HET RECTORAATSGEBOUW van de Vrije Universiteit Brussel

1971-1976 RENAAT BRAEM Dit is een publicatie van de Vrije Universiteit Brussel Dienst Cultuur en Dienst Interne en Externe Communicatie “Laten we als nuchtere burgers van de huidige maatschappij dankbaar zijn voor idealisten als Renaat Pleinlaan 2 - 1050 Brussel www.vub.ac.be Braem, die een exponent wilde zijn van moderne gekdoenerij of beeldstormerij.“

Met de steun van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Karel Poma In het kader van Open Monumentendag 2006.

Lay-out: Kunstmaan.be Fotografie: Jan Pollers Een artistieke sjouwer en bouwer Het leven en werk van Renaat Braem werden reeds veelvuldig belicht en bereiken van schoonheid. De ingewikkeldheid, de mengeling van allerlei uitgerafeld, waarbij telkens weer blijkt dat hij, naast de manueel-artistieke dwingende factoren bij de compositie maken dat de architect er niet RENAAT alsook gevoelig filosoof sjouwer en bouwer ook een zeer gevoelig filosoferend denker was. altijd in slaagt tot het wenselijke niveau te geraken. Ontroerend schone bouwwerken zijn er niet zoveel. (…) Er zijn er in Egypte, Griekenland, Hijzelf zei hierover: “Een architect vecht met een reeks vraagstukken die Japan en Mexico die mij sterk hebben aangegrepen. (…) Het staat ook elk om een oplossing schreeuwen en die tot een synthese moeten gebracht vast dat in het verleden de kleur een grote rol moet gespeeld hebben. Men BRAEM Renaat Braem, geboren op 29 augustus 1910 te Antwerpen en architect worden. Er is, ten eerste, een zinvolle schikking van de ruimten, in verband weet dat de Griekse en Mexicaanse tempels volledig met hevige kleuren van het Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit met de bestemming van het gebouw. Dan is er de geschikte constructie, beschilderd waren, iets wat wij ons vandaag moeilijk kunnen voorstellen. Brussel, stelde in de jaren dertig een ‘kleine sociologie voor architecten‘ die het ‘abstracte’ functionele schema tot materiële werkelijkheid moet op. “Goede architectuur”, aldus Braem, “grijpt in in de strijd om een maken. In steeds groeiende mate is er het equipement, met allerlei Ik heb mij steeds ingespannen om iets in die richting te verwezenlijken. betere levensstijl. Dergelijke architectuur vertrekt van het gegeven dat er mechanismen die de omsloten ruimte leefbaar moeten maken zoals Bijna altijd ben ik gebotst op de kwestie van de kostprijs, omdat men geen klassen zijn en dat de ideale arbeider tot norm van de samenleving verwarming, verlichting, luchtconditionering, enzovoort. In de praktijk schilderingen en beeldhouwerij steeds als overbodige versieringen wordt verheven. Deze architectuur heeft een aantal kenmerken: ze moet splitsen deze opgaven zich in een oneindig aantal detailproblemen, die aanzag, economisch en zelfs sociaal onverdedigbaar! De architect moest gemeenschapskunst zijn, functioneel zijn, actief ingrijpen in het leven dikwijls tegenstrijdige oplossingen meebrengen en een gaaf resultaat het dan maar zelf doen…”. van de gebruiker en geïnspireerd zijn op de vormgeving in de natuur, bemoeilijken. Er is, bovendien, de kostenkwestie, die meer gewicht heeft wat betekent dat altijd de weg van de minste weerstand gevolgd moet dan ons lief is. Renaat Braem werd 90 jaar en overleed op 31 januari 2001 in Essen. Het worden.” Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel is En dan komt het mijns inziens zeer belangrijke punt: hoe de plastische, het laatste grote bouwproject dat door Renaat Braem werd gerealiseerd. Deze ideologie heeft hij nergens volledig tot uitdrukking kunnen brengen, visuele verschijning een expressie te geven van de bestemming van het maar het is steeds een bron van inspiratie geweest in zijn ontwerpen. Met architectuurwerk. Hoe kan dit bijdragen tot een positieve werksfeer? Hoe zijn sociaal voelend hart kwam Braem voor de zwakkeren en kansarmen kan een ensemble van beton, glas, steen… de rythmische opvolging der in de maatschappij op. Vandaar ook zijn talrijke realisaties in de sociale ruimten, de esthetische opvatting van gevels en binnenelementen, het peil woningbouw. Onbaatzuchtig streven naar versiteit Brussel een medische campus en een Academisch Ziekenhuis en is hierdoor volledig bepaald, terwijl de ellips oneindig veel vormen kan met een personeelsbestand van in totaal 4500 personen. aannemen door de verhoudingen te wijzigen. De cirkel wordt daardoor VRIJE wetenschappelijke waarheid gezien als symbool van dogma’s en een geocentrisch wereldbeeld, terwijl De Vrije Universiteit Brussel is een open, tolerante en pluralistische uni- de ellips symbool is van antidogma en een heliocentrisch wereldbeeld”. versiteit. Het principe van vrij onderzoek en de Universele Verklaring van Naar verluidt zou het idee van een ellipsvormig gebouw de eerste keer de Rechten van de Mens staan centraal. De universiteit verzet zich tegen door Braem op een bierviltje getekend zijn, en zou hij daarbij gezegd heb- UNIVERSITEIT De Vrije Universiteit Brussel is ontstaan uit de Franstalige Université autoritair denken. Aan de Vrije Universiteit Brussel krijgt de student een ben dat hij ze zo lang en zo smal mogelijk wilde hebben. Libre de Bruxelles (ULB). Deze werd in juni 1834 opgericht door Théodore zelfstandige, open en verantwoordelijke kijk op de wereld mee. Hoe we Verhaegen, een Brussels advocaat van Vlaamse oorsprong. Het was zijn dat doen? Door waarden zoals Vrijheid van denken, Verdraagzaamheid en Om de ideeën die Braem fundamenteel achtte voor de Vrije Universiteit bedoeling een universiteit op te richten die onafhankelijk was van Staat Verscheidenheid in alles wat we doen, centraal te stellen... Brussel nog meer kracht bij te zetten, wilde hij in het gebouw een syn- BRUSSEL en Kerk en waar academische vrijheid heerste. Vanaf 1935 werden aan these van de kunsten nastreven. Hij bracht muurschilderingen aan, liet de Franstalige ULB cursussen in het Nederlands gedoceerd. Het duurde Renaat Braem wilde dit gedachtegoed onderstrepen. “Dit is een univer- de ellipsvorm in vele details terugkeren en zocht voor op de luifel ook echter tot in 1963 vooraleer er in alle faculteiten en scholen colleges in siteit op basis van Vrij Onderzoek, wat een bepaalde anti-dogmatische naar symbolen ‘van een wereldbeschouwing op basis van de vrije weten- het Nederlands gegeven werden. En het duurde nog eens zes jaar, tot in stellingname impliceert. Het kwam de ontwerper voor dat het gebouw als schap’. 1969, vooraleer de oude unitaire universiteit, de ULB, werd opgesplitst in het ware een symbolische vorm moest hebben die aansluit bij de meest een Franstalige en een Nederlandstalige universiteit. De Vrije Universiteit primaire wetenschappelijke waarheid, de meest primaire grondvorm die De inplanting van het gebouw op het terrein van de nieuwe campus zou Brussel was vanaf dat moment een feit. in de natuur voorkomt. Dit sluit de rechthoek uit, die een opzettelijke zo worden, dat het een grote zichtbaarheid zou hebben en kon dienen Sindsdien is de Vrije Universiteit Brussel niet meer weg te denken uit het ordenende wet uitdrukt, een vorm van dwang”. Braem kiest voor een als uithangbord van de Vrije Universiteit Brussel. Het gebouw zou met de wetenschappelijke, culturele, sociale en economische leven van België en ellipsvorm van het gebouw. “Als hoofdvorm is de cirkel of de ellips het lange as loodrecht op de as van de Generaal Jacqueslaan komen te staan, in het bijzonder van de regio Brussel. meest geschikt, omdat de beweging van de bewegende mens niet hoekig zodat men bij het voorbijrijden eerst een zicht heeft op de volledige gevel, Vandaag omvat onze universitaire gemeenschap ruim 9000 studenten, geschiedt, maar steeds afgerond. (…)”. De ellips vond Braem hier meer die sterk versmalt op de kop. Deze inplanting is totaal tegengesteld aan de meer dan 600 hoogleraren en docenten, 800 wetenschappelijke en 960 geschikt dan de cirkelvorm, omdat het een vorm is met twee centra en algemene plaatsing van een gebouw in een straat, waarbij de voorgevel administratieve en technische medewerkers. Daarnaast telt de Vrije Uni- daardoor een dynamiek in zich heeft. “De cirkel heeft maar één centrum volgens de as van de straat ligt. Eerste ontwerpen: Tempel van de Wetenschap “Als men de circulatie in een dergelijk complex nader bekijkt, blijkt de meest rationele hoofdvorm de cirkel of de ellips te zijn, omdat de beweging van de bewegende mens niet hoekig geschiedt, maar steeds afgerond. (…) Bovendien is dit een universiteit op basis van Vrij Onderzoek, wat een bepaalde anti- dogmatische stellingname impliceert. Het kwam de ontwerper voor dat het gebouw als het ware een symbolische vorm moest hebben die aansluit bij de meest primaire wetenschappelijke waarheid, de meest primaire grondvorm die in de natuur voorkomt. Dit sluit mijns inziens de rechthoek uit, die een opzettelijke ordenende wet uitdrukt, een vorm van dwang.” “De ellips is een vorm met twee centra en heeft daardoor een dynamiek in zich. Ze staat symbool voor antidogma en een heliocentrisch wereldbeeld”.

Renaat Braem

“Men kan de universiteit zien als het Cultuurscheppende Centrum der Natie, als het ware de Tempel der Gemeenschap van Morgen. Men kan er zich ook toe beperken haar te begrijpen als een soort hoger technisch instituut waar men de kaders klaarstoomt voor het collectieve productieproces en wat daarbij hoort, en daarmee basta. De ontwerper geloofde in die Tempelidee…” Renaat Braem INKOMHAL het vrijonderzoekelkevastgelegde waarheidmoetverworpenworden. een Melkweg, de woning, “onze dat uitbeelden spiraal de met wilde l’art”.Braem pour “l’art is elementen deze van Geen luifel. de op reliëfs integraal deel uit van de architectuur, net als de muurschilderingen en de maakt spiraal een van vorm de met baksteenmetselwerk in tableau Het een met houten handgreep. metaal gelakt blauw in is leuning de en trapboom betonnen een op steunen merantihout, in zijn trap ellipsvormige de van treden De de ArtNouveau-stijlvanVictorHorta. uit idee Een volgen. ruimte de van vormen de die lijnen verschillende in De vloer in de inkomhal werd aangelegd met rode, witte en blauwe tegels nooit rechtlijnig en zeker niet op voorhand bepaald. Het is hierom dat in dat hierom is Het bepaald. voorhand op niet zeker en rechtlijnig nooit is: verbonden mee denken het waar ook is Dit zijn. verbonden elkaar met telkens die niveaus verschillende op evolueert alles waar universum, het lineair in verloop kent. Het is met andere dat woorden de fundamentele wet van symbool universeel een is verschillende culturen voorkomt. Het toont spiraal dat niets vastligt en niets een De is”. ellips een in spiraal

Trappenhal

Ontwerpschets door Renaat Braem Trappenhal

Inkomhal “Liefde en licht, niet in besloten kring, maar voor allen.”

Renaat Braem

“De ruimte binnen de ellips wilde ik als volgt organiseren: in het centrum de sanitaire voorzieningen, de trappen, de liften en de bergplaatsen. Daarrond de kantoorruimten, volgens het principe van een ‘bureaulandschap’ ingedeeld met schermen, kasten, plantenbakken enzovoort. (…) Interessant bij deze indeling is ook dat het zicht op de muurschilderingen zo volledig is en men de betekenis ervan beter kan begrijpen. Dit zorgt bovendien voor een optimaal effect van de architectuur op de leef- en werkomstandigheden van de gebruiker”.

Men zag het idee van een bureaulandschap echter niet zitten. Braem stelde tapijt en geluidsabsorberende gordijnen voor als oplossing voor het geopperde probleem van storende geluiden, de temperatuur kon worden geregeld met airconditioning, in de uiteinden van het gebouw konden ‘gesloten’ bureaus worden voorzien, … maar hij trok aan het kortste eind: de Vrije Universiteit Brussel hield vast aan een indeling in burelen. InterieurInterieur RectoraatRectoraat

Interieur Voorzitterschap Detail van de toiletten

Detail van de radiatoren “Er zijn werkelijk dingen welke de architectuur alléén niet tot uitdrukking kan brengen…” Daarom zijn er de schilderingen en kleine reliëfs in het Administratie- en MUUR- Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel. “Ik heb een samenvloeiing beoogd van functionele overwegingen enerzijds en de betrachting om het gebouw een boventijdelijke uitdrukking te verschaffen anderzijds.” SCHILDERINGEN De muurschilderingen zijn thematisch geschikt, “als het ware in spiraal stijgend van gelijkvloers naar de vijfde verdieping”.

“Is het resultaat gelukkig of armzalig? Het is een poging, zij het op grote schaal. Ikzelf, Renaat Braem, kan er niet over oordelen! De poging is er. Het was financieel niet doenlijk om de medewerking in te roepen van de schilders die ik daartoe de meest geschikte vind, zoals bijvoorbeeld Matta, of de Mexicanen. In Vlaanderen ken ik er, tot mijn spijt, geen. De architect moest het dan maar zelf doen.”

Renaat Braem > Op het gelijkvloers staat de afbeelding van de ener- “Ik ben aan een enorme onderneming begonnen. gie, de basis van alles. Hierdoor ontstond de aarde, 00 met haar tegengestelde elementen vuur en water. De studenten, voor wie het werk eigenlijk bestemd is, tonen niet de minste belangstelling, behalve dan vreemde studenten, hindoes, zwarten, die komen vragen: ‘What is the meaning of those pictures?’ en die hun waardering uitdrukken. (…) Ik beschouw de onderneming echter als een plicht, o.a. tegenover mezelf. De wil tot synthese mag onbegrepen blijven, toch schilder ik voort.”

Renaat Braem > Op de eerste verdieping zien we de oorsprong van het leven, cellen die zich delen en ontwikkelen tot 01 groene wieren en verdere fasen. Ontwerpschets door Renaat Braem > Op de tweede verdieping staat de primitieve aarde met plantengroei 02 en dieren. > Op de derde verdieping verschijnt de mens, als resultaat van een lange evolutie, met de elemen- 03 taire vorming van gemeenschappen. > De vierde verdieping geeft de strijd van de mens voor zijn vrije 04 ontwikkeling weer. > Op de vijfde verdieping is het doel waarnaar we streven uitgewerkt: de vrije mens in een vrij 05 denkende, creatieve omgeving. Door de gekozen thema’s vertonen de tekeningen op de lagere en hogere verdiepingen eerder een esoterische vormentaal, maar daartussen wordt een meer duidelijk en sprekend ‘verhaal’ opgehangen.

Het geheel der schilderingen vertegenwoordigt een lengte van ongeveer 500 meter. Het werd uitgevoerd in Superlatex Sigma, in een tijdsverloop van onge- veer acht jaar (1976-1984). Voor de detailafwerking

zorgden Ruperto Urzua, Jan Willems en Elza Braem- Ontwerpschets door Renaat Braem Severin. LUIFEL

De gevel van het Administratie- en Rectoraatsgebouw wordt bekroond met een golvende luifel. Deze geeft het idee dat hij uit het gebouw komt en er niet enkel vooraan aan bevestigd is. Op de ontwerpplannen is trou- wens duidelijk te zien dat de luifel binnen aan het plafond werd opgehan- gen en zo naar buiten vloeit. Dit gebeurde met een zogenaamde freys- sinetverbinding. Onderweg naar buiten loopt hij over de sas van de inkom waarna hij door twee zuilen ondersteund wordt. Deze zuilen zijn niet in één geheel met de luifel bekist, wat moeilijker in het echt te zien is, maar duidelijk wordt aangegeven op de schetsen ervan. Dit is een element dat men terugvindt bij Le Corbusier die een onderscheid maakte tussen het ‘dragende’ en het ‘gedragen’ element. nig te maken met de universiteit, maar neemt toch een centrale plaats “Ik wou het gebouw een symbolische expressiviteit verlenen. Daarom moest een synthese van op de luifel in. Het hert is de koning van het bos. Hij is fier, trots, solitair, RELIËFS maar ook het wilde dier dat waakt en verdedigt. En de bomen, die in de kunsten worden nagestreefd. Er was echter geen geld beschikbaar. Ik tekende dus zelf sommige herfst hun bladeren verliezen en in de lente opnieuw tot leven komen, symboliseren hernieuwing, verjonging en vitaliteit. Een universiteit heeft motieven die mijn medewerker in triplex uitzaagde. Ze werden in de bekistingen van het beton elk jaar nieuwe studenten en vormt de wetenschappers van de toekomst, en garandeert zo ook elk jaar het ritme van vernieuwing. Bovendien staat gelegd, waardoor boven de ingang kleine reliëfs werden verwezenlijkt.” Renaat Braem de natuur voor evenwicht en harmonie. Evenwicht en harmo- Centraal bovenaan in de luifel staat het wapenschild van de Vrije Univer- nie zijn ook waarden die in een De fakkel, voor Braem het symbool voor siteit Brussel dat, door een fout bij het in uitvoering brengen, in spiegel- universiteit aanwezig moeten het wetenschappelijk onderzoek, bestaat beeld staat afgebeeld. zijn: ze dienen om aan vrij on- uit verschillende elementen die elk een derzoek te kunnen doen, ze ver- onderdeel zijn van het wetenschappelijk Daaronder staat een zon met langs weerskanten een vijfpuntige ster en werpen ieder machtsprincipe en onderzoek. De passer staat voor het me- eronder een edelhert tussen twee bomen. Voor Vrijmetselaars ‘schijnt de bevorderen het onbaatzuchtige ten, het oog voor het zien, de spiraal voor zon voor iedereen’ en staat ze symbool voor gelijkheid. In de thematiek van streven naar de waarheid. het begrijpen en de fakkel voor het schep- het Vrij Onderzoek geeft de ster uiting aan ‘het onbaatzuchtige streven pen van klaarheid (licht in de duisternis). naar waarheid, door het verwerpen van elk machtsprincipe’. De vijfpuntige Links onder zijn drie paraplu’s ster heeft hierbinnen een speciale betekenis: het was het teken van de ver- boven elkaar afgebeeld. Hier- Het bouwen wordt gesymboliseerd door eniging van de leerlingen van Pythagoras en hun gids. Ze wordt ook gezien over schreef Braem dat hij had een stuk gemetselde muur met een tru- als een basisfiguur, die verwijst naar de kosmische harmonie, elementen ervaren dat de werking van een weel. Bouwen aan een betere toekomst, die we zeker in verband kunnen brengen met het vrije wetenschappelijke administratie toch grotendeels maar ook bouwen aan de waarheid door denken. Het edelhert tussen de twee bomen heeft op het eerste zicht wei- het openen van paraplu’s is. voortdurend nieuw onderzoek. > BRAEM R., Architectuur, een totaalkunst, Humanistisch Verbond, BRONNEN Mortsel 1984, 40 p. > BRAEM R., Het schoonste land ter wereld, Kritak, Leuven 1987, 215 p.

> JACOBS U., Renaat Braem, Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel 1971-1976, Vrije Universiteit Brussel, Brussel 2003, 120 p.

> STRAUVEN F., Renaat Braem, de dialectische avonturen van een Vlaams functionalist, Archief voor Moderne Architectuur, Brussel 1983, 235 p.

> Met medewerking van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed - Archief Renaat Braem en het Universiteitsarchief van de Vrije Universiteit Brussel “Een volwaardige architectuur, dit wil zeggen welke zou beantwoorden aan de volledige geestelijke en materiële behoeften van de mens uit de twintigste eeuw, is op dit ogenblik onmogelijk te verwezenlijken. We kunnen slechts hier en daar een stoot voorwaarts geven en, in gelukkige

ogenblikken, iets vertolken van een hoop op schonere tijden.” Renaat Braem La poésie est dans le coeur de l’homme et c’est pour cela qu’il faut s’ouvrir aux joies de la nature

Le Corbusier

Deze uitgave kwam tot stand naar aanleiding van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest op 16 en 17 september 2006, met als thema “lichaam en geest”. Geïnspireerd door de talrijke reacties van onze (buitenlandse) bezoekers, zijn we er meer dan ooit van overtuigd dat de architectuur en het uitzonderlijke karakter van dit Administratie- en Rectoraatsgebouw, de uitdrukking vormen van de normen en waarden waarvoor de Vrije Universiteit Brussel staat. Tegelijkertijd wordt de aanvraag tot bescherming van het gebouw officieel aangekondigd.