia
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Xaver Froelich Geschichte des Graudenzer Kreises [Historia powiatu grudzi ądzkiego] Graudenz 1868 [fragment] Tłumaczenie z oryginału niemieckiego: Adam Wolnikowski Rękopis tłumaczenia polskiego przygotował w formie drukowanej: Marek Szajerka Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Grudzi ądzu Grudzi ądz 2009 Xaver Froelich, Geschichte des graudenzer Kreises , Graudenz 1868 [X. Froelich, Historia powiatu grudzi ądzkiego, Grudzi ądz 1868], s. 1-31 i 84-156. Wydruk na podstawie r ękopisu tłumaczenia Adama Wolnikowskiego, dokonanego przypuszczalnie w 1 połowie lat 50 XX w. R ękopis tłumaczenia odkryła Janina Guniewicz w latach 90. XX w. w Archiwum Pa ństwowym w Toruniu Oddział w Grudzi ądzu (obecnie nieistniej ącym). Wersj ę drukowan ą przygotował Marek Szajerka. Podany tekst posiada charakter roboczy i popularnonaukowy. Jego celem jest przybli Ŝenie dorobku badawczego X. Froelicha szerszemu kr ęgowi osób zainteresowanych histori ą Grudzi ądza. Nie wszystkie przypisy zostały przez A. Wolnikowskiego przetłumaczone. Numeracja stron odpowiada stronom oryginału niemieckiego. W nawiasach kwadratowych podano alternatywy nazw oraz wersji tłumaczeń. M. Szajerka Wst ęp I. Cz ęś ci składowe powiatu i historyczny pogl ąd ich składu. Są trudno ści, aby historie w ramach poszczególnych powiatów uj ąć , dlatego, Ŝe one dopiero w nowych czasach granice otrzymały i pierwotnie cz ęsto z nienale Ŝą cych cz ęś ci zaokr ąglone zostały. Tak samo było i z grudzi ądzkim powiatem. Za czasów poga ńskich Prus tworzyła rzeka Ossa albo Mokra, zachodnia granic ę tego obszaru, który od głównego miasta [Chełmna] Chulmno lub Colmen otrzymał miano ziemi chełmi ńskiej i dzielił tera źniejszy powiat grudzi ądzki w jedn ą wi ększ ą nale Ŝą cą do ziemi chełmi ńskiej i jedn ą cz ęść mniejsz ą, nale Ŝą cą do Pomorza (Pomesanien). Ta granica pozostała, gdy ksi ąŜę Bolesław Chrobry lub tak zwany Waleczny z Polski w roku około 1015 s ąsiednie Prusy na skutek wojny zaj ął a obszary a Ŝ do Ossy (castelania culmensis) ujarzmił a po środku tej rzeki pami ątkowy słup osadził, jako znak, Ŝe te ziemie zaj ął w posiadanie. Dzika, prawie Ŝe bezdro Ŝna cz ęść po przeciwnej stronie Ossy zast ąpiła mury ochronne przeciw zwyci ęsko post ępuj ącemu polskiemu panowaniu. W roku 1206 przechodzi ziemia chełmi ńska w posiadanie ksi ęcia Konrada Mazowieckiego, który przej ął t ę ziemie zniszczona i zdziczał ą, bo poga ńscy poprzednicy i s ąsiedzi przez cz ęste napady prawie Ŝe wszystkie tam zało Ŝone wsie zniszczyli. W roku 1222 odst ąpił Konrad Mazowiecki *)1 te ziemie biskupowi 1 *) Z powodu nazw miejscowo ści powiatu grudzi ądzkiego warto ten dokument dokładnie poda ć do wiadomo ści. Gdyby nie odpowiadały doniesienia i najwa Ŝniejsze dokumenty w sprawie odst ąpienia ziemi chełmi ńskiej dla Zakonu ści ślejszym granicom historii powiatu, to autor jest ego zdania, Ŝe z tej przyczyny nie mógł obej ść , bo powiat grudzi ądzki władał polskim i niemieckim j ęzykiem i w śród nich jeszcze dzi ś zachodz ą ró Ŝnice zda ń co do jako ści obszaru, który Zakon otrzymał i Ŝe istnieje prawo natury, dla którego on te ziemie w posiadanie wzi ął. Puste twierdzenia, bez dowodów s ą niewystarczaj ące. Aby skład słów dokumentach tak donie ść , jak uznane niemieckie i polskie źródła podaj ą, s ą nast ępuj ące: Excerpte, [wyci ąg z rachunku , z ksi ęgi handlowe], z Dregersa, Codex Diplomaticus Pomeraniae (Bd I S.106 ff) i Dogiel s Codex Diplomaticus Poloniae (Bd IV) pod specjalną wzmiank ą odchyle ń uj ęte. Dla czytelnika nie znaj ącego j ęzyka łaci ńskiego s ą doł ączone tłumaczenia. Dokument darowania przez Konrada Mazowieckiego do biskupa Chrystiana brzmi: In nomie santce et individue trinitais, amen. Ego W imi ę Świ ętej i Niepodzielnej Trójcy, amen. Conradus, dei gratia dux Masovie et Cuyavie notum Ja Konrad z Bo Ŝej Łaski ksi ąŜę Mazowsza i Kujaw facio omnibus fidelibus tam presentibus quam futuris, oznajmiam wszystkim teraz i pó źniej Ŝyj ącym, quod venerabili domino Christiano wierz ącym chrze ścijanom, Ŝe wielebnemu Panu Chrystianowi, 1 2 Chrystianowi, gdy jego d ąŜ enia, aby te ziemie uratowa ć dla chrze ścija ństwa nie odniosły skutku, za wspóln ą narad ą ze swoimi przynale Ŝnemi w roku 1230 odst ąpił Zakonowi Niemieckiemu na własno ść . W wszystkich dokumentach, które dotycz ą oddania 2 Episcopo Prussie et suis successoribus pro eo quo ...castrum pierwszemu biskupowi Prus, jak i jego Colmen (Dog. Culmense)per multom annos a Prutenis nast ępcom za to, Ŝe on zamek Colmen (Dog. destructum et totaliter deso latu reedificare cum jus bona Culmense), który przez wiele lat przez Prusów voluntate permisit, partem predicti Colmensis teritorii: był niszczony, z własnej dobrej woli odbudował, quondam castra Grudenc, Wabsko, Coprinen, daruj ę cz ęść chełmi ńskich obszarów, jak dawne (Dog:Koprywno) Willisas (Dog:Wilczylas) Colno, Ruch zamki Geaudenz,, Wapcz, Engelsburg, Wielsons, (Dog: Ruck), Rysin (Dog: Kyszin), Glamboki (Dog: Cöln, Ruch (?), Rysin(?), Glamboki (?), Gł ębokie), Turno, Pin, Ploch (Dog: Plotch) cum omnibus Turno(?), Pin (Pien (?), Plotch (?) oraz wszystkie forum villis et attientiis cum utilitate libera et cum jure wsi i przynale Ŝno ści do dowolnego u Ŝywania ducalii in remissionem peccatorum meorum liberrime z prawem zwierzchno ści bez Ŝadnych ogranicze ń donavi. Dedi etami sibi (!)in eodem dominio Colmensi na odpuszczenie moich grzechów daruj ę. centum villas ac possessiones et hereditates cum earum Temu samemu dałem w ziemiach chełmi ńskich attientiis jure predictorum castro rum. Quarum possesionum 100 wiosek, posiadło ści i dziedziczne ziemie et villiaru villas istas ad presens confero, vide z cał ą przynale Ŝno ści ą na tych samych prawach licetCoselko,Naroszne(Dog:Narosine)Mirshe(Dog:Mirsche), jak zamki. Z tych posiadło ści i wiosek wymienia Harnese, Bolimino (Dog: Bolmuno), Ostromerli (Dog: si ę nast ępuj ące: Coselko (?), Naroszne (?), Ostromeres), et omnes Villas quasi comes Syro circa Mirsche (?), Harnese (Czarse ?), Bolimino Colmen habuit,Dreg:Sameko, Lenis, Groszino, Tuseph, (Bolimin), Ostromeres (Ostromecko), równie Ŝ Kelz, Dambenes, Selnowis, Postolko, Pontzino, Buc, wszystkie wsie, które komes śyro wokoło Pojesch, Cerdeche, Vnizhe, Parchenne, Gelenz, Gleschowar, Chełmna posiadał, Ostrowith, Dog: Samek, Renig, Croscino, Pasceno, mianowicie Sanek (?), Renis (Rinsk), Croscino Wetzwino, Benkono, Glonino, Polansche, Nenaugenz, (Kruschin), Pasceno (?), Wetzwino(?), Wnyslaw Nedalyno, Crobno, Tuseph, Kelz, Dambens, Selnovis, (Unislaw), Benkono (Bienkowken ?), Glonino Postolko, Pozino, Duc, Pojesib, Cerdeche, Uinzhe, (?), Polansche (?), Renaugenz (?), Redalyno (?), Parchenne, Gelez, Gleszowar, Ostrowick omnesque Crobno (Grubno), Tuseph (s.h. Onieph Kiewo), hereditates meas circa Loram cum earum attientiis (Dreg:et Kelz (Kielp?), Dambens (Debeznz), Selnovis omnes villas meas circa silva Gruch et omnesmeliores villas (Sellnowo), Postolko (?), Pontzino (?), , Buc (?), meas et hereditates cumearum attinentiis) usque ad centum Pojesch (?), Ceredche (?), Vnizhe (?), Parchenne hereditates in Colmensi terra cum omni libertata contuli. Ut (?) Gelenz (Jeleniec?), Gleschowar (?), Ostrowith autem predicti episcopi Prussie ad reedificandum castrum (Ostrowitt) Colmen bona voluntas Do tego z cał ą swobod ą oddaj ę wszystkie moje et consensus accederet,(Dog:reverendus) dominus Geschko maj ątki dziedziczne około Lory i ich episcopus Plocensis cum suocapitulo de Tarnowo (Dog: przynale Ŝno ści, jako tez wszystkie moje wioski Carnowo)et Paparso (Dog: Papowo) et de omnibus villis et około lasu Gruch, dalej wszystkie moje lepsze possesionibus et de omni juretam spirituals quam temporali, posiadło ści i maj ątki dziedziczne z wszelkimi quod idem episcopus et suum capitulum In predicto przynale Ŝno ściami, tak aby 100 dziedzicznych Colmensi dominio olim habuerunt, vide licet ab eo loco ubi posiadło ści w ziemi chełmi ńskiej z cał ą swobod ą Drwenza de Prussia egreditur juxta terminosPrussie in zostały przekazane. Ossam et sic inferinus per Ossam in Wislam et sic per Aby dalszej rozbudowie zamku Colmen dobrej woli biskupa pruskiego nie zabrakło, zrezygnowali ze swoich praw: wielebny pan Geschko, biskup płocki i jego kapituła z Tarnowa ( Dog: Carnowo) i Paparaso (Dog: Papowo) i wszelkie przynale Ŝno ści wioski i posiadło ści, jako biskupowi i jego kapitule dawniej w granicach ziem chełmi ńskich, tam gdzie Drw ęca z Prus wyst ępuje, pocz ąwszy do Ossy post ępuje i w dół do Wisły, 2 3ziemi*)4, jest oddana ziemia chełmi ńska lini ą zamkni ętą, która przez rzek ę Drw ęcę, z tego miejsca, gdzie rzeka Drw ęca opuszcza niemieckie (Marken), a Ŝ do Wisły i dalej przez Wisł ę, aŜ do miejsca, Wislam sursum (usque) ad Drewanzam et sic per nast ępnie w gór ę Wisły, a Ŝ do Drw ęcy w gór ę, a Ŝ do Drewanzam sur sum ad locum ubi Drewanza egerditur wypływu, przynale Ŝne duchowne i świeckie prawo na de Prussia ad episcopatum sepedicti Episcopi korzy ść przez biskupa Chrystiana, zawiaduj ącego resignarunt ... Acta sunt hec in Lonii Anno ab diecezj ą [biskupstwem] zrzekam si ę. Omawiano w incarnatione domini MCCXXII nonis Augusti ... Lonis roku 1222 po Narodzeniu Chrystusa 5 sierpnia. 4*) Kolejno ść dokumentów jest nast ępuj ąca: 1222 5.08. Ksi ąŜę Konrad Mazowiecki i biskupstwo płockie daruj ą jedn ą cz ęść ziemi chełmi ńskiej z wszelkimi prawami biskupowi Chrystianowi. 1223 Papie Ŝ Honoriusz III potwierdza t ą darowizn ę. 1223 30.07. Ksi ąŜę Konrad Mazowiecki daruje biskupowi Chrystianowi wioski Szarno, Rudko i Tuschino. 1226 14.03. Cesarz Fryderyk II nadaje niemieckiemu zakonowi i ich mistrzowi Hermanowi von Salza te Ŝ ziemie nale Ŝą ce do dolmen, jako i inne obszary, które ksi ąŜę Konrad Mazowiecki Zakonowi obiecał, równocze śnie i te ziemie, które Zakon z dopustem bo Ŝym w Prusach zdoby ć miał z zwierzchnictwem nad górami, dolinami, rzekami, jeziorami, wolne od wzajemnych przysług, poniewa Ŝ te ziemie pod panowanie cesarstwa podlegaj ą. 1228 23.04. Konrad Mazowiecki daje zakonowi niemieckiemu t ę ziemie Chełmna bez wszelkich zastrze Ŝeń w zawsze trwaj ące posiadanie i własno ść . 1228 3.05. Biskup Chrystian deklaruje , Ŝe przez powy Ŝsz ą darowizn ę niemieckiemu zakonowi z ich zgod ą w wszystkich posiadło ściach ziemi chełmi ńskiej przypadłych, którymi Konrad jeszcze dysponowa ć mógł.