Marta Pielech Iwona Januszkiewicz-Rębowska
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Marta Pielech FMP Iwona Januszkiewicz-Rębowska Musicalia Collegii Glacensis Societatis Jesu Societatis Jesu Societatis – Musicalia Collegii Glacensis Collegii – Musicalia Marta Pielech, Iwona Januszkiewicz-Rębowska Iwona Pielech, Marta WYDAWNICTWO NAUKOWE SUB LUPA ISBN 978-83-65886-77-4 A /III Fontes MusicÆ in Polonia A/III /III 9 7 8 8 3 6 5 8 8 6 7 7 4 A Musicalia Collegii Glacensis Societatis Jesu Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2016–2020 Projekt badawczy pt.: Repertuar muzyczny Towarzystwa Jezusowego w Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1565–1773) Marta Pielech Iwona Januszkiewicz-Rębowska Musicalia Collegii Glacensis Societatis Jesu Sonia Rzepka F o n t e s Warszawa 2019 Musicæ Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa in Polonia Fontes Musicæ in Polonia, A /III Fontes Musicæ in Polonia www.fontesmusicae.pl seria | series A, vol. III Redaktorzy serii | General Editors Tomasz Jeż, Katarzyna Spurgjasz Rada Naukowa | Scientific Council dr hab. Paweł Gancarczyk, prof. Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk dr hab. Agnieszka Leszczyńska, Uniwersytet Warszawski dr hab. Aleksandra Patalas, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego dr hab. Danuta Popinigis, prof. Akademii Muzycznej w Gdańsku dr hab. Barbara Przybyszewska-Jarmińska, prof. Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk prof. dr hab. Marcin Szelest, Akademia Muzyczna w Krakowie mgr Ewa Hauptman-Fischer, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (sekretarz | secretary) Recenzent | Reviewer dr hab. Magdalena Walter-Mazur, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Tłumaczenia | Translations Tomasz Zymer Na okładce | On the cover Anonim | Anonymous, Veni Sancte Spiritus & Magnificat, Kłodzko, Parafia Rzymskokatolicka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, sygn. | shelf mark H-210 Redakcja językowa | Text editing Elżbieta Sroczyńska Korekta językowa | Proofreading Halina Stykowska Projekt i wykonanie układu graficznego | Graphic design and page layout Weronika Sygowska-Pietrzyk © 2019 by Marta Pielech, Iwona Januszkiewicz-Rębowska & Uniwersytet Warszawski Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa ISBN: 978-83-65886-77-4 Wstęp Historia zbioru uzykalia kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Kłodzku (Glatz) są uni- Mkatową kolekcją proweniencji jezuickiej, znajdującą się w obecnych granicach Polski. Zbiór ten wiąże się jednak głównie z tradycjami muzyczny- mi jezuitów prowincji czeskiej Towarzystwa Jezusowego, z której po pruskiej aneksji wydzielono prowincję śląską (1755), łączącą Śląsk z ziemią kłodzką. Obydwa te regiony związane były ze sobą kulturowo już wcześniej; od począt- ku XVII wieku Kłodzko stało się zaś bastionem kierowanej na Śląsk ofensywy rekatolizacyjnej, prowadzonej m.in. przez jezuitów1. O ile większość zbiorów muzycznych pochodzących z kościołów tego zakonu zaginęła w czasach kasa- ty, zbiór kłodzki szczęśliwie ją przetrwał. Wynikało to stąd, że kłodzka fara nie należała bezpośrednio do Towarzystwa, ale była mu dzierżawiona przez mia- sto; po kasacie muzykalia kościoła pozostały więc w jego murach. Kasatę prze- trwał także założony przez jezuitów konwikt; jego wychowankowie zajmowali się m.in. oprawą muzyczną liturgii odbywających się w kościele. Śladem kul- tury muzycznej pielęgnowanej w obydwu instytucjach jest zachowany do dziś zbiór muzykaliów, datowany na lata 1730–18602. Zbiór ten przechowywany jest obecnie w murach kłodzkiego kolegium, które po II wojnie światowej – wraz z farą – wróciło do Towarzystwa Jezusowego. 1 Johann Schmidl, Historiae Societatis Jesu provinciae Bohemiae..., t. 1, Praga: Drukarnia Aka- demicka 1747, s. 525. 2 Rudolf Walter, Kirchenmusikalienbestand in Glatz aus den Jahren 1730–1860, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 36/37 (1995/1996), s. 151–177; Tomasz Jeż, Muzykalia kościoła Wniebowzięcia NMP w Kłodzku: unikatowa kolekcja repertuaru prowenien- cji jezuickiej na Śląsku, w: Muzykolog wobec świadectw źródłowych i dokumentów. Księga pamiąt- kowa dedykowana profesorowi Piotrowi Poźniakowi w 70. rocznicę urodzin, red. Zofia Fabiańska, Jakub Kubieniec, Andrzej Sitarz, Piotr Wilk, Kraków: Musica Iagellonica 2009, s. 241–260. 5 Wstęp Parafialny kościół Wniebowzięcia NMP w Kłodzku trafił pod zarząd jezuitów w roku 1595, po latach administracji przez joannitów (od końca XII wieku), kanoników regularnych św. Augustyna (sprowadzonych w po- łowie XV wieku przez arcybiskupa praskiego Arnoszta z Pardubic), a w cza- sach reformacji (1562–1591) – ewangelików. W roku 1597 jezuici uruchomi- li w Kłodzku swoje kolegium oraz gimnazjum, które kilkanaście lat później kształciło już ponad 100 uczniów rocznie3. Kolejną jezuicką placówką dydak- tyczną w mieście był utworzony tam w roku 1614 konwikt, dedykowany póź- niej czci św. Alojzego Gonzagi4. Szkoła ta, przeznaczona pierwotnie dla kształ- cenia ubogiej młodzieży z pobliskiego Śląska, uruchomiona została dzięki darowiźnie biskupa wrocławskiego Karola Habsburga5. Pierwszym prefektem muzyki kłodzkiego konwiktu był Simon Praunstein (1568–1624). Jak podają zachowane kroniki zakonne6, jezuita ten zajmował się też komponowaniem muzyki – był autorem opracowań kilkunastu litanii, hymnów i antyfon maryj- nych, które zachowały się w tzw. kodeksie Schwedlera7. Podobnie jak większość prowadzonych przez jezuitów instytucji wycho- wawczych tego rodzaju, także konwikt w Kłodzku przeznaczony był zarówno dla studiującej młodzieży utrzymywanej z regularnych wpłat bogatszych rodzi- ców (commensales), jak i dla chłopców z ubogich rodzin (collegiales), od których wymagano kształcenia się w zakresie muzyki i oprawy muzycznej uroczystości 3 Wilhelm Schulte, Beiträge zur Geschichte des Schulwesens in Glatz und des Gymnasiums ins- besondere, w: Festschrift zur Feier des dreihundertjährigen Bestehens des Königlichen katholischen Gymnasiums zu Glatz 1597–1897, Glatz: Schirmer 1897, s. 74–111. 4 Alois Kroess, Geschichte der böhmischen Provinz der Gesellschaft Jesu. Nach den Quellen be- arbeitet, t. 1: Geschichte der ersten Kollegien in Böhmen, Mähren und Glatz von ihrer Gründung bis zu ihrer Auflösung durch die böhmischem Stände 1556–1619, Wien: Mayer 1910 (Quellen und Forschungen zur Geschichte, Literatur und Sprache Österreichs und seiner Kronländer, 11), s. 788. 5 Paul Hahnel, Geschichte des königlichen Konvikts zu Glatz. Programm des Kgl. kathol. Gymna- siums zu Glatz, Glatz: Schirmer 1899; Oskar Linke, Gymnasium und Konvikt zu Glatz. Ein Beitrag zur Geschichte deutscher Erziehungs- und Bildungsarbeit in schlesischen Raum 1300–1945, Lüden- scheid: Verlag Grafschafter Bote 1961 (Die Grafschaft Glatz, 3); Rudolf Walter, Schlesische musika- lische Collegia – hauptsächlich im 17./18. Jahrhundert – im Rahmen der allgemeinen Cäcilienbru- derschaften der gesamten katholischen Kirche, „Musik des Ostens” 11 (1989), s. 92, 96 i 104–105. 6 Nekrolog z 8 lipca 1624 r. (Praha, Národní Knihovna, Oddělení rukopisů a starých tisků, D 168. Excerpta ex Historia Collegij Glacensis Societatis Jesu (1597–1690), k. 98–99) podaje: „Sacrarum cantionum concionator festivus erat pubblico illi Civitatis parentatum”. 7 Fritz Feldmann, Ein unbekanntes Denkmal der Neisser und Glatzer Musikpflege aus der Zeit des dreißigjährigen Krieges, „Der Oberschlesier” 15 (1933), s. 145–148. Rękopis ten, uważany od czasów II wojny światowej za zaginiony, odnaleziony został niedawno w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (PL-Wu RM 5893), zob. Katarzyna Spurgjasz, Odnaleziony Ko- deks Schwedlera z Kłodzka i Nysy (1626–38), „Muzyka” 61/3 (2016), s. 115–134. 6 Historia zbioru kościelnych8. Środki na ich utrzymanie pochodziły z sukcesywnie kumulowa- nych darowizn, najczęściej wyraźnie określających muzyczny profil wykształce- nia konwiktorów9. Przeznaczoną na ten właśnie cel kłodzką fundację biskupa Karola Habsburga w kolejnych latach zasilały legaty wrocławskich kanoników i opatów, umożliwiające dzierżawienie domu na Grüne Straße (obecnie: ul. Woj- ska Polskiego) i utrzymanie w nim 32 uczniów rocznie10. W roku 1628 Johannes Christoph Metzinger von Kaltenstein11 ofiarował konwiktowi w Kłodzku swoje dobra ziemskie w Ścinawce Średniej (Mittelsteine). Majątkiem tym administro- wał dziekan kłodzki Hieronim Keck, który wzbogacił tę fundację o kilka innych dóbr ziemskich (Bożków, Żelazno), a w roku 1644 na ich podstawie ustanowił dla kłodzkiego konwiktu specjalną fundację typu pia causa12. Beneficjenci tej fundacji mieli zapewniony strój, posiłki i opiekę me- dyczną, obligowano ich zaś do nauki śpiewu i muzyki instrumentalnej, co- dziennego wykonania De profundis za swych zmarłych dobroczyńców, a także corocznego czczenia ich pamięci śpiewem Requiem13. Konwiktorzy byli też zobowiązani do cosobotniego wykonania antyfony Salve Regina, śpiewanej podczas mszy wotywnych dedykowanych czci Najświętszej Maryi Panny, określanych jako missae sub aurora. Kontynuowali w ten sposób tradycję za- początkowaną jeszcze w czasach Arnoszta z Pardubic14, czego świadectwem jest graduał Sacrum votivum de Beata Virgine, spisany w roku 1692 z inicja- tywy kantora kłodzkiej fary, Gottfrieda Antona Bergera15. Na śpiew antyfon maryjnych przy innych okazjach uczniom kłodzkiego konwiktu powierzano wiele różnych fundacji prywatnych, ustanawianych na podstawie procentów 8 Joseph Schröteler, Die Erziehung in den Jesuiteninternaten des 16. Jahrhunderts, Freiburg im Breisgau: Herder & Co. Verlagsbuchhandlung 1940, s. 95. 9 Kraków, Archiwum Prowincji Południowej Towarzystwa Jezusowego [dalej jako: KATJ] 2754. Catalogi scholarum Glacensium Anni 1687,