<<

Enwau Lleoedd ym Mwrdeistref Sirol

Pen-y-bont ar Ogwr Hoffai Menter Bro Menter Bro Ogwr and Ogwr a Cwmni2 Cwmni2 would like to ddiolch i dîm thank the Reach team ‘Reach’ (sy’n gyfrifol am (who are responsible weithredu’r Cynllun for the implementation Datblygu Gwledig yn of the RDP in the rural ardaloedd gwledig areas of bwrdeistref sirol ) for Penybont-ar-Ogwr) am their assistance and sup- eu cymorth a chef- port in developing this nogaeth wrth ddatbly- place names project. gu’rprosiect enwau lleoedd hwn.

Place Names in 52 Rhestr Enwau Lleoedd List of PlaceNames

Mae‟r map wedi‟i rannu i The map is divided into bum ardal, sef cymoedd five areas, namely the Llynfi, Garw ac Ogwr Llynfi, Garw and Ogmore gyda‟r enwau lleoedd yn valleys, with place names rhedeg o‟r gogledd i‟r de runningfrom north to mwy neu lai‟n dilyn llif eu south, more or less hafonydd, yna Gwlad a following the course of Thref ac yn olaf Yr the rivers, then Town and Arfordir, gyda‟rddwy Country and finally The ardal olaf hynny‟n cael eu Coast,with the latter two rhifo a‟urhestru o‟r areas numbered and listed gorllewin i‟r dwyrain. from west to east.

Mae'r cofnodion wedi'u The entries are listed as rhestru yma fel enwau the Welsh name and then Cymraeg ac yna‟r enw neu the English name or fersiwn Saesneggyda phob version and with eachone un yn dangos yr elfennau indicating the elements sy'n ffurfio'r enw hwnnw, that make up that name, er mwyn eich helpu deall in order to help you yr ystyr a‟r tarddiad. understand the meaning and origin. Mae pob tref a phentref yn y rhestr â‟r cyfeirnodau Every town and village in grid hefyd,er mwyn i chi the list also contains the allu dod o hyd iddynt yn grid reference, so you can hawdd. locate them easily.

2 3 Rhestr Gryno‟r EnwauLleoedd

Cwm Llynfi | Llynfi Valley

Place Names Quick List Cymraeg English name Cyfeirnod Grid or „version‟ Grid Reference

1 Caerau - SS854 942

2 Nantyffyllon - SS850 925

3 - SS852 913

4 Garth - SS863 908

5 Llwydarth - SS860 901

6 - SS862 895

7 - SS856 887

8 Pont-rhyd-y-cyff - SS870 889

Cwm Garw |

Cymraeg English name Cyfeirnod Grid or „version‟ Grid Reference

9 - SS902 929

10 - SS903 914

11 Pant-y-gog - SS906 906

12 Pont-y-rhyl - SS906 894

13 Llangeinwyr SS914 876

Blaengarw4 5 Cwm Ogwr | Cymraeg English name Cyfeirnod Grid or „version‟ Grid Reference 14 Nant-y-moel - SS934 928

15 - Price Town SS937 920

16 - Wyndham SS932 915

17 Cwm Ogwr SS933 901

18 - Lewistown SS934 883

19 Pantyrawel - SS929 876

20 Melin Ifan Ddu SS934 866

21 Glynogwr - SS956 872

Gwlad a Thref | Town andCountry Cymraeg English name Cyfeirnod Grid or „version‟ Grid Reference 22 Gogledd Corneli North SS817 817

23 Y Pîl SS826 824

24 Mynydd Hill SS837 829

25 - SS854 827

26 Pen-y-bryn - SS837 846

27 Aber-baeden Aber-baiden SS858 844

28 Cwm Ffos Cwm Ffoes SS864 828

29 Ffordd-y-gyfraith - SS868 842

30 Trelales SS874 797 Pen-y-bont ar Ogwr 6 7 Cymraeg English name Cyfeirnod Grid Cymraeg English name Cyfeirnod Grid or „version‟ Grid Reference or „version‟ Grid Reference

31 Llangewydd - SS868 813 51 Y Bragle SS922 799

32 - Broadlands SS888 793 52 Llangrallo SS937 795

33 Betws Bettws SS899 867 53 Heol-laethog - SS931 843

34 Shwt - SS890 867 54 Heol-y-cyw - SS945842

35 Goetre-hen Coytrahen SS890 855 55 Wern Tarw - SS960 845

36 - SS893 844 56 Rhiwceiliog - SS964 841

37 Abercynffig SS892 836 57 - SS959 816

38 Sarn - SS902 835 58 Penprysg Penprisk SS962 821

39 Pen-y-fai - SS893 820

40 - SS906 848 Yr Arfordir | The Coast

Cymraeg English name Cyfeirnod Grid 41 - SS909 847 or „version‟ Grid Reference

59 Mawdlam Maudlam SS807 819 42 - SS914 841

60 Cynffig Kenfig SS802 810 43 Bryn-coch - SS911 838

61 Corneli Waelod SS820 803 44 Pen-y-cae - SS903 825

62 Notais SS812 781 45 Y Felin-wyllt Wildmill SS903 820

63 - SS816 769 46 Llidiard Litchard SS909 819

64 Y Drenewydd yn Notais Newton SS837 776 47 Penybont-ar-Ogwr Bridgend SS906 799 65 Llandudwg SS856 788 48 Tredŵr Waterton SS932 788 66 - SS885 776 49 Pen-yr-heol - SS921 826

50 Coety SS922 814

8 9 Cwm Llynfi

LlynfiValley 1. Caerau -

Cyfeirnod GridSS 854 942 Grid Reference

‘caer’ yn ei ffurf luosog ‘caer’ meaning ‘fort’, initsplural form

Ffeil Ffeithiau - Efallai wedi enwi ar Fact File - Possibly named after the ôly twmpathau cyn-hanesyddol ar prehistoric mounds on the tops of the gopa’rmynydd sydd wedir hoi’u henw hills that have given their name to the i Nant Caerausy’n llifo i’r Afon Llynfi. stream Nant Caerau that flows into the Llynfi River.

2. Nantyffyllon -

Cyfeirnod Grid-SS 850 925- GridReference

yn wreiddiol ‘nant’ + ‘y’ + ‘ffyrling’ ‘nant’ meaning ‘stream’, ‘y’ meaning ‘the’ and ‘ffyrling’ meaning ‘farthing’

Ffeil Ffeithiau - Lleoliad Ysgol Fact File - The location of the now- Gymraeg Tyderwen,asefydlwyd ym demolishedYs gol Gymraeg Tyderwen, 1948 ondsydd wedi eidymchwel which wasestablished in 1948, and bellach,dyma’r drydedd ysgol cyfrwng wast he thirdever Welsh medium Cymraeg erioed yng Nghymru (ar ôl school in (following those in Aberystwyth a Llanelli) a'r un cyntaf yn Aberystwyth andLlanelli) and the first Ne Cymru. onein .

3. Maesteg -

Cyfeirnod Grid-SS 852 913 - Grid Reference

‘maes’ + ‘teg’ ‘maes’ meaning ‘field’ or ‘meadow’ and ‘teg’ meaning ‘fair’

Ffeil Ffeithiau - Cafodd y dref ei Fact File - The town isnamed after henwiar ôl y tair fferm yn y cwm, a the three farms in the valley until the oedd yno cyn datblygiad diwydiant yn development of industry in the 1820s- y 1820au - Maes-teg Uchaf, Maes- Maes-teg Uchaf, Maes-tegGanoland tegGanolaMaes-teg Isaf. Maes-teg Isaf.

Llangynwyd 10 11 4. Garth - 7. Llangynwyd -

Cyfeirnod Grid-SS 856 887 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 863 908 - Grid Reference ‘garth’ ‘garth’meaning ‘enclosure’(forfarm ‘llan’ + enw’r sant ‘Cynwyd’ ‘llan’ meaning ‘church’ or ‘parish’ and animals) the saint’s name‘Cynwyd’ Ffeil Ffeithiau - Mae'rpentref a'r cyn Fact File - The village and former Ffeil Ffeithiau - Cafodd Eglwys Cyn- Fact File- StC ynwyd’s church was wydSant ei sefydlu yn y 6ed ganrif, ac founded in the 6th Century, the Old pwll glo wedi cymryd eu henw o Fryn coal pit take their name from the hillY mae tafarn The Old House ynd yddio Housep ubda tes from1147 and village y Garth, gyda chofnodion o'r enw Garth, withrecords of that name o 1147. Mae’rpentref hefyd yn enwog is alsofamous for its commemoration hwnnw ynb odoli ersoleiaf 1588. datingfrom at least 1588. am y gofebiWil Hopcyn a'r Ferch o of Wil Hopcyn and the Maid of Cefn Gefn Ydfa, ynghyd â'r traddodiad o Ydfa, along with the traditiono f Calen- Galennig, sef dathliad o gân i’r nig,aNew Year celebration of song Flwyddyn Newydd sy'n cynnwys YFari featuring the Mari Lwyd,ahorse'sskull Lwyd,p englog ceffyl wedi’iorchuddio draped inawhitesheet with flowers. gangynfas wenâblodau. 5. Llwydarth -

Cyfeirnod Grid-SS 860 901 - Grid Reference ‘‘llwyd’ + ‘garth’ ‘‘llwyd’, normally meaning ‘grey’ but here meaning ‘brown’ when used for 8. Pont-rhyd-y-cyff - describing landscape and ‘garth’ meaning ‘enclosure’ (for farm animals) Cyfeirnod Grid-SS 870 889 - Grid Reference Ffeil Ffeithiau - Mae’r fferm yn Fact File - The farm dates from the dyddio o’r 16egGanrifaLlwydarth 16th Century and Llwydarth was the ‘pont’ + ‘rhyd’+ ‘y’ + ‘cyff’ ‘pont’ meaning ‘bridge’ and‘ rhyd’ oedd cartref y teulu Powell dylan- home of the influential Powellfamily meaning ‘ford’ and ‘y’ meaning ‘the’ and ‘cyff’, originally from ‘boncyff’ wadol ac yn ganolfan iwduronabeirdd and wasacentre for writers and poets meaning ‘treetrunk’ ym Morgannwg yn yr17 egganrif. in in the 17th century.

Ffeil Ffeithiau - Ynô lun stori leol, Fact File - According to one tale, the roedd enw'r pentref (y cyfeirir ati nameofthe village (today referred to heddiw fel Llangynwyd, gyda'r hen asLlangynwyd with the old hilltop 6. Cwmfelin - bentref arben y brynfe l ‘Top Llan’) yn village as ‘Top Llan’) was too difficult rhy anodd i feistri’r gorsafoedd ynganu, for stationmasters to pronounce, so felly fewnaethant ddechrau alw'r lleyn they began to call the halt Llangynwyd ‘Gorsaf Llangynwyd’. Mae llawer o Station. Many older peoplestill refer Cyfeirnod Grid-SS 862 895 - Grid Reference boblhŷn o hyd yn cyfeirio at yr ardali to the area down fromLlan Square as ‘cwm’+ ‘melin’ ‘cwm’m eaning ‘valley’ and ‘melin’ lawr o Sgwâr Llan fel 'Ponty'. being ‘Ponty’. meaning ‘mill’ - a water wheel mill in this case Ffeil Ffeithiau - Enwyd ar ôl y felin Fact File- Named from the watermill ddŵraoedd yng weithreduar Nant y that operated on Nant y Cerdin just Cerdin cyn iddi lifo i'r afon Llynfi.Mae'r beforeit flows into theLlynfi. The bythynnod o hyd yn yr un fan,ychydig cottages arestill in the same spot,j ust cyn Gorsaf Garth. before GarthStation. Pont-rhyd-y-cyff 12 13 14 15 Cwm Garw

GarwValley 9. Blaengarw -

Cyfeirnod Grid-SS 902 929 - Grid Reference

‘blaen’ + ‘garw’ ‘blaen’ heremeaning ‘head ofavalley’ and ‘garw’, meaning ‘rough’ or ‘wild’ referring to the Garw river

Ffeil Ffeithiau - Cafodd mam dar- Fact File- The mother of BBC llenwr newyddionyBBC HuwE d- Newsreader Huw Edwards was born wardsei geni ym Mlaengarw ac ys- in Blaengarw and one of the most grifennwyd un o emynau enwocaf famous Welsh hymns‘Calon Lân’ was Cymru 'Calon Lân' gan Daniel James written by DanielJames (Gwyrosydd) (Gwyrosydd) pan oedd ynb yw yn y when he was livingin the village. pentref.

10. Pontycymer -

Cyfeirnod Grid-SS 903 914 - Grid Reference

‘pont’ + ‘y’ + ‘cymer’ ‘pont’ meaning ‘bridge’ and ‘y’ meaning ‘the’ and ‘cymer’ meaning‘ river conflu- ence’ i.e. where two rivers flow into each other

Ffeil Ffeithiau - Cafodd y ffilm co- Fact File - The 2001 comedy ‘Very medi 'Very Annie Mary' o 2001, gyda’r Annie Mary’, starring Rachel Griffiths, actorion Rachel Griffiths, Jonathan Jonathan Pryce and Ioan Gruffuddw as Prycea c Ioan Gruffudd ei ffilmio yn y filmed in the village-named ‘Ogw’ in pentref - a enwyd'Ogw' yn y ffilm. the film.

Pontycymer Pontycymer 16 17 Cwm Ogwr

OgmoreValley 11. Pant-y-gog -

Cyfeirnod Grid-SS 906 906 - Grid Reference ‘pant’ + ‘y’ + ‘gog’ ‘pant’ meaning ‘ahollow’ and ‘y’ mean- ing ‘the’ and ‘gog’ meaning ‘cuckoo’ Ffeil Ffeithiau - Enwyd ar ôlF ferm Fact File- Named after Pant-y-gog Pant-y-gog ac mae hefyd yn rhoi ei Farm and also givesitsname inEnglish, enw yn Saesnegiun o'r strydoeddyn toone of the streetsin the village, y pentref, Cuckoo Street. Cuckoo Street.

12. Pont-y-rhyl -

Cyfeirnod Grid-SS 906 894 - Grid Reference yn wreiddiol ‘pont’ + ‘yr’ + gair o’r Originally‘ pont’ meaning ‘bridge’ and Hen Saesneg ‘hyll’ ‘yr’ meaning ‘the’ and the Old English word‘ hyll’ meaning ‘hillock’ Ffeil Ffeithiau - Enwyd ar ôlb ryn y Fact File- Named after the hillRhyll RhyllaChoed-y-Rhyllgyda’r ddau and Coed-y-Rhyll (Rhyll Wood) both ohonynt i'rgogledd o'rpentrefar y ofwhich are to the north of the village ffordd i Bant-y-gog. Mae'n rhannuei on the way to Pant-y-gog. It sharesits enw/ystyr gyda thref Rhylar arfordir name/meaning with Rhyl on the North Gogledd Cymru. Wales coastline.

13. Llangeinwyr Llangeinor

Cyfeirnod Grid-SS 914 876 - Grid Reference ‘llan’ + enw’rperson ‘Ceinwyr’ ‘llan’ meaning ‘church’ or ‘parish’ and originally the personal name ‘Ceinwyr’ Ffeil Ffeithiau - Un o'r enwau Fact File - One of the oldest place lleoedd hynaf yn y fwrdeistref sirol, yn names in the county borough, dating dyddio'n ôl ioleiaf 1139 OC. back toat least 1139 AD. CwmDimbath, Melin Ifan Ddu 19 18 14. Nant-y-moel - 17. CwmOgwr Ogmore Vale

Cyfeirnod Grid-SS 934 928 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 933 901 - Grid Reference

‘nant’ + ‘y’ + ‘moel’ ‘nant’ meaning ‘stream’ and ‘y’ meaning ‘cwm’ + enw’rafon ‘Ogwr’ the river name‘Ogmore’ and ‘vale’ ‘the’ and ‘moel’,here meaning ‘bare’

Ffeil Ffeithiau - Ynw reiddiol Nant Fact File- Originally Nant Moel from Ffeil Ffeithiau - Mae un o hen Fact File - One of the old shops in Moelo tua 1585, roedd y nant ynl lifo around 1585, the stream flowed siopau’rpentref, SiopaHaearn- the village, the GwaliaStores and trwy ddarn o dirmoel - mae’r ardal through a barestretcho f land - the werthwyrGwalia,aadeiladwyd ym Ironmongers, which wasbuilt in1880, bellach ynl lawermwy coediogagyda area is now forested and withf ar 1880, wedic ael ei symud fesul bric a’i has been movedb rick by brick and llawermwy o dai wrthgwrs. more houses of course. ailadeiladu yn Amgueddfa Hanes rebuilt int he National Museum of CenedlaetholSain Ffagan. History at St Fagans.

15. - Price Town 18. - Lewistown

Cyfeirnod Grid-SS 937 920 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 934 883 - Grid Reference

y cyfenw ‘Price’ + ‘tref’ the surname ‘Price’ and ‘town’ y cyfenw ‘Lewis’ + ‘tref’ the surname ‘Lewis’ and ‘town’

Ffeil Ffeithiau - Yn dyddio o 1890 ac Fact File- Dating from 1890 and Ffeil Ffeithiau- Enwyd ar ôl Syr Fact File - Named fromSir William wedi’i enwiar ôl Daniel Price (1837- named after Daniel Price(1 837-1893), William Thomas Lewis (1837 1914), Thomas Lewis(1837-1914),Baron 1893), rheolwr traffigpyllau glo Ocean traffic manager oftheOcean Merthyr Barwn Merthyr oSenghenydd, pen- Merthyro f Senghenydd, head of Merthyr. collieries. naeth Lewis Merthyr Consolidated theLewis Merthyr Consolidated Col- Collieries Ltd. ond yn wreiddiol roedd lieries Ltd. but originally the area was yr ardalwedi’ihenwiar ôl y fferm leol, known after the local farm, Pentrebeili. Pentrebeili.

16. - Wyndham

Cyfeirnod Grid-SS 932 915 - Grid Reference 19. Pantyrawel -

yr enw ‘Wyndham’ the name‘Wyndham’ Cyfeirnod Grid-SS 929 876 - Grid Reference

‘pant’ + ‘yr’ + ‘awel’ ‘pant’ meaning ‘ahollow’ and ‘yr’ Ffeil Ffeithiau - Enwyd yn wreiddiol Fact File - Originally named after The meaning ‘the’ and ‘awel’ meaning ‘a ar ôl The Wyndham Arms a'r unig WyndhamArms and the only street of breeze’ stryd o daiaoedd yn agos iddo, daw’r houses that was near it, the personal enw personolobosibl o aelodaugwa- name possibly comes from various hanol teulu’r Iarll Dunraven. membersofthe Earl of Dunraven Ffeil Ffeithiau - Enwyd ar ôlF ferm Fact File - Named after Pant-yn-awel family. Pant-yn-awel, erbod mapiau yr Farm, althoughGlamorganshire OS Arolwg Ordnans o Forgannwg ym maps from 1877 show the farm as 1877 yn dangos y ffermfe l Fferm Pant- Pant-un-awel Farm, later corrected un-awel, wedi cywiro ynddiwed dara- from 1898 - the hollow in the breeze. cho 1898iPant-yn-awel.Mae'nb osibl It is possiblethat the village name bod yr enw pentref, mewngwirionedd therefore actually isdescribingit as yn disgrifio’r lleoliad fel bod yn y pant being in the hollow nearAwel Farm. ger Fferm Awel. Nant-y-moel 20 21 Gwlad aThref Town and Country 20. Melin Ifan Ddu Blackmill

Cyfeirnod Grid-SS 934 866 - Grid Reference ‘melin’ + yr enwp ersonol ‘Ifan’ + ‘du’ ‘melin’ meaning ‘mill’ -awater wheel millin thiscase, and the personol name ‘Ifan’and ‘du’ meaning ‘black’ but here referring to Ifanbeing dark-haired Ffeil Ffeithiau - Enwyd ar ôl y felin Fact File- Named after the water ddŵraoedd yn eiddo i,ac yn cael ei millowned and operated by the rhedeg gan Ifan Dduap Gruffydd impressively named Ifan Ddu ap Goch. Gryffydd Goch.

21. Glynogwr -

Cyfeirnod Grid-SS 956 872 - Grid Reference ‘glyn’ + enw’rafon ‘Ogwr’- yr Ogwr ‘glyn’ meaning ‘a glen orsmall valley’ Fach yn yrachos hwn sy’n llifo i’r Afon and the river name ‘Ogmore’ -in this Ogwr ym MelinI fan Ddu case the Ogwr Fach that flows into the main Ogmore Riverat Blackmill Ffeil Ffeithiau - Hefyd yn cael ei Fact File - Also known as Llandy- galw’n Llandyfodwg ar ôl eglwys Ty- fodwg after the church ofSt Tyfodwg, fodwg Sant, roedd y pentref yngartref it washometo one of the smallest iun o'r ysgolion cynradd lleiaf yn Ne primary schools in SouthW ales until Cymru hyd at ddiwedd y1980au. the late 1980s.

Pen-y-bont ar Ogwr 22Melin Ifan Ddu 23 Gogledd Corneli 24. Mynydd Cynffig

Cyfeirnod Grid-SS 837 829 - Grid Reference

‘mynydd’ + enw person ac afon ‘mynydd’ here meaning ‘large hill’ and ‘Cynffig’ neu ‘Cenffig’ the personal and river name ‘Cynffig’ 22. Gogledd Corneli or ‘Cenffig’ Ffeil Ffeithiau - Dechreuodd y Fact File- Named from the watermill chwaraewrrygbi Clifton Davies (1919 that operated on Nant y Cerdin just CyfeirnodG rid-SS 817 817 - Grid Reference -1967)ei yrfa rygbi ym Mynydd Cynf- beforeit flows into theLlynfi. The ‘gogledd’ + efallai o ‘carn’ + yr ‘gogledd’ meaning ‘north’ and possibly fig,ac aeth ymlaen i ennill 16 ogapiau cottages arestill in the same spot,j ust dros Gymruachwaraeodd yn nhaith before GarthStation. enw personol ‘Eli’ from ‘carn’ meaning ‘a cairn’ and the y Llewod Prydeinig i Awstralia ym personal name ‘Eli’ 1950. Ffeil Ffeithiau - Mae Goleuadau’r Fact File - The Northern and South- Gogledd a’r Dehefyd yn cael eugalw’r ern Lightsare also knownasthe Aurora Borealisa'rAurora Australis- Aurora Borealis and the Aurora Aus- yn y 13eg ganrif cafodd Gogledd Cor- tralis - in the 13th Century North neli ei gofnodi fel Corneli Borealis a Cornelly was recorded as Corneli 25. Cefn Cribwr - De CornelifelCorneli Australis. BorealisandSouth Cornelly as Corneli Australis. Cyfeirnod Grid-SS 837 827 - Grid Reference

o ‘cefn’ + ‘cribwr’ o ‘crib’ + ‘gŵr’ ‘cefn’ here meaning ‘ridge’ and ‘cribwr’ 23. Y Pîl Pyle ynmeddwlrhywun sy’nc ribo gwlân from ‘crib’ and ‘gŵr’- a person who combs wool after shearing

CyfeirnodG rid-SS 826 824 - Grid Reference Ffeil Ffeithiau - Mae’rGweithfeydd Haearn ym Mharc Bedford yn un o'r yn wreiddiol yrhenair Cymraeg ‘pil’ originally from the old Welsh word enghreifftiau mwyafcyflawn o a’rhen air Saesneg ‘pill’ sy’n meddwl ‘pil’ or the old English ‘pill’ meaning a adeiladauo 'r fath ym Mhrydain Fawr, ac maent yn cael eu diogelufel Heneb Fact File- The Ironworksin Bedford ‘pwllllanw’ naillaiarneu’n agos i’r ‘tidal pool’ either on a river or near Gofrestredig. Park are one of the most complete arfordir the coast examples of such buildingsin the whole of Great Britain, and are actu- Ffeil Ffeithiau - Mae'nbosibl bod y Fact File - It possibly shares its name/ ally protected asaScheduled Ancient pentref yn rhannu ei henw/ystyrgydag meaning with the Pill area of Newport Monument. ardal Pillgwenlli yng Nghasnewydd gan asthat part of the city,on the banks of fody rhanhonno o'r ddinas, arlan the Usk river, also hasasignificant afon Wysg, hefyd â llif y llanw tidal flow. sylweddol. Cefn Cribwr

24 25 26 27 26. Pen-y-bryn - 29. Ffordd-y-gyfraith -

Cyfeirnod Grid-SS 837 846 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 868 842 - Grid Reference

‘‘pen’ + ‘y’ + ‘bryn’ ‘pen’ here meaning ‘the top of’and ‘y’ ‘ffordd’ + ‘y’ + ‘cyfraith’ ‘ffordd’ meaning ‘road’ or ‘way’ and ‘y’ meaning ‘the’ and ‘bryn’meaning ‘hill’ meaning ‘the’ and ‘cyfraith’ meaning Ffeil Ffeithiau - Un o'r pentrefannau Fact File - One of the smallest ham- ‘law’ lleiaf yn y fwrdeistref sirol, i'rg ogledd lets int he countyb orough, north of Ffeil Ffeithiau - Yn yr Oesoedd Fact File - In the Middle Ages, Saint o’r Pîl,wedi ei lleoli yn un o'rar- Pyle, set in one of the rural farming Canol, roedd Egwlys Cynwyd Sant yn Cynwyd’s Church in Llangynwyd was daloedd amaethyddol gwledig. Mae’r areas. The Calvinistic Methodist Llangynwyd yn enwogfel cysegrfan i’r famousas a shrine of the Holy Rood, Capel y MethodistiaidCalfinaidd yn y Chapel in the village originally dates GrogSanctaidd,aoedd yngerflun o'r which wasacarvingofthe Crucifixion pentref ynd yddio’nwr eiddiol o 1846. from 1846. Croeshoeliad a oedd morfyw yc red- that was so vivid it was believed to be wydiallu ddarparu gwyrthiau. Roedd ableto performmiracles. Pilgrims pererinion yndi lyn llwybraupenodol followedp articular routes when visit- wrth ymweld â chysegrfannau ac ing shrines and one toLlangynwyd 27. Aber-baeden Aber-baiden roedd uniLangynwyd o'r deh efyd yn from the south was also used by offi- caeleiddefnyddi ganswyddogion yn cials carrying out theirformal duties, cyflawnieu dyletswyddau ffurfiol, felly sothis route became known as the Cyfeirnod Grid-SS 858 844 - Grid Reference daeth y llwybrhwn ynadnabyddus fel Roado r Way of the Law. ‘aber’ + enw’r nant ‘Baedan’ sydd ‘aber’ meaning ‘mouth of the river’ and Ffordd y Gyfraith. efallai’n deillio o’rgair ‘baedd’ sef the name of thestream ‘Baedan’ that mochyngwyllt possibly derives from theword ‘baedd’ meaning ‘aboar’ Ffeil Ffeithiau - Bu Brwydr yr Oe- Fact File- The Dark Age Battle of soedd Twyll ym Mynydd Baddon Mount Badon, known in Welsh as rhwng y Celtiaid a'rEingl-Sacsoniaid Mynydd Baddon,was fought between goresgynnol rywbryd rhwng 490 a517 the Celts and the invadingAnglo- OC. Mynydd Baedan yw un o 5 lle Saxons sometime between 490 and 30. Trelales Laleston sydd wedi cael ei awgrymufel lleoliad 517AD. Mynydd Baedanis one of5 posiblar gyfer y frwydr hon. places that has been suggesteda s a Cyfeirnod Grid-SS 874 797 - Grid Reference possible location for this battle. ‘tref’ + yn wreiddiol yre nw teulu ‘tref’ here meaning ‘farmstead’ in Normanaidd‘ Lageles’ Welsh, the suffix ‘ton’ here the same 28. CwmFfos Cwm Ffoes in English, and the Norman family name ‘Lageles’

Cyfeirnod Grid-SS 864 828 - Grid Reference Ffeil Ffeithiau - Mae'rpentref yn Fact File- The village takes its name ‘cwm’+ ‘ffos’ ‘cwm’m eaning ‘valley’ and originally cymryd ei enw o’r teulu Normanaidd from the Norman Lageles family who Lagelesaymsefydlodd yn yr ardal. Mae settled in the area.St David's church ‘ffos’meaning ‘a ditch, trench or moat’ Eglwys DewiSant ynmeddu arn od- possesses features dating back to the Ffeil Ffeithiau - Yn cael ei defnyddio Fact File - Now used to refer to the weddion sy'nd yddio'n ôl i'r 13ega'r 13th and 14th centuries,the Great bellach i gyfeirio at yr ardal i lawr o area from the crossroads in Cefn 14eg ganrif,mae’r ‘Great House’ yn Housew as built in theearly 16th dyddio o’n gynnaryny16eg ganrif ac century and Horeb Welsh Presbyte- groesffordd Cefn Cribwr tuag at Cribwr down towards Ffordd-y- mae Eglwys Bresbyteraidd Cymru rian Church dates from 1831. These Ffordd-y-gyfraith, daw’r enw gwreid- gyfraith, it was originally named after Horeb y dyddio o 1831. Mae'r rhain a and many other buildingsin the village diol o’r cwm bach a’r fferm yn yr the small valley and farmin the area, llawer o adeiladau eraill yn y pentref are Listed Buildings. ardal, sydd yna wr wedi eu colli i rad- now mostly lost as part of the aban- ynAdeiladau Rhestredig. dau helaethfel rhano 'r chwarel doned limestone quarry. 28calchfaengwag.

29 33. Betws Bettws Llangewydd Cyfeirnod Grid-SS 899 867 - Grid Reference

‘betws’ sef henair yn meddwl ‘tŷ from ‘betws’meaning ‘a meeting or addoli’ prayer house’

Ffeil Ffeithiau - Mae Eglwys Dewi Fact File - St David’s Church in Sant ym mhentref BetwsynAdeilad a Betwsisa Grade 1 Listed Buildingand Rhestredig Gradd 1ac yn dyddio o’r dates from the 12th Century. In 1833, 12fed ganrif. Yn1833, ysgrifennodd Samuel Lewis wrotein ‘ A Topographi- 31. Llangewydd - Samuel Lewis yn 'A Topographical calDictionary of Wales’ - “This parish Dictionary of Wales'-“Mae'r plwyf is pleasantly situated on the river wedi ei leoli’n brafar yraf on Ogwr, Ogmore, not far fromits confluence heb fod ymhell o'i chymer â’r Hafren, witht he Severn, and is wateredb y the Cyfeirnod Grid-SS 868 813 - Grid Reference ac yn caelei dyfrio gan y cornentydd rivulets Llynvi andGarw, which bound ‘llan’ + enw’r sant ‘Cewydd’ ‘llan’ meaning ‘church’ or‘parish’ and LlynfiaGarw,sy’n ei ymylu ar ddau it on two sides”. the saint’s name‘Cewydd’ ochr”. Ffeil Ffeithiau - Tai a ffermyddar Fact File - Scattered houses and wasgar yw’r ardal wledig hon, ond mae farms are allthat arein this rural area, adfeilion Eglwys Cewydd Sant i'r but though the ruins of the Church of gogleddo Drelales, ermae ond meini St Cewydd lieto the north of hirhynafol yno ynawr. Mae Cewydd Laleston,all that marks the site now 34. Shwt - Sant yn cyfateb yng NghymruiSant are ancient standings tones. St Swithin,saint i bwy y dylechwedd ïo ar Cewydd is the Welsh equivalent of St Cyfeirnod Grid-SS 899 867 - Grid Reference adegau o sychder. Felly, Cewydd Sant Swithin,saints to whom youshould yw nawddsant glaw Cymru. pray in times of drought. In other o ‘siẁt’ yn wreiddiol, sef henair am from ‘siẁt’ meaninga‘leat’ or ‘water ‘lwybr dŵr’ course’ words,St Cewyddi s the Welsh pa- tron saint ofrain. Ffeil Ffeithiau - Roedd gan y mathau Fact File - These kinds of water hyno lwybraudŵrnifer o ddefnyddiau courses had a number of uses inmill- golchiwrthfelino grawnac o ran inggrain or as coalwasheries. golchi glo.

32. - Broadlands 35. Goetre-hen Coytrahen

Cyfeirnod Grid-SS 888 793 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 899 855 - Grid Reference ‘tir’ yn ei ffurf luosog + ‘llydan’ ‘broad’ and ‘lands’ ‘coed’ + ‘tref’ + ‘hen’ ‘coed’ meaning wood and ‘tref’ here meaning ‘farmstead’ and ‘hen’meaning Ffeil Ffeithiau - wedi enwi ar ôl y Fact File - Named after Broadland ‘old’ ffermBroadland Fawr,ac oherwydd y Fawr farm, and because of the wide, tiroedd fferm llydan, agored oedd open farmland that was originally Ffeil Ffeithiau - Mae'rpentref,tŷ Fact File - The village, great house mawra’rbythynnod yn cymryd eu and cottages taketheirnames from yno’n wreiddiol. there. henw o’r coetir i'r dwyrain o'rpentref the woodland to the east ofthe pre- presennol,addangosirfel Coed Goe- sent-day village, shown as Coed Goe- tre-hen arfapiau ym 1877. tre-hên onmaps in 1877.

30 31 32 33 36. Tondu - 39. Pen-y-fai - Cyfeirnod Grid-SS 893 844- GridReference Cyfeirnod Grid-SS 893 820 - Grid Reference ‘ton’ + ‘du’ ‘ton’ here meaning ‘unploughed ‘pen’ + ‘y’ + yn wreiddiol ‘mai’ neu ‘pen’ here possibly meaning the ‘end grassland’ and ‘du’heremeaning ‘black’ or ‘dark’ ‘mei’ of’ and ‘y’ meaning ‘the’ and ‘mai’ or Ffeil Ffeithiau - Yn cyfeirio o bosibl Fact File -Possibly referring to the ‘mei’ as the pluralofan old Welsh at liwtywyll y pridd yn y meysydd heb dark colour of the soil in the un- word ‘ma’, so meaning ‘plains’ or eiaredig ar y pryd,m ae’r enw‘Tondu’ ploughed fields at the time, the name ‘open fields’ yn ymddangos yn y ffurfhonno ym ‘Tondu’ appears in that form in1525 Ffeil Ffeithiau - Datblygodd y pen- Fact File- The village developed to 1525 onderbyn y 1630au daeth yn ‘Y but by the 1630s had become ‘Y trefigartrefu gweithwyr ystâd y teulu house the employees of the Llewellyn Toune Dy’ mewn rhai cofnodion cyn Toune Dy’ in some records before Llewellyn, aadeiladodd ac oedd yn family estate, who built and lived at troi’n ôl i’rsillafiad gwreiddiol. reverting to the original spelling. byw ym Maenordy Cwrt Colman nearby Court Colman Manor. gerllaw. 37. Abercynffig Aberkenfig 40. Brynmenyn -

Cyfeirnod Grid-SS 892 836 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 906 848 - Grid Reference ‘aber’ + enw person ac afon ‘Cynffig’ ‘aber’ meaning ‘moutho f the river’ and ‘bryn’ + yn wreiddiol yrh en air ‘bryn’ meaning ‘hill’ and originally the neu ‘Cenffig’ the personal and river name ‘Cynffig’ Cymraeg ‘meinin’sy’nmeddwl old Welsh word‘ meinin’ meaning or ‘Cenffig’ ‘caregog’ ‘stony’ Ffeil Ffeithiau - Fe wnaeth yrac- Fact File - The actress Pam Ferris, Ffeil Ffeithiau - Nid y gair 'menyn' Fact File - The word ‘menyn’ is tores Pam Ferris,aymddangosodd yn who starred in‘The Darling Buds of sydd y tu ôl i’r enw lle hwn -ysillafiad Welshfor butter, but this villageis not ‘The Darling Buds of May’a‘Call the May’ and ‘Call the Midwife’ on TV and gwreiddiol oedd 'Bryn-meinin'sy'n called ‘Butter Hill’-the original spell- Midwife’ar y teleduac yn y ffilm in ‘Harry Potterand the Prisoner of golygu bryn caregog. Fodd bynnag, ing was ‘Bryn-meinin’ meaningstony ‘Harry Potter and the Prisoner of Azkaban’ on the big screen, grew up in dros amsernewid y sillafiadi hill. However over time the spelling Azkaban’ar y sgrin fawr,tyfuifyny yn Aberkenfig. 'Brynmenin'ac yna’n olaf i'Brynmenyn' changed to‘Brynmenin’and then Abercynffig. o tuag adeg yrAil Ryfel Byd. finally to‘Brynmenyn’ fromaround the 38. Sarn - time of the Second World War.

Cyfeirnod Grid-SS 902 835 - Grid Reference 41. Abergarw - ‘sarn’ ‘sarn’meaning ‘causeway’, possibly in the form ofstepping stones across the Cyfeirnod Grid-SS 909 847 - Grid Reference river orashallow ford ‘aber’ + ‘garw’ ‘aber’ meaning ‘mouth of the river’ and Ffeil Ffeithiau - Mae'rpentref wedi Fact File- The villageisnamed after ‘garw’,meaning ‘rough’ or ‘wild’, eienwi ar ôl yrhen ffermydd Sarn- the old Sarn-fawr and Sarn-fach farms, referring to the Garw river fawraSarn-fach, tra bod enwauhen whilst other old buildingnames are Ffeil Ffeithiau - Enwyd ar ôlF ferm Fact File - Named after Aber-garw adeiladaue raillyn cael eu cofnodi recorded inlocalstreet names, such as Aber-garw,aoedd wedi'i leoli’n agosi Farm, which was located near where mewne nwaustrydoedd lleol, megis Bryncwils Road (from Bryn Cwils ble mae'r afon Garw yn llifo i’r Afon theGarw river flows into the Ogmore Heol Bryncwils (o Fferm Bryn Cwils) a Farm) and Heol Persondy (from the Ogwr. River. Heol Persondy (o'r persondy yn Egl- parsonage at Sant Ffraid Church). 34 wysLlansantffraid. 35 45. Y Felin-wyllt Wildmill 42. Bryncethin - Cyfeirnod Grid-SS 903 820 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 914 841 - Grid Reference ‘y’ + ‘melin’ + ‘gwyllt’ ‘y’ meaning ‘the’ and ‘melin’ meaning ‘bryn’ + henair Cymraeg o’r Ca- ‘bryn’ meaning ‘hill’ and an old Welsh ‘mill’ and ‘gwyllt’ here possibly mean- nol Oesoedd ‘cethin’ ynmedd wl word from the Middle Ages ‘cethin’ ing ‘speeding’ or ‘busy’ rather than literally ‘wild’ ‘tywyll’n eu ‘gwritgoch’ meaning ‘swarthy’ or ‘ruddy’ Ffeil Ffeithiau - Enwyd ar ôl y tair Fact File- Named after the three Ffeil Ffeithiau - Roedd y Felin Flawd Fact File- The Corn Mill was located fferm Bryncethin-uchaf, Bryncethin- farms Bryncethin-uchaf, Bryncethin- wedi’i lleoli ger yra fon Ogwr lle mae near the Ogmore river where the ganol a Bryncethin-isaf, syddy n eu tro ganol and Bryncethin-isaf, who in turn strydoeddT ai'r Felin wedi'u lleoli houses on Tai’r Felin are located today wedi cymryd euhenw o ymddangosiad tookt heir namefrom the dark red heddiw. (The Mill Houses). coch tywyll y pridd neu’r prysgdir yn appearance of the soil or scrubland in yr ardal. the area.

43. Bryn-coch -

Cyfeirnod Grid-SS 911 838 - Grid Reference 46. Llidiard Litchard ‘bryn’ + ‘coch’ ‘bryn’ meaning ‘hill’ and ‘coch’here meaning ‘russet-coloured’r ather than Cyfeirnod Grid-SS 909 819 - Grid Reference ‘red’ Ffeil Ffeithiau - Yn agos at Fact File - Near to Bryncethin, the yn wreiddiol ‘llidiart’ sefg airarall am originally from ‘llidiart’ meaning ‘gate’ ‘clwyd’n eu ‘gât’ fferm nidun yr ardd usually afarm gate rather than a Fryncethin, mae enw'rpentref yn village name clearly derives from the garden gate deillio’namlwg o'r unl liw llwytgoch y same dark red colouring of the soil or pridd neu’r prysgdir yn yr ardal. scrublandin the area. Ffeil Ffeithiau - Roedd y Felin Flawd Fact File - Named after Llidiard Farm wedi’i lleoli ger yra fon Ogwr lle mae (where the Red Dragon Pubi s today), strydoeddT ai'r Felin wedi'u lleoli another oldfarm name Pen-yr-allt has heddiw. also been kept as a localstreet name, 44. Pen-y-cae - Penyrallt Avenue.

Cyfeirnod Grid-SS 903 825 - Grid Reference ‘pen’ + ‘y’ + ‘cae’ ‘pen’ here meaning the ‘top of’and ‘y’ meaning ‘the’ and ‘cae’ meaning ‘field’ Ffeil Ffeithiau - Unarallobentrefan- Fact File - Another of the smallest nau lleiaf y fwrdeistrefsirol, ger yrh en hamlets in the county borough,near Fferm Tŷ Isaf syddn awr yn dafarn the former Tŷ Isaf Farm whichi s now pobogaidd y Ty-Risha. the Ty-Risha Pub. Llidiard

36 37 Pen-y-bont ar Ogwr 49. Pen-yr-heol -

Cyfeirnod Grid-SS 921 826 - Grid Reference

47. Penybont-ar-Ogwr Bridgend ‘pen’ + ‘yr’ + ‘heol’ ‘pen’ here meaning ‘the top of’and ‘y’ meaning ‘the’ and ‘heol’ meaning ‘road’

Cyfeirnod Grid-SS 906 799 - Grid Reference Ffeil Ffeithiau - Pentrefani'rgogledd Fact File - A hamlet ofhouses north o Goety, ger CarcharyParcabellach ofCoity, near the Parc Prison and ‘pen’ + ‘y’ + ‘pont’ + enw’rafon ‘pen’ here meaning ‘the end of’and ‘y’ bron yn cael eu llyncugan y datbly- now dwarfed by the new housing ‘Ogwr’ meaning ‘the’ and ‘pont’ meaning giadau tai newyddr hwng Llidiard a developments between Litchard and ‘bridge’ and the rivername Choety. Coity. ‘Ogwr’ (Ogmore) Ffeil Ffeithiau - Mae’r Hen Bont yn Fact File - The Old Bridge dates dyddio o tua1425ac mae’n dirnod ac fromaround 1425 and is afamous 50. Coety Coity atyniad twristiaeth enwog. Daw Prif landmark and tourist attraction. The Weinidog presennolCymru o Beny- current is from Cyfeirnod Grid-SS 922 814 - Grid Reference bont-ar-Ogwr, fel y mae actores Bridgend, as is Gavin & Stacey and yn wreiddiol y gair ‘coetir’sef ‘coed’ + originally from ‘coetir’ (‘coed’a nd ‘tir’) rhaglenni teledu Gavin & Stacey a Stellaactress RuthJones, and also ‘tir’ meaning ‘woodland’ Stella,RuthJ ones, a hefyd William William Morgan a physician and physi- Ffeil Ffeithiau - Mae Castell Coety Fact File - Coity , a Grade I Morganaoedd ynfe ddygaffisegydd cist whoisnow creditedas having ynAdeilad RhestredigGradd Ia c yn Listed Building and one of the best- sydd bellach yn cael ei gydnabod fel unknowingly experimented with X- un o'r cestyll cyflwrgorau yn Ne preserved in South Wales, was Cymru; cafodd ei adeiladu tua 1100 built around 1100 AD by Payn Turber- rhywun oedd wedi arbrofi’nddiw ybod rays 110 years before they were offi- OC ganP ayn Turberville, aoedd yn un ville, who was one of the Twelve gydaphelydrau-x 110 o flynyddoedd cially studied by German physicist o Ddeuddeg Marchog Morgannwg, Knights ofGlamorgan,alegendary cyniddynt gael euhastudioyn Wilhelm Röntgen. grŵp chwedlonol o farchogion yn y group of 12th Century knights. 12fed ganrif. swyddogolgan y ffisegyddA lmaeneg Wilhelm Röntgen.

48. Tredŵr Waterton 51. Y Bragle Brackla

Cyfeirnod Grid-SS 922 799 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 932 788 - Grid Reference ‘tref’ + ‘dŵr’ ‘tref’ here meaning ‘farmstead’ and daw’r tarddiad efallai o ‘bragu’ + ‘lle’ possibly from ‘bragu’ meaning ‘to ‘dŵr’meaning ‘water’ brew’ and ‘lle’ meaning ‘place’ Ffeil Ffeithiau - Erbynh yn, mae’n Fact File- Now a busy industrial Ffeil Ffeithiau - Enwyd o bosibl ar ôl Fact File- Possibly named after ardal ddiwydiannol brysur, ond cynt area, it was formerly a wide moorland 'Bragdy' (tŷ bragu) ger Coety (1877), ‘Bragdy’(a brewinghouse) near Coity esboniad arall yw bod yr enw‘Bryn (1877),another explanation is that roedd yn rhostir eang o'r enw called Watertown Moor, witho nly a Brackla’ yn dyddio'n ôligyfnod y Nor- Brackla Hill asaname dates back to ‘Watertown Moor’,gyda dim ond few houses (Watertown Court and maniaid a ‘Bracla’dylai’r fersiwn Gym- Norman times and that the Welsh ychydig o dai (Watertown Court a Watertown Hall for example)and raeg fod. version should be ‘Bracla’. Watertown Hall, er enghraifft)aMelin- Watertown Mill was the only industry Tredŵr oedd yrunig ddiwydiant yn yr in the area. 39 38ardal. 52. Llangrallo Coychurch 55. Wern Tarw -

Cyfeirnod Grid-SS 937 795 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 960 845 - Grid Reference o ‘gwern’ + ‘tarw’ from ‘gwern’meaning ‘marsh’ and ‘llan’ + enw’r sant ‘Crallo’ ‘llan’ meaning ‘church’ or‘parish’ and the saint’s name‘Crallo’ ‘tarw’ meaning ‘a bull’ Ffeil Ffeithiau - Fact File - Ffeil Ffeithiau - Mae'r cefn gwlad o Fact File - The countryside around amgylch Wern Tarw ynSafle o Ddid- Wern Tarw isaa Site of Special Scien- dordebGwyddonol Arbennig oher- tific Interest because of the mix of wyddy cymysgeddo iseldirglaswellt, lowland grassland, including significant gangynnwys ardaloedds ylweddol o areas of marshy and dry neutralgrass- laswelltirniwtral corsiogasych, land, together withbroadleaved ynghyd ag ardaloedd coetir llydanddail woodland areas and heathland that are a rhostirsy'n llawnbioamrywiaeth. rich inbiodiversity. The area also Mae'r ardal hefyd yn darparu cynefin ar provides a habitat for the threatened 53. Heol-laethog - gyfer brith y gors sydd danfygythiad. Marsh Fritillary butterfly.

Cyfeirnod Grid-SS 931 843 - Grid Reference 56. Rhiwceiliog - ‘heol’ + ‘llaethog’ ‘heol’ meaning ‘road’ and ‘llaethog’ meaning ‘milky’ Cyfeirnod Grid-SS 964 841 - Grid Reference Ffeil Ffeithiau - Enwyd yn ôl pob Fact File - Probably named as such ‘rhiw’ + ‘ceiliog’ ‘rhiw’ meaning ‘slope’ and ‘ceiliog’ tebyg oherwydd y ffermydd llaeth yn duet o dairy farms in the area and meaning ‘a cockerel’ yr ardaladim byd i'w wneud â nothing to do with views of the Milky Ffeil Ffeithiau - Adeiladwyd Capel Fact File - Soar Chapel, built in 1876 golygfeyddg alaeth y Llwybr Llaethog, Way galaxy, though in sucharural Soar ym1876igymryd llecapel cyn- to replace an earlier 1851 chapel, is a ermewn ardal mor wledig does fawr area there’s very little light pollution iawn o lygredd golau iwylio’r sêr wrth for star-gazing of course. harach o 1851ac mae’n Adeilad Grade 2 Listed Building due to it being gwrs. Rhestredig Gradd 2, oherwydd ei fod a“well-proportionedr ural chapel yn "gapel gwledig cymesurgyda chysyll- associated with early industrialdevel- 54. Heol-y-cyw - tiad i ddatblygiad diwydiannol cynnar opment in the area, and retainingits yr ardal, ac yn eigymeriad original character.”It cost £600 to Cyfeirnod Grid-SS 945 842 - Grid Reference gwreiddiol." Costiodd £600 i’w build. adeiladu. ‘heol’ + ‘y’ + ‘cyw’ ‘heol’ meaning ‘road’ and ‘y’ meaning ‘the’ and ‘cyw’u sually referring to ‘chicks’ but canbe used for the young of many animals Ffeil Ffeithiau - Cafodd organ yr Fact File - The church organ(a Lid- eglwys( Organ Pibell Liddiatt) yn diatt Pipe Organ) inS t Paul’s on the EgwlysSant PaularyStryd Fawr, ei HighStreet, was purchased second- brynu’n ail-law ym1909a'i adfer ym handin 1909 and restored in 1992, 1992, ac chredir erbynhyn ei fod tua and is believed nowt o be around 175 175 mlwydd oed. years old. Rhiwceiliog 40 41 Yr Arfordir

The Coast 57. Pencoed -

Cyfeirnod Grid-SS 959 816 - Grid Reference ‘pen’ + ‘coed’ ‘pen’ here meaning ‘the end of’and ‘coed’m eaning ‘woods’ Ffeil Ffeithiau - Mae'r dystiolaeth Fact File- The earliest evidence of gynharaf o fywydogwmpasPencoed habitation around Pencoed is at Ogof Ogof y Pebyll,sy'n henebgofrestredig y Pebyll,whichisascheduled monu- (safle archeolegol neuadeilad hane- ment (a nationally important archaeo- syddol o bwysigrwydd cenedlaethol, logical site or historic building, given sy’n cael euhamddiffyn yn erbynnewid protection against unauthorised heb awdurdod) ac ymddengys bod change) and appears to have been poblwedib yw yno ystod cyfnodau inhabited during Neolithic orBronze Neolithig neu’r Oes Efydd. Age periods.

58. Penprysg Penprisk

CyfeirnodG rid-SS 962 821 - GridReference ‘pen’ + ‘prysg’ ‘pen’ here meaning ‘the end of’and ‘prysg’ meaning ‘scrubland’ Ffeil Ffeithiau - Mae Pen-prisg, fel yr Fact File - Pen-prisg,as it was named ysgrifennwyd yr enw lle ar fap ym onamap in 1877, shares part of its 1877, yn rhannu rhan o'i enw gyda namewith the hamlet of Priskoutside phentrefan Prysg y tu allan i’rBont- Cowbridge, though that is shown as faen,er bod hynny yn cael eiddangos Prisc on the samemap. fel Prisc ar yr unmap.

Pencoed 42 43 59. Mawdlam Maudlam 61. Corneli Waelod South Cornelly

Cyfeirnod Grid-SS 807 819 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 820 803 - Grid Reference

yn wreiddiol o’r enw person ‘Madlen’ originally from the name ‘Magdalene’, efallai o ‘carn’ + yr enw personol ‘Eli’ The Englishnamedistinguishes it from yn deillioo’r eglwys leol yn enw ‘Mair from the local churchdedi catedto + ‘gwaelod’ - wedi enwiar ôl enw North Cornelly, the Welsh name Fadlen’ ‘MaryMagdalene’ fferm yn yr ardal possibly comes from ‘carn’ meaning ‘a cairn’ the personal name ‘Eli’ and Ffeil Ffeithiau - Mae Eglwys y Santes Fact File- The church ofSt Mary ‘gwaelod’ meaning ‘lower’, the name of Fair Fadlen yn cael ei grybwyllyngyn- Magdaleneisfirst mentioned inadeed a local farm taf mewngweithred oganol y 13eg from the mid 13th century, possibly

ganrif, efallai o tua 1255. around 1255. Ffeil Ffeithiau - Er mai North Cor- Fact File - Whereas North Cornelly nelly ynG ymraeg ywG ogledd Corneli in Welsh isGogledd Corneli so they fel bod y ddwy iaithâ’r un ystyr, Cor- both have thesame meaning, South 60. Cynffig Kenfig neli Waelod oedd De Corneli yn Cornelly originally in Welsh is Corneli wreiddiol yn y Gymraeg - ar ôl hen Waelod not De Corneli - Lower Cor- enw fferm. nelly, after an old farm name. Cyfeirnod Grid-SS 802 810 - Grid Reference enw’rpersona’r afon ‘Cynffig’ neu the personal and river name ‘Cynffig’ ‘Cenffig’ or ‘Cenffig’ Ffeil Ffeithiau - Mae pob wedi byw Fact File - The area has been inhab- 62. Notais Nottage yn yr ardalers yr Oes Efydda nawr ited since the Bronze Age and now the mae’r twyni tywod a'rpwll yn caeleu sand dunesand the pool are desig- Cyfeirnod Grid-SS 812 781 - Grid Reference dynodi fel Safleo Ddiddordeb nated a Site of Special Scientific Inter- yn wreiddiol o’r Hen Saesneg ‘hnott’ originally from the Old English ‘hnott’ GwyddonolArbennig.Mae'r twyni yn est.Th e dunes are home toavariety sef i docio coed + ‘æsc’ sef hen sillafiad meaning ‘to pollard’(asin to prune or gartref i amrywiaeth o rywogaethau o ofrare and endangered species of y goeden ‘ash’ neu’r ‘onnen’ lop a tree) and ‘æsc’,an old spelling of blanhigion ac anifeiliaid prinadan plants and animals, includingahigh the ‘ash tree’ fygythiad, gan gynnwysnifer fawr o concentration of fen orchid(Liparis Ffeil Ffeithiau - Lleolwyd pentref Fact File - The original village of degeirian y fign(Liparis loeselii). loeselii). gwreiddiol Notais ar fryncyng er cil- Nottage was sitedo nasmall hillnear fachs y'n arwain at y môr, o bosibl an inlet leading to thesea, possibly wedi’i dewis i leihau'rrisg o ymoso- chosen to reduce the risks of attacks diadau ganyLlychlynwyr. Dengys by Vikings. Artifacts found in and near arteffactau ad arganfuwyd yn ardal Nottageshowp ossible habitation in Notais bodolaeth posibl Pobl y Bicer, y the areaby the Beaker People, the Celtiaid a'r Rhufeiniaidyno. Celts and the Romans.

Mawdlam 44 45 63. Porthcawl - 65. Llandudwg Tythegston Cyfeirnod Grid-SS 856 788 - Grid Reference Cyfeirnod Grid-SS 816 769 - Grid Reference ‘llan’ + enw’r sant ‘Tudwg’ ‘llan’ meaning ‘church’ and thesaint’s ‘porth’ + ‘cawl’ ‘porth’ meaning ‘port’ or‘harbour’ and name‘Tudwg’, the English ispossibly a ‘cawl’ here meaning ‘kale’ corruption of ‘Tudwg’ with ‘ton’ Ffeil Ffeithiau - Un o’r prif resymau Fact File - One of the main reasons meaning ‘farmstead’ ceircawl neu debygledled y byd yw that soup or broth dishes arefound Ffeil Ffeithiau - Cyfeiriwyd at Eglwys Fact File - The Church ofSt Tudwg oherwyddca iff ei wneud gydapha worldwide is becausethey are made TudwgSant yngyntaf ym 1173, ond was first mentioned in 1173 but an bynnag cynhwysionsydd ar gael yn with whateveringredients are available mae’r heneb Gristnogol gynnar yn y early Christianm onument in the lleol ar y pryd. Mae'n bosiblfelly bod y locally at the time. It ispossible there- fynwent a'r ymroddiad isant Celtaidd churchyard and the dedication to a yn awgrymusylfaen cynharach. Mae'r Celtic saint suggest an earlier founda- porthhwn,addatblygwyd ar ôl fore that this harbour,which was Groesyn y fynwent yn Heneb Gofre- tion. The Cross in the churchyard is a cwblhau'r dramffordd o feysydd glo a developed after the completion of the stredig. Scheduled Ancient Monument. gweithfeydd haearn Maesteg, yn cy- tramway from Maesteg’s coalfieldsand feirio at y cyfoeth ofôr-fresych a ironworks, refersto the abundanceof dyfodd ar y glannauabyddaiwedi cael sea-kale that grew on theshores and eudefnyddio mewn cawl; mae gwy- would haveb een used in cawl; sea- mon athebyg yn cael eu defnyddio weed and the like being traditionally 66. Merthyr Mawr - mewn coginio arfordirol traddodiadol. used in coastal cooking. Cyfeirnod Grid-SS 885 776 - Grid Reference

‘merthyr’ + ‘mawr’ ‘merthyr’ meaning ‘martyr’and ‘mawr’ here meaning ‘greater’ 64. Y Drenewydd yn Newton Ffeil Ffeithiau - Mae Twyni Tywod Fact File - The Merthyr MawrSand Merthyr Mawr yn Safle o Ddiddordeb Dunes are a designated Site of Special Notais GwyddonolArbennigac mae’r plwyf Scientific Interest and the parish (sy'n cynnwysL landudwg) ynh ane- (which includes Tythegston) is also syddol arwyddocaol gan fod ganddo 13 historically significant inth at it has 13 Cyfeirnod Grid-SS 837 776 - Grid Reference oHenebion Cofrestredig hefyd.C a- Scheduled Monuments. Someof the ‘tref’ + ‘newydd’ + ‘yn’ ac yna’r un The Welsh name meansthe ‘new fodd rhan o'r ffilm'Lawrenceof Ara- filming of the film ‘Lawrence of Arabia’ bia' ei ffilmio ar y twyni tywod. took place on the dunes. tarddiad ag enw pentref Notais farmstead near Nottage’so its deriva- tion is the same Ffeil Ffeithiau - Mae’r enw ynGym- Fact File- Originally ‘Newton-in- raeg ynadlewyrchu’r enwllawn wreid- Nottage’ andstillnamed as suchi nfull diolac mae’r pentref ynd yddio nôli'r in Welsh,the village datesback to the 12fed ganrif. Dywedir i’rdŵr yn Ffyn- 12th century. The watersofSt John’s non Sant Ioanbod â phriodweddau Well are reputed to haveh ealing iachau. properties. Merthyr Mawr 46 47 Cydnabyddiaethau Acknowledgements

Defnyddiwyd y canlynol The following were used Diolch hefyd i Richard Thanks also to Richard Morgan am eigy morth ac Morgan for his help and fel ffynonellau gwybodaeth as sources of information am rannu’i arbenigedd. for sharing his expertise. wrthymchwilio’r enwau when researching these lleoedd hyn. place names.

Dewi Davies Welsh Place Names and their Meanings Cambrian Printers(1977) Yn ogystal â'r uchod, In addition to the above, a Elwyn Davies Rhestr o Enwau Lleoedd defnyddiwyd nifer o hen number of old maps, Gwasg Prifysgol Cymru (1967) fapiau, lluniau, gwybodaeth photos, information on ar eglwysi a chapeli, ac churches and chapels, and E.M. Davies Welsh Place Names: Their Meanings Explained erthyglau hanesyddol er historical articles were Celtic Educational Ltd (Ail Argraffiad - 1979) mwyn olrhain datblygiad usedt otracethe yr enwau lleoedd. development of the place Anthony Lias AGuide to Welsh Place Names names. Gwasg CarregGwalch(1 994) Hywel Wyn Owen The Place Names ofWales Gwasg Prifysgol Cymru (1998) Hywel Wyn Owen / Dictionary of the Place Names of Wales Richard Morgan Gwasg Gomer(Ail Argraffiad-2008) © Hawlfraint Cwmni2 a © This map and booklet Arolwg Ordnans The Welsh origins ofplace names in Britain Menter Bro Ogwr yw’r arethe copyright of e-lyfr: map a’r llyfryn hwn. Cwmni2 and Menter Bro https://www.ordnancesurvey.co.uk/resources/ Ogwr. historical-map-resources/welsh- Cydnabyddir unrhyw placenames.html ffynonellau gwybodaeth. All sources of information The British Library Online Gallery Cedwir pob hawl. are acknowledged. All www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/maps/ rights reserved. index.html Argraffiad Mai 2017 Old-Maps.co.uk Britain’s most comprehensivehis toricalmap May 2017 Edition archive https://www.old-maps.co.uk/#/

48 49 51 50