Analiza "Twardych" Zasobów Kulturowych I Historycznych

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Analiza "twardych" zasobów kulturowych i historycznych

Analiza dotycz ąca obszaru LGD została wykonana przez:

INNOVA CONSULTING Paweł Szameta ul. śółkiewskiego 31, 87-100 Toru ń Tel. (56) 65 102 11/12, (56) 475-45-50/51, Tel./fax. (56) 622-00-95 e-mail: [email protected] www.innova.net.pl

Autorzy: mgr in Ŝ. Grzegorz Osowicki mgr in Ŝ. Wojciech Osak

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestuj ąca w obszary wiejskie Operacja, maj ąca na celu wykonanie bada ń dotycz ących obszaru obj ętego LSR Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER

1 SPIS TRE ŚCI

Wst ęp ...... 3 1. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki ...... 4 2. Analiza obszaru wchodz ącego w skład Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki ...... 7 2.1. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze ...... 9 2.2. Uwarunkowania infrastrukturalne i przyrodnicze...... 14 2.3. Uwarunkowania historyczne ...... 18 3. Definicja, znaczenie i ochrona zasobów kulturowych i historycznych ...... 20 4. Identyfikacja i charakterystyka „twardych” zasobów kulturowych gmin tworz ących Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki ...... 25 4.1. Gmina Boniewo ...... 25 4.2. Gmina Brze ść Kujawski ...... 33 4.3. Gmina Choce ń ...... 55 4.4. Gmina Chodecz ...... 63 4.5. Gmina Fabianki ...... 68 4.6. Gmina Izbica Kujawska ...... 74 4.7. Gmina Lubie ń Kujawski ...... 85 4.8. Gmina Lubanie ...... 90 4.9. Gmina Lubraniec ...... 93 4.10. Gmina Włocławek ...... 102 BIBLIOGRAFIA ...... 113

2 Wst ęp

Analiza „twardych” zasobów historyczno-kulturowych obszaru Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki obejmuje gminy: 1. Boniewo 2. Brze ść Kujawski 3. Choce ń 4. Chodecz 5. Fabianki 6. Izbica Kujawska 7. Lubanie 8. Lubie ń Kujawski 9. Lubraniec 10. Włocławek

Niniejsza analiza ma za zadanie okre ślenie dokładnego stanu ilo ściowego i jako ściowego posiadanych zasobów kulturowo-historycznych, znajduj ących si ę na obszarze Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki. Głównym celem jest okre ślenie stanu technicznego tych zasobów, zakresu koniecznych do wykonania prac, mo Ŝliwo ści zabezpieczenia lub nadania obiektom nowych funkcji zwi ązanych z rozwojem turystyki lub innych dziedzin społeczno-gospodarczych. Dzi ęki opracowaniu mo Ŝliwe b ędzie okre ślenie koncepcji renowacji obiektów, poprzedzonej analiz ą atrakcyjno ści i przydatno ści obiektów dla wykorzystania w procesie rozwoju LGD. Dzi ęki analizie mo Ŝliwe b ędzie te Ŝ okre ślenie, które z obiektów powinny by ć obj ęte renowacj ą priorytetowo ze wzgl ędu na swój zły stan techniczny lub ich atrakcyjno ść dla rozwoju turystyki. Przy opracowaniu przeprowadzono konsultacje konserwatorskie i eksperckie.

3 1. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki

Lokalna Grupa Działania posiada status prawny stowarzyszenia, działaj ąc pod nazw ą Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki i zrzeszaj ąc obecnie 52 członków z sektora społecznego, gospodarczego i publicznego (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 1. Struktura LGD L.p. Nazwa sektora Ilo ść członków Udział poszczególnych reprezentuj ących dany sektor sektorów w LGD 1 Społeczny 36 69,2% 2 Gospodarczy 6 11,6% 3 Publiczny 10 19,2% Sektor społeczny i gospodarczy 42 81,0% razem: Źródło: opracowanie własne..

LGD nieustannie zach ęca mieszka ńców, instytucje sektora publicznego, prywatnego oraz organizacje pozarz ądowe do wzi ęcia udziału w podj ętej inicjatywie i wst ępowania w szeregi Stowarzyszenia. Obszar Lokalnej Grupy Działania obejmuje dziesi ęć gmin: Boniewo, Brze ść Kujawski, Choce ń, Chodecz, Fabianki, Izbica Kujawska, Lubie ń Kujawski, Lubanie, Lubraniec i Włocławek. Powierzchnia LGD wynosi 1 246 km2, co stanowi 6,93% powierzchni całego województwa kujawsko-pomorskiego. Najwi ększ ą powierzchni ę na analizowanym obszarze zajmuje gmina Włocławek (17,6%), a najmniejsz ą gmina Lubanie (5,53 %) – por. poni Ŝsza tabele.

Tabela 2. Gminy miejsko-wiejskie wchodz ące w skład LGD Lp. Nazwa gminy Powierzchnia w km² Liczba mieszka ńców w osobach 1 Brze ść Kujawski 150 11.177 2 Chodecz 122 6.466 3 Izbica Kujawska 132 8.132 4 Lubie ń Kujawski 151 7.554 5 Lubraniec 148 10.194 Źródło: GUS, 2006.

Tabela 3. Gminy wiejskie wchodz ące w skład LGD Lp. Nazwa gminy Powierzchnia w km² Liczba mieszka ńców w osobach 1 Boniewo 78 3.593 2 Choce ń 100 7.963 3 Fabianki 76 8.822 4 Lubanie 69 4.721

4 5 Włocławek 220 6.452 Źródło: GUS, 2006.

Tabela 4. Gminy wchodz ące w skład LGD Identyfikator jednostki podziału Nazwa gminy Typ gminy terytorialnego kraju Boniewo wiejska 041803 2 Brze ść Kujawski miejsko-wiejska 041804 3 Choce ń wiejska 041805 2 Chodecz miejsko-wiejska 041806 3 Fabianki wiejska 041807 2 Izbica Kujawska miejsko-wiejska 041808 3 Lubanie wiejska 041810 2 Lubie ń Kujawski miejsko-wiejska 041811 3 Lubraniec miejsko-wiejska 041812 3 Włocławek wiejska 041813 2 Źródło: GUS, 2006.

Wchodz ą one w skład powiatu włocławskiego, le Ŝą cego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, co zaprezentowano na poni Ŝszych rysunkach.

Rysunek 1. Poło Ŝenie LGD w woj. kujawsko-pomorskim

Źródło: http://www.kujawsko-pomorskie.pl .

5 Rysunek 2. Poło Ŝenie LGD w Polsce

GDAGDA ŃŃSKSK OLSZTYNOLSZTYN BERLINBERLIN 230230 kmkm 195195 kmkm 440440 kmkm 195195 kmkm

BRUKSELABRUKSELA 12701270 kmkm LGDLGD POZNAPOZNA ŃŃ MOSKWAMOSKWA 160160 kmkm WARSZAWAWARSZAWA 13601360 kmkm ŁÓDŁÓD ŹŹ 150150 kmkm WROCŁAWWROCŁAW 100100 kmkm 250250 kmkm

KRAKÓWKRAKÓW 230230 kmkm

Źródło: http://www.kujawsko-pomorskie.pl .

6 2. Analiza obszaru wchodz ącego w skład Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki

Kujawy, obok Ziemi Chełmi ńskiej i Ziemi Dobrzy ńskiej, s ą regionem, który w cało ści wchodzi w skład województwa kujawsko-pomorskiego. Region ten, najbli Ŝszy kulturowo Wielkopolsce, poło Ŝony jest w południowej i południowo-wschodniej cz ęś ci województwa i zamieszkiwany przez etniczn ą ludno ść Kujawiaków. Granic ę północn ą wyznacza Wisła, zachodni ą linia południkowa b ędąca przedłu Ŝeniem Jeziora Pakoskiego, południowy i wschodni zasi ęg umownie wyznacza granica województwa. Kujawy zajmuj ą wi ęc nast ępuj ące powiaty: włocławski, radziejowski, aleksandrowski, inowrocławski, wschodni ą cz ęść mogile ńskiego oraz południowe cz ęś ci toru ńskiego (w tym południow ą cz ęść Torunia) i bydgoskiego (historyczne granice Kujaw, uznawane jeszcze do ko ńca XIX wieku, si ęgały ongi ś a Ŝ po Koronowo – miasto zaliczane obecnie do Krajny. Etnograficzne granice obecne okre ślono na podstawie zasi ęgu gwary kujawskiej, wyst ępowania stroju kujawskiego i samookre ślenia ludno ści. Według podziału fizyczno-geograficznego obszar ten składa si ę z jednostek: Pojezierze Kujawskie, Równina Inowrocławska, południowa cz ęść Kotliny Toru ńskiej, zachodnia cz ęść Kotliny Płockiej i wschodni skrawek Pojezierza Gnie źnie ńskiego. Kujawy nale Ŝą do obszarów, na których stwierdzono najstarsze w Polsce ślady osadnictwa, co wyra Ŝone jest w postaci licznych stanowisk archeologicznych, si ęgaj ących neolitu i okresu kultury łu Ŝyckiej. Równie Ŝ Kujawy, wraz z Wielkopolsk ą i Pałukami, w X wieku stanowiły pierwszy o środek pa ństwowo ści polskiej i odgrywały przoduj ącą rol ę polityczn ą, gospodarcz ą i kulturaln ą. To Ŝyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwoju osadnictwa i powstawaniu licznych grodów – o środków wojskowo- administracyjnych i gospodarczych, miejsc wymiany handlowej. Na ziemiach tych powstały tak Ŝe pierwsze ko ścioły i klasztory (Mogilno, Kruszwica, Strzelno), b ędące wówczas ogniskami Ŝycia kulturalnego, a zachowane do dzi ś s ą jednymi z najstarszych zabytków architektury roma ńskiej w Polsce. W Polsce przedrozbiorowej Kujawy dzieliły si ę na województwa: inowrocławskie i brzesko-kujawskie, które miały wspólny sejmik w Radziejowie. W województwie kujawsko- pomorskim najstarsze – roma ńskie zabytki architektury (z XI i XII wieku) wyst ępuj ą wła śnie na Kujawach. Równie Ŝ pod wzgl ędem zachowanych i do dzi ś piel ęgnowanych zwyczajów ludowych i obrz ędowo ści (strój, gwara, folklor, obrz ędy rodzinne i doroczne) najbardziej reprezentatywnym regionem s ą Kujawy.

7 Obecnie badaniami nad etnografi ą Kujaw i upowszechnianiem sztuki i tradycji kujawskiej zajmuj ą si ę: Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzy ńskiej we Włocławku oraz Muzeum im. J. Kasprowicza w Inowrocławiu.

8 2.1. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze

Obszar wchodz ący w skład LGD obejmuje 75.034 mieszka ńców, z czego 50,52% to kobiety (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 5. Mieszka ńcy LGD ze wzgl ędu na płe ć Gmina Ogółem MęŜ czy źni Kobiety Boniewo 3 593 1 775 1 818 Brze ść Kujawski 11 177 5 421 5 756 Choce ń 7 963 3 983 3 980 Chodecz 6 466 3 199 3 267 Fabianki 8 822 4 382 4 400 Izbica Kujawska 8 132 4 002 4 130 Lubanie 4 721 2 340 2 381 Lubie ń Kujawski 7 554 3 798 3 756 Lubraniec 10 194 5 012 5 182 Włocławek 6 452 3 216 3 236 Razem 75 074 37 128 37 906 Źródło: WUS Bydgoszcz 2006.

Gęsto ść zaludnienia wynosi 60,2 os/km², co w stosunku do województwa kujawsko- pomorskiego oraz całego kraju stanowi bardzo niewielki udział. Wynika ć to mo Ŝe z faktu, Ŝe znaczna cz ęść obszarów na terenie LGD wykorzystywanych jest rolniczo oraz istniej ące miasta nie przekraczaj ą 5 tys. mieszka ńców (Brze ść Kujawski 4 594 os., Chodecz 1 898 os., Izbica Kujawska 2 745 os., Lubie ń Kujawski 1 315 os., Lubraniec 3 175 os.). 1 Ludno ść miejska stanowi zaledwie 18,53% ludno ści LGD, pozostałe 81,47% zamieszkuje obszary wiejskie, co świadczy o typowo wiejskim charakterze tego obszaru . W 2006 roku na obszarze LGD odnotowano ujemny przyrost naturalny rz ędu -94 (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 6. Ruch naturalny na obszarze LGD Gmina Mał Ŝeństwa Urodzenia Ŝywe Zgony Przyrost naturalny Boniewo 26 26 44 -18 Brze ść Kujawski 63 111 114 -3 Choce ń 46 73 98 -25 Chodecz 39 70 72 -2 Fabianki 53 67 84 -17 Izbica Kujawska 42 105 92 13 Lubanie 29 47 57 -10 Lubie ń Kujawski 40 78 96 -18 Lubraniec 69 90 101 -11 Włocławek 43 66 69 -3

1 GUS Bydgoszcz, 2006 rok.

9 Razem 450 733 827 -94 Źródło: WUS Bydgoszcz 2006.

Negatywnym zjawiskiem demograficznym jest ponadto ujemne saldo migracji wewn ętrznej, które w 2006 roku wyniosło -29 osób (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 7. Migracje wewn ętrzne na obszarze LGD Napływ Odpływ Gmina Saldo Ogółe MęŜ czy źni Kobiety Ogółem MęŜ czy źni Kobiety Boniewo 38m 18 20 42 17 25 -4 Brze ść Kujawski 135 58 77 126 56 70 9 Choce ń 99 40 59 93 37 56 6 Chodecz 43 22 21 62 30 32 -19 Fabianki 214 103 111 102 42 60 112 Izbica Kujawska 42 18 24 74 27 47 -32 Lubanie 47 21 27 49 22 27 -2 Lubie ń Kujawski 52 23 29 102 42 60 -50 Lubraniec 82 36 46 89 32 57 -7 Włocławek 115 58 57 157 70 87 -42 Razem 867 397 471 896 375 521 -29 Źródło: WUS Bydgoszcz 2006.

Ludno ść w wieku produkcyjnym na obszarze LGD stanowiła w 2006 roku 59,38% ogółu ludno ści (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 8. Struktura ludno ści LGD ze wzgl ędu na wiek W wieku Wska źnik Ogółe przedprod. prod. poprod. obci ąŜ enia Gmina m demograficzne razem w tym razem w tym razem w tym kobiet kobiet kobiet go Boniewo 3 593 819 417 2 220 971 609 400 67 Brze ść Kujawski 11 177 2 519 1 252 6 942 3 303 1 707 1 190 61 Choce ń 7 963 1 677 819 4 982 2 310 1 261 835 59 Chodecz 6 466 1 351 660 3 959 1 839 1 018 678 60 Fabianki 8 822 2 046 985 5 693 2 749 1 027 680 54 Izbica Kujawska 8 132 1 851 942 4 800 2 212 1 301 863 66 Lubanie 4 721 1 076 527 2 882 1 336 710 483 62 Lubie ń Kujawski 7 554 1 643 788 4 521 2 072 1 305 853 65 Lubraniec 10 194 2 157 1 067 6 076 2 819 1 769 1 186 65 Włocławek 6 452 1 479 705 3 930 1 863 869 587 60 Razem 75 074 16 618 8 162 46 005 21 474 11 576 7 755 61,9 Źródło: WUS Bydgoszcz 2006

10 W 2006 roku na obszarze LGD liczba pracuj ących wyniosła 6.947 osób, z czego 47,94% stanowiły kobiety. Najwi ęcej zatrudnionych było w gminie Brze ść Kujawski 27,93%, za ś najmniej w gminie Boniewo, zaledwie 1,93% - por. poni Ŝsza tabela.

Tabela 9. Struktura zatrudnienia na obszarze LGD ze wzgl ędu na płe ć

Pracuj ący Gmina ogółem męŜ czy źni kobiety Boniewo 134 39 95 Brze ść Kujawski 1 940 1 175 765 Choce ń 672 326 346 Chodecz 469 274 195 Fabianki 904 503 401 Izbica Kujawska 501 201 300 Lubanie 261 94 167 Lubie ń Kujawski 597 300 297 Lubraniec 627 245 382 Włocławek 842 459 383 Razem 6 947 3 616 3 331 Źródło: WUS Bydgoszcz 2006.

Na obszarze LGD du Ŝo wi ęcej jest osób bez Ŝadnego wykształcenia ni Ŝ osób, które legitymuj ą si ę wykształceniem wy Ŝszym. Poza tym prawie 65% ludno ści nie posiada nawet wykształcenia średniego. Dane te sprawiaj ą, Ŝe nie mo Ŝna my śle ć o znacznym i trwałym rozwoju tego regionu bez wcze śniejszego podniesienia kwalifikacji mieszka ńców (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 10. Ludno ść LGD ze wzgl ędu na wykształcenie Województwo kujawsko - Obszar LGD Ludno ść wg poziomu wykształcenia pomorskie Udział % Udział % wy Ŝsze 4,11% 8,42% policealne 1,91% 2,74% średnie razem 18,01% 26,52% średnie ogólnokształc ące 5,44% 8,21% średnie zawodowe 12,57% 18,31% zasadnicze zawodowe 25,78% 27,30% podstawowe uko ńczone 43,84% 32,04% podstawowe nieuko ńczone i bez 6,35% 2,99% wykształcenia Źródło: Narodowy Spis Powszechny 2002 – GUS.

Na obszarze LGD istnieje ł ącznie 9 930 gospodarstw rolnych. Dominuj ą gospodarstwa małe i średnie – do 10 ha. Ich udział w ogóle gospodarstw funkcjonuj ących na terenie LGD

11 wynosi 71,2%. Gospodarstwa małe, do 1 ha wł ącznie, stanowi ą 26,34%. Udział gospodarstw powy Ŝej 10 ha do 15 ha stanowi 12,61% ł ącznej liczby gospodarstw rolnych obszaru LGD, natomiast gospodarstwa powy Ŝej 15 ha, a zatem takie, których ekonomiczne funkcjonowanie jest uzasadnione zgodnie z wyliczeniami unijnymi, stanowi ą ł ącznie jedynie 16,04%. Omawiane dane statystyczne wskazuj ą na znaczne rozdrobnienie powierzchni gospodarstw rolnych. Najwi ększ ą ilo ści ą gospodarstw charakteryzuje si ę gmina Brze ść Kujawski – 1 239 i Lubraniec – 1 218. Najmniej wyst ępuje na terenie gminy Boniewo – 647 i Lubanie – 819 – por. poni Ŝsza tabela.

Tabela 11. Liczba i wielko ść gospodarstw rolnych na terenach LGD od 1 od 5 od 10 Powy Ŝej Gmina Ogółem do 1 ha do 5 ha do 10 ha do 15 ha 15 ha Boniewo 647 166 99 156 97 129 Brze ść Kujawski 1 239 469 229 213 118 210 Choce ń 963 261 204 227 125 144 Chodecz 929 193 190 218 158 169 Fabianki 977 308 346 201 67 52 Izbica Kujawska 1 087 250 219 267 153 198 Lubanie 819 267 271 131 74 76 Lubie ń Kujawski 1 102 214 207 241 198 242 Lubraniec 1 218 263 207 291 166 291 Włocławek 949 225 323 221 97 82 Razem 9 930 2 616 2 295 2 166 1 253 1 593 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002.

W 2006 roku na obszarze LGD działalno ść gospodarcz ą prowadziło 4 518 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON, z czego 95,97% działało w sektorze prywatnym. Osoby fizyczne prowadz ące działalno ść gospodarcz ą stanowiły 80,25% ogółu zarejestrowanych podmiotów (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 12. Rodzaj prowadzonej działalno ści gospodarczej przez osoby fizyczne na terenach LGD W tym Rolnict wo, Po śred- Ogółe Hotele, Obsługa Gmina łowiectw Przemys Budow- Handel, nictwo m restau- nierucho o, ł nictwo naprawy finanso racje -mo ści le śnictw we o Boniewo 143 11 14 10 59 5 6 7 Brze ść 707 23 71 60 266 21 19 52 Kujawski Choce ń 431 18 41 40 172 8 12 36 Chodecz 387 16 34 44 167 15 7 27

12 Fabianki 718 25 70 109 256 21 27 56 Izbica 489 21 51 44 255 8 9 22 Kujawska Lubanie 254 11 32 18 99 11 3 15 Lubie ń 375 20 29 36 166 13 8 23 Kujawski Lubraniec 571 27 54 36 255 15 11 40 Włocławek 443 36 43 47 124 18 8 34 Razem 4 518 208 439 444 1 819 135 110 312 Źródło: WUS Bydgoszcz 2006.

Reasumuj ąc, na obszarze LGD wska źnik przedsi ębiorczo ści kształtuje si ę na poziomie 61, natomiast dla całego województwa jest to poziom 111, co pokazuje jak bardzo obszar LGD odbiega w zakresie przedsi ębiorczo ści mieszka ńców od średniej wojewódzkiej.

13 2.2. Uwarunkowania infrastrukturalne i przyrodnicze

LGD zlokalizowane jest na obszarze dziesi ęciu gmin regionu Kujawy województwa kujawsko-pomorskiego o podobnych walorach i uwarunkowaniach, spójnych i jednolitych pod wzgl ędem przestrzennym, geograficznym, przyrodniczym, historycznym, kulturowym i społeczno-gospodarczym, i zajmuje obszar o ł ącznej powierzchni 1 246 km 2, co stanowi 6,93% powierzchni całego województwa kujawsko-pomorskiego (por. poni Ŝsza tabela). Otoczenie terenu LSR stanowi ą gminy wchodz ące w skład trzech województw, zró Ŝnicowane pod wzgl ędem społecznym, gospodarczym, kulturowym, geograficznym oraz pod wzgl ędem polityki regionalnej i lokalnej. Kwestie te wyró Ŝniaj ą obszar LGD od terenów sąsiaduj ących, stanowi ąc jednocze śnie o wyj ątkowo ści i spójno ści terenu obj ętego LSR. Poło Ŝenie geograficzne obszaru obj ętego LSR jest bardzo korzystne ze wzgl ędu na fakt, i Ŝ le Ŝy on w ścisłym centrum Polski. Omawiany obszar znalazł si ę w zasi ęgu ostatniego zlodowacenia skandynawskiego. W czasie epoki lodowcowej powstały zasadnicze rysy rze źby terenu i z tego okresu pochodz ą powierzchniowe utwory geologiczne. Po ust ąpieniu lądolodu powierzchnia terenu była modelowana przez wody płyn ące i wiatr. Rze źba terenu wykazuje tu zatem cechy typowego krajobrazu młodoglacjalnego. Na obszarze obj ętym LSR mo Ŝna spotka ć wzniesienia morenowe oraz wały piaszczysto-Ŝwirowe przecinane gł ębokimi rynnami jeziornymi jezior: Chodeckiego, Chodelskie, Borzykowskiego, Grójeckiego, Kara śnia, Kromszewickiego, Lubie ńskiego, Ł ąk Zwiastowych, Ługowskiego i Modzerowskiego oraz Długiego, Kaczemka i cz ęś ciowo Ługowiska.

Tabela 13. Powierzchnia LGD

Udział powierzchni gmin w powierzchni LGD w Gmina Powierzchnia w km 2 %

Boniewo 78 6,26 Brze ść Kujawski 150 12,04 Choce ń 100 8,02 Chodecz 122 9,79 Fabianki 76 6,09 Izbica Kujawska 132 10,59 Lubanie 69 5,53 Lubie ń Kujawski 151 12,20 Lubraniec 148 11,87 Włocławek 220 17,60 Razem 1 246 100 Źródło: WUS Bydgoszcz 2006.

Stowarzyszenie LGD Dorzecza Zgłowi ączki poło Ŝona jest w obr ębie dorzecza Wisły. Główne rzeki to Zgłowi ączka oraz jej dopływy: Chodeczka i Lubie ńka (prawoboczne), a tak Ŝe Ochnia i Kociniec. Rzeka Zgłowi ączka, charakterystyczny wyró Ŝnik obszaru LGD, od której pochodzi nazwa Stowarzyszenia, jest lewobrze Ŝnym dopływem Wisły o długo ści 79 km i powierzchni dorzecza 1495,6 km 2 (por. poni Ŝsze rys.).

Rysunek 3. Rzeka Zgłowi ączka

Źródło: http://www.wios.bydgoszcz.pl .

Tereny dziesi ęciu gmin obj ętych wspóln ą strategi ą rozwoju, charakteryzuj ą si ę malowniczym krajobrazem, na którym oprócz rzeki Zgłowi ączki i jej dopływów znajduj ą si ę liczne, cho ć niewielkie, jeziora b ądź stawy. Krajobraz i ukształtowanie powierzchni wszystkich gmin podkre śla ich wiejski charakter, który mo Ŝe urzeka ć swym pi ęknem i spokojem. Wła śnie dzi ęki tym walorom tereny te mog ą by ć znakomitym miejscem wypoczynku dla ludno ści miejskiej oraz przyjezdnych turystów chc ących zasmakowa ć spokojnego Ŝycia na wsi. Klimat. Charakteryzowany obszar znajduje si ę w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, przej ściowego od klimatu oceanicznego Europy Zachodniej do kontynentalnego Europy Wschodniej i Azji, w zasi ęgu ró Ŝnorodnych mas atmosferycznych: morskich i kontynentalnych, polarnych, podzwrotnikowych i arktycznych. St ąd wynika du Ŝa zmienno ść pogody zarówno z roku na rok, jak i z dnia na dzie ń. W obr ębie Wysoczyzn Kujawskiej i cz ęś ciowo Dobrzy ńskiej najwi ększe powierzchnie zajmuje morena płaska i falista zbudowana na powierzchni z gliny zwałowej i utwardów piaszczysto-gliniastych. S ą to obszary Ŝyznych gleb. Pokrywa glebowa powiatu jest cz ęś ci ą pasa gleb zwi ązanego z klimatem umiarkowanie ciepłym. Dominuj ą gleby strefowe, a nale Ŝą do nich gleby brunatnoziemne i bielicoziemne oraz gleby śródstrefowe, jak czarne ziemie. Gleby brunatnoziemne reprezentowane s ą przez dwa typy gleb – gleby brunatne i gleby płowe. Gleby brunatne wyst ępuj ą głównie na Wysoczy źnie Dobrzy ńskiej w pasie mi ędzy Włocławkiem a Dobrzyniem i na Wysoczy źnie Kujawskiej w okolicach Pojezierza

15 Chodeckiego. Charakteryzuj ą si ę wyrównanymi wła ściwo ściami fizyko-chemicznymi. Gleby płowe dominuj ą w obr ębie płaskiej Wysoczyzny Kujawskiej, ci ągn ąc si ę szerokim pasem od Aleksandrowa Kujawskiego po Pojezierze Chodeckie. Są one na ogół kwa śne. Cennym zasobem województwa oraz całych Kujaw jest dobry stan środowiska naturalnego, atrakcyjne krajobrazy oraz tereny rekreacyjne. Wystarczy wspomnie ć, Ŝe na obszarze LGD powierzchnia gruntów le śnych stanowi 13,7% ogólnej powierzchni terenu (por. poni Ŝsza tabela).

Tabela 14. Powierzchnia gruntów le śnych na terenie LGD Gmina Powierzchnia lasów (ha) Lesisto ść na terenie LGD (%) Boniewo 390 5,0 Brze ść Kujawski 2 680 17,8 Choce ń 196 2,0 Chodecz 1 203 9,9 Fabianki 1 580 20,8 Izbica Kujawska 473 3,6 Lubanie 1 418 20,4 Lubie ń Kujawski 869 5,8 Lubraniec 554 3,7 Włocławek 10 688 48,3 Razem 20 051 13,7 Źródło: WUS Bydgoszcz, 2006.

Na terenie LGD znajduje si ę kilka cennych obiektów obj ętych ochron ą prawn ą. Najwi ększym obiektem jest Gostyni ńsko–Włocławski Park Krajobrazowy utworzony w 1979 roku. Poło Ŝony jest w obr ębie Kotliny Płockiej. Powierzchnia Parku wynosi 38.950 ha, z czego 12.200 ha znajduje si ę na terenie LGD, w gminie Włocławek. Na terenie Parku wyst ępuje ponad 40 jezior. Jezioro Rakutowskie wpisane jest do rejestrów mi ędzynarodowych jako obszar cenny dla ptaków wodno-błotnych. Ponad 60% Parku zajmuj ą lasy z dominacj ą borów sosnowych i borów mieszanych. Szacuje si ę, Ŝe na terenie Parku wyst ępuje 800 gatunków ro ślin, z których 180 to gatunki rzadkie w skali regionu, około 50 obj ętych jest ochron ą prawn ą. Wyst ępuje tu bardzo du Ŝo rzadkich gatunków ptactwa: bocian czarny, b ąk, kulik wielki, Ŝuraw, batalion, błotnik ł ąkowy i zbo Ŝowy, krwawodziób i derkacz. Na terenie Parku przeprowadzono z powodzeniem pierwsz ą w Europie Środkowo - Wschodniej reintrodukcj ę sokoła w ędrownego oraz bobra europejskiego. Obszar Parku nale Ŝy do sieci NATURA 2000 - Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków. Na terenie LGD poło Ŝonych jest pi ęć rezerwatów przyrody. Wszystkie wymienione rezerwaty przyrody znajduj ą si ę w gminie Włocławek, s ą to: D ębice – rezerwat le śny,

16 Go ści ąŜ – rezerwat geomorfologiczny, Jazy- rezerwat faunistyczny, Kulin – rezerwat florystyczny i leny, oraz Wójtowski Gr ąd - rezerwat le śny. Na terenie LGD wyst ępuj ą równie Ŝ obszary chronionego krajobrazu. Najwi ększym jest obszar pod nazw ą Jezioro Modzerowskie o powierzchni 1 508 ha w gminie Izbica Kujawska. Na terenie gmin Fabianki i Lubanie, nale Ŝą cych do LGD, znajduje si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Niziny Ciechoci ńskiej, który obejmuje ochron ę wód. Ponadto w gminie Brze ść Kujawski znajduje si ę pomnik przyrody „D ąb Siostry Amelii”, rosn ący w sąsiedztwie doliny rzeki Zgłowi ączki. Bardzo cennym zasobem naturalnym obszaru LGD s ą wody mineralne o mineralizacji ogólnej ponad 1g/litr. S ą to solanki i wody siarczanowe zwi ązane z formacj ą solono śną. Wła ściwo ści lecznicze tych wód wykorzystywane s ą w Uzdrowisku Wieniec Zdrój.

17 2.3. Uwarunkowania historyczne

Nazwa Kujaw wywodzona jest przez uczonych raz to od wiatru północnego - "kujawa" (Wójcicki, Oskar Kolberg), raz od "wydmy piaszczystej" (Brueckner) gdzie "kui" oznacza wicher, cho ć mo Ŝna byłoby nazw ę Kujawy wysnu ć od "kui" - wicher, wiatr północny i "jawa" - jawi ć si ę, pojawia ć. Obszar LGD poło Ŝony jest w obr ębie regionu etnograficznego Kujawy, a ludno ść zaliczana jest do grupy etnicznej Kujawiacy. Kujawy to historyczna dzielnica Polski, poło Ŝona mi ędzy Wisł ą a Noteci ą (Kwieciszewic ą), Noteci ą i Krówk ą (dopływem Brdy). Kilka tysi ęcy lat temu napływ ludno ści na te tereny spowodowany był urodzajem ziemi, która od swej barwy nazywana jest czarnoziemem bagiennym. Wła śnie takich gleb, zawieraj ących mnóstwo substancji organicznych i mineralnych potrzebnych do prawidłowego wzrostu ro ślin jest tutaj najwi ęcej. Kujawy zostały najwcze śniej wł ączone do pa ństwa Polan. Nazwa Kujawy pojawiła si ę po raz pierwszy w tzw. Bulli Gnie źnie ńskiej z 1136 roku. Wyodr ębnienie si ę Kujaw jako osobnej dzielnicy nast ąpiło w 1194 roku, za czasów Bolesława, syna Mieszka Starego. W XIII wieku na Kujawach istniało 9 gmin miejskich na prawie niemieckim. Cz ęste walki na tych terenach krzy Ŝaków hamowały rozwój tych ziem. W latach 1332–43 Kujawy były w posiadaniu Krzy Ŝaków, za ś w 1364 roku całkowicie zostały wcielone do Królestwa Polskiego zako ńczyło si ę pomy ślnie w 1364 roku. W XV–XVIII wieku Kujawy dzieliły si ę na województwa inowrocławskie i brzeskie kujawskie, które miały wspólny sejmik w Radziejowie. W roku 1772 cz ęść północna Kujaw została zagarni ęta przez Prusy, za ś w 1793 roku pozostała cz ęść . W latach 1807–1815 Kujawy znalazły si ę w granicach Ksi ęstwa Warszawskiego, nast ępnie wi ększa cz ęść Kujaw z Bydgoszcz ą, Inowrocławiem i Kruszwic ą została wł ączona do ponownie Prus, pozostała cz ęść z Radziejowem i Włocławkiem - do Królestwa Polskiego. W 1918 roku Kujawy ostatecznie wcielone zostały do terytorium Polski. Od 1999 roku zdecydowanie wi ększa cz ęść tego obszaru znajduje si ę na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Wspólnota terytorialna przez kilkaset lat ł ącz ąca cz ęść Kujaw, w skład których wchodzi obszar obj ęty LSR, przyczyniła si ę do wytworzenia w śród ludu mniej podatnego na unifikacj ę ni Ŝ warstwy zamo Ŝne, regionalnych odr ębno ści: obrz ędów, gwary, stroju, zdobnictwa i budownictwa, si ęgaj ących korzeniami bardzo dawnych czasów, widocznych dzi ś w tradycyjnej kulturze ludowej i nadal Ŝywej w świadomo ści, zwłaszcza zamieszkałej tu od pokole ń, ludno ści regionu.

18 Kujawiacy to grupa etniczna charakteryzuj ąca si ę m.in. okre ślonymi strojami - odzie Ŝ i strój ludowy na Kujawach ma cechy wła ściwe dla szlachty i bur Ŝuazji. Grupa etniczna Kujawiacy posiadała wiele tradycji, z których cz ęść przetrwała do dzi ś; najwa Ŝniejsze zwi ązane s ą z takimi świ ętami jak: Zapusty, Popielec, Wielkanoc, Zielone Świ ęta, Bo Ŝe Ciało i Bo Ŝe Narodzenie. Swoje tradycje maj ą te Ŝ obrz ędy rodzinne: śluby i wesela oraz Ŝniwa. Niniejsze opracowanie dotyczy tzw. twardych zasobów kulturowych i historycznych, a zatem tych z nich, które maj ą charakter namacalny i w formie zmaterializowanej wyst ępuj ą na obszarze obj ętym analiz ą. Dalsza cz ęść analizy zostanie po świ ęcona identyfikacji i opisowi tego typu zasobów w ka Ŝdej z gmin, wchodz ących w skład LGD.

19 3. Definicja, znaczenie i ochrona zasobów kulturowych i historycznych 2

Zasoby historyczno-kulturowe to rzeczy nieruchome i ruchome wraz ze zwi ązanymi z nim warto ściami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawane za godne ochrony prawnej dla dobra społecze ństwa i jego rozwoju oraz przekazanie nast ępnym pokoleniom z uwagi na warto ści historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, maj ące znaczenie dla to Ŝsamo ści i ci ągło ści rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, upami ętniania wydarze ń historycznych czy kultywowania tradycji. Obecnie zasoby historyczno-kulturowe oraz indywidualne cechy miast i regionów są wyró Ŝniaj ącą si ę warto ści ą. Polskie miejscowo ści posiadaj ą bogaty kapitał dziedzictwa kulturowego o europejskich i chrze ścija ńskich korzeniach. Dla Europy oraz Polski epokami rozwoju determinuj ącymi ich istniej ący obecnie warto ściowy zasób dziedzictwa historyczno-kulturowego był okres średniowiecza i okres rozwoju przemysłowego w drugiej połowie XIX wieku. Okresy degradacji i upadku przypadały na czas wojen, w tym szczególnie wojny trzydziestoletniej, napoleo ńskiej i wojen I połowy XX wieku. Znaczenie dziedzictwa kultury w Polsce było szczególnie widoczne po II wojnie światowej, która pozostawiła wi ększo ść miast w Polsce w kompletnej ruinie. Po pierwszym okresie powojennej odbudowy ze zniszcze ń i okresie odbudowy w duchu socrealizmu, środowiska naukowe i zawodowe stwierdziły konieczno ść prowadzenia bada ń i studiów historyczno-urbanistycznych. Ówczesny generalny konserwator zabytków, Jan Zachwatowicz, zalecił stosowanie studiów historyczno-konserwatorskich do opracowania planów zagospodarowania przestrzennego. Kiedy w 1951 roku powołano do Ŝycia Przedsi ębiorstwo Pa ństwowe Pracownie Konserwacji Zabytków, jednym z ich zada ń podstawowych obok prac nad odbudow ą i konserwacj ą zabytków architektury, stały si ę studia historyczno-urbanistyczne stanowi ące podwaliny polskiej szkoły konserwacji zabytków. Planowanie przestrzenne w Polsce wzrastało w atmosferze poszanowania dziedzictwa kulturowego i było integralnie sprz ęŜ one z postulatami ochrony konserwatorskiej, co pozostało do dzi ś.

2 Opracowano na podstawie: Z. Paszkowski, Dziedzictwo kulturowe a rozwój gospodarczy miast , Politechnika Szczeci ńska.

20 Niestety, w wielu miastach dokonywano wyburze ń substancji zabytkowej zast ępuj ąc ją modernistycznymi blokami mieszkalnymi. Gospodarka socjalistyczna rezygnuj ąc z warto ściowania lokalizacji, nie operuj ąc warto ściami rynkowymi gruntów i obiektów, mimo wielu warto ściowych realizacji konserwatorskich, nie była w stanie poradzi ć sobie z ogromem zada ń zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa historyczno-kulturowego. Obecnie, aby wła ściwie wykorzystywa ć i chroni ć zasoby historyczno-kulturowe oraz wspiera ć ich rozwój, wa Ŝne jest przede wszystkim prowadzenie działa ń konserwatorsko- badawczych, a tak Ŝe: − tworzenie pełnej informacji i ewidencji o tych zasobach, ich warto ściach kulturowych i historii, − upublicznianie wspomnianych informacji i ich ewidencje za po średnictwem nowoczesnych źródeł informacji, jak Internet, płyty CD, video, − odtwarzanie i upublicznianie legend i historii zwi ązanych z okre ślonymi miejscami, − tworzenie charakterystycznych miejsc identyfikuj ących miasta (muzea, knajpy, zajazdy, galerie sztuki), − tworzenie miejscowych pami ątek zwi ązanych z okre ślonym miejscem czy miastem, − organizacja imprez kulturalnych i sportowych eksponuj ących wyj ątkowo ść miejsca, − wspólne działania sieci miast na rzecz programów udost ępniania tras zabytkowych, regionalnych osobliwo ści i charakterystycznych elementów Ŝycia kulturalnego. Polska na forum wewn ętrznym oraz mi ędzynarodowym (np. UNESCO) podejmuje wiele działa ń, maj ących na celu ochron ę i rozwój zasobów historyczno-kulturowych kraju. Dziedzictwo kulturalne ( cultural heritage/patrimoine culturel ) jest poj ęciem, które obejmuje coraz wi ęcej zagadnie ń i jest ono uwa Ŝane za wa Ŝny czynnik rozwoju społeczno- gospodarczego, środek poszukiwania dróg porozumienia w regionach dotkni ętych konfliktami na tle etnicznym lub religijnym oraz za wyraz ró Ŝnorodno ści kulturowej krajów i regionów świata. Zgodnie z "Aktem Konstytucyjnym" UNESCO, jednym z celów Organizacji jest ochrona "spu ścizny ksi ąŜ ek, dzieł sztuki, zabytków historii i nauki (...)", co przejawia si ę w ró Ŝnych formach. Obecnie dziedzictwo historyczno-kulturowe umownie dzieli si ę na 3: 1. dziedzictwo materialne, na które składaj ą si ę: a. zabytki nieruchome (w tym Światowe Dziedzictwo), b. zabytki ruchome,

3 Opracowano na podstawie: http://www.unesco.pl .

21 2. dziedzictwo niematerialne, przekazywane przede wszystkim za pomoc ą przekazu ustnego i tradycji, natomiast zabytki pi śmiennictwa s ą przedmiotem programu "Pami ęć świata". W ci ągu dziesi ęcioleci powstało szereg aktów normatywnych (konwencji i rekomendacji), maj ących na celu wzmocnienie ochrony dziedzictwa kulturalnego na szczeblu krajowym i w ramach współpracy pa ństw.

Ad 1a) Światowe Dziedzictwo Miejsca wpisane na List ę Światowego Dziedzictwa są uwa Ŝane za wspólne dobro ludzko ści i wyró Ŝnia je „najwy Ŝsza powszechna warto ść ” uznana w rozumieniu Konwencji UNESCO z 1972 roku, dotycz ąca Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego. Konwencja jest umow ą mi ędzynarodow ą, okre ślaj ącą obowi ązki Pa ństw-Stron i instrumentem współpracy mi ędzynarodowej. Warunkiem wpisu zabytku na List ę jest spełnienie jednego lub kilku kryteriów stanowi ących o jego wyj ątkowo ści w skali światowej. Miejsca zaliczone w poczet Światowego Dziedzictwa musz ą odpowiada ć wymogom autentyczno ści i integralno ści, okre ślonym w "Wytycznych operacyjnych" (Operational Guidelines) do Konwencji UNESCO. Obecnie na Li ście znajduje si ę 890 miejsc w 148 krajach: 689 obiektów kulturalnych, 176 naturalne i 25 o charakterze mieszanym kulturalno-przyrodniczym. Na List ę Dziedzictwa Zagro Ŝonego wpisanych jest 30 miejsc.

Ad 2) Dziedzictwo niematerialne W rozumieniu Konwencji UNESCO z pa ździernika 2003 roku, dziedzictwo niematerialne to zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiej ętno ści oraz zwi ązane z nimi przedmioty i przestrze ń kulturowa, które s ą uznane za cz ęść własnego dziedzictwa przez dan ą wspólnot ę, grup ę lub jednostki. Ten rodzaj dziedzictwa jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzany przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, histori ą i przyrod ą. Dziedzictwo niematerialne jest źródłem poczucia to Ŝsamo ści i ci ągło ści danej wspólnoty i w rozumieniu Konwencji obejmuje: − tradycje i przekazy ustne, w tym j ęzyk jako narz ędzie przekazu, − spektakle i widowiska, − zwyczaje, obyczaje i obchody świ ąteczne,

22 − wiedz ę o wszech świecie i przyrodzie oraz zwi ązane z ni ą praktyki, − umiej ętno ści związane z tradycyjnym rzemiosłem. Do czasu przyj ęcia konwencji jedynym instrumentem normatywnym UNESCO w tej dziedzinie były „Zalecenia dotycz ące ochrony kultury tradycyjnej i ludowej” z 1989 roku (Recommendation on the Safeguarding of Traditional Culture and Folklore/Recommandation sur la sauvegarde de la culture traditionnelle et populaire).

„Pami ęć Świata” Program został utworzony w 1992 roku i jego celem jest podejmowanie działa ń, słu Ŝą cych zachowaniu, ratowaniu i udost ępnianiu dziedzictwa dokumentacyjnego. Najbardziej widocznym przejawem działalno ści Programu jest mi ędzynarodowa lista, na któr ą wpisywane s ą obiekty o światowym znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym (aktualnie obejmuje ona193 dokumentów, m.in. dzieło Mikołaja Kopernika „De revolutionibus”).

Niniejsze opracowanie wpisuje si ę w cele dokumentów UNESCO, dotycz ących ochrony zasobów historyczno-kulturowych w odniesieniu do poszczególnych gmin, a przez to – całego kraju. Dokument pozwoli na zidentyfikowanie, opis oraz charakterystyk ę „twardych” zasobów z zakresu historii i kultury Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki.

Ochrona zabytków, w rozumieniu przyj ętym w obowi ązuj ącej obecnie w Polsce Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku, oznacza działania organów administracji publicznych podejmowane w celu: − zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo Ŝliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, − zapobiegania zjawiskom niepo Ŝą danym: niszczeniu i niewła ściwemu korzystaniu z zabytków, ich kradzie Ŝom, zagini ęciom, nielegalnemu wywozowi za granic ę, − kontrolowania stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, − uwzgl ędniania zada ń ochronnych w procesie planowania, zagospodarowania przestrzennego oraz kształtowania środowiska. Zgodnie z ustaw ą istniej ą cztery formy ochrony zabytków: • wpis do rejestru zabytków,

23 • uznanie za pomnik historii, • utworzenie parku kulturowego, • ustalenie wymogów ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ustawa odró Ŝnia zatem ochron ę zabytków, która ma by ć sprawowana przez organy pa ństwowe i opiek ę nad zabytkami, sprawowan ą przez wła ścicieli i u Ŝytkowników zabytków. Takie uj ęcie problematyki ochrony zabytków stanowi na śladownictwo niemieckich wzorców legislacyjnych, w których odró Ŝnia si ę Denkmalschutz (ochron ę zabytków) od Denkmalpflege (opieki nad zabytkami). W wielu pracach teoretycznych, dotycz ących ochrony zabytków, poj ęcie to definiuje si ę jednak znacznie szerzej, jako ogół działa ń podejmowanych wobec zabytków dla zapewnienia zachowania ich substancji zabytkowej i umo Ŝliwienia społecze ństwu korzystania z warto ści zabytkowych, których zabytki s ą no śnikami. W takim uj ęciu poj ęcie ochrony zabytków mo Ŝe by ć uto Ŝsamione z poj ęciem konserwacji zabytków. Mały słownik ochrony zabytków definiuje ochron ę zabytków jako ogół działa ń maj ących na celu zapewnienie zabytkom: − trwania dum mundus durat (jak długo b ędzie istniał świat), − uczestnictwa w kształtowaniu świadomo ści indywidualnej i społecznej, − wypełniania roli składnika współkształtuj ącego środowisko człowieka. Z tak szerokiej definicji poj ęcia ochrony zabytków wynika, Ŝe obejmuje ona: − formułowanie teorii i zasad konserwatorskich, − prawodawstwo, − czynno ści administracyjne, − badania nad zastosowaniem nowych środków i metod konserwatorskich, − badania zabytków, − współuczestnictwo w planowaniu gospodarczym i planowaniu przestrzennym, − sporz ądzanie projektów technicznych, − wykonywanie prac przy zabytkach, − bie Ŝą ce utrzymywanie zabytków i zapobieganie szkodliwym oddziaływaniom, − upowszechnianie wiedzy o zabytkach, − organizowanie i wypełnianie społecznej opieki nad zabytkami 4.

4 M. Kurz ątkowski, Mały słownik ochrony zabytków , Warszawa 1989.

24 4. Identyfikacja i charakterystyka „twardych” zasobów kulturowych gmin tworz ących Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Dorzecza Zgłowi ączki

4.1. Gmina Boniewo

Gmina Boniewo (dawn. gmina Pyszkowo) to gmina wiejska zlokalizowana w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie włocławskim (por. poni Ŝsza mapa). W latach 1975-1998 gmina poło Ŝona była w województwie włocławskim. Gmina zajmuje powierzchni ę 77 km 2 i liczy ok. 3,7 tys. mieszka ńców. Gmina jest poło Ŝona w południowo-wschodniej cz ęś ci powiatu włocławskiego i ma typowo rolniczy charakter, jako Ŝe u Ŝytki rolne stanowi ą 84,5% obszaru.

Rysunek 4. Lokalizacja gminy Boniewo

Źródło: http://www.targeo.pl .

W krajobrazie gminy dominuje falista wysoczyzna morenowa rozci ęta systemem dolin rzecznych i rynien polodowcowych z pagórkami moreny czołowej. Rze źba terenu

25 ukształtowana w wyniku procesów zwi ązanych z ostatnim zlodowaceniem ma urozmaicony charakter młodoglacjalny. Wody powierzchniowe zajmuj ą obszar 105 ha tj. 1,4% powierzchni ogólnej, w tym Jezioro Grójeckie o powierzchni 25,3 ha i Ł ąki Zwiastowe o powierzchni 10,4 ha. Lesisto ść gminy nale Ŝy do niskich i wynosi 4,8%, przy średniej powiatu włocławskiego 18% i średniej województwa kujawsko-pomorskiego 22,4%. Gleby charakteryzuje średnia warto ść produkcyjna. Ogólny wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej (wg IUNG-u) osi ąga warto ść 69,7 punktów i jest zbli Ŝony do wska źnika dla województwa 69,1. Podstawowy surowiec mineralny stanowi kreda jeziorna Kaniewo o zasobach udokumentowanych w kat. B w dwóch obszarach ł ącznie 1463 tys. m 3. W gminie przewa Ŝaj ą indywidualne gospodarstwa rolne o średniej wielko ści 10 ha, prowadzona jest równie Ŝ hodowla trzody chlewnej i bydła. Działalno ść gospodarcz ą prowadzi 79 podmiotów, przy czym przewa Ŝaj ą zakłady o charakterze usługowym.

Rysunek 5. Gmina Boniewo

Źródło: http://www.boniewo.pl .

26 W gminie Boniewo, w śród obiektów zabytkowych, 5 wpisanych zostało do rejestru zabytków i s ą to: • zespół parkowo-dworski w Boniewie (z XIX wieku – por. poni Ŝsze rys.),

Rysunek 6. Zespół parkowo-dworski w Boniewie (fot. 1)

http://www.boniewo.pl .

Rysunek 7. Zespół parkowo-dworski w Boniewie (fot. 2)

http://www.boniewo.pl .

27 Obiekt znajduje si ę w dostatecznym stanie technicznym. Poszycie dachu wykonane jest z eternitu, które zabezpiecza konstrukcj ę dachu przed korozj ą, lecz musi zosta ć wymienione. Renowacji poddane musz ą zosta ć elewacje zewn ętrzne, stolarka okienna oraz drzwiowa. Dotychczas wymienion ą stolark ę nale Ŝy podda ć ocenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków celem akceptacji b ądź wymiany. Dla obiektu nale Ŝy wykona ć program konserwatorski celem ustalenia pierwotnej formy obiektu i przeprowadzenia jego renowacji. Cena odnowienia obiektu to około 1,8 mln złotych. Proponowanym przeznaczeniem budynku jest działalno ść turystyczna ewentualnie muzealne (oczywi ście po uprzednim skierowaniu obecnych lokatorów do nowych lokali mieszkalnych).

• zespół parkowo-dworski Otmianowie (por. poni Ŝszy rys.),

Rysunek 8. Zespół parkowo-dworski w Otmianowie

Źródło: http://bip110.lo.pl/?cid=149 .

Zespół pałacowy od momentu II wojny światowej nie był poddawany gruntownym remontom co doprowadziło do dewastacji elewacji zewn ętrznej stolarki okiennej i drzwiowej. Przeznaczenie pałacu po wojnie spowodowało, i Ŝ nie dbano o detale architektoniczne, utrzymanie jednolitego wygl ądu oraz stylu w jakim budynek został wykonany. Natychmiastowej renowacji nale Ŝy podda ć dach oraz elewacje budynku celem uchronienia go przed dalsz ą dewastacj ą. Dla obiektu nale Ŝy wykona ć program konserwatorski w oparciu o który b ędą prowadzone dalsze prace renowacyjne. Obiekt wymaga gruntownego remontu tj.

28 poszycia dachu wraz z wymian ą jego konstrukcji, stolarki okiennej oraz drzwiowej, wykonanie izolacji przeciwwilgociowej poziomej i pionowej ścian, wykonanie renowacji tynków, gzymsów, filarów, podci ągów oraz płyty tarasu. Nale Ŝy wykona ć odrestaurowanie barier i detali architektonicznych (schody, wej ście, przypory, donice). Docelowym przeznaczeniem budynku z obecnego mieszkalnego powinno by ć: działalno ść turystyczna wzgl ędnie agroturystyczna, ewentualnie muzealna. Szacunkowy koszt renowacji to około 4,95 mln złotych.

• zespół parkowo-dworski Osieczu Wielkim (por. poni Ŝsze rys.),

Rysunek 9. Zespół parkowo-dworski w Osieczu Wielkim (fot. 1)

Źródło: http://bip110.lo.pl/?cid=149 .

Rysunek 10. Zespół parkowo-dworski w Osieczu Wielkim (fot. 2)

Źródło: http://bip110.lo.pl/?cid=149 .

29 Zespół pałacowy nie był poddawany gruntownym remontom co doprowadziło do dewastacji elewacji zewn ętrznej stolarki okiennej i drzwiowej. Przeznaczenie lokalu (wynajem prywatnym lokatorom) spowodowało, i Ŝ nie dbano o detale architektoniczne, utrzymanie jednolitego wygl ądu oraz stylu w jakim budynek został wykonany. Natychmiastowej renowacji nale Ŝy podda ć dach oraz elewacje budynku celem uchronienia go przed dalsz ą dewastacj ą. Dla obiektu nale Ŝy wykona ć program konserwatorski w oparciu o który b ędą prowadzone dalsze prace renowacyjne. Obiekt wymaga remontu tj., stolarki okiennej oraz drzwiowej, wykonanie izolacji przeciwwilgociowej poziomej i pionowej ścian, wykonanie renowacji tynków, gzymsów, filarów.. Docelowym przeznaczeniem budynku z obecnego mieszkalnego powinno by ć: działalno ść turystyczna wzgl ędnie agroturystyczna, ewentualnie muzealna. Szacunkowy koszt renowacji to około 5,25 mln złotych.

• zespół dworski w Kaniewie (por. poni Ŝsze rys.),

Rysunek 11. Zespół dworski w Kaniewie (fot. 1)

Źródło: http://bip110.lo.pl/?cid=149 .

30 Rysunek 12. Zespół dworski w Kaniewie (fot. 2)

Źródło: http://bip110.lo.pl/?cid=149 .

Dwór znajduj ę si ę w bardzo złym stanie technicznym. Po opracowaniu programu konserwatorskiego nale Ŝy podda ć renowacji poszycie dachu z ewentualn ą wymian ą (wzmocnieniem konstrukcji dachu) bezwzgl ędnie nale Ŝy wykona ć renowacj ę ścian zewn ętrznych. W dalszej kolejno ści nale Ŝy wymieni ć stolark ę okienn ą oraz drzwiow ą, wykona ć izolacje przeciwwilgociowe poziome i pionowe ścian, wykona ć nowe odwodnienie dachu oraz remont pomieszcze ń wewn ątrz budynku. Docelowym przeznaczeniem budynku z obecnego mieszkalnego powinno by ć: działalno ść turystyczna wzgl ędnie agroturystyczna, ewentualnie muzealna. Szacunkowy koszt renowacji to około 4,2 mln złotych.

• cmentarz rzymsko-katolicki w Boniewie.

Do umieszczenia w rejestrze zabytków proponowane s ą: zespół budynków szkolnych w Boniewie, zespół dworski w Mikołajkach (soł. Otmianowo) i Otmianowie, cmentarz rzym.- kat. w Lubominie oraz kolej w ąskotorowa wraz z okazałym dworcem z 1920 roku, mog ące stanowi ć atrakcj ę turystyczn ą (obecnie niewykorzystana – por. poni Ŝsze rys.). Dworzec kolejki w ąskotorowej wymaga remontu konstrukcji dachu z wymian ą odwodnienia, poszycia dachu oraz ewentualn ą przebudow ą (wzmocnieniem konstrukcji dachu). Dla obiektu nale Ŝy wykona ć program konserwatorski celem ustalenia czy przeprowadzone remonty elewacji s ą zgodne z pierwotnym wygl ądem budynku. Wymianie

31 nale Ŝy podda ć stolark ę okienn ą oraz drzwiow ą w ścisłym porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Nale Ŝałoby równie Ŝ przeprowadzi ć drobne przebudowy celem usuni ęcia zmian architektonicznych wprowadzonych przez obecnych mieszka ńców. Docelowym przeznaczeniem powinny by ć funkcje muzealne i zabytkowe. Szacunkowy koszt renowacji to około 1,35 mln złotych. Interesuj ącą histori ę potwierdza równie Ŝ 160 stanowisk archeologicznych zarejestrowanych na obszarze gminy Boniewo, w tym niedawno udokumentowane grodzisko sto Ŝkowate w Osieczu Wielkim.

Rysunek 13. Dworzec kolejki w ąskotorowej (fot. 1)

Źródło: http://www.boniewo.pl/ .

Rysunek 14. Dworzec kolejki w ąskotorowej (fot. 2)

Źródło: http://www.boniewo.pl/ .

32 4.2. Gmina Brze ść Kujawski

Gmina Brze ść Kujawski (do 1954 gmina Wieniec i gmina Falborz) to gmina miejsko-wiejska zlokalizowana w województwie kujawsko- pomorskim, w powiecie włocławskim (w latach 1975-1998 gmina poło Ŝona była w województwie włocławskim) – por. poni Ŝsze rys. Siedzib ą władz gminy jest miasto Brze ść Kujawski. Gmina zajmuje obszar 150,44 km², a samo miasto Brześć Kujawski – 7 km² (701ha). Powierzchnia gminy Brze ść Kujawski stanowi 10,2 % powierzchni całego powiatu włocławskiego. Gmin ę zamieszkuj ą 11 157 osoby, z czego 4 586 zamieszkuj ą tereny miasta, za ś 6 571 jest osiedlonych na obszarach wiejskich.

Rysunek 15. Lokalizacja gminy Brze ść Kujawski

Źródło: http://www.targeo.pl .

33 Rysunek 16. Gmina Brze ść Kujawski

Źródło: http://www.brzesckujawski.pl/dokumenty/stale/mapa_gminy.pdf .

Zawieruchy dziejowe nie pozostawiły we współczesnym Brze ściu Kujawskim zbyt wielu zabytków o charakterze materialnym zachował si ę jednak unikalny w regionie, urbanistyczny układ miasta średniowiecznego. XIV-wieczne miasto zało Ŝono na obronnym, tarasowym wzgórzu o zarysie litery ”D”, zlokalizowanym około 10 m nad poziomem rzeki Zgłowi ączka. Od północy, południa i wschodu miasto otoczone było wałem ziemnym z fos ą z wodami Zgłowi ączki oraz murami obronnymi. Wewn ątrz murów rozplanowano cztery bloki zabudowy 160 m x 160 m. Ich obecne nazwy to ul.: Narutowicza, Reymonta i Krakowska, z przypadłymi do nich ulicami Krzy Ŝow ą, Kili ńskiego i Fam ą. Kwadrat południowo-wschodni stanowił plac rynkowy (obecnie skwer), na którym posadowiony był pierwotnie ratusz z gotyckim ko ściołem farnym na południowo-wschodnim rogu i zamkiem ksi ąŜę cym (obecnie budynek Poczty) na rogu południowo-zachodnim. W północno-zachodnim naro Ŝu, przy murach obronnych zachował si ę zespół klasztorny dominikanów, ale nie zachowały si ę bramy miejskie: Krakowska i Toru ńska 5.

5 http://www.brzesckujawski.pl .

34 W poni Ŝszej tabeli zestawiono wykaz obiektów zabytkowych o charakterze materialnym (twarde zasoby historyczno-kulturowe) zlokalizowanych na terenie gminy Brze ść Kujawski. W tabeli podano miejscowo ść , w której dany obiekt si ę znajduje, a tak Ŝe jego czas powstania oraz numer w rejestrze zabytków, je śli dany zasób si ę w nim znalazł. Nale Ŝy zauwa Ŝyć, i Ŝ w gminie znajduje si ę a Ŝ 49 obiektów zabytkowych (stan na koniec kwietnia 2008 roku; niektóre składaj ą si ę z kilku elementów, co wyró Ŝniono w tabeli).

35 Tabela 15. Wykaz zabytków zlokalizowanych na terenie gminy Brze ść Kujawski

Źródło: http://www.brzesckujawski.pl/dokumenty/stale/wykaz_zabytkow.pdf .

40 Poni Ŝej zostan ą opisane wybrane obiekty zabytkowe zlokalizowane na terenie gminy Brze ść Kujawski, które w najwi ększym stopniu odzwierciedlaj ą warto ść „twardych” zasobów historyczno-kulturowych gminy 6.

• Zespół Klasztorny Dominikanów (II połowa XIV wieku) – por. poni Ŝsze rys. Zespół został zało Ŝony w 1264 roku przez Kazimierza I, ksi ęcia Kujawskiego, i rozbudowany z udziałem funduszy Zbyluta z Goła ńczy herbu Topór, biskupa włocławskiego 7. Był on cz ęsto niszczony i przebudowywany. Gotycki ko ściół p.w. św. Michała Archanioła zawiera liczne formy neobarokowe, wprowadzone w latach 1922-1928. Korpus obiektu jest trójnawowy, bazylikowy, gdzie od południa znajduje si ę czworoboczna kaplica z XVII wieku. Północne i południowe elewacje naw bocznych maj ą odsłoni ęte w ątki ceglane o układzie gotyckim, za ś w zachodnim prz ęś le naw południowych znajduje si ę gotycki portal z drugiej połowy XIV wieku. Zespół Klasztorny nale Ŝy podda ć kompleksowej renowacji tj. wykonanie ekspertyzy no śno ści konstrukcji dachu, wykonanie przeło Ŝenia istniej ącego poszycia. Renowacji nale Ŝy podda ć równie Ŝ ściany zewn ętrzne, które wykazuj ą liczne ubytki w tynku, wykona ć nowe obróbki blacharskie, izolacje przeciwwilgociowe poziome i pionowe fundamentów. Koszt renowacji szacuj ę si ę na około 2,85 mln złotych.

Rysunek 17. Zespół Klasztorny Dominikanów