Fragment NUMMER 16 | VOORJAAR 2019 TEGENBEELD De Nieuwe Thematentoonstelling in Het Depot

Fragment NUMMER 16 | VOORJAAR 2019 TEGENBEELD De nieuwe thematentoonstelling in Het Depot

HET DEPOT Tentoonstellingen, evenementen en andere activiteiten EJA SIEPMAN VAN DEN BERG Haar inspiratiebronnen LOUIS NIËNHUIS Solotentoonstelling

WELKOM bij Het Depot

Welkom bij Fragment, het tijdschrift van Beeldengalerij Het Depot.

In dit nummer van Fragment is sprake van een trendbreuk De Idealenfabriek zou u op het eerste gezicht kunnen denken. In de collectie Een nieuwe activiteit van Stichting Utopa in Leiden, van Het Depot worden alleen sculpturen opgenomen van beeld- Wageningen en Amsterdam houwers die wij behulpzaam kunnen zijn in de ontwikkeling van hun talent. Voor overleden kunstenaars is dat een andere De utopie lijkt opnieuw in de belangstelling te staan. En dat zaak. Wij zijn geen collectioneurs of een museum dat zijn col- hangt natuurlijk niet alleen samen met het feit dat ruim lectie wil completeren. Dat zal ook zo blijven, maar wij hebben vijfhonderd jaar geleden de uitgave van Utopia van Thomas één permanente collectie: die van Eja Siepman van den Berg. More in Leuven van de pers rolde. In de Idealenfabriek wil Een collectie die inmiddels 40 beelden omvat. Om deze in Stichting Utopa haar utopische idealen uitdragen door wis- een bepaald perspectief te plaatsen hebben we beelden aan de selende thema’s aan de orde te stellen middels een tijdschrift, collectie toegevoegd van een aantal beeldhouwers uit vroeger discussies, maaltijden, tentoonstellingen en publicaties. De tijden. In de vorige nummers van Fragment lieten we u al Idealenfabriek wil uitvoerig en gedegen complexe problematie- beelden zien van Eva Mendlik en ‘De Tors’ van Charlotte van ken van alle kanten belichten en zo de samenleving een stukje Pallandt (1930). Beeldhouwers die invloed hadden op het werk verbeteren. van Eja Siepman van den Berg. Daar voegen we nu twee heel bijzondere beelden aan toe: ‘Bacchus’ (1937) van Charles Utopische idealen, geloof in iets beters

Fragment Despiau en ‘Knielende jongeling’ (1925) van George Minne. Utopische idealen zijn sinds het einde van de vorige eeuw Fragment 2 Worden we dan toch een museum? In ieder geval blijft de steeds meer op de achtergrond geraakt. Utopisten waren dro- 3 doelstelling van Het Depot dezelfde. Eens, bij de dood, houdt mers. De kans op realisering van die dromen was gering, zeer de ontwikkelingskans van de mens op. In dit nummer van gering. De plaats van deze utopische idealen werd in toenemen- Fragment kunt u meer over de nieuwe beelden lezen en zien. de mate ingenomen door eigenbelang, cynisme, negativisme en Maar beelden kunt u niet goed ervaren van een plaatje, dat pessimisme. Men vond het steeds minder noodzakelijk om zich wist u. Nieuwsgierig geworden? U bent van harte welkom om met idealisme in te zetten voor sociaal-maatschappelijke en de beelden op de tentoonstelling ‘De Inspiratiebronnen van politieke verbeteringen, wanneer die niet het individu centraal Eja Siepman van den Berg’ te komen bewonderen. stelden. Toch is idealisme daarop een van de beste antwoorden. Het gaat er niet zozeer om onze idealen per se ten koste van Verder is er de nieuwe tentoonstelling Tegenbeeld. Met een alles gerealiseerd te zien, maar utopische idealen doen ons filosofische beschouwing hoe we telkens weer opnieuw naar en onze medeburgers geloven dat er andere en betere moge- iets kunnen kijken. “Anders kijken dan we gewend zijn”, een lijkheden zijn. Utopische idealen wijzen de weg. Het proberen filosofische benadering van het kijken. onze samenleving te verbeteren is alleen al de moeite waard. We hoeven niet altijd bij de pakken neer te zitten. Utopische Deze tentoonstelling bracht ons op het idee om een memory- dromen geven hoop. Hoop op een betere toekomst. Een betere spel uit te brengen, het Depot Tegenbeeldspel. toekomst voor onszelf, voor onze kinderen en voor onze aarde.

De Stichting Utopa, de moederstichting van Beeldengalerij Het Depot, start in Wageningen een nieuwe activiteit. U vindt Loek Dijkman hiernaast en op pagina 90 van dit nummer meer informatie. Voorzitter Beeldengalerij Het Depot

CHARLES DESPIAU, BACCHUS OU DIONYSOS, 1936-1937, BRONS, 54 CM 8 INHOUD

6 AGENDA FEBRUARI T/M SEPTEMBER 2019 90 DE IDEALENFABRIEK Wat vindt er wanneer plaats in Het Depot? Een nieuwe activiteit van Stichting Utopa in Leiden, Wageningen en Amsterdam 8 LOEK DIJKMAN EN SYLVIA DE MUNCK IN BEELD De nieuwe thematentoonstellng Tegenbeeld 94 LA CRÉATION DU MONDE Gerhard Lentink 26 ANDERS ZIEN DAN WE GEWEND ZIJN 44 96 EEN 'TEGENBEELD' UIT DE KEUKEN 32 HET DEPOT TEGENBEELDSPEL VAN RESTAURANT LINNEAUS De thematentoonstelling Tegenbeeld Recept Restaurant Linnaeus

40 CHARLES DESPIAU 98 LOUIS NIËNHUIS Tentoonstelling De inspiratiebronnen van Eja Siepman Solotentoonstelling van den Berg 40 102 CONCERT MET DUO BILITIS: EVA TEBBE, 50 GEORGE MINNE HARP & EKATERINA LEVENTAL, HARP EN Tentoonstelling De inspiratiebronnen van Eja Siepman MEZZOSOPRAAN van den Berg Muzikale Tegenbeelden 96 80 56 CHARLOTTE VAN PALLANDT 104 DR. JOSETTE JACOBS GEEFT COLLEGES Tentoonstelling De inspiratiebronnen van Eja Siepman WETENSCHAPSFILOSOFIE VOOR STUDENTEN van den Berg VAN DE WUR

Fragment Bijzondere bezoekers van Het Depot Fragment 4 64 VAN ACADEMIE NAAR SUCCES 5 DE EERSTE SUCCESSEN EN LOVENDE KRITIEKEN 108 NIEUWS UIT DE WINKEL Eja Siepman van den Berg van Beeldengalerij Het Depot 88 78 CONCERT MET HELEEN HULST, VIOOL & GERARD BOUWHUIS, PIANO Lezersservice Muzikale Tegenbeelden Informatie voor bezoekers 80 KIM KROES “DE VROUW IS HET CENTRUM VAN HET UNIVERSUM” 112 HET DEPOT Nieuws van onze beeldhouwers Doelstelling en werkwijze, contacten adresgegevens Stichting Utopa 82 ASSIA EN HAAR TEGENBEELD Colofon

88 CONCERT MET ACCORDEONDUO TOEAC: RENÉE BEKKERS EN PIETERNEL BERKERS Muzikale Tegenbeelden

56 AGENDA HET DEPOT: TENTOONSTELLINGEN, EVENEMENTEN EN ANDERE ACTIVITEITEN

54 102 15 68 88 78 8 67

TEGENBEELD en zijn voor Eja Siepman van den Berg. pelijke noemer in bijna al zijn werk TENTOONSTELLING Stravinsky en het speciaal voor hen gramma vol sprookjesachtige vertel- Zondag 7 april 2019 tot en met Er is onder andere werk te zien van is het materiaal waar de beelden van ARBORETA DE DREIJEN geschreven Narcissus van Calliope lingen, stoere melodieën en vrolijke zondag 22 september 2019 George Minne, Charlotte van Pallandt gemaakt zijn: hout. & HINKELOORD Tsoupaki. dansante thema’s over de universele De opening (14.30 uur) zal worden en Charles Despiau. kracht van de liefde. verricht door Johan Luijmes, artistiek Permanente tentoonstelling Meer informatie over Heleen Hulst en leider van Het Depot. BOMEN ZIJN EJA SIEPMAN VAN Het Depot Gerard Bouwhuis en het bijwonen van het Meer informatie over Muzikale Tegen- ALS MENSEN DEN BERG concert vindt u op pagina 78. beelden en het bijwonen van het concert Thematentoonstelling Zondag 7 oktober 2018 tot en met Vanaf de opening van Het Depot in vindt u op pagina 102. Het Depot zondag 24 maart 2019 Permanente tentoonstelling de nieuwe gebouwen is er een vaste Vrijdag 10 mei 2019 20.15 uur Voor de concerten en lezingen dient u Villa Hinkeloord tentoonstelling over de arboreta De Muzikale Tegenbeelden zich aan te melden via onze site. De nieuwe thematentoonstelling draait Thematentoonstelling Dreijen en Hinkeloord te zien. Stichting Accordeonduo TOEAC

Fragment om even- en tegenbeeld, om anders Het Depot Sinds enkele jaren is het prachtige Utopa, die al deze activiteiten mogelijk Fragment 6 kijken dan we gewend zijn. De tentoon- gebouw van Villa Hinkeloord het onder- maakt, heeft een grote affiniteit met Het duo speelt bewerkingen en laat 7 stelling bestaat uit dertig beeldenparen In de thematentoonstelling Bomen zijn komen van een permanente tentoon- mensen. Het leidende thema van de hedendaagse componisten nieuwe waarbij de paren worden gevormd door als Mensen staan de overeenkomsten stelling, geheel gewijd aan het werk tentoonstelling over de arboreta is dan muziek voor hen schrijven. Op het beelden die een gelijkenis met elkaar tussen mensen en bomen centraal. van Eja Siepman van den Berg. Het ook de relatie tussen bomen, planten programma staan werken van onder hebben. Een gelijkenis in materiaal, Er is werk van zowel bekende als werk van Siepman van den Berg is van en mensen. Een bijzonder aspect van anderen Ad Wammes (Cours de la Vie), houding, huid, beweging of inhoud. voor Het Depot nieuwe beeldhouwers alle tijden. De herkenbare beeldtaal en de tentoonstelling is een speciaal ge- Astor Piazzolla (SVP) en Benjamin de te zien. strakke lijnen vormen samen met de maakte documentaire over de arboreta. Murashkin (Tango Organico). DE INSPIRATIEBRONNEN 19de eeuwse villa een mooi contrast. VAN EJA SIEPMAN VAN LOUIS NIËNHUIS In de winkel van Het Depot zijn diverse MUZIEK, FILMS Meer informatie over Accordeonduo DEN BERG Zondag 3 februari tot en met door Het Depot uitgegeven publicaties EN LEZINGEN TOEAC en het bijwonen van het concert Zondag 16 juni 2019 tot en met maandag 10 juni 2019 over het werk van Eja Siepman van den vindt u op pagina 88. zondag 26 januari 2020 De opening (14.30 uur) zal worden Berg verkrijgbaar. Vrijdag 12 april 2019 20.15 uur De opening (14.30 uur) zal worden verricht door Johan Luijmes, artistiek Muzikale Tegenbeelden Vrijdag 7 juni 2019 20.15 uur verricht door Loek Dijkman, voorzitter leider van Het Depot. Heleen Hulst, viool en Gerard Muzikale Tegenbeelden van Het Depot. Bouwhuis, piano Duo Bilitis Solotentoonstelling Solotentoonstelling Villa Hinkeloord benedenzaal In het kader van de tentoonstelling Bilitis brengt een nieuw programma Villa Hinkeloord benedenzaal Tegenbeeld werd een programma getiteld ‘Romeo et Juliette Tongue-in Abstractie en figuratie raken elkaar samengesteld met een Sonate voor cheek’. Lyriek en volksmuziekelemen- Bekijk meer dan 60 beelden, objecten en wisselen elkaar af in het werk van viool en piano van Ludwig van ten verbinden de tijdgenoten Benjamin en foto’s die een inspiratiebron waren Louis Niënhuis. De gemeenschap- Beethoven, de Suite Italien van Igor Britten en Sergei Prokofiev. Een pro- Loek Dijkman en Sylvia de Munck in beeld THEMATENTOONSTELLING TEGENBEELD Opening op zondag 7 april 2019 tot en met zondag 22 september 2019 In aanloop naar de tentoonstelling Tegenbeeld spreken Loek Dijkman en Sylvia de Munck, respectievelijk voorzitter en vicevoorzitter van Stichting Het Depot, over beelden en beeldhouwers en over de missie van Beeldengalerij Het Depot. Uit de gesprekken met Loek en Sylvia blijkt dat ze, wat hun ideeën over Het Depot betreft, We maken een rondgang door het ten- de Rome gekregen en haar werk werd Zo zijn koppen en borstbeelden weer een toonstellingsgebouw aan de Arboretum- veelvuldig in het kader van de beroemde hele andere tak van sport. Overigens be- absoluut geen tegenbeelden zijn. Het zijn de spreekwoordelijke twee handen op laan en staan stil bij een aantal beelden 1% regeling aangekocht. Maar al snel vestigen uitzonderingen de regel, want een buik. Het is eigenlijk een voortdurende tweespraak waarbij de een de ander en beeldhouwers die vertegenwoordigd kwamen we erachter dat er een grote wanneer je door de Het Depot dwaalt, zullen zijn op de tentoonstelling Tegen- groep kunstenaars was die moeite had kan het gebeuren dat je oog in oog komt vanzelfsprekend aanvult en bijvalt. Het is daarbij wel duidelijk dat er buiten het beeld. om het hoofd boven water te houden. te staan met een gebeeldhouwde kop – werk om ook heel wat zaken ‘op het kussen’ worden besproken. Een beeldhouwer moet zoveel investeren maar die maakt dan geen deel uit van de HET DEPOT om een oeuvre op te bouwen en om vaste collectie.” Anders dan je zou verwachten is Het collectie te maken die tentoongesteld Depot niet opgericht vanwege de liefde kan worden. Met name de beeldhou- Hoewel er beelden worden aangekocht voor collectioneren van het echtpaar wers die in de ogen van de buitenwereld in Het Depot, collectioneren we niet in Dijkman - De Munck. Loek en Sylvia figuratief en met het menselijk lichaam de traditionele zin. Als je de kunstcanon hebben niet alleen oog voor het werk, ze bezig waren, hadden het zwaar. volgt, zouden we eigenlijk als podium

Fragment hebben vooral oog voor de beeldhouwer. Tegenwoordig lijkt dat weer wat anders ook een beeld van bijvoorbeeld Rodin Fragment 8 Het was in 1988 dat Loek, als jubilaris te liggen, maar 30 jaar geleden leek moeten hebben. We richten ons expliciet 9 25 jaar in dienst bij zijn eigen zaak, figuratieve kunst nou niet bepaald in op levende kunstenaars, die hebben er als cadeau een beeld aankocht van Eja trek. Toen is eigenlijk het idee geboren tenslotte nog wat aan als er beelden van Siepman van den Berg. “Ik had het beeld om beeldhouwers te helpen. We vonden hen worden aangekocht. Wanneer we al jaren eerder zien staan bij de SBK aan het leuk om beelden aan te kopen, maar iets gaan kopen, kijken we wel of het de Gedempte Oude Gracht in Haarlem. onze eigenlijke interesse betreft de werk wat we op het oog hebben nog wat Toen we het beeldje aankochten vroegen beeldhouwer. We hadden al Stichting toevoegt aan de verzameling beelden we naar de beeldhouwer en of deze nog Utopa opgericht (de overkoepelende die we al hebben. Maar nog steeds zien leefde. We vonden het leuk om Eja op te stichting waar Het Depot onder valt), die we, met de beperkingen die we ons zoeken toen bleek dat ze ook nog volop in haar doelstelling de ontwikkelings- opleggen, telkens weer wat nieuws. Ook aan het werk was.” kansen van mensen centraal stelt.” bezoekers verbazen zich erover dat er zoveel verschillende werken vertegen- “We hadden indertijd nog niet zo’n “Juist omdat Stichting Utopa de mens woordigd zijn in Het Depot. duidelijk beeld over de positie van beeld- centraal stelt, hebben we bij Het Depot Wanneer we een beeld aankopen, is houwers. Het bleek dat, hoewel je nog zo gekozen voor beeldend werk dat zich dat bijna altijd na een ontmoeting gevierd kunt zijn, het eigenlijk een ges- richt op torsen en/of fragmenten van het met een kunstenaar. We kopen iets uit appel is om als beeldhouwer een bestaan menselijk lichaam. De beeldhouwkunst verwondering – dat kan overigens ook op te bouwen. We dachten dat Eja het in zijn algemeenheid is natuurlijk zo werk zijn dat niet per se bij onszelf in wel goed voor elkaar had, ze had de Prix breed dat we ons echt wilden beperken. de smaak valt.” JOOST BARBIERS: GOLFBEWEGING “Dit beeld hebben we niet als tors gekocht, maar in bepaalde abstracte beelden is wel een tors te herkennen. Dit is een heel oud beeld dat stond verstopt in zijn atelier. Het was natuurlijk de tijd dat de torsen niet heel erg ‘in’ waren. Voor dat we Golfbeweging kochten stuurde Joost ons een brief waarin hij zei: ‘Kom op meiden, mijn atelier uit en Het Depot in’.”

Fragment Fragment 10 11 Loek en Sylvia zijn overigens de eersten internet afgestruind op zoek naar moge- het tegenoverliggend gebouw van de die de keuze voor torsen en fragmenten lijke plekken om de beelden tentoon te universiteit ooit leeg zou komen, maar van het menselijk lichaam relativeren. stellen. Zo hadden we bijvoorbeeld een we vonden dat gebouw zoveel jaren gele- “Ik kan me ook voorstellen dat we een leegstaand fort in de buurt van Utrecht den veel te groot voor de collectie die we verzameling beelden hadden aangelegd op het oog, dat we geschikt wilden ma- toen hadden. De villa slibde overigens die met muziek te maken heeft”, zegt ken voor het exposeren van beelden. We binnen een paar jaar helemaal dicht en Loek. zouden dan ook het hele terrein erom- in 2012 werd hier, na een grondige in- heen gaan onderhouden. Daarbij hadden terne verbouwing, een nieuwe vestiging Terugkijkend op de afgelopen 15 jaren we de droom dat daar ook beeldhouwers geopend als tentoonstellingsruimte.” hebben Loek en Sylvia de enorme uit- zouden kunnen werken. Het verwerven breiding van de expositieruimte en de van het fort duurde en duurde maar en Met deze toevoeging van ‘de Banaan’, aankoop van het arboretum in Wagenin- intussen groeide de collectie. Het fort die zijn naam te danken heeft aan de gen niet voorzien. was uiteindelijk te ver van de bewoonde karakteristieke kromming in de gevel, wereld en toen vonden we Hinkeloord in heeft Beeldengalerij Het Depot de be- “Villa Hinkeloord is in 2004 geopend, we Wageningen. Het is wel een voordeel schikking over 10.000 vierkante meter hadden voor die tijd al heel wat beelden dat we buiten de Randstad zitten, daar tentoonstellingsoppervlak. aangekocht en zochten naar een presen- is immers al zoveel te doen. Toen we tatieplek. We hebben toen lange tijd het Hinkeloord kochten wisten we ook dat DE BEELDHOUWER van torsen niet meer in de belangstel- tjes als we dan weer thuis waren: ‘Mag Wanneer Loek en Sylvia geïnteresseerd ling stond.” ik nog even wat vragen, het is toch wel raken in het werk van een beeldhouwer allemaal echt gebeurd dat ik vijf beelden dan gaan ze altijd eerst op atelierbe- “Uiteindelijk hadden we betrekkelijk in een keer aan jullie heb verkocht?’ zoek. snel een club van zo’n vijfentwintig Het is natuurlijk ook wel voorstelbaar beeldhouwers die met torsen en frag- dat mensen zo reageren, want er zijn “Als we dan met de kunstenaar spreken, menten van het menselijk lichaam bezig beeldhouwers die om allerlei redenen zijn of haar werk bekijken en bedenken waren en waarvan er ook een aantal, bijna niets verkopen en dan komen wij dat we wat willen kopen, kiezen we noodgedwongen, andere dingen deed. en zeggen we: ‘die en die en die…’.” zonder dat we daar overleg over hebben, Bij de meeste beeldhouwers is het ma- eigenlijk altijd hetzelfde beeld uit. Wat ken van torsen een deel van hun werk. “De moeilijkheid met het kopen van dat betreft zijn we niet elkaars tegen- Het bezoeken van een beeldhouwer is meerdere beelden is weer dat het lijkt of beeld. Wat dat dan precies is, waarom erg inspirerend. We verbazen ons er we alles wat een beeldhouwer maakt of

Fragment we dan dezelfde keuze maken... het is dan bijvoorbeeld over dat er een leven nog gaat maken, aan zullen kopen. Niets Fragment 12 het originele, een bepaald beeld is dan lang gewerkt is aan beelden die we dan is minder waar. Het Depot fungeert niet 13 op een of andere manier zo aantrekke- allemaal bij elkaar zien staan.” als een soort levensverzekering. Om het lijk voor ons dat we er niet lang over na een beetje plastisch te zeggen: we kun- hoeven te denken.” “Helemaal in het begin dachten we, we nen mensen niet een leven lang aan de kopen niet meer dan een of twee beelden borst houden.” “Maar voordat we tot een definitieve van een beeldhouwer. Maar in de loop aankoop overgaan, vragen we altijd aan van de jaren ontwikkelde zich dan de Loek bekent overigens een aparte RANDY COOPER: DIANA de beeldhouwer met welk werk hij in relatie die we met een beeldhouwer houding tot beeldende kunst te hebben. “Hoewel we nooit een beeld kopen zonder de beeldhouwer te kennen, is Het Depot vertegenwoordigd zou willen hebben en dan wilden we toch ook zijn “Als ik in een museum ben, dan heb ik dat bij het beeld van Cooper een beetje anders gegaan. We waren in Parijs zijn. We proberen daarbij dienstbaar ontwikkeling volgen. Zo werden er in de het meestal na een half uur wel gehad, bij een galerie op de Place des Vosges en vonden het een mooi beeld en te zijn aan de kunstenaar. Wij kunnen loop van de jaren steeds meer beelden dan is de spanningsboog weg. Wel heb ik uiteindelijk wandelden we met Diana naar buiten. een bepaald beeld wel heel mooi vinden, van één beeldhouwer aangekocht. Een gemerkt dat, toen we bij een tentoonstel- Dit beeld wordt door het publiek ontzettend mooi gevonden, het heeft een maar het is de beeldhouwer die zich pre- beeld dat een nieuwe ontwikkeling ling in Musee D’Orsay in Parijs waren, senteert. Het komt voor dat iemand om inluidde of een beeld dat heel belang- ik me prettig voelde bij de grote beelden prachtige belijning. Tegenwoordig zijn er heel veel mensen die op deze wat voor reden dan ook niet meer achter rijk bleek voor het oeuvre. Ook kan het en de gipsen die daar staan. Ik herin- manier werken, het is eigenlijke een beetje toegepaste kunst. Cooper bepaalde werken staat. We hebben bij zijn dat we nu, na 20 jaar, een nieuwe ner me dat ik bij zo’n beeld stond en het maakt een houten mal en klopt het beeld er omheen. Cooper hebben we een heel aantal beeldhouwers de torsen beeldhouwer tegenkomen waarvan we omarmde. Schilderijen vind ik prachtig, niet kunnen ontmoeten: overigens zijn er ook beeldhouwers die zich liever letterlijk achter uit het atelier tevoor- wel 4 of 5 beelden tegelijk aankopen. maar iets dat in de ruimte staat en dat niet laten zien.” schijn moeten trekken omdat het maken Dat leidde soms tot bijzondere telefoon- ik kan vastpakken en bevoelen doet me meer.” Sylvia: “Het is grappig dat we in teel de boventoon. De appartementen die er een scheiding der geesten in het vak Het Depot ook een aantal beelden van vroeger nog net te betalen waren voor komt tussen mensen die nog ambachte- beeldhouwers hebben die begonnen zijn de kunstenaars, worden nu door mensen lijk met de hand, hun eigen fouten staan als schilder of als fotograaf.” gehuurd die er een paar maanden per te maken door onbedoeld iets te veel van jaar zitten. Zij komen naar Pietrasanta een beeld af te hakken en daar een oplos- AMBACHT met heel kleine beeldjes die ze in de sing voor moeten vinden, en mensen die “Een aantal beeldhouwers hebben we in studio’s buiten de stad laten vergroten hun beelden geheel computergestuurd Pietrasanta leren kennen. We zien wel en gaan vervolgens op de Piazza kunste- laten vervaardigen. Wanneer het lastig dat de cultuur daar in de loop der jaren naar zitten zijn!” wordt om als ambachtelijk beeldhouwer erg is veranderd. De eerste keer dat we “Nu is het natuurlijk nooit zo geweest te leven, gaat er een nieuw soort econo- er waren, meer dan twintig jaar geleden, dat een beeldhouwer helemaal alleen mie ontstaan waarbij de spic en span lag het stadje onder het stof en overal zijn beeld maakte. Iedereen had door de methode veel goedkoper is. Daarmee was er herrie van kunstenaars of werk- eeuwen heen helpers. De ontwikkeling degradeer je natuurlijk wel het vak. De lieden die aan het hakken waren in een van de technische mogelijkheden speelt kunstwereld doet daar in zekere zin aan van de talrijke studiootjes. Nu zijn de wel nadrukkelijk mee in het maak- mee, want als een werk goed verkoopt studio’s naar buiten de stad verbannen proces. Met 3D technieken kunnen er dan wil men wel een paar exemplaren en zijn die studio’s galeries geworden. beelden geheel machinaal vervaardigd extra. Het is zelfs zo dat bepaalde gale- KNUT STEEN: FEMALE TORSO Toerisme en commercie voeren momen- of uitgeprint worden. Ik denk wel dat ries aan kunstenaars vragen om werken “Kijk,” zegt Sylvia, “als je dit beeld een kwartslag draait, dan heb je strijklicht.” Loek: “Hij zit op een pen, je kunt hem draaien, het mooie van dit beeld is dat het eigenlijk geboren is uit een espenblad. Toen hij aan het wandelen was, raapte hij zo’n espenblad op en zag er een tors in.” Sylvia: “Je ziet ook aan de achterkant dat het een etherisch beeld is.” Loek: “Zo subtiel.” Sylvia: “Knut Steen heeft jaren in Pietrasanta gewerkt, daar hebben we hem leren kennen.”

Fragment Fragment 14 15 JEROEN MEIJS: BRAINSTORM “Jeroen hebben we bij een tentoonstelling in Maastricht leren kennen, ook daar verdiepten we ons in een beeld en dus in de beeldhouwer. Bij Jeroen voelden we verbondenheid en verbazing. Uiteindelijk kwamen we, nadat onze contacten zich intensiveerden, bij zijn moeder thuis een nooit verkocht beeld tegen. We keken elkaar aan en zagen direct dat dit beeld iets voor Het Depot kunnen zijn. Jeroens moeder zei: ‘als we daar Jeroen en Het Depot een plezier mee doen, neem het maar mee.’ Uiteindelijk hebben we een nieuw exemplaar van dat beeld laten gieten. Maar het is ook fantastisch hoe Jeroen in hout werkt door delen samen te voegen tot één geheel.”

van bepaalde, gangbare formaten te talenten, de missie van Stichting Utopa aan ons besteed. maken. ‘Maak maar iets van 70 cm hoog, staat ook hier weer voorop. Daarom We bemoeien ons niet met de kunstwe- want dat verkoopt het beste’.” hebben we nog nooit een beeld gekocht reld, maar de kunstwereld bemoeit zich zonder de beeldhouwer te kennen.” ook niet met ons. Dat doet wel eens pijn, “We zijn hier in Het Depot ook begon- want in de beeldengalerij zitten grote nen om kunst te verkopen met veel KUNST EN DE namen die in de Nederlandse kunstwe- lagere marges dan in de galeriewereld KUNSTWERELD reld niet worden opgepikt. De kunstwe- gebruikelijk is. We maakten echter mee “Kunst is van belang in ons persoonlijk reld is eigenlijk heel conventioneel, het dat er geïnteresseerde kijkers waren die leven. Het is het zout in de pap. Het kij- moet zus of zo gaan en in het idioom vervolgens vroegen waar de betreffende ken naar een schilderij, het voelen van passen van de mensen die over kunst kunstenaar woonde om dan met een nog een beeld en het luisteren naar muziek; schrijven. We zijn een buitenbeentje om- grotere korting de beelden bij de kunste- schoonheid en verwondering geven een dat we geen museum willen zijn. Als je naar aan huis te kopen.” extra dimensie aan ons dagelijks leven. een museum bent dan rol je, of je wilt of

Fragment Kunst is van alle tijden. Als je kijkt naar niet, die kunstwereld binnen. Dan wordt Fragment 16 “We laten ons bij het aankopen van archeologische vondsten dan zie je dat er van je verwacht dat je op een bepaalde 17 beelden leiden door het ambachtelijke. er vrijwel altijd kunst bij de gebruiks- manier collectioneert. We kunnen wel Er zijn beeldhouwers waarvan we werk voorwerpen wordt gevonden.” eens mopperen op de kunstwereld, maar aankopen, maar we geven ook opdrach- “Sommige kunst vind ik zo mooi, daar we prijzen ons bovenal gelukkig dat we ten. Overigens niet in de zin van ‘maak moeten ze me niet te vaak voor zetten, al onze keuzes onafhankelijk kunnen maar wat’. Het komt voor dat we contact anders word ik verleid het te gaan ko- maken.” Loek is er stellig over: “Onaf- met een beeldhouwer hebben en dat we pen” zegt Loek. “We volgen de modern- hankelijkheid is het hoogste goed in hem of haar vragen wat voor dromen ste kunst niet, maar daarentegen ben mijn leven.” hij of zij heeft. Dat kan bijvoorbeeld het ik wel gek op nieuwe muziek. Als er levensgroot maken van een klein beeld muziek nieuw gemaakt wordt dan vind zijn of het kan zijn dat de beeldhouwer ik dat spannend en wil ik het graag ho- zich een bepaalde techniek eigen wil ren.” “Kunst is voor ons wel iets anders maken. Beeldhouwers kunnen niet op dan de kunstwereld. Het is bij kunst net de gok een groot beeld maken zonder als bij religies, je kunt geloven in iets dat ze weten of het beeld gekocht wordt, maar niet kerkelijk zijn. Zo kun je van daarvoor is de investering te groot. Als kunst houden maar niet veel op hebben we opdrachten geven doen we dat dus met de kunstwereld. Het kunst kopen om een droom van de kunstenaar te om te beleggen of het betalen van enorm verwezenlijken. De ontwikkeling van hoge prijzen voor kunstwerken, is niet GERRIT OFFRINGA: AWARE AND NO FUNDAMENTAL GRIP “Een beeld van gebroken autoruiten, het staat hier mooi in het licht. Ook al een kunstenaar die dik in de zeventig is: het mooie van beeldhouwers is dat hoe ouder ze worden, hoe meer mature ze hun beelden maken. De vlam van iets nieuws is ook geweldig en daarom Fragment dachten we in het begin alleen jonge Fragment 18 beeldhouwers tentoon te stellen, maar 19 jonge beeldhouwers hebben nog geen oeuvre. Voordat we in 2004 opengingen, kochten we al beelden zodat we sommige kunstenaars al 20 jaar kennen. Gerrit Offringa, die zo’n beetje aan het einde van de wereld woont, is eigenlijk ook filosoof: hij stelt dingen aan de kaak en maakt enorme divers werk.” ANDREAS HETFELD: LEVENSBOOM “Ik vind dit beeld een prototype van het denken van Andreas. Een mens die geworteld is in de aarde en daar ook zijn kracht aan ontleent. Hetzelfde beeld staat in brons in de tuin. Zijn zus heeft model gestaan voor dit beeld.”

Fragment Fragment 20 21

BENOÎT LUYCKX: TORS “De beelden van Benoît zijn favoriet bij het publiek. Het is een van de weinige beeldhouwers in Het Depot die abstract werkt. Benoît werkt heel monumentaal met Belgisch hardsteen uit een groeve bij Mons in Soignies. Toen we daarnaartoe reden zagen we de groeve die helemaal met grijze stof bedekt was, een verschrikkelijk land- schap dat altijd naar zwavel stinkt. Benoît stond daar dan in zijn eentje te hakken. Het is zo’n kunstenaar, die enorm gefocust is. Stel je voor, het fysiek van het hakken, de eenzaamheid in zo’n groeve. Wat een gedrevenheid moet je dan hebben.” “Het is natuurlijk wel mooi voor de met de beeldhouwers. Omdat elke ten- 15 jaar geleden voor ogen stond. Hoe kunstenaars dat hun werken een toonstelling weer een ander thema en zal het over 15 jaar zijn? permanent podium hebben. We doen een andere invalshoek heeft, zijn daarmee iets dat niet zo makkelijk is, we benieuwd of we in ‘Tegenbeeld’ de Loek: “Dan heb ik mijn ogen gesloten.” we stellen namelijk steeds onze eigen collectie weer anders gaan bekijken.” Sylvia: “Dan maken andere mensen collectie centraal. We halen geen grote andere keuzes.” blockbusters binnen om zoveel moge- “Onze privé smaak is niet zoveel an- Loek: “Daar wil ik wel aan toevoegen lijk publiek te trekken. We zijn overi- ders dan onze smaak bij het kopen van dat ik ook in staat ben om met Het gens wel erg blij met de hoeveelheid beelden voor Het Depot. Wel hebben we Depot te stoppen, als de prioriteiten publiek die ons bezoekt. Tegelijkertijd als bestuur van de stichting een andere in de samenleving anders komen te zijn publieksaantallen absoluut niet rol dan wanneer we als echtpaar kunst liggen. We kunnen natuurlijk nooit leidend. Eigenlijk zou er voor de hele aankopen. We hebben in Het Depot een zeggen dat we dit eeuwig blijven doen.” kunsten muziekwereld moeten gelden andere bril op: is dit geschikt, voegt dit Sylvia: “We hebben het er wel eens over dat je niet op bezoekersaantallen iets toe?” Een mooie verbinding tussen hoe het zou zijn om met Het Depot te wordt afgerekend. Wij zitten hier in de de privécollectie en de tentoonstelling stoppen, maar dan komt er een brief fijne positie dat Stichting Utopa Het Tegenbeeld is het portret dat Lia van van een ontroerde bezoeker binnen Depot financiert, we kunnen daarom Vugt enige jaren geleden van Loek en dan heb ik dezelfde reactie als toen ook publiek ontvangen zonder toegang maakte: “Het beeld is een tegenbeeld ik les gaf en voor de klas stond: als er te heffen.” in zichzelf. Het heeft twee gezichten, maar één iemand is die het oppikt en een dat naar je kijkt en een en face. daar zijn leven mee verrijkt dan is het “Bij elke tentoonstelling worden we Het beeld geeft weer hoe ik ben. Altijd de moeite waard.” weer verrast door beelden uit onze zoekend naar dat andere, de achter- eigen collectie. Het is niet dat we kant van het gelijk.” steeds iets nieuws ontdekken, maar we beleven de beelden intenser, niet in de We begonnen ons gesprek door terug laatste plaats door het contact te kijken naar wat Loek en Sylvia

Fragment Fragment 22 23

Een mooie verbinding tussen de privécollectie en de tentoonstelling tegenbeeld is het portret dat Lia van Vugt enige jaren geleden van Loek maakte: “Het beeld is een Tegenbeeld in zichzelf. Het heeft twee gezichten, een dat naar je kijkt en een en face. Het beeld geeft weer hoe ik ben. Altijd zoekend naar dat andere, de achterkant van het gelijk.” Loek Dijkman Fragment Fragment 24 25

NOVELLO FINOTTI: NON CI INDURRE “Novello hebben we ook in Pietrasanta ontmoet via Eppe de Haan, tegelijk met Helene Blumenfeld en Knut Steen. Het werk van Finotti is van een ongekende klasse, de achterliggende gedachte van zijn werk komt uit zijn eigen persoonlijkheid voort. Hij leeft met nachtmerries en tekent schetsboeken vol met gezichten waar je, als je ernaar kijkt, van schrikt. Het zijn schetsen die onmacht en angst uitdrukken. Het is een heel aimabele man. Wij vonden de kwaliteit van zijn werk zo hoog, dat we de beelden kochten die iets met torsen te maken hadden. Van het beeld met de voeten, anatomico che cammina, had hij voordat we het aankochten alleen maar de helft tentoongesteld. Musea vonden het hele werk te groot om tentoon te stellen. In Het Depot waren we de eersten die zeiden dat we het hele beeld wilden hebben.” ANDERS ZIEN DAN WE GEWEND ZIJN

dr. Maarten Coolen Velen menen dat beeldende kunst voorwerpen voortbrengt waarnaar het prettig kijken is. Kunstwerken komen daarmee op één lijn te staan met luxe consumptiegoederen die het leven wel kunnen veraangena- men, maar die men strikt genomen niet nodig heeft. Bij deze opvatting past dat men in de kunstenaar primair een zelfstandige ondernemer ziet, die aantrekkelijke producten maakt die hij op een competitieve Fragment markt aan de man moet zien te brengen. Fragment 26 27

De gedachte dat kunstvoorwerpen goederen zijn die een wereld op een fundamentele wijze verandert. Het kijken naar bepaald soort behoefte kunnen bevredigen, namelijk het kunst moet juist ervoor zorgen dat onze vertrouwde gewoontes verlangen naar een belevenis waarin we andere dingen zien doorbroken worden, want dan pas kunnen wij onze wereld op dan die welke ons in ons alledaagse leven omringen, miskent een fundamenteel nieuwe wijze zien. de eigenlijke betekenis van beeldende kunst. Ik zal hier een ander standpunt verdedigen, namelijk dat kunst voor een Om dat voor elkaar te krijgen, moet de kunstenaar over ver- samenleving niet van belang is omdat zij ons in staat stelt naar beeldingskracht beschikken. Maar wat is dat, verbeelding? speciale dingen te kijken, maar omdat zij ons de wereld waarin Het ligt voor de hand te denken dat de verbeelding in de kunst we ons leven leiden met geheel andere ogen kan leren zien. een afstand tot stand brengt tot wat er zich in de werkelijkheid Als het goed is, kijken we niet naar een kunstwerk, maar met voordoet, tegenover een meer wetenschappelijke beschrijving het werk mee de wereld in. Onze gewoontes stellen ons in staat ervan, die zich aan de feiten zou houden. Mijns inziens is dit open te staan voor wat zich voordoet in situaties waarmee we een verkeerde voorstelling van zaken, en wel om twee redenen. vertrouwd zijn geraakt. Deze kunnen tot uitdrukking komen Ten eerste is het juist de wetenschap die met haar abstrahe- MAURITS CORNELIS ESCHER, PRENTENTENTOONSTELLING, 1956, LITHO in de verhalen die we vertellen, maar ook in hoe wij motorisch rende observaties en theoretische constructies een afstand tot BIRGIT DOESBORG, WWW.FLICKR.COM omgaan met de dingen waarmee we te maken krijgen. Nieuwe de ervaren werkelijkheid schept. voorwerpen krijgen een plaats in ons leven, zonder dat onze En ten tweede zet de kunst ons niet op afstand van de wereld Voor wie interesse heeft wat meer informatie over Husserl en Marleau-Ponty (bron: Wikipedia)

EDMUND GUSTAV ALBRECHT HUSSERL (1859 – 1938) MAURICE MERLEAU-PONTY (1908 – 1961) Husserl was een Oostenrijks-Duitse filosoof en wordt be- Na zijn middelbare school in Le Hâvre en Parijs, Lycée Louis- schouwd als de grondlegger van de fenomenologie. Voorname- le-Grand, ging Merleau-Ponty naar de École Normale Supé- lijk via de wegen van zijn volgelingen had Husserl een grote rieure. Dit was in de tijd dat ook Jean-Paul Sartre en Simone invloed op de ontwikkeling van het twintigste-eeuwse denken. de Beauvoir hier hun opleiding volgden. Na zijn afstuderen Husserls fenomenologie is de leer van de verschijnselen en werd hij leraar filosofie in Beauvais en Chartres. Na de oorlog die we ervaren, maar laat ze ons juist in contact treden met LICHAAM EN WERELD tracht via het zuiver beschrijven van de dingen die aan het volgden zijn aanstellingen als hoogleraar in Lyon en nadien in dingen en voorvallen waarmee we te maken krijgen, zij het op De Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty bestrijdt de hier- bewustzijn verschijnen tot een fundament voor de wetenschap Parijs (Sorbonne, Collège de France). Tot aan zijn diepgaande een andere wijze dan we gewend waren. boven beschreven opvatting. Hij neemt tegelijk ook afstand en filosofie te komen. meningsverschil met Sartre werkte hij ook als redacteur van van de gedachte dat het lichaam een ding is dat door ons wordt Husserl studeerde in Leipzig filosofie, wiskunde en natuur- het destijds invloedrijke maandblad Les Temps modernes. MODERNE WETENSCHAP aangestuurd. Volgens hem is ons eigen lichaam primair het kunde waarbij hij zich met name richtte op sterrenkunde en Hoe komt de afstand tot stand, die de wetenschap weet te reali- beginpunt van al onze ervaring, de oorsprong van al ons ken- optica. In 1878 ging hij naar Berlijn en later naar Wenen om Merleau-Ponty’s filosofie is sterk seren? In de wetenschappelijke observatie wordt geabstraheerd nen en handelen. Ons lichaam laat ons openstaan voor wat de daar te promoveren in de wiskunde. beïnvloed door Edmund Husserl. van de beleefde kwaliteiten die dingen en gebeurtenissen voor wereld te bieden heeft. Anders gezegd, de relatie die de mens Merleau-Ponty voerde bepaalde ons kunnen hebben. De wereld wordt getransformeerd in een tot de wereld heeft, moet primair begrepen worden als een Er worden doorgaans drie belangrijke perioden in Husserls aspecten van de fenomenolo- verzameling los van elkaar staande factoren, die de weten- lichamelijk perspectief op de wereld. Een eenvoudig voorbeeld denken onderscheiden die samenhangen met de universiteiten gie van Husserl door in zijn schap weer ordent door ze in te passen in samenhangen die zij kan toelichten wat hij bedoelt. waaraan hij verbonden was. Allereerst Halle (1887 - 1901) als eigen werk. Dat was voor een zelf construeert. Deze geconstrueerde systemen leveren een Hij schrijft in zijn boek Fenomenologie van de waarneming: Privatdocent, vervolgens als volledig professor in Göttingen belangrijk deel gebaseerd op representatie van de wereld op. Daarbij heeft de wetenschap- “Als mijn arm op de tafel rust, zal ik nooit op de gedachte (1901 - 1916) en ten slotte Freiburg (1916 tot aan zijn emeritaat het onderzoek van Husserls ma- per er een vanzelfsprekend vertrouwen in dat de specifieke komen te zeggen dat deze zich naast de asbak bevindt, zoals in 1928). In Freiburg was een van zijn assistenten de later nuscripten. Zijn filosofie moet wijze waarop hij in zijn wetenschap de wereld benadert, ware de asbak zich naast de telefoon bevindt” (Merleau-Ponty 2009, belangrijke filosoof Martin Heidegger. Een andere voorname gerekend worden tot het domein kennis oplevert. Hij slaagt er immers in om met zijn weten- 160). Er bestaat niet een neutrale ruimte, waarin mijn lichaam assistente was de later heiligverklaarde Nederlands-Duitse van de fenomenologie. Zijn schappelijke aanpak verschijnselen te verklaren en processen als object is gelokaliseerd. Pas met mijn lichaam is er een non Edith Stein. twee belangrijkste werken zijn te beheersen. De specifieke methode die wordt gebruikt staat doorleefde ruimte waarin de dingen in relatie tot mijn lichaam La Structure du comportement daarbij binnen de wetenschap die hij beoefent niet ter discus- een plaats kunnen hebben. In het inmiddels klas- (1942) en Phénoménologie de la sie. Een natuurkundige kan bijvoorbeeld niet onderzoeken of sieke werk ‘Ideen I’ uit Perception (1945). Hierin komt er natuurwetten zijn, hij gaat ervan uit dat deze er zijn; zijn Dit houdt in dat we niet losse eigenschappen van objecten 1913 ontwikkelt Hus- onder andere naar voren dat ‘la taak is te achterhalen welke wetmatige samenhangen zich waarnemen die tezamen een universum buiten ons vormen, serl voor het eerst zijn perception’ (de waarneming) feitelijk voordoen. maar altijd al dingen zien die voor ons een betekenis hebben in filosofie systematisch als uitgangspunt moet worden

Fragment de situatie waarin we ons belichaamde leven leiden. Een dui- als een pure transcen- genomen in de filosofie als een Fragment 28 In onze cultuur vinden velen het vanzelfsprekend dat de we- delijk voorbeeld is hoe wij een huis zien dat wij al eens hebben dentale fenomenologie. eigen actieve dimensie. Centraal daarin staat een verwerping 29 tenschappelijke vorm van kennen de norm is van alle vormen bezocht. We zien niet slechts een platgeslagen gevel, waarach- Husserl ontwikkelt hier van het cartesiaanse cogito (ik denk), en daarmee van het, van kennen, en daarbij dat alle handelen de vorm heeft van de ter wij ons een huis slechts voorstellen, we kennen het huis de belangrijkste feno- volgens Merleau-Ponty, misleidende onderscheid tussen het op de moderne wetenschap berustende technische beheersing. als een ommuurde ruimte waar we doorheen kunnen bewegen. menologische noties die object en het cogito. Middels en vanuit deze verwerping poogt Opvallende eigentijdse voorbeelden hiervan zijn de gedachte Een ander voorbeeld illustreert hoe wat wij zien afhankelijk is in de meeste van zijn te Merleau-Ponty een kritiek te formuleren op de reductionisti- dat de informatieverwerkende machine een goed model zou van de betekenis van de situatie waarin we ons bevinden. Als volgen werken impliciet sche tendens die de wetenschappen beheerst. In zijn fenome- zijn om de mens te begrijpen, en ook de – overigens daarmee iemand na een lange wandeling thuiskomt, dan ziet hij in de zijn aangenomen, zoals nologie speelt het lichaam, als middel van zowel waarneming niet geheel in overeenstemming zijnde – opvatting dat men appel die op de fruitschaal ligt een mogelijkheid om zijn dorst de fenomenologische als expressie, een centrale rol. het handelen van de mens door hersenonderzoek zou kunnen te lessen. Maar staat hij in zijn atelier stillevens te schilderen, reductie, de epoche en verklaren. dan heeft hij er juist oog voor hoe het licht op de appel valt, en eidetische variatie. De In Nederland is het denken van Merleau-Ponty toegankelijk hoe de appel een schaduw werpt op de peer die erachter ligt. fenomenologische reduc- gemaakt door onder anderen Kees Kwant (vanaf de oprich- Als men in de wetenschap van ‘verbeelding’ wil spreken, dan tie is voor Husserl een noodzakelijkheid voor het waarborgen ting bestuurslid van Stichting Utopa), Reinout Bakker en is zij van een specifieke soort: er wordt een representatie van Wij zijn steeds vanuit een lichamelijk perspectief gericht op de van absolute zekerheid. Hij beroept zich hier op het principe Nico Luijpen. Ook heeft zijn werk sterke invloed gehad op het bestudeerde deel van de wereld geconstrueerd die tussen dingen in de wereld waarin ons leven zich afspeelt. Dit noemt van twijfel van Descartes: ‘ik kan nooit zeker weten of de F.J.J. Buytendijk. Een hedendaagse Merleau-Ponty-expert is de wetenschapper en de wereld komt te staan. Ze lijkt op wat Merleau-Ponty met een ander woord voor gerichtheid onze stok nu recht of gebogen is, of een duivel mijn waarnemingen dr. T.M.T. Coolen, auteur van het artikel ‘Anders zien dan we er gebeurt wanneer we een plattegrond van een stad maken: intentionaliteit. Ons lichaam antwoordt dus op de uitnodigin- bedriegt of niet’. Husserl beweert dus dat alle empirische gewend zijn’ waarbinnen dit kader geplaatst is. deze helpt ons wel de weg te vinden, maar brengt ons bijvoor- gen die van de dingen en gebeurtenissen in de wereld uitgaan, kennis in wezen ongegrond is, daar zij stoelt op het geloof beeld niet in contact met het culturele leven dat de stad te doordat het de zin van zijn gerichtheid op de situatie door deze in de externe wereld waarvoor zij uiteindelijk geen bewijs- bieden heeft. dingen of gebeurtenissen tot vervulling laat komen. We ont- voering kan leveren (de natural attitude). wikkelen gewoontes, die zelf als vormen van kennen moeten duidelijke contouren, vergelijkbaar met de randen van dingen Verbeelding in de kunst betekent dus niet dat deze ons helpt LITERATUUR worden begrepen, omdat ze uitdrukken dat we weten hoe we die met een stok kunnen worden afgetast. Descartes’ manier een nieuwe voorstelling te maken van dingen die we langs Gadamer, H. (1986) Wahrheit und Methode. Grundzüge einer met de dingen moeten omgaan opdat onze verlangens vervuld van kijken, die model staat voor het waarnemen in de weten- andere weg ook al kennen. Kunstenaars maken geen represen- philosophischen Hermeneutik. 5. Aufl. Tübingen: Mohr. worden. Het geheel van deze gewoontes vormt een specifieke schap, is, zo houdt Merleau-Ponty ons voor, die van de blinde taties van de werkelijkheid, met behulp waarvan wij gewenste stijl van gericht zijn op de wereld, een zijnsstijl. Wie iemand die het licht waarin de dingen komen te staan en de kleuren veranderingen in onze omgeving zouden kunnen voortbren- Merleau-Ponty, M. ([1945] 2009) Fenomenologie van de waarne- is, kan niet worden samengevat door van hem een groot aantal die zij daarin vertonen niet kan zien, maar uitsluitend de vorm gen. Ze maken beelden, maar deze beelden niet iets uit de ming. 2e herziene uitgave. Amsterdam: Boom. Vertaald door eigenschappen op te sommen. We leren iemand pas kennen van hun buitenkant kan aftasten met zijn stok (Merleau-Ponty wereld af; ze maken het mogelijk ons open te stellen voor wat R. Vlasblom en D. Tiemersma. Oorspronkelijke titel: Phénomé- door ons in te laten met zijn stijl van zijn, met zijn wijze van 2012, 31 e.v.). geen functie heeft in ons leven, geen plaats in onze dagelijkse nologie de la perception. openstaan voor wat er gebeurt. omgang met de dingen. Of beter nog: ze leren ons hoe we ons KUNSTWERK EN WERELD kunnen openstellen voor wat er te zien is – of nog preciezer: ze Merleau-Ponty, M. ([1964] 2012) Oog en geest. Amsterdam: KUNST EN WETENSCHAP Descartes is, net als de wetenschapper, alleen geïnteresseerd leren ons kijken, ze leren ons zien. Parrèsia. Vertaald door R. Vlasblom. Oorspronkelijke titel: Volgens Merleau-Ponty blijkt hoe ik de wereld ken primair in de afbakening van de dingen, niet in hun zichtbaarheid. De L’oeuil et esprit. in de wijze waarop de motorische intentionaliteit van mijn beeldende kunstenaar daarentegen construeert niet, hij stelt Als het goed is, drukt de kunstenaar in zijn werk niet zijn visie lichaam een antwoord weet te vinden op de vraag hoe ik de zich niet tevreden met een voorstelling of representatie die op de wereld uit, het is eerder omgekeerd. De wereld komt tot Merleau-Ponty, M. ([1960] 1964) Signs. Evanston, Ill.: North- taken die op mijn weg komen, kan volbrengen. Wat de weten- zich tussen hem en de zichtbare wereld nestelt. Het kunstwerk uitdrukking in het werk van de kunstenaar. In de verbeelding western University Press. Vertaald door M. McCleary. schapper doet heeft hierin zijn grond. Hij maakt van wat zich moet de toeschouwer in een situatie brengen waarin zijn van- slaagt de kunstenaar erin wat zichtbaar is op een nieuwe ma- Oorspronkelijke titel: Signes. voordoet in de werkelijkheid representaties waarin iedere zelfsprekende perceptuele vertrouwen in de wereld waarbinnen nier tot zichzelf te laten komen. Daarmee blijkt de kunstenaar term die verwijst naar de voorvallen die hij wil verklaren, maar zijn gewone leven zich afspeelt, wordt ondermijnd. Dan is eerst vooral een dienaar te zijn die ons niet een voorwerp aan- één ondubbelzinnige betekenis kunnen hebben. Hierbij kan een andere toegang tot de wereld mogelijk. Laat ik proberen dit biedt, maar ons ontvankelijk doet zijn. Het kunstwerk, aldus men bijvoorbeeld denken aan de wiskunde die wordt gebruikt nog iets duidelijker te maken door het verschil tussen afbeel- Merleau-Ponty in Signes, is geen object op zichzelf, “maar een om natuurwetenschappelijke kennis te formuleren. Maar de ding en beeld te bespreken. werk dat uitreikt naar degene die ernaar kijkt, en dat deze er- wereld waarin we ons leven leiden, is helemaal niet eenduidig, toe uitnodigt zich in beslag te laten nemen door het gebaar dat deze is meerzinnig of ambigu. Onze gerichtheid op de dingen Het onderscheid tussen afbeelding en beeld ontleen ik aan het schiep” (Merleau-Ponty 1964, 51). Wanneer de toeschouwer

Fragment in de wereld wordt immers, zoals hierboven is uitgelegd, Gadamer (1986, 142-149). Een afbeelding heeft geen ander zich hiervoor openstelt, laat hij toe dat zijn manier van kijken, Fragment 30 vervuld op een wijze die afhankelijk is van de situatie waarin doel dan te lijken op het origineel. Ze voegt geen nieuwe die zich tot een vanzelfsprekende vertrouwde gewoonte had 31 we ons bevinden. eigenschappen toe aan datgene wat is afgebeeld. Ze opent ook vastgezet, wordt verstoord. Dan kan hij inderdaad de wereld We krijgen er nooit genoeg van om te kijken naar wat er geen nieuw perspectief op de wereld dat verdergaat dan het in een nieuw licht leren zien. gebeurt in onze omgeving, want steeds is er een nieuwe kijk perspectief dat met het origineel is verbonden. De afbeelding op mogelijk, hoe vertrouwd we er ook mee zijn geworden. De gaat op in de gelijkenis. Haar wijze van zijn dient te verdwijnen Dit artikel verscheen eerder in het tijdschrift Krisis. Maarten wetenschapper moet er echter naar streven de factoren die de ten gunste van het origineel. Een banaal voorbeeld is de foto Coolen, 2013. ‘Anders zien dan we gewend zijn’. Krisis: Journal afloop van een proces bepalen op een zodanige manier waar van een duur voorwerp voor de verzekeringsmaatschappij. Het for Contemporary Philosophy (2): 35-38. te nemen, dat hij deze duidelijk van elkaar kan onderscheiden enige doel is te verwijzen naar het voorwerp, zodat het in geval en in meetresultaten kan vastleggen. Tegenover deze weten- van diefstal kan worden geïdentificeerd. schappelijke observatie staat het zien dat de onbepaaldheid van de beleefde wereld aan het licht brengt. Dit is het zien Een beeld is daarentegen geen middel tot een doel buiten dat kenmerkend is voor het gewone leven, en waarvan de zichzelf. In het beeld toont zich het uitgebeelde, en dit gaat onbepaaldheid in de beeldende kunst tot uitdrukking komt. voor ons bestaan met het kijken naar dit beeld. Het beeld heft DR. MAARTEN COOLEN zichzelf niet op om plaats te maken voor iets anders, zoals bij Maarten Coolen is gastdocent en -onderzoeker op het In zijn essay Oog en geest geeft Merleau-Ponty een vermakelij- de afbeelding, maar maakt juist mogelijk dat we een nieuwe gebied van de filosofische antropologie en de filosofie ke beschrijving van het verschil tussen het waarnemen van de visuele ervaring kunnen opdoen, waardoor we met het uit- van de moderne cultuur bij de capaciteits-groep Critical wetenschapper en het kijken van de beeldende kunstenaar aan gebeelde in aanraking komen. Het beeld, het kunstwerk dus, Cultural Theory, departement Wijsbegeerte, Universiteit de hand van de voorliefde die Descartes zou hebben gehad voor opent een nieuwe manier om de werkelijkheid te ervaren, een van Amsterdam. gravures boven schilderijen. Afbeeldingen op gravures hebben nieuwe manier van kijken.

AMBIVALENTE OPTISCHE ILLUSIE MEISJE EN OUDE VROUW ILLUSIE DE THEMATENTOONSTELLING Tegenbeeld Het Depot Tegenbeeldspel

Opening zondag 7 april 2019 tot en met zondag 22 september 2019 door artistiek leider Johan Luijmes

De tentoonstelling Tegenbeeld bestaat uit dertig beeldenparen waarbij de paren worden gevormd door beelden die een gelijkenis met elkaar hebben. Een gelijkenis in materiaal, houding, huid, beweging of inhoud. Vrijwel alle beeldhouwers waarvan Het Depot beelden in de collectie heeft, zijn vertegenwoordigd in Tegenbeeld. Sommigen zelfs met meerdere werken. De tentoonstelling is samengesteld zoals je een spelletje memory speelt: waar doet dit beeld me nou toch aan denken, zou het daar staan of ben ik nou in de war met een ander beeld? Laten we verder

Fragment spelen en kaartjes omdraaien! Fragment 32 33

Kijkt u eens naar ‘Torso met Kelim’ van Lia van Vugt en De beeldenparen uit de collectie van Het Depot hadden ook ‘Zonder titel’ van Rebecca Soethoudt, twee beelden waarin stof heel anders samengesteld kunnen worden, als steeds twee én ander materiaal verwerkt zijn. En als we aan stof of zachte marmeren beelden bij elkaar, twee beelden uit hetzelfde ont- materialen denken, vergissen we ons misschien tussen het staansjaar, een paar uit Italië of figuratieve tegenover abstrac- ‘Naaidoosje’ van Eveline van Duyl en de ‘Tors’ van Marijke te beelden één paar hadden gevormd. Het tentoonstellen van van Overbeek. beelden in ‘tegenbeeld’ is in dit geval op het eerste gezicht een ‘Female fragment’ van Luut de Gelder en ‘Zonder End’ van Lia redelijk makkelijke weg die bij wijze van spreken door een kind van Vugt zijn typisch de plaatjes in het memory spel die je bewandeld zou kunnen worden. Zijn het dan geen beelden met omdraait met de zekerheid dat het twee dezelfde zijn, totdat een verhaal? Natuurlijk heeft de maker van het beeld bedoelin- je ziet dat alleen de gouden huid bij beide beelden hetzelfde gen gehad, met het onderwerp, met de titel, met het materiaal, Lia van Vugt, Torso met Kelim, 2001, glas, 50 cm Rebecca Soethoudt, Zonder Titel 125, 2004, zijde en was, 25 cm glanst. Net als ‘Together’ van, opnieuw, Luut de Gelder en met de manier van bewerken. En hebben we als kijker er wat ‘Torso’ van Jan Pater, beelden waarvan je je de asymmetrie aan om al deze bedoelingen te kennen of volstaat alleen het herinnert. We aarzelen even bij het draaien van het tegenbeeld kijken naar een beeld? Waarschijnlijk bevatten de bevestigende van ‘Verloren in verlangen’ van Eppe de Haan, is er niet een antwoorden op beide vragen een kern van waarheid. beeld waarbij de tors in dezelfde gekwelde houding staat…? Luut de Gelder, Female fragment 1988, brons, 51 cm

Lia van Vugt, Zonder End, 2003, brons, 55 cm

Fragment Fragment 34 35 Natasja Bennink, Om te Koesteren, 2004, brons, 30 cm Dominique Rayou, Kiss Spring, 2001, 2012, turks marmer, 75 cm

Fragment Fragment 36 37 De lange curves in ‘Colonne Duo’ van Benoit Luyckx en ‘Figura Naoco Kumasaka. Heel ver weg onder aan de berg ontwaren in Torsione’ van Michele Benedetto lijken wel uit dezelfde mal we de ‘Kathedraal’ van Judith Pfaeltzer of was het ‘Strak’ van getekend. En in ‘Om te koesteren’ van Natasja Bennink worden André Vranken? En met ‘Voet op de Berg’ van Peter Keizer en twee borsten vanwege het vis a vis met ‘Kiss spring’ van Do- ‘Voet’ van Carla de Beus lopen we verder de berg omlaag in minique Rayou een eetbaar, appetijtelijk paar. De vier handen onze verbeelding, of misschien in onze herinnering aan wat van Emile van der Kruk en Ellie Hahn verbeeld in ‘Het verbro- we eerder gezien hebben in de grote zaal, in de kelder, of was kene’ en ‘Handen’, drukken enerzijds verbinding en anderzijds het toch de derde verdieping? We draaien de volgende memory afstand uit; in Tegenbeeld zijn, hoewel beelden soms veel op kaartjes om en lopen naar ‘Steps’ van André Vranken en ‘Stap’ elkaar lijken, ook letterlijke tegenstellingen verbeeld. Dubbele van Els Kingma. Geen overeenkomst in materiaal of huid maar lichamen en tweeslachtigheid in ‘Weerspiegeling’ van Aart wel in de beweging. En als we even uitrusten kijken we naar de Schonk en ‘Ermafrodita’ van Roberto Rocchi bepalen ons even ‘Tors liggend’ van Karianne Krabbendam en, ja goed omge- bij de man en de vrouw als tegenbeeld. De Venus van Eja draaid, naar ‘Zwarte tors’ van Petra Boshart. Siepman van den Berg naast het gipsen afgietsel van Venus van de beroemde anonieme maker verwijst naar de liefde. De tentoonstelling Tegenbeeld laat ook zien wat er gebeurt tussen twee beelden als we ze bij elkaar plaatsen. Verandert er We trekken met de vruchten van de liefde in onze gedachten dan iets in de manier waarop wij kijken? De Japanse taal kent verder naar ‘Gaja’ van Jeroen Meijs en ‘De moederberg’ van de zogenaamde Kanji karakters. Een van deze karakters die

Fragment Fragment 38 39 in het dagelijks leven gebruikt worden is MA. Het karakter is van een wijnglas met een gezicht aan weerskanten of anders- vormgegeven als een poort met een maan ertussen. Die combi- om geredeneerd, het plaatje van de twee gezichten waarbij de natie van beelden drukt uit dat er een streep maanlicht gezien tussenruimte een wijnglas vormt. In ieder geval worden we kan worden, ook als de poort gesloten is. De betekenis van MA bepaald bij de karakteristieken die de beelden hebben samen- kan in een heel aantal verschillende bewoordingen omschre- gebracht. Laten we snel verder spelen en de laatste memory ven worden. MA kan zijn: een deel tussen twee delen, een deel kaartjes omdraaien en over de gelijkenissen, over de verschil- in ruimte of in tijd, ‘tussen twee objecten’ of de relatie tussen len en ons verbazen over onze eigen manier van kijken. twee tegenoverliggende objecten, één vorm samengesteld uit We hebben nog vier kaartjes. verschillende dingen, de relatie tussen dingen of mensen, of het gemiddelde tussen twee dingen. Wat een poëtische ZO METEEN NOG EEN SPELLETJE? omschrijvingen van wat er gebeurt als je twee dingen bij elkaar JOHAN LUIJMES plaatst. Het begrip MA kan overigens ook gebruikt worden wanneer je het over ruimte tussen woorden hebt, maar ook in de muziek als het over stiltes tussen noten gaat. Als we het begrip MA proberen te gebruiken in ‘tegenbeeld’ kunnen we zien dat het plaatsen van twee beelden bij elkaar nog iets extra’s oplevert. Het lijkt een metafoor voor het bekende plaatje

MEER INFORMATIE OVER HET HET DEPOT TEGENBEELDSPEL IS TE VINGEN OP PAGINA 110. TENTOONSTELLING DE INSPIRATIEBRONNEN van Eja Siepman van den Berg zondag 16 juni 2019 tot en met zondag 26 januari 2020 opening om 14.30 uur door Loek Dijkman

Het kan niet anders zijn dat jonge kunstenaars geïnspireerd worden door collega’s of voorgangers. Eja zelf zegt vooral zich thuis te voelen bij en herkenning te vinden in het werk van Brancusi, Lehmbruck, Maillol, Kolbe, Charlotte van Pallandt, George Minne en Charles Despiau. Het gaat te ver om een hele kunsthistorische

Fragment beschouwing te houden over de door haar genoemde artiesten. We hebben een Fragment 40 keuze gemaakt. Een keuze die mede bepaald is vanwege het feit dat we van 41 drie kunstenaars ook werken hebben kunnen verwerven die op de permanente tentoonstelling van Eja Siepman van den Berg een vaste plaats krijgen.

Werken van Brancusi, Lehmbruck en Maillol zijn nauwelijks te koop. Daar komt bij dat de doelstelling van Het Depot, het ondersteunen van hedendaagse beeldhouwers, een andere is dan het verzamelen van kunstwerken van overleden beeldhouwers. We zijn geen kunstverzamelaars, ondanks het feit dat de collectie van Het Depot op dit moment meer dan 500 werken omvat. De keuze die we maakten was de Grote Tors van Charlotte van Pallandt (1930), de Bacchus of Dionysos van Charles Despiau (ca. 1937) en de Geknielde Jongeling (1925) van George Minne. Over deze drie kunstenaars en de genoemde kunstwerken treft u een artikel aan in dit nummer van Fragment. Beelden uit het interbellum uit Frankrijk, België en Nederland. Beeldhouwers en beelden die hun invloed hadden op vele kunstenaars waaronder Eja Siepman van den Berg. Kom naar Het Depot en bekijk de beelden, de objecten en de schilderijen en foto’s, meer dan 60 in getal op de tentoonstelling. U bent van harte welkom.

CHARLES DESPIAU AAN HET WERK DE INSPIRATIEBRONNEN VAN EJA SIEPMAN VAN DEN BERG Charles Despiau

Charles Despiau werd op 4 november In 1907 exposeerde Despiau zijn maar weigerde het beeld Génie du repos 1874 in Mont-de-Marsan geboren en marmeren buste Paulette. Model was éternel af te maken omdat Rodin, die overleed in Parijs op 28 oktober 1946. de 11-jarige Paule Pallus, ook genoemd was overleden in 1917, hem niet meer Samen met Auguste Rodin, Emile- Paulette. Deze buste straalde een jeug- kon begeleiden. Dit onvoltooide beeld Antoine Bourdelle en Aristide Maillol dige sereniteit uit en was een van de staat nu tentoongesteld in de tuin van wordt hij gerekend tot de belangrijkste fraaiste portretten van de tentoonstel- het Musée Rodin. Franse beeldhouwers in die periode. Zijn ling. Het beeld werd aangekocht door de oeuvre bestaat uit ongeveer 150 beelden overheid, het Museum Mont-de Marsan. Terug uit de oorlog sloot Despiau zich en 1000 tekeningen. Dat is niet veel, Auguste Rodin ontdekte de kwaliteiten aan bij de ‘Bande à Schnegg’, een groep maar Despiau werkte jarenlang aan een van het beeld en van Despiau en vroeg beeldhouwers die ontstond dankzij beeld. Despiau wordt wel de inspirator hem in hetzelfde jaar om in zijn studio de broers Lucien en Gaston Schnegg. van de figuratieve abstractie genoemd. te komen werken. Despiau accepteerde In deze groep ontmoette hij Antoine Het accent lag op karakterisering en het het aanbod, maar vroeg wel betaling en Bourdelle, Robert Wlérick, Léon-Ernest weglaten van onnodige details. begon te beeldhouwen. Eindelijk kwam Driver, François Pompon, Louis Dejean, het echtpaar wat ruimer in de middelen Alfred Jean Halou, Charles Malfray, Despiau kwam uit een eenvoudig milieu, en kon het wat makkelijker rondkomen. Auguste de Niederhausern, Elisé zijn vader en grootvader waren stuka- Carvaillon, Henry Arnold, Jane Poupelet doors. Tijdens zijn studie op het Lycée Despiau maakte verschillende por- en Yvonne Serruys. Victor-Duray, waar hij eigenlijk niet tretten in dezelfde lijn: La Petite Fille paste, werden zijn kwaliteiten met name des Landes (1904), Cra-Cra (1917), het In 1923 was Despiau leraar op de Aca- op het gebied van tekenen en beeldende Portrait d’Alice Derain (1922), en Andrée demie de la Grande Chaumiere en een kunst opgemerkt door zijn leraar in Wernert (1923), dochter van de kunst- van de medestichters van de Salon des de kunstvakken, Louis Henry Ismael criticus Georges Wernert. Ondanks Tuileries. In 1927 ging het hem voor de Morin. Dankzij zijn hulp ontving hij enkele belangrijke opdrachten, zoals wind en werd hij benoemd tot professor een beurs van het departement Landes. Circe (1912), het Monument à Aristobulo aan de Académie Scandinave in Mont-

Fragment Daardoor kon hij in 1891 naar Parijs del Valle voor Buenos Aires in Argenti- parnasse. Fragment 42 verhuizen. Hij schreef hij zich in op de nië (1914) en het Monuments aux morts Eindelijk werd hij bekend en kwam hij 43 École Nationale des Arts Decoratifs waar à Mont-de-Marsan (1920), bleef Despiau ook financieel in een beter vaarwater, hij leerling werd van Hector Lemaire. voortdurend financiële problemen toen hij in New York een solotentoon- In 1895 werd hij toegelaten op de École kennen. stelling had in de Brummer Gallery. Die des Beaux Arts, waar hij overigens eer- tentoonstelling was een initiatief van de der was afgewezen, en werkte hij in de In 1914 werd Despiau opgeroepen voor Parijse galerie Barbazanges. Door deze studio van de beeldhouwer Louis-Ernest militaire dienst. Hij werd daardoor tentoonstelling werd hij een erkende Barrias. gedwongen zijn werk op te geven in beeldhouwer in de Verenigde Staten en het atelier van Rodin, waar hij werkte aansluitend daaraan ook in Europa. Rond 1900 was Despiau voornamelijk aan het beeld Génie du repos éternel. geïnteresseerd in het maken van por- De bedoeling van het beeld was dat In 1929 kreeg Despiau opdracht voor tretten en jaarlijks exposeerde hij op de het zou dienen als aandenken aan de het beeld Le Réalisateur, van de weduwe LE GÉNIE DU REPOS ÉTERNEL, 1902, JARDINS DU MUSÉE RODIN, PARIS Salon des Artistes Français waar zijn schilder Puvis de Chavannes. Despiau van Emile Mayrisch, de oprichter van FOTOGRAAF: PIERREPAUL43, FLICKR portretten opvielen door hun bijzondere werkte bij het regiment dat de camou- de groep Arbed in 1911. Het bronzen plasticiteit. flage verzorgde en kwam in contact exemplaar van dit beeld werd geplaatst In 1904 trouwde Despiau met zijn model met veel schilders en beeldhouwers die in de tuin van het kasteel Colpach in het Marie Rudel. Ze hadden het niet ruim hun best deden de vijand te misleiden Groot-Hertogdom Luxemburg. Het domi- en om wat bij te verdienen kleurden ze met hun camouflage-uitvoeringen. Na neert het graf van Mayrisch dat door de ansichtkaarten in. de oorlog keerde hij terug naar Parijs, architect Auguste Perret was ontworpen. Als voorman van onafhankelijke beeld- het vrouwenlichaam. Hij beeldhouwde houwers kreeg Despiau meer en meer in 1937 Assia met haar betoverende bekendheid. Na zijn tentoonstelling lichaam en schiep haar tot de canon in New York in november 1927 volgden van de ideale vrouw. Assia is een van tentoonstellingen vanaf 1930 in het Despiau’s beroemdste beelden. Musée de Rouen, het Palais des Beaux- Arts in Brussel, de Kunsthalle in Bazel In 1937 nam Despiau op initiatief van en de galerie Brummer in New York. Raymond Escholier deel aan de wereld- Ook in Japan kreeg het werk van tentoonstelling in Parijs met 52 beelden Despiau een warm onthaal. in het Petit Palais. De tentoonstelling had als titel: “Maîtres de l’Art Indépen- In 1935 poseerde voor Despiau zijn dant”. Er was voor hem een speciale 15-jarige aangetrouwde nichtje Odette. zaal ingericht. In datzelfde jaar kreeg Hij tekende haar, maakte portretten Despiau een opdracht voor het beeld en beelden van haar. Odette had veel Apollo, dat geplaatst zou worden op invloed op hem en er ontstond een de wereldtentoonstelling in Parijs in relatie; Odette werd zijn maîtresse. 1937 vóór het Musée d’Art Moderne. Odette had later ook goede contacten De bedoeling was dat het beeld ruim 6 met hoge Duitse officieren. Despiau zelf meter hoog zou worden. Despiau liet een was eigenlijk naïef. Hij vond de beeld- kleine woning met atelier bouwen aan

Fragment houwkunst, de vriendschap in de kunst, de 49 Rue Brillat-Savarin. Hier werkte Fragment 44 de politiek overstijgen. Hij was al sinds hij tot aan zijn dood op 28 oktober 1946 45 1927 net als Aristide Maillol bevriend aan deze opdracht. Het beeld Apollo, was met Arno Breker, de beeldhouwer die in met een hoogte van 114cm onvoltooid. Nazi-Duitsland persoonlijk opdrachten Het werd postuum in brons gegoten en ontving van Hitler en van Albert Speer. bevindt zich in een particuliere collectie in New York. In het jaar 1932 ontmoette Despiau Assia Granatouroff. Zij was het model Bacchus of Dionysos, nieuw in de collectie van Dora Maar, maar ook van Germaine Het beeld Bacchus of Dionysos (hoogte Krull en Chaim Soutine en andere be- 54 cm, breedte 17 cm en diepte 11 cm), is roemde kunstenaars. Dankzij de atelier- in de periode 1937-1939 vervaardigd en sessies met Assia sublimeerde Despiau is een voorstudie van het beeld Apollo.

CHARLES DESPIAU

CHARLES DESPIAU, BACCHUS OU DIONYSOS, 1936-1937, BRONS, 54 CM Van het beeld zijn 10 genummerde een menselijke uitstraling gegeven, Segonzac, Paul Landowski, Henri exemplaren en één épreuve d’artiste de ultieme, de volmaakte schoonheid. Bouchard, Louis Lejeune, Roland Oudot, (cire-perdu) gegoten bij de bronsgieter Bacchus is een van de laatste beelden Raymond Legueult, Paul Belmondo, Bisceglia. Het is goudkleurig gepati- waar Despiau aan werkte. ** maar ook avant-garde kunstenaars zoals neerd. Het unieke beeld is afkomstig Kees van Dongen, Maurice de Vlaminck, uit de persoonlijke collectie van Didier Waldemar George schrijft over Bacchus: Andre Derain en Othon Friesz. Aristide Landowski. “Is de ‘kleine Faun’ een jongeling met Maillol had afgezegd, hij vond de reis een wulps lichaam dat noch de veer- te zwaar. Na de oorlog was er veel kri- De bronsgieterij Landowski werd in kracht, noch de lenigheid heeft van de tiek op de deelnemers aan deze reis, zij 1870 opgericht door de oudoom van helden uit het gouden tijdperk, mis- werden gezien als collaborateurs met de Didier. In het begin werden er alleen schien slechts een omwerking van een Duitsers. Speciaal Despiau werd daar op klokken gegoten. Vanaf 1933 werd er Alexandrijns brons? De ‘Bacchus’ beeldt aangesproken, want hij had tijdens de onder leiding van Robert Landowski, het heimwee naar een verloren paradijs reis een welkomstwoord op een tentoon- de vader van Didier, een meer op de uit. Zijn hoofd is omkransd met winger- stelling in Berlijn ondertekend. Dit in industrie georiënteerde weg ingeslagen. dranken. Hij roept voor ons een toestand tegenstelling tot de in 1944 overleden Vanaf 1960 legde Didier zich weer toe op van uitbundige vrolijkheid van het Aristide Maillol. op de oude traditie van drie generaties, vegatieve leven en van omzwervingen het gieten van bronzen sculpturen. De in de heilige bossen. Is deze bacchus de Maillol gebruikte zijn vriendschap bronsgieterij Blanchet-Landowski in jongere broer van de faun over wiens met Breker om zijn Joodse model Dina Bagnolet werkt nog steeds voor be- dartel spel Mallarmé ons heeft verhaald?” Vierny met succes uit de handen van

Fragment roemde beeldhouwers uit Frankrijk de Parijse Gestapo te krijgen. Dina was Fragment 46 en daarbuiten. In november 1941 nam Despiau met een gids om beroemdheden, zoals Thomas 47 groot aantal kunstenaars deel aan een Mann, Franz Werfel en veel andere Het is voor zover ons bekend de eerste ‘studiereis’ naar Duitsland, om de Duitse kunstenaars via Spanje uit de bezette keer dat het beeld in Nederland ten- ateliers en studio’s en een sculptuur- gebieden te laten ontsnappen naar En- toongesteld wordt. Tijdens het leven tentoonstelling in Berlijn te bezoeken. geland en de Verenigde Staten. Tijdens van Despiau is het beeld nooit tentoon- Ze waren uitgenodigd door zijn oude zo’n tocht was zij aangehouden en kwam gesteld noch gepubliceerd. Alhoewel vriend, de Duitse beeldhouwer Arno ook haar lidmaatschap van de Franse Despiau bijna uitsluitend vrouwen heeft Breker. De reis stond in het teken van communistische beweging aan het licht. uitgebeeld is dit een van de weinig man- een publiciteitsoffensief van de Duitse Maillol overleed bij een auto-ongeval nelijke sculpturen van de kunstenaar. bezettingsmacht. in september 1944 op 82-jarige leeftijd. Bacchus is gekroond met een wijnrank Aan de reis namen veel kunstenaars Tijdens een regenbui slipte en kantelde op het hoofd. Despiau heeft de godheid deel, waaronder André Dunoyer de de wagen waarin hij passagier was.

CHARLES DESPIAU, BACCHUS OU DIONYSOS, 1936-1937, BRONS, 54 CM DE INSPIRATIEBRONNEN VAN EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

In 1946 overleed Despiau onder erbar- schijnt nog na te trillen in zijn handen. leiders, de aanstichters van zijn rampen, melijke omstandigheden. Dat was op Het vertrek, gelegen op een bovenverdie- met veel pracht en praal.” een vlucht uit zijn woonplaats waar ping, is een karakterloze, onpersoonlijke de verzetsbeweging zijn woning met kamer. De volgende dag keer ik er terug. Dertig jaar zou het duren, voordat de stenen bekogelde. Hij werd verdacht van In het atelier, beneden, is een grote ka- beelden van Despiau uit de depots collaboratie. tafalk opgericht. Een zwijgende menigte van de musea werden gehaald en de standbeelden en borstbeelden waakt in autoriteiten hun standpunt ten aanzien Waldemar George schrijft in zijn boek vrome aandacht over de beeldhouwer. van collaboratie zouden herzien. De over Despiau, over die dag: “Bij het Ik woon het vertrek bij van de rouwstoet kwaliteit van zijn werk werd opnieuw vallen van de avond begeef ik mij, in naar Mont-de-Marsan, de geboortestad bevestigd en zijn beelden werden in gezelschap van mijn vrouw, naar de rue van Despiau. […] In Mont-de-Marsan vol- Frankrijk weer tentoongesteld. Brillat-Saverin. Despiau ligt in de sterf- trok de teraardebestelling van Despiau kamer. Hij heeft de verheven rust van zich niet minder bescheiden dan die een grafbeeld in de middeleeuwen. Zijn van Maillol te Banyuls, in September gelaatstrekken zijn verstard. Maar iets 1944. Het Europa van de twintigste eeuw van de gewaarwordingen van het leven begraaft slechts generaals en politieke

Toen de weduwe van Despiau in 1960 Despiau heeft veel invloed gehad op een ** een schenking deed aan de Franse groot aantal beeldhouwers in de periode Bibliografie Bacchus Staat van alle overgebleven bronzen en van ca. 1925 tot 1940. Ook op Nederland- 1946 Waldemar George

Fragment gipsen die nog in het atelier in de Rue se beeldhouwers zoals Charlotte van Pal- 1947 Waldemar George p. 20-21 Fragment 48 Brillat-Savarin aanwezig waren, werd landt, Han Wezelaar en Bertus Sondaar. 1948 Gigues p.12 49 de donatie in de kelders van het Musée Na de oorlog werden ook ook Piet Esser 1949 Gauthier National d’Art Moderne opgeborgen, en Eja Siepman van den Berg door het 1954 Waldemar George waar ze bijna 15 jaar wegkwijnden. In werk van Despiau beïnvloed. 1961 La sculpture contemporaine 1900- die periode veranderden de inzichten 1960 Ed. de l’illustration ten aanzien van het kunstenaarschap Zoals al eerder gezegd siert het beeld 1974 Daulte couverture en p.10 en de importantie van Charles Despiau. Bacchus ou Dionyso de collectie van Het 1974 Du Colombier p.7 De beelden gingen naar 7 musea in Depot in de permanente tentoonstelling 1974 VRAC p.48 Japan, waaronder die in Tokio en Osaka. van Eja Siepman van den Berg in Villa 1995 Lebon cat.145 En misschien nog belangrijker, in 1974 Hinkeloord. organiseerde het Musée Rodin een overzichtstentoonstelling van het oeuvre Over Despiau is in 2013 door Museum van Despiau. Op die tentoonstelling wer- Beelden aan Zee en het Gerhard Marcks- den als bijzonderheid bronzen beelden Haus (Bremen Duitsland) een prachtige tentoongesteld: l’Athlète couché, La Dan- monografie verschenen:Charles Despiau, seuse, Bacchus ou Dionyso en l’Apollon. sculpteur mal-aimé, Waanders Uitgevers Het was een Parijs eerherstel van deze ISBN 978 94 91196 74 4. grote beeldhouwer. De beeldhouwer van de abstractie van het figuratieve.

CHARLES DESPIAU, BACCHUS OU DIONYSOS, 1936-1937, BRONS, 54 CM DE INSPIRATIEBRONNEN VAN EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

George Minne Symbolistisch beeldhouwer

George Minne (1866-1941) krijgt dikwijls een plaats in de kunstenaarskolonie Sint-Martens-Latem in België. Minne heeft weliswaar in die plaats gewoond, maar heeft zijn bakermat in de periode daarvoor in Gent en Brussel. Hij speelde toen een belangrijke rol in het Europees Symbolisme. De beelden van Minne hebben een enorme uitdrukking van emotie, angst, kwetsbaarheid en zwakte. Dichters en tevens tijdgenoten waren vooral onder de indruk van zijn tragiek. Grégoire Le Roy beschreef Minne als een sculpteur-poête.

Fragment Fragment 50 51

Eerste jaren sloot zich bij deze groep aan en nam duidelijk afstand van de Minne studeerde van 1879 tot 1886 aan de Gentse academie. traditionele beeldhouwkunst van die tijd, waartoe hij ook het Zijn eerste werken, die verdwenen zijn, waren in de traditie van werk van Rodin beschouwde. Minne had overigens enkele jaren de decoratieve, monumentale kunst zoals die door zijn leraren daarvoor bij Rodin gesolliciteerd als practicien, maar was door Théodore Canneel en Louis Van Biesbroeck werd onderwezen. de meester afgewezen.

Toen hij in 1889 in Gent en in 1890 in Brussel exposeerde Doorbraak bleek hij echter een totaal ander idioom te hebben ontwikkeld. De kunst van George Minne werd het eerst door dichters Het waren treurende vader- en moederfiguren en neerslach- geapprecieerd. Zijn doorbraak ging samen met de opgang van tige jongelingfiguren. De kritieken waren over het algemeen het literair symbolisme. Het feit dat zijn werk was ontstaan in niet zo positief, alhoewel het kunstenaarscollectief Les Vingt de provincie, in de provinciestad Gent, was en is bijzonder. de vernieuwende kracht van zijn beelden onderkende. Minne

George Minne, Geknielde Jongeling, 22 x 40 x 71 cm, gips Getekend George Minne Robert Hoozee, destijds directeur van het Museum voor Schone Brussel heeft hij het financieel moeilijk, maar door een aantal Kunsten in Gent, schreef in 1983: “Wanneer men nagaat dat goede relaties krijgt hij nu de kans voor een tweede start. De Minne vervolgens rond 1900 in verschillende kunstcentra van directeur van de academie, Van der Stappen, stelt hem een Europa tentoon kon stellen en daar werd opgemerkt, dan zou atelier en een model ter beschikking. In 1896 verhuist Minne men kunnen veronderstellen dat Minne ‘geluk heeft gehad’. naar een kleine villa in Vorst, en onder de bekende namen Dat is niet zo. In al zijn bescheidenheid en onvolkomenheid die hij in deze periode ontmoet noemen we Fierens-Gevaert, heeft Minne werkelijk iets actueels aangevoeld en weten uit Henry Van de Velde, Constantin Meunier en de Duitse criticus te drukken in een originele vorm. Enkele modernen van de Julius Meier-Graefe. Deze laatste zal een grote rol spelen in de volgende generatie, zoals Lehmbruck, Kokoschka, Schiele bekendmaking van Minne in het buitenland.” en Klimt, begrepen dat Minne een voorloper was. Kokoschka sprak van de ‘Innerlichkeit’ van Minnes beelden. Vooral de “In de jaren 1895-1899 beleeft Minne het toppunt van zijn relatie met Lehmbruck is interessant. Diens belangstelling creativiteit. Kort na elkaar ontstaan al zijn belangrijke werken, voor het werk van Minne, juist op het ogenblik dat hij zelf weg zoals Johannes de Doper, De verloren zoon, De drie heilige wilde van de klassieke vorm van Rodin en Maillol, bewijst de vrouwen, De man met de waterzak. […] In deze periode ontstaan historische betekenis van Minne als een der pioniers van de ook de verschillende versies van geknielde jongelingen, die moderne beeldhouwkunst.” uiteindelijk leiden tot de beroemde Fontein der geknielden, die Minne in 1900 tentoonstelt in de Wiener Secession. Deze Minne trouwt in 1892 en probeert enige tijd als boer aan de fontein werd in marmer uitgevoerd in het Folkwang Museum te kost te komen in een dorp in de omgeving van Gent. Eind 1895 Hagen, thans te Essen; het Museum voor Schone Kunsten van laat Minne zich, tien jaar na zijn studies te Gent, inschrijven Gent bezit een origineel gipsmodel.” aan de academie in Brussel. Robert Hoozee vervolgt: “Ook in

Fragment Fragment 52 53

George Minne, Geknielde Jongeling, 22 x 40 x 71 cm, gips Getekend George Minne “Met De Fontein der geknielden, door Karel Van de Woestijne werk is een schepping van de jaren dertig en verschilt funda- treffend ‘Narcissusfontein’ genoemd, heeft Minne een van de menteel van de oorspronkelijke fontein. Met zijn latere beelden meesterwerken van de symbolistische sculptuur gecreëerd. hoort Minne veeleer thuis in het ontspannen en decoratief Het werk vormt tevens het eindpunt van de eerste, en enige classicisme van het interbellum, dan in het symbolisme van belangrijke fase in Minnes loopbaan. De kunstenaar leefde vóór 1900.” tot 1941, maar bereikte nooit meer het artistieke peil van zijn eerste werken.” Bron Hoozee, Robert. “George Minne, symbolistisch beeldhouwer”. Sint-Martens-Latem Tijdschrift Ons Erfdeel 26, pp. 706-714, 1983. Geraadpleegd via Minne arriveert in de zomer van 1899 te Sint-Martens-Latem: digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren, www.dbnl.org, de intense scheppingstijd die start met de armoedige beeldjes november 2018. van 1886 en eindigt met De Fontein der geknielden, is dan achter de rug. “Minne wordt in Sint-Martens-Latem de centrale figuur van de welbekende kunstenaarskolonie, maar zelf wijdt hij zich hoofdzakelijk aan de reproductie van zijn werken. Hij heeft overigens nooit zelf beelden gekapt, maar was essentieel een boetseerder die beelden in gips tentoonstelde. Het onop- gesmukte gips is trouwens een materie die zeer goed met het karakter van zijn werk overeenstemt.”

“In Sint-Martens-Latem organiseert Minne een klein atelier met practiciens om aan de bestellingen uit het buitenland te voldoen en zijn werk uit te voeren in brons, hout of marmer. Intussen neemt hij deel aan talrijke tentoonstellingen van moderne kunst, voornamelijk in Duitsland, Oostenrijk en Italië. Rond 1910 richt hij tenslotte ook een eigen bronsgieterij op waarvan zijn oudste zoon de leiding krijgt.”

“Als scheppend kunstenaar komt Minne in de jaren 1900-1914 steeds meer in moeilijkheden. Zijn sculpturaal werk wordt disparaat en uiteindelijk breekt hij in 1910 met elke vorm van stilering om nog uitsluitend naar het levend model te werken.

Fragment Als vluchteling in Wales houdt hij tijdens de Eerste Wereldoor- Fragment 54 log helemaal op met boetseren.” 55

“Als hij in België terug is begint Minne vanaf de jaren 20 weer te boetseren. Dit latere werk is doorgaans het best bekend, omdat het zeer verspreid is en dikwijls ook een openbare functie heeft. Het is echter geheel anders georiënteerd dan het werk uit zijn eerste en beste periode. Dit merkt men best wanneer men de hernemingen van vroegere beelden, bijv. de knielende jongelingen, vergelijkt met de oorspronkelijke versies. Het bekendste voorbeeld van zo'n late herneming is De Fontein der geknielden op het Emile Braunplein te Gent. Dit overbekende

FONTEIN DER GEKNIELDEN VAN GEORGE MINNE, EMILE BRAUNPLEIN IN GENT George Minne, De verloren zoon, 1896 FOTO: EMDEE, WIKIMEDIA COMMONS M-Museum Leuven DE INSPIRATIEBRONNEN VAN EJA SIEPMAN VAN DEN BERG CHARLOTTE VAN PALLANDT EN EJA | 1980 Charlotte van Pallandt

In 1978 ontving Eja Siepman van den Berg als eerste uit handen van Charlotte van Pallandt de Charlotte van Pallandtprijs.

Eja heeft Charlotte daarna goed leren kennen Ze zaten ook een tijdje bij dezelfde galerie, bij Lambert Tegenbosch in Heusden. Maja van Hall was een vriendin van Charlotte en Eja was op haar beurt weer met Maja bevriend. Eja heeft ook veel be- wondering voor het werk van Charlotte. “Haar werk is heel krachtig en ze is, net als ik, ook de weg naar abstractie ingeslagen, met al die plaatjes en schijfjes. Ze heeft ook fantastische portretten gemaakt. Eén van de mooiste is die van Albert Termote.”

Charlotte Dorothée barones van Pallandt werd op 24 september 1898 in Arnhem geboren en overleed op 30 juli 1997 in Noordwijk. Na een kort huwelijk (van 1919 tot 1924), ze woonde toen in Bern in Zwitserland, werd Charlotte voltijds beeldend kunstenaar. Ze vertrok in 1923 naar Lausanne en een paar jaar later (in 1926) vertrok CHARLOTTE VAN PALLANDT EN EJA | 1980 ze samen met een vriend naar Parijs. Die stad zou haar tweede huis worden. Dat was in die tijd totaal ongebruikelijk en ‘not done’. Kunst beoefenen als vrije- tijdsbesteding was in adelijke kringen niet ongewoon, maar om het beroep van beeldhouwer uit te oefenen was een andere zaak.

Fragment Fragment 56 57 MAJA VAN HALL, CHARLOTTE VAN PALLANDT EN EJA | 1980 DE INSPIRATIEBRONNEN VAN EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

ANDRÉ LHOTE In Parijs studeerde Charlotte van Pallandt in 1926 aan de Académie Lhote, die onder leiding stond van de kubistische schilder André Lhote. André Lhote was in 1885 in Bordeaux geboren en overleed in 1962 in Parijs. Na een jaar stopte zij met die lessen en besloot zij beeldhouwer te willen worden. Terug in Den Haag ging ze werken in het atelier van de Belgische beeldhouwer Toon Dupuis. In 1928 maakte ze een rondreis door Italië en ontmoette daar de beeldhouwers Albert Termote, Charles Despiau en Charles Malfray.

Fragment Fragment 58 59

André Lothe Buste de femme, ca. 1925 Pastel op papier 71,5 x 58,7 cm

Privé-collectie Parijs Expositie Langres, 1928 onder nummer 175 Bibliografie Catalogue raisonné de l’œuvre peint d’André Lhote in voorbereiding door Madame Dominique Bermann-Martin Foto met dank aan Galerie des Modernes, Parijs CHARLOTTE VAN PALLANDT Een aantal jaren voor haar dood noemde Piet Esser haar In 1929 plaatst Charlotte van Pallandt een advertentie om een “de laatste der grote Mohikanen”. Zeker in Nederland, maar vrouwelijk model te zoeken. Een Duits meisje van zeventien volgens Esser ook in Europa, stond Charlotte van Pallandt als jaar beantwoordt aan haar ideaal van prille vrouwelijkheid. beeldhouwer op dat moment op eenzame hoogte. Dit betekent Een jaar lang poseert zij elke week. overigens niet dat haar carrière altijd even soepel is verlopen. Wellicht meer dan anderen heeft Van Pallandt haar positie in In 1930 maakte zij haar eerste meesterwerk: De Tors. de beeldende kunst moeten bevechten. Volgens Lambert Tegenbosch heeft Charlotte van Pallandt De kwaliteit van haar werk staat buiten kijf, maar vanaf het “met dit vroege beeld enkele tientallen jaren vooruitgegrepen begin van haar loopbaan, tot aan haar dood in 1997, heeft zij op wat ze zou gaan kunnen. De ongewone kwaliteit van de tors in de gesloten wereld van haar atelier steeds haar eigen plan deed onlangs een jonge museum-directeur zeggen, toen die getrokken. Als ‘laatste der grote Mohikanen’ heeft zij derhalve het beeld voor het eerst zag: ‘Voor deze tors mogen we wat geen school gemaakt. mij aangaat het hele oeuvre van Arp vergeten.’ Een poëzie als Peter Struycken, conceptueel kunstenaar en een goede vriend

Fragment Arp meestal al te nadrukkelijk beoogt, brengt Charlotte van van van Pallandt, omschreef haar werk als “kunst die zich Fragment 60 Pallandt als bij toeval tot stand. Wat zij bedoelde, was een voortdurend opnieuw door de zichtbare werkelijkheid, door de 61 studie werk. Het werd haar eerste meesterwerk.” traditie van het kijken en het kunst maken zelf, laat inspireren en op die manier zorgt voor een permanent veranderende kijk De Tors werd op initiatief van Lambert Tegebosch pas in 1974 op de wereld.” Galeriehouder Lambert Tegenbosch, de van Pal- voor het eerste bij bronsgieterij Binder gegoten. “De Tors, 1930, landt-kenner bij uitstek, komt tot een vergelijkbare conclusie: heeft geen stijl, hij is niet idealiserend, niet expressief, niet “De bijdrage van van Pallandt is niet te vinden in het domein persoonlijk – hij is nietszeggend, maar volmaakt. Hij is een van het avantgardistisch vormonderzoek. Haar plaats is in een studie in de vorm, in die zin traditioneel academisch, maar traditie die door een visionair individu te vernieuwen blijkt.” geïnspireerd. De jonge beeldhouwster heeft zich welbewust De Tors bevindt zich in de collectie van de Beeldengalerij Het helemaal overgegeven aan één bepaalde opgaaf: de imitatie Depot, locatie Villa Hinkeloord. van het model – wat het meer is geworden is geschenk.” Charlotte van Pallandt was sinds 1930, op voorspraak van CHARLES DESPIAU Toon Dupuis, lid van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers. In 1933 tijdens een 14-daags verblijf in Parijs ontmoette Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog besloot ze terug Charlotte van Pallandt Charles Despiau op de Académie te keren naar Nederland. Ze betrok een atelier in de Amster- Scandinave. Ze logeerde in het hotel de Lutèce in de Rue Jules damse Zomerdijkstraat. Daar kwam ze in contact met collega- Chaplin, naast de Académie. Twee weken lang kreeg ze les beeldhouwers zoals de Italiaanse Nederlander Fred Carasso, van Despiau die haar volgens haar eigen zeggen, waardevolle Cor Hund, Paul Grégoire en Piet Esser. Na de oorlog zou haar dingen leerde. carrière eigenlijk pas beginnen.

Charlotte van Palland, Tors, 1930, brons, 83 x 45 x 27 cm CHARLES MALFRAY BRONNEN Haar reis van 1933 was een bevestiging van haar keuze: ze P. Esser, In gesprek met Charlotte van Pallandt op een video wilde verder als beeldhouwer. In 1935 volgde ze in Parijs een door L. Wezelaar-Dobbelmann, Noordwijk/Amsterdam 1987. jaar lang beeldhouwlessen aan de Académie Ranson onder leiding van Malfray. Lambert Tegenbosch & Marian Koekoek, Charlotte van Pallandt, Charles Malfray werd op 19 juli 1887 in Orléans geboren en pagina 16-17. Waanders, Zwolle, 1994. schreef zich in 1904 in op de École des Beaux-Arts in Orléans. Hij eindigde de opleiding als beste leerling. Hij vertrok naar Feico Hoekstra, Uit: Biografisch Woordenboek Gelderland, deel Parijs en kreeg zijn vervolgopleiding op de l'École des Arts 3, Bekende en onbekende mannen en vrouwen uit de Gelderse Décoratifs en de l'École des Beaux-Arts. Hij voelde zich daar geschiedenis. Eindredactie: drs. C.A.M. Gietman, Hilversum, niet thuis en werd beïnvloed door de werkwijze van Auguste 2002, pagina's 113-115. Rodin en Antoine Bourdelle. Malfray overleefde de Eerste Wereldoorlog, maar was slachtof- fer van een gasaanval tijdens de slag om Verdun. De oorlog had onuitwisbare gevolgen voor hem, zowel geestelijk als lichamelijk. In 1920 kreeg hij de Prix Blumenthal, maar toch dacht hij erover om als beeldhouwer te stoppen. In 1931 benoemde zijn vriend Aristide Maillol hem als zijn opvolger op de Académie Ranson. Hij hervond zijn creativiteit en kreeg een aantal opdrachten van de overheid. Tijdens die periode was een groot aantal nationale en internationale studenten te gast op de Académie en in zijn atelier, waaronder Étienne Martin, Fran- çois Stahly, Jean Le Moals en Charlotte van Pallandt. Charlotte van Pallandt zei later dat zij aan Malfray alles te danken had. Charles Malfray stierf in 1940 in Dyon.

Fragment Fragment 62 63

Charlotte van Palland, Tors, 1930, brons, 83 x 45 x 27 cm PERMANENTE TENTOONSTELLING EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

Eja Siepman van den Berg Van academie naar succes De eerste successen en lovende kritieken

Na de academietijd had Eja Siepman van den Berg een voorkeur voor het hakken van Fragment Fragment 64 beelden. In 1971 liftte ze, met haar dochtertje van twee op haar heup, naar Carrara om het 65 vak nog beter te beheersen. Eja vertelt: “Ik dacht dat ik daar wel op de Scuola del Marmo lessen zou kunnen volgen. Maar dat liep anders dan verwacht. Ik werd opgepakt wegens landloperij. Ik had geen geld bij me. Hartstikke gevaarlijk natuurlijk, om te gaan liften. Maar mijn dochter vond het geweldig. Het was een prachtig avontuur. Toen we ’s nachts eindelijk in Carrara aankwamen was het volle maan en zag ik die zig-zag wegen op de marmerbergen, een onvergetelijk gezicht. Ik ben naar boven gaan lopen en op de top ben ik opgepakt – want dat was natuurlijk een merkwaardig gezicht, zo’n vrouw die daar met haar kind op de heup in de bergen liep. We zijn de andere dag weer teruggevlogen.”

ZIGZAG, CARRARA, ITALIË Na het werken in marmer werd het werken in brons steeds ze een afgekeurd schoollokaal huren als atelier. Anteunet belangrijker en altijd in het voor Eja Siepman van den Berg ging in Wommels naar de lagere school. In de Sminialaan van zo eigen zwarte patin. Wommels stond een mooi huis te koop, maar de eigenaar wilde het eigenlijk niet aan kunstenaars verkopen; dankzij de huis- “Er zijn twee wegen voor plastiek. Als je in steen hakt, dan arts kwam de koop toch tot stand. Het huis werd grotendeels neem je materiaal weg, als je modelleert, dan voeg je steeds eigenhandig opgeknapt en geschikt gemaakt voor woning met toe. Beide methodes vind ik eigenlijk even interessant. Steen twee ateliers. bewerken kost alleen meer moeite. Ik heb wel veel gehakt, maar uiteindelijk ben ik niet echt een hakker die met een bei- Of het nu de invloed van het Friese land was of niet, in dat- tel de steen te lijf gaat zonder te weten wat er gaat komen en zelfde jaar maakte Eja het beeld Staand Meisje, wat zij later als zich laat leiden door het materiaal: de taille-direct methode.” haar sleutelbeeld is gaan beschouwen. Het gipsen model van het portret van Marjolein van Raalte en wat gezien kan worden 1972: Friesland en het ‘sleutelbeeld’ Staand Meisje als de opmaat naar haar sleutelbeeld, is te bewonderen op de Dochter Anteunet werd op de eerste dag van februari 1969 tentoonstelling in Het Depot. In 1972 had zij haar vorm geboren. In 1972 verhuisde Eja, samen met haar tweede man gevonden, een vorm die zij tot op de dag van vandaag trouw Lode Pemmelaar, van Dordrecht naar Friesland. Daar was is gebleven. het wonen veel goedkoper. Eerst naar Waaxens, daar konden

Eja Siepman van den Berg, Portret Marjolein Van Raalte, 1969, brons

Fragment Fragment 66 67

Eja Siepman van den Berg Staand meisje 27 (Marjolein) 1972, brons, 120 cm PERMANENTE TENTOONSTELLING EJA SIEPMAN VAN DEN BERG EJA SIEPMAN VAN DEN BERG EEN ARMATUUR MAKEN, 1972

Eja’s leven was in de jaren daarop niet zonder turbulentie. “Bij mijn beelden werk ik heel anders dan bij portretten. De In augustus 1973 verongelukte haar broer op 24-jarige leeftijd vorm heb ik voordat ik met het boetseren begin, bijna altijd al ten gevolge van een vliegtuigongeluk in Bogota in Zuid- in mijn hoofd zitten. Zo heb ik in 1984 voor het nieuwe gebouw Amerika. Dat was voor de hele familie moeilijk te verwerken. van de Groningse Minerva Academie van architect Piet Blom In de winter van 1976 werd zoon Johannes geboren. In 1988 een beeld gemaakt van een tors die een stap maakt, met tenen besloten Eja en Lode Pemmelaar niet langer samen te blijven die heel onnatuurlijk recht naar voren wijzen. De dubbele wonen – Lode overleed later in december 1997. In 1996 verhuis- betekenis van ‘een stap maken’ vond ik goed passen bij een de Eja naar Beetsterzwaag en betrok zij de Grietenijwoning, academie die een nieuwe fase ingaat. Later in het ontwerp- het voormalig gemeentehuis van Beetsterzwaag. Het huis proces kwam ik terecht bij de Kourosbeelden van de vroege werd ingericht als woning en als galerie. Eerst exposeerde zij Grieken en de beelden van de Egyptenaren, waarin de figuren daar zelf. Later werd een deel van het huis verhuurd als galerie met hun voeten ook zo’n stap recht vooruit maken. Ik dacht: en kantoor. waarom zou dat in de contemporaine beeldhouwkunst niet ook kunnen? Voor dergelijke beelden werk ik gewoon uit het hoofd. Vroeger maakte Eja wel wat portretten om brood op de plank te Of ik vraag aan mijn dochter of ze even wil staan zodat ik kan krijgen. Maar na Staand Meisje werden alle beelden torsen en verifiëren of het idee dat ik heb wel klopt. Ik vind het ook wel nam zij geen portretopdrachten meer aan. Een uitzondering rustig zonder model. Je wordt niet afgeleid. Wat ik ook wel eens was het in 1977 gemaakte portret van Paul Josef Crutzen, die doe is wat kiekjes maken rondom een model, dan heb je toch twee jaar daarvoor de Nobelprijs scheikunde had gekregen. een soort aanleiding maar je bent verder vrij. Dat vind ik de meest prettige manier van werken.”

EJA SIEPMAN VAN DEN BERG AAN HET PATINEREN, 1972

Fragment Fragment 68 69 PERMANENTE TENTOONSTELLING EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

“Ik houd bij het modelleren van mijn beelden in principe geen rekening met de plaats waar het beeld later komt te staan. Dat bronzen beeld De Stap heb ik meerdere malen verkocht. Eén van de exemplaren staat bij mensen in een bos, een ander gietsel staat bij Roman Polanski [de filmregisseur] in een mediterrane omgeving. Omdat mijn beelden redelijk autonoom zijn, voegen ze zich altijd wel. Zelf verkies ik een architectoni- sche context voor mijn werk. Een tors is toch iets kunstmatigs, die moet je niet tussen de rozen in het park willen zetten. Als een beeld van mij in een goede architectuur met een duidelijke geleding terechtkomt ontstaat er een interessante interactie met de orde in het beeld.” “Het combineren van dat abstracte met dat figuratieve inspi- reert me gewoon geweldig. Dat je het leven temt, zeg maar. Dat je de anatomie onderwerpt aan een heel strenge ordening. Ik probeer telkens tot een formele oplossing te komen binnen het krachtenveld dat begrensd wordt door organische en mathematische componenten. De architectuur van het lichaam is daarbij alleen het vertrekpunt. In die zin zijn mijn beelden abstract te noemen. Ik wil helemaal geen emoties uitdrukken of oproepen. Hoofd en armen laat ik weg, want die hebben een psychologische lading die ik er niet in wil. Wel het sensuele. De Stranford Apollo, gips, 110 cm Maar dat is iets anders, dat zijn vorm-emoties. Een opper- Origineel: Brits Museum, Londen. Mogelijk afkomstig van het eilandje Anaphè, vlak vormgeven, dat vind ik op zichzelf al een heel warm iets. bij Thera (Santorini), omstreeks 500 v.Chr. Verdere emoties mogen wat mij betreft mooi in toom gehouden worden. Ik voel me niet zo heel erg thuis in de figuratieve beeldhouwkunst. En ik hoor ook niet bij die groep van de figuratieve abstractie waar ik door bepaalde kunsthistorici nog wel eens toe word gerekend. Ik had al vroeg het idee dat ik nogal solo bezig was. Ik hoor dus niet bij een bepaald clubje met een manifest ofzo.”

Fragment Fragment 70 71

Eja Siepman van den Berg, Grote stap 55, 1984, brons, 210 cm PERMANENTE TENTOONSTELLING EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

mee te maken. Maar het moet ook langzaam om een andere, van de tors: “Na Wilhelm Lehmbruck en Charles Despiau volg- meer literaire reden. Wat zij bij voorkeur uitbeeldt, is dat de er een groot aantal beeldhouwers die de tors als stijlmotief talmende moment tussen kindertijd en uitgegroeide volwas- aangrepen [sic] om er een ontwikkeling van het naturalisme senheid. Het moment dat de rijpheid zich aandient, maar zich naar de concrete vorm mee te bereiken. Archipenko, Brancusi, aandient bij een kind. De beslissing is op til, maar nog niet Henri Gaudier-Brzeska, Oscar Jaspers, en Antoine Pavan. Voor gevallen. Het is niet de beweging van het een naar het ander hen zijn de volumes van de tors aanleiding tot abstraherende die wordt verbeeld. Het moment halfweg, dat om die reden kon verwerkingen en zij verwijzen niet dan zeer indirect naar worden gevierd, zoals een dennenboom gezet wordt op de pas het gegeven uit de oudheid. Enkele kunstenaars abstraheren gelegde nok van het dak – het is even geen kind en ook geen de torsen zover dat deze objectieve resultaten van concrete volwassene en evenmin halfweg tussen beiden. Het is even, onderzoeken naar volumes, naar de ruimtelijke kwaliteiten van een kort ogenblik, alleen maar ontkenning. Geen kind, geen de materialen zijn geworden. De tors is een puur kunstmatig volwassene. De verbeelding van dat niets, die kortstondige thema, immers de antieke beelden werden als complete, ideale stilstand van de groei, die volle leegte – dat is het immens verbeeldingen van de mens gemaakt en de geschiedenis heeft langzame thema van Eja Siepmans beelden. Raadselachtig de meest kwetsbare delen: hoofd, armen en benen, aangetast. ofschoon helder. Droom bij klaarlichte dag. Een unieke beeld- Zo’n door de geschiedenis gelouterd thema kan nauwelijks houwkunst.” straffeloos worden opgepakt. Eja Siepman van den Berg heeft de tors zo weten te doorgronden, dat ze er in alle vrijheid mee Bij de tentoonstelling van Eja Siepman in Dordrecht, 1981, heeft kunnen werken.” schreef Peter Karstkarel naar aanleiding van het motief

UITNODIGING EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

Fragment Fragment 72 73

HET IMMENS LANGZAME – ik was er dus op voorbereid, dat Mondriaan Siepman geen Van de beelden van Eja Siepman van den Berg blik zou gunnen. In plaats daarvan bleek hij perplex en zei: zó volmaakt abstract heb ik realistische kunst nog nooit gezien. In 1982, vier jaar nadat zij de Charlotte van Pallandt-prijs had Het realisme van Eja Siepman van den Berg wordt met die ka- ontvangen, organiseerde Lambert Tegenbosch in Amsterdam rakteristiek voortreffelijk gesitueerd. Zij maakt figuren, altijd een overzichtstentoonstelling van het werk van Eja Siepman zonder kop of armen. Soms met benen en voeten. De individu- van den Berg. aliteit van het gezicht, tenzij het om een portret gaat, interes- Lambert Tegenbosch was een groot van Pallandt-kenner en seert haar kennelijk niet. De individualiteit van de gestalte vond ook het werk van Eja van uitzonderlijke klasse. De volgen- slechts in zoverre die beantwoordt aan een canon die haar als de tekst van de aankondiging van de tentoonstelling van Eja ideale vorm voor ogen staat.” laten we hier volgen. De uitnodigingen werden toen nog op een typemachine gemaakt. “De ‘ideale vorm’ is dan de tweede karakteristieke term voor haar werk. Haar realisme is idealiserend. Zij ontdoet het “Toen wij twee jaar geleden in Heusden een tentoonstelling realistisch beeld van toevalligheden en individualiteit, om het met beelden van Eja Siepman van den Berg hadden, kwam op als idee van de werkelijkheid te doen stralen. Een idee wordt een dag een schilder op bezoek die met een soort mondriaan- op die manier tot abstract beeld, hoezeer de ontlening aan de achtige gestrengheid vlakken schildert. Ik was erop voorbereid zichtbare wereld duidelijk blijft.” – want kunstenaars hebben het, om de eigen verhouding tot de kunst mooi monogaam te houden, blijkbaar dikwijls nodig “Het oeuvre van Eja Siepman van den Berg ontstaat langzaam. om de kunst van een collega liefst geen blik waardig te keuren De bijna pijnlijke perfectie die zij nastreeft, heeft daar zeker

EJA SIEPMAN VAN DEN BERG IN HAAR ATELIER Opdrachten voor de openbare ruimte De permanente tentoonstelling in Het Depot, Villa Hinkeloord De opdracht voor Eja Siepman in 1984 voor de Academie voor In 2012 opende Het Depot een permanente museale tentoon- Beeldende Kunsten Minerva in Groningen was niet de eerste stelling van het werk van Eja Siepman van den Berg. Inmiddels opdracht voor een beeld in de openbare ruimte. In 1982 werd bestaat de collectie uit 40 beelden van Eja. Er is ook een aantal door de gemeente Utrecht Staand Meisje (051-1981) aange- gerelateerde schilderijen en sculpturen in bezit, werken die kocht. Het werd geplaatst op de Maliebaan, en het jaar daarop van belang zijn geweest in de ontwikkeling van Eja’s beeldhou- kocht de gemeente Dordrecht Staand Meisje (027-1981 Marjo- werscarrière zoals beelden van Charles Despiau, George Minne, lein) om in het Wantijplantsoen te plaatsen. Charlotte van Pallandt, Eva Mendlik e.a. Bij de tentoonstelling verscheen een Monografie (128 pagina’s) in de Nederlandse, Zonder volledig te zijn kwamen er regelmatig opdrachten van Duitse en Engelse taal. (Ned. editie ISBN 978-90-817601-0-2) de overheid. In 1985 Staande (057-1985) voor de binnenplaats van het Provinciehuis in Friesland. In 1992 werd Torso van Loek Dijkman een jong meisje (062-1987) geplaatst in de Tweede Kamer der Met dank aan Bieke van der Mark (interview 2011) Staten Generaal. In 1994 werd Man (067-1991) geplaatst bij het Rijksbelastingkantoor in Apeldoorn. In de wandelgangen werd het beeld daar toepasselijk ‘De uitgeklede man’ genoemd. Al met al staan er in Nederland ongeveer 20 beelden van Eja Siepman van den Berg in de openbare ruimte. Vanaf het jaar 2000 begon het tij te keren: het leek als of het publiek en de overheid een andere vormtaal van Eja verwachtten. Maar die kwam er niet en zal er ook niet komen. Eja bleef trouw aan haar eigen idioom. In 2004 opende Het Depot in Wageningen. De eerste solotentoonstelling was van Eja Siepman van den Berg. Het eerste beeld dat in de collectie van het Depot werd opgenomen was Staande Jongen opus 61 uit 1986.

Fragment Fragment 74 75 Eja Siepman van den Berg

Uitgave Distributie Eja Siepman TekstStichting Het Depot

UitgeverijFotografie de Kunst van den Berg VormgevingBieke van der Mark, Huub Mous

DrukJohn Stoel Deze catalogus verschijnt ter gelegenheid van de opening van de permanente tentoonstelling van de Letterfontratiodesign.nl sculpturen van de beeldhouwer Eja Siepman van den Berg. Het doel van de stichting Het Depot is Druno en Dekker Drukkers het stimuleren van de beeldhouwkunst met het Papier accent op torsen en fragmenten. Daarbij staat de EideticNeo ontplooiingskans van de kunstenaar centraal. Charlotte Sans De activiteiten van de stichting Het Depot worden FotografieOmslag: 280 g eenzijdig invercoate mogelijk gemaakt door de stichting UTOPA. De doel- Binnenwerk: 150 g silk stelling van de stichting UTOPA is het actualiseren en stimuleren van creatieve talenten van mensen, daar waar de aanleg van enkelingen, om welke reden dan John Stoel ook, geen kans krijgt. Onze samenleving legt zwaar de nadruk op bepaalde waarden, maar plaatst daar- Met uitzondering van pag.: door andere waarden in de schaduw. De stichting 32, 33, 58, 59, en 127 (Michel Kievits) UTOPA stelt zich ten doel een bijdrage te leveren aan 2, 3, 11, 14, 16, 17, 28, 48, 49, 52 en 57 (privé het compenseren van deze onevenwichtigheden. archief Eja Siepman van den Berg) In de reeks publicaties uitgegeven door de stichting Het Depot verscheen eerder het boek: Inzake het beeldmateriaal is zoveel mogelijk getracht Eja Siepman van den Berg de juiste verantwoording te geven. Zij die menen auteurs- Tekst: Huub Mous rechtelijke aanspraken te kunnen maken worden verzocht ISBN 90 400 9031 9 in contact te treden met de uitgever. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar Voor overige publicaties: zie www.hetdepot.nl gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Stichting Het Depot Beeld omslag 102 Venus | 2009, brons, 150 cm ISBN 978-90-817601-0-2

MONOGRAFIE CATALOGUS EJA SIEPMAN VAN DEN BERG EJA SIEPMAN VAN DEN BERG PRIJS € 35,- (HARDCOVER) PRIJS € 25,- (SOFTCOVER) PERMANENTE TENTOONSTELLING EJA SIEPMAN VAN DEN BERG

STAAND MEISJE, BRONS, 120 CM 1983, WANTIJPLANTSOEN, DORDRECHT

DE WILHELMINARING 2017 In 2017 ontving Eja de Wilhelminaring, de oeuvreprijs voor Nederlandse beeldhouwers. Wim Pijbes, de voormalig directeur van het Rijksmuseum analyseerde en roemde haar werk. Hij sprak de volgende woorden uit:

“Haar werk is vertegenwoordigd in zowel museale als privé- Het uitbannen van een theatraal gebaar of een gespannen emo- collecties. Op vele plekken in de openbare ruimte zijn haar tie in het werk van Siepman van den Berg zorgt voor een totale beelden te bewonderen. Zij is als beeldhouwer verwant aan het concentratie op vormkracht die universeel en tijdloos is.” gedachtegoed van Charlotte van Pallandt, destijds een van de weinige vrouwen die zich ferm staande hield in een door man- “Het is dan ook niet voor niets dat op haar torso's zelden of nen gedomineerde beeldhouwwereld. In 1978 was ze de eerste nooit een hoofd te vinden is. Gezichten lenen zich immers bij winnaar van de Charlotte van Pallandtprijs, een nationale prijs uitstek voor specifieke herkenning of een persoonlijke emotie. voor jong talent tot 35 jaar. De daaropvolgende decennia is Siepman van den Bergs beelden transformeren daardoor van zij haar talent blijven bewijzen. In elke fase van haar leven is het persoonlijke naar het universele. Ze stralen een verfijnd en haar werk relevant gebleken en van een hoogstaande kwaliteit verstillend evenwicht uit. In haar werk vind je geen pamflet- gebleven. [….] Onverstoord, met een bekwaam vakmanschap tistische aanklacht, geen schreeuw of bombastisch sentiment. is Siepman van den Berg altijd haar eigen koers blijven varen, Het verkondigen van meningen of het duiden van woorden is in STAP, BRONS, 140 CM 1984, ACADEMIE VOOR BEELDENDE KUNSTEN MINERVA, wars van welke modegril dan ook. Haar toewijding is altijd haar werk afwezig. Veel meer zijn haar beelden tijdloze bakens GRONINGEN bij het menselijk lichaam gebleven. Ze kiest steevast voor het in de ruimte om ons heen, troostend bijna. Misschien is juist lichaam van de jeugd en meestal het vrouwelijke. De gedeci- de innerlijke stilte die haar werk oproept wel een veel te weinig deerde houdingen van de beelden laten je vergeten dat het om gehoord geluid in onze wereld.” lichamen gaat die nog volop aan het uitkristalliseren zijn. De gebaren zijn ingetogen, sober en beelden basale principes “De waan van de dag gaat aan hen in elk geval voorbij. Mis- van de beeldhouwkunst uit zoals oprijzen, staan, standbeen schien kunnen wij ons laven aan het sublieme wat Eja Siepman - speelbeen, voorwaarts bewegen. Zonder het te merken word van den Berg al die jaren al nastreeft in haar werk. Het ware, je bij haar werk in de greep genomen door de onvermijdelijke schone en het goede. Haar beelden weerspiegelen het univer-

Fragment kracht van het moment. Van wat is, niet van wat zojuist heeft sele en laten wij ons op onze beurt daaraan spiegelen. Fragment 76 plaatsgevonden of wat er komen gaat. Haar beelden kunnen je, Aan het ware, het schone en het goede.” 77 al was het maar voor even, in een staat van meditatie brengen.”

“Wellicht heeft dat te maken met het gepolijste oppervlak van de beelden dat een bepaalde distantie schept naar de toeschouwer toe. Die wordt niet verstoord door een persoonlijke toets of expressie van de maker, noch door persoonlijke kenmerken van een bepaald model.”

“Om haar werk te positioneren ligt het voor de hand om de lijnen vanaf George Minne en Maillol te volgen. Maar vormen haar beelden ondanks de figuratie niet juist ook een verwant- schap met het werk van kunstenaars als Donald Judd of Soll Le Witt? Zij stonden een radicale afschaffing van het persoonlijke handschrift van de kunstenaar voor. Hun werk moest absolute neutraliteit uitstralen. Formaliteit; alleen jij en het object, het materiaal in de ruimte. Alleen uit die leegte konden nieuwe verbanden in onze belevingswereld ontstaan, was STAANDE, BRONS, 140 CM hun overtuiging. 1985, BINNENPLAATS PROVINCIEHUIS LEEUWARDEN

TORSO VAN JONG MEISJE, BRONS, 60 CM 1992, GEBOUW VAN TWEEDE KAMER, DEN HAAG MUZIEK, FILMS EN LEZINGEN IN HET DEPOT

CONCERT VRIJDAG 12 APRIL 20.15 UUR MUZIKALE

TEGENBEELDEN Heleen Hulst, viool & Gerard Bouwhuis, piano

Datum: 12 april 2019 Tegenbeeld stelden ze een programma Nederlands Dans Theater, Dansgroep Aanvang: 20.15 uur samen met een Sonate voor viool en Krisztina de Châtel, ZT Hollandia en Vooraf: Vóór het concert is piano van Ludwig van Beethoven, de choreograaf Paul Selwyn Norton. restaurant Linnaeus Suite Italien van Igor Stravinsky en het geopend voor diner. speciaal voor hen geschreven Narcissus Gerard Bouwhuis profileerde zich Reserveren noodzake- van Calliope Tsoupaki. na zijn conservatoriumopleiding in lijk, tel. 0317 467736 Den Haag vooral als vertolker van Toegangsprijs: € 21,00 Heleen Hulst studeerde bij Vera Beths nieuwe muziek.

Fragment Locatie: Beeldengalerij Het aan het Koninklijk Conservatorium Fragment 78 Depot, Arboretumlaan 4 van Den Haag. De afgelopen jaren Hij geeft veelvuldig recitals, is een 79 in Wageningen maakte zij deel uit van onder andere het veelgevraagde gast van toonaangevende Aanmelden via de website van Het Depot. Asko|Schönberg Ensemble, Remix Porto Nederlandse muziekgezelschappen als Daar kunt u ook zien of er nog plaatsen en het Nieuw Ensemble. Recent richt Asko|Schönberg, het Nederlands Blazers beschikbaar zijn. zij zich hiernaast ook meer op de oude Ensemble en de Ebony Band en werkte muziek en speelt bij het Combattimento mee aan producties van onder andere In het kader van de tentoonstelling Consort, Anima Aeterna en de Van het Nationale Ballet, het Nederlands Tegenbeeld hoort u dit half jaar in een Swieten Society. In 1995 en 1997 nam zij Dans Theater en Dansgroep Krisztina drietal concerten even zovele duo’s. deel aan het Tanglewood Music Festival de Châtel. Het eerste concert in dit drieluik wordt waar zij beide keren werd onderschei- gegeven door duo Heleen Hulst en den met de prijs voor ‘an outstanding De pianist maakte deel uit van Hoke- Gerard Bouwhuis. violinist’. tus, het Xenakis Ensemble en de groep In 2010 schreef Martijn Padding het LOOS. Een groot aantal componisten Violist Heleen Hulst en pianist Gerard vioolconcert ‘White Eagle’ voor haar en schreef nieuw werk voor hem, onder wie Bouwhuis vormen al sinds jaar en dag het Asko Ensemble, dit concert is inmid- Louis Andriessen, Guus Janssen, Rob een vooraanstaand duo. Het repertoire dels op cd verschenen. Zuidam, Martijn Padding en Cornelis van Bouwhuis en Hulst bevat werken de Bondt. van de klassieken tot de modernen. Haar brede belangstelling bracht In het kader van de tentoonstelling haar tot samenwerkingen met o.a. het NIEUWS VAN ONZE BEELDHOUWERS Kim Kroes “DE VROUW IS HET CENTRUM VAN HET UNIVERSUM”

Van beeldhouwer Kim Kroes hebben we beelden aangekocht. Het bijzondere aan het oeuvre van Kim Kroes is dat hij uitsluitend torsen maakt, en wel torsen van vrouwen. Zijn credo is “De vrouw is het centrum van het universum. De torso is het mooiste onderdeel van het lijf. Dat is boeiender dan een heel figuur. Liever maak ik iets wat deels anatomie is, deels vorm. Ik probeer in mijn beeldhouwwerken abstractie over te laten gaan in organische vormen, zodat het passie en erotiek opwekt. Zo breng je spanning in een beeld.”

Hij dicht vrouwen een groot aantal santa, waar hij in studio SEM een plaats in Ommen boden hem tentoonstel- superlatieven toe. Superlatieven waar had om te werken. Dat was meer dan lingen. Vanaf 2012 waren zijn beelden hij ook werkelijk in gelooft. Dat komt 10 jaar geleden. Kim ontmoette daar te zien bij de tentoonstelling van Duin niet alleen door zijn huwelijk en vader- andere beeldhouwers die ook een plek en Kruidberg in Santpoort en in 2015 schap van een dochter. Hij sublimeert in Het Depot hebben, zoals Helaine en 2016 waren zijn beelden te zien op dat vrouw-zijn in zijn torsen. Vrouwen Blumenfeld, Eppe de Haan en Jan Pater. de PAN in Amsterdam. Kim is werkend zijn slimmer, gevoeliger, verstandiger Studio Sem verhuisde naar een plek lid van de Haagse Kunstkring en van en boven alles eleganter. Hij is niet de buiten de stad en tegenwoordig werkt hij Pulchri in Den Haag. Hier had Kim in enige die van mening is dat we in de pal naast de oude plek in La Palveriera, het najaar van 2018 een overzichts- maatschappij meer vrouwen zouden de voormalige studio van Cervietti. tentoonstelling. moeten hebben op leidinggevende posi- Maar wij kennen Kim ook omdat hij ties. Die kijk op vrouwen straalt ook van een aantal schilderstukken restaureerde

Fragment zijn torsen af. Hij voegt in de vormentaal van de regentenkamer in het Utopa- Fragment 80 van zijn beelden iets toe waardoor zijn Weeshuis in Leiden, de plek waar de 81 beelden tegelijkertijd ontroeren door moederstichting van Beeldengalerij schoonheid maar ook uitdagend sterk Het Depot is gevestigd. zijn. Kim zelf zegt daarover: “Vaak overdrijf ik de houding om extra dyna- Kim komt echt uit een kunstenaars- miek aan het beeld te geven. Abstracte gezin. Zijn moeder maakte beelden en vlakken en afsnijdingen zorgen voor zijn vader, Nol Kroes, was een bekende een levendige lichtval en een mooi Haagse schilder. Na zijn opleiding aan contrast ten opzichte van de rondingen de KABK in Den Haag begon hij zijn van het beeld.” Hij is een echte ‘marmer- carrière als schilder. man’ maar laat zijn beelden ook in een Hij schildert trouwens nog steeds en beperkte oplage in brons gieten bij restaureert schilderijen. Maar op een Pie Sijen in Beek. En ook die bronzen gegeven moment voelde hij dat hij hebben iets aparts: een heel bijzondere moest kiezen voor het driedimensionale ‘giethuid’, waardoor geen enkel beeld en werd hij beeldhouwer. Hij exposeerde hetzelfde is. in 2009 en 2010 op de TEFAF in Maas- tricht. Galerie Het Cleyne Huys in Den Wij kennen Kim al lang. De eerste keer Haag, Kunsthandel Ivo Bouwman dat wij hem ontmoetten was in Pietra- (Den Haag) en kunsthandel Mark Smit

KIM KROES, FOTO SEBASTIANO LETA

Kim Kroes, Eleganza, 2015, Carara marmer, 60 cm Assia en haar tegenbeeld De tentoonstelling Tegenbeeld roept bij mij onmiddellijk een beeld op van twee Assia’s. Assia van Charles Despiau en Assia Vermeulen, de bedrijfsleider in onze winkel in Het Depot. Een tegenbeeld of een evenbeeld?

Fragment Fragment 82 Het is zeven jaar geleden dat Assia Vermeulen onze gelederen gedaan. Vanzelfsprekend op school, maar ook op cultureel 83 in Het Depot kwam versterken. vlak binnen Wageningen. Maar ik was ook handwerkmoeder, Voor die tijd werkte ze 18 jaar bij boekhandel Kniphorst in bibliotheekmoeder, schoolreisjesmoeder en natuurlijk ook Wageningen. In die periode heeft ze ook de vakopleiding moeder van mijn twee dochters Dagmar en Julia. In die tijd voor de boekhandel doorlopen. “Een gelukkige tijd”, zegt ze. volgde ik ook een tijd lang lessen Cultuurwetenschappen bij “Ik hield en hou van boeken, nog steeds. Het is een liefde die de Open Universiteit. Toen de kinderen ouder werden, heb ik niet over gaat. Er ontstond door het contact met klanten die genoten van het oma zijn.” jarenlang dikwijls terugkwamen, een hechte soms persoonlijke band. Je had weet van vreugde, verdriet, ziekte en geboorte.” “Ik heb bijna 20 jaar bij boekhandel Kniphorst gewerkt en werk nu alweer 7 jaar bij Het Depot. Ik heb Het Depot zien starten “Ik woon al meer dan 40 jaar in Wageningen. De eerste periode in Villa Hinkeloord. Een aanwinst voor Wageningen vond en van 15 jaar besteedde ik vooral aan de zorg voor mijn gezin. vind ik het. Dat ik bij Het Depot terecht kwam was niet alleen Ik heb twee dochters en inmiddels tot mijn grote vreugde zes toeval. Ik werd wel getipt dat er in de nieuwe vestiging van de kleinkinderen. In die periode heb ik veel vrijwilligerswerk beeldengalerij een echte winkel zou komen, maar ik had buiten mijn liefde voor de boeken ook nog een liefde voor kunst, en beter. Hij was in de Verenigde wel voor beeldhouwkunst!” Staten en in Duitsland bekender en meer gewaardeerd. De we- “Bij mijn geboorte hebben mijn ouders me vernoemd naar reldtentoonstelling was dus een het beeld ‘Assia’ van Charles Despiau. Veertig jaar geleden vreugdevol moment voor hem, ben ik het beeld gaan opzoeken in museum Middelheim bij een moment van erkenning. Antwerpen. Tien jaar geleden, toen ik al een trouwe bezoeker Assia werd zijn beroemdste was van Het Depot in Villa Hinkeloord, reisde ik nogmaals beeld. naar Middelheim af. Alsof ik een oude bekende, een vroege vriendin wilde opzoeken, kijken hoe het met haar ging…” Voor het beeld stond ook een “Wat een prachtig beeld. Ik was blij met mijn naam, maar Assia model, namelijk Assia de samenhang met de Assia van Despiau gaf me een dubbel Granatouroff. Zij was in 1911 vreugdegevoel. Ik voelde dat ik geworteld was tussen boeken geboren in Bogopol, een klein en beelden. Dat had ook te maken met het gezin waarin ik dorpje in Oekraïne. Omdat zij opgroeide. Mijn vader was architect, maar hij was ook potten- joods was vluchtte zij op elfja- bakker, en mijn moeder is ook altijd met kunst bezig. Ze rige leeftijd met haar moeder maakt collages van textiel en papier.” en haar broertje naar Parijs waar haar vader woonde. HET BEELD ‘ASSIA’ VAN CHARLES DESPIAU* Van 1934 tot 1938 poseerde Het beeld ‘Assia’ van Despiau werd voor het eerst aan het zij één of twee keer per week publiek getoond op de Wereldtentoonstelling in 1937. Het is voor Despiau in zijn atelier. Hij een van de mooiste beelden die hij schiep. Het was in zijn bewonderde haar lichaam: “haar laatste levensjaren (hij overleed in 1946) dat hij van 1932 tot schouders zijn Egyptisch, haar 1936 aan het beeld werkte en op de tentoonstelling werd het bassin is Grieks” schreef hij. beeld een ware triomf. In de oorlog verliet ze het zuiden van Frankrijk en sloot Waldemar George schrijft in zijn boek over Despiau over Assia: ze zich aan bij het verzet in “Beeldt ‘Assia’, deze Artemis, het prototype uit van de moderne het noorden. Ze werd gearres- vrouw, wier anatomische bouw zich gewijzigd heeft door het teerd en later onder bijzondere regelmatige bezoeken van turnzaal of stadion? Of zij baadster, omstandigheden, waar tot op danseres of nymphe bedoelt te zijn, zij is in ieder geval bestand de dag van vandaag vragen tegen lichamelijke inspanningen. Zij heeft spieren van staal over zijn, vrijgelaten. Heeft de

Fragment en belichaamt de gedisciplineerde veerkracht van een wezen connectie Breker-Despiau daarbij een rol gespeeld? We weten Fragment 84 dat voor geen enkele lichamelijke inspanning terugdeinst. het niet, maar ze was in ieder geval beeldschoon en had een 85 Haar kracht blijkt duidelijk uit de wijze waarop zij haar knieën turbulent leven als mannequin en als fotomodel. In de jaren 50 buigt, uit de strakke welving van haar lendenen en uit de was ze in Parijs de muze van veel beroemde fotografen, beeld- lenige zwaai van haar beide armen. Ofschoon geïndividuali- houwers (Maillol), en talloze schilders. seerd, blijft het gelaat expressieloos. Deze kop verbreekt noch de eenheid noch de edele harmonie van het slanke en gespierde HOE IK IN HET DEPOT TERECHT KWAM lichaam maar vormt er slechts een logische bekroning van.” “Ik had intussen ook wat ervaring opgedaan met het schrijven van teksten voor het toenmalig Gelders Dagblad. Ik vind Despiau hield er niet van zelf op de voorgrond te treden. wat geschreven wordt interessant, maar zelf schrijven is ook Integendeel, hij was in de presentatie van zijn kunstenaar- een avontuur waar ik van geniet. Maar nu terugkomend op de schap onhandig en zelfs naïef. Dat bleek in de oorlogsjaren nieuwe winkel in Het Depot, ik had al jaren een droom om een daarna, waar hij zich compromitteerde door in te gaan op een eigen winkel te hebben. Zelf het assortiment te mogen bepalen. uitnodiging om naar Duitsland te gaan – overigens samen met Dus die baan zou en moest ik hebben. Een eigen boekwinkel anderen, waaronder ook bekende Nederlandse kunstenaars in een kunstomgeving en dan ook nog tussen beelden! En dat uit die tijd. Die uitnodiging kwam van de beeldhouwer Arno ook nog in mijn eigen achtertuin, Wageningen. De sollicitatie Breker, de Nazi-beeldhouwer van het Derde Rijk. verliep soepel en de beslissing werd snel genomen. Ik geloof dat ik de eerste was waarmee een gesprek gevoerd werd en de Despiau behoorde eigenlijk in Frankrijk in die tijd niet tot de zaak werd meteen beklonken. Ik ben thuisgekomen in huilen meest geliefde beeldhouwers en dat werd na de oorlog niet uitgebarsten zo blij was ik. En dat ben ik nog. Heel belangrijk

DE TWEE ASSIA’S IN MUSEUM MIDDELHEIM BIJ ANTWERPEN vind ik ook het gedachtengoed van Stichting Utopa en daaruit Als voorzitter van het bestuur ben ik zelf ook heel blij met voortvloeiend de missie van Het Depot. Dat is een gedachten- “onze” Assia. Altijd even rustig, welwillend en vooral kundig en goed waarbij ik me als een vis in het water voel.” aardig, heel aardig. Ik zou bijna zeggen, kom naar onze Assia in Wageningen, ontmoet haar in haar domein. Assia Vermeulen “Ik heb een fijne baan en ik heb mijn eigen winkel waar ik me is niet het tegenbeeld van Despiau’s Assia, maar het beeld van in uit kan leven. Ik kan het aanbod aanpassen aan de verschil- de winkel van Het Depot. lende tentoonstellingen. Ik heb boeken over kunst en natuur en ook spellen voor kinderen. Want ook aan de educatie *Zie ook elders in dit nummer van Fragment het artikel over voor kinderen, studenten en volwassenen wordt steeds meer Charles Despiau. aandacht besteed. Natuurlijk is het zo dat het werk hier wel wat anders is dan bij Kniphorst. Daar, ik zei het al, kwamen dikwijls bekenden. Hier komen dikwijls nieuwe gezichten, dus Loek Dijkman ik ben tegelijk ook gastvrouw, ook heel erg leuk. In ons blad Voorzitter Het Depot Fragment schrijf ik ook elke keer over een vaste of bijzondere bezoeker in Het Depot. En natuurlijk elke keer de nieuwe aanwinsten in de winkel die geïnspireerd zijn op het thema van de komende tentoonstelling. En die zijn elke keer anders. Zoals nu bomen met mensen worden vergeleken, of het project met de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht over mode. Elke keer is het weer een uitdaging. Ik hoop nog jaren hier in Het Depot te kunnen en mogen werken.”

Fragment Fragment 86 87

ASSIA GRANATOUROFF MUZIEK, FILMS EN LEZINGEN IN HET DEPOT

Concert vrijdag 10 mei 20.15 uur MUZIKALE TEGENBEELDEN

Accordeonduo TOEAC: Renée Bekkers en Pieternel Berkers

Datum: 10 mei 2019 Piazzolla (SVP) en Benjamin de Classical Talent en de Legatkonkurrence Aanvang: 20.15 uur Murashkin (Tango Organico). (Denemarken). Vooraf: Vóór het concert is restaurant Linnaeus TOEAC maakt veel indruk tijdens live- TOEAC geeft concerten in binnen en geopend voor diner. concerten, hun performance is werve- buitenland waaronder Indonesië, Reserveren noodzake- lend en aanstekelijk. Zuid-Afrika, Canada, China, Engeland, lijk, tel. 0317 467736 Duitsland, Frankrijk, Denemarken, Toegangsprijs: € 21,00 Renée Bekkers (1985) en Pieternel Tsjechië, Turkije, België en Nederland. Locatie: Beeldengalerij Het Berkers (1986) vormen sinds 2002 het Pieternel en Renée waren te horen en

Fragment Depot, Arboretumlaan 4 accordeonduo TOEAC. Zij studeerden te zien in verschillende (internationale) Fragment 88 in Wageningen beiden aan het Fontys Conservatorium tv- en radioprogramma’s waaronder De 89 Aanmelden via de website van Het Depot. bij Ronald van Overburggen en aan Wereld Draait Door en Vrije Geluiden. Daar kunt u ook zien of er nog plaatsen The Royal Danish Academy of Music TOEAC speelde samen met o.a. orkesten beschikbaar zijn. in Kopenhagen bij de professoren Geir als het Radio Filharmonisch Orkest, Draugsvoll en James Crabb waar zij hun het Nieuw Ensemble, Orkest de Volhar- In het kader van de tentoonstelling Master behaalden. In september 2015 ding, het Asko|Schönberg ensemble, Tegenbeeld hoort u dit half jaar in een rondde TOEAC daar de ‘solistenoplei- het Malando Orkest, het Metropole drietal concerten even zovele duo’s. ding’ af. Inmiddels geven zij beiden les Orkest en het Rotterdams Kamerorkest. Het tweede concert in dit drieluik wordt aan het Fontys Conservatorium. Er zijn composities geschreven voor gegeven door accordeonduo TOEAC, het duo door o.a. G. Beljon, C. Meijering, bestaande uit Renée Bekkers (1985) en TOEAC behaalde prijzen op o.a. het N. Huijbregts, B. de Murashkin, Pieternel Berkers (1986). Novam-accordeonconcours, het Prinses B. Richter, N. Ioakiem, B. B. Skjelbred, Het duo speelt bewerkingen en laat he- Christina Concours, Grand Prix Interna- E. Caine en N. Whiteman. C. Farmakis dendaagse componisten nieuwe muziek tional (Frankrijk), Premio Internaziona- en N. Ioakeim schreven een dobbelcon- voor hen schrijven. Op het programma le di Fisarmonica (Italië), een finaleprijs certo voor TOEAC. staan werken van onder anderen Ad op het Grachtenfestival Conservatorium Wammes (Cours de la Vie), Astor Concours, een finaleplaats bij Dutch Een nieuwe activiteit van Stichting Utopa in Wageningen, Leiden en Amsterdam

De utopie lijkt opnieuw in de belangstelling te staan. En dat hangt natuurlijk niet alleen samen met het feit dat ruim vijfhonderd jaar geleden de uitgave van Utopia van Thomas More in Leuven van de pers rolde. In de Idealenfabriek wil Stichting Utopa haar utopische idealen uitdragen door wisselende thema’s aan de orde te stellen middels een tijdschrift, discussies, maaltijden, tentoonstellingen en publicaties. De Idealenfabriek wil uitvoerig en gedegen complexe problematieken van alle kanten belichten en zo de samenleving een stukje verbeteren. Fragment Fragment 90 91 UTOPISCHE IDEALEN, GELOOF IN IETS BETERS Utopische idealen zijn sinds het einde van de vorige eeuw steeds meer op de achtergrond geraakt. Utopisten waren dromers. De kans op realisering van die dromen was gering, zeer gering. De plaats van deze utopische idealen werd in toenemende mate ingenomen door eigenbelang, cynisme, negativisme en pessimisme. Men vond het steeds minder noodzakelijk om zich met idealisme in te zetten voor sociaal-maatschappelijke en politieke verbeteringen, wanneer die niet het individu centraal stelden. Toch is idealisme daarop een van de beste antwoorden. Het gaat er niet zozeer om onze idealen per se ten koste van alles gerealiseerd te zien, maar utopische idealen doen ons en onze medeburgers geloven dat er andere en betere mogelijkheden zijn. Utopische idealen wijzen de weg. Het proberen onze samenleving te verbeteren is alleen al de moeite waard. We hoeven niet altijd bij de pakken neer te zitten. Utopische dromen geven hoop. Hoop op een betere toekomst. Een betere toekomst voor onszelf, voor onze kinderen en voor onze aarde.

Loek Dijkman, Voorzitter Stichting Utopa HET NIEUWE GRATIS als woon- en leefgebied, altijd in de be- GEEN IDEALISME, MAAR ietwat wereldvreemde intellectuelen, als volgt samen: “Vast staat in elk geval * Andersland, In de voetsporen van TIJDSCHRIFT ANDERSLAND langstelling gestaan. Ook stedenbouw- BOEKHOUDEN onder kunstenaars die misschien wel dat de utopische experimenten in de Thomas More. Ter gelegenheid van de Stichting Utopa maakt uit principe geen kundigen en architecten hebben de stad In het boek Andersland schrijven Erik de spraakmakend zijn maar hoe dan ook afgelopen tweehonderdvijftig jaar een start van de Idealenfabriek is het boek gebruik van sociale media. We hebben altijd als een boeiend onderwerp gezien Bom en Toon van Houdt: “In de huidige vreemd en zonderling blijven. […] Tho- voorhoederol hebben gespeeld bij de opnieuw herdrukt. Tweede druk 2018, gekozen voor een uitvoerige commu- en gepoogd de bouw van die steden aan samenleving en cultuur lijkt er voor mas More en Erasmus vertellen beiden ontwikkeling van een aantal trends uitgave Polis en Stichting Utopa. nicatie via ons nieuwe tijdschrift te passen aan de toekomst. Hun ideeën utopisch denken en handelen, voor het al lachend een ongemakkelijke maar die zich later in de samenleving heb- Erik de Bom (1983) is als historicus en Andersland. In dit tijdschrift worden waren gestoeld op filosofische inzichten dromen en het streven naar een ideale pertinente waarheid: het kan anders, het ben doorgezet. Een vrijere houding politiek theoreticus verbonden aan het de onderwerpen van de Idealenfabriek van leven en samenleven, op het mens- wereld nauwelijks of geen plaats meer. moet beter. Utopia bestaat, de zoektocht tegenover geslacht, seksualiteit en het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van ingeleid en van verschillende kanten beeld en de technische mogelijkheden ‘We zijn allemaal socialist’, zo luidde aan loont. De reis erheen is moeilijk, maar kerngezin, aandacht voor het milieu, de KU Leuven belicht en verdiept. De toezending van dat moment. het eind van de negentiende eeuw een niet onmogelijk. Ze vergt grote verbeel- een meer coöperatieve organisatie van Toon van Houdt (1966) is als classicus is gratis. populaire uitspraak onder politici. Een dingskracht en koppige volharding. [...] de economie – ze bepaalden wezenlijk en cultuurhistoricus verbonden aan de INTERESSE? uitspraak waarmee ze – geestdriftig of Utopie als tegenwicht tegen de politiek het utopische denken en doen van de KU Leuven HET DEBAT IN AMSTERDAM, MELD U AAN OP DE schamper – te kennen gaven dat ze onge- van boekhouders dus.” moderne tijd. Sociale rechtvaardigheid, Thomas de Creus (1984) is historicus en LEIDEN EN WAGENINGEN IDEALENFABRIEK WEBSITE: acht hun politieke voorkeur of strekking universele rechten, grotere gelijkheid doctor in de filosofie De activiteiten van de Idealenfabriek WWW.IDEALENFABRIEK.NL tot op zekere hoogte allemaal utopisten HOOP OP VERANDERING – het zijn kernthema’s die vaak eerst in Gregory Claeys (1953) is professor in de vinden plaats op drie locaties van Utopa: waren: mensen die zich (moesten) inzet- Thomas de Creus publiceerde een essay een utopische vorm werden gegoten. geschiedenis van het politieke denken het Orgelpark in Amsterdam, het Utopa- ten voor een betere, rechtvaardigere in hetzelfde boek: “De hedendaagse Vele idealen die in de negentiende eeuw aan de University of London Weeshuis in Leiden en Beeldengalerij wereld voor iedereen, mensen die door Utopie. Van gevaar tot noodzaak”. nog als wilde ‘utopische’ gedachten Het Depot in Wageningen. Publiek zal hun politieke inspanningen de droom Hij schrijft: “Ook op meer praktisch werden afgeschilderd, gingen in de loop op elke locatie een aantal malen per jaar van een gelukkige maatschappij stukje niveau – dat van het concrete handelen van de twintigste eeuw inherent deel worden uitgenodigd om onder leiding bij beetje dichterbij brachten. Utopisch – manifesteert het utopische verlangen uitmaken van het gewone leven van de van een gespreksleider in discussie te denken en politiek handelen gingen zich opnieuw. Steeds meer mensen gewone mensen.” gaan met wetenschappers, schrijvers, moeiteloos samen. Het devies van onze experimenteren met nieuwe manieren journalisten, kunstenaars, filmers, tijd luidt heel anders. ‘We zijn allemaal van samenleven, van produceren en fotografen, muzikanten, bestuurders, boekhouder’, zo lijken hedendaagse consumeren. Denk hierbij aan de prak- politici en burgers over de artikelen politici ons, vermanend of verontschul- tijken van ‘cohousing’, stadstuinieren, in Andersland. Die discussies kunnen digend, voor te houden. Het devies vormt (energie)coöperaties of autodelen: ze

Fragment gepaard gaan met tentoonstellingen, meteen een pijnlijk passend grafschrift drukken de hoop op een andere samenle- Fragment 92 kunst, muziek of met een gezamenlijke voor elke vorm van utopische politiek, ving uit. Uiteraard zullen deze en andere 93 maaltijd. voor politiek gericht op een betere, ja kleine, lokale initiatieven de wereld als zelfs ideale wereld, misschien wel voor zodanig niet veranderen. Maar dat is DISCUSSIES OP DE politiek tout court. Het politieke bedrijf nog geen reden om er schamper over te NIEUWE WEBSITE VAN lijkt grotendeels te zijn gereduceerd doen. Want de hoop en het verlangen die DE IDEALENFABRIEK tot een kwestie van ‘goed bestuur’, dat eraan ten grondslag liggen maken het De verslaglegging van de discussie- zelf een eufemisme lijkt te zijn voor… wél mogelijk de wereld te veranderen. IN HET NIEUWE TIJDSCHRIFT bijeenkomsten wordt via de website van dorre boekhoudkunde. De begroting in En gezien de vele grenzen waar we van- ANDERSLAND WORDEN DE de Idealenfabriek openbaar gemaakt. orde brengen, de inflatie onder controle daag de dag op botsen is dat geen loos ONDERWERPEN VAN DE Nieuwe utopieën en ideeën kunnen door houden en als het even kan de economie verlangen meer, maar zonder meer een IDEALENFABRIEK INGELEID EN VAN VERSCHILLENDE Utopa worden ondersteund. GRATIS WELKOMSTGESCHENK een luttele procent doen groeien – veel bittere noodzaak.” KANTEN BELICHT EN VERDIEPT. Idealisten die zich aanmelden bij de verder schijnt de ambitie van de huidige VOORJAAR 2019 HET Idealenfabriek ontvangen het boek beleidsmakers niet te reiken. Daarmee VAN WILDE UTOPISCHE EERSTE THEMA VAN DE Andersland: In de voetsporen van is de band tussen utopie en politiek GEDACHTEN NAAR HET IDEALENFABRIEK IDEALENFABRIEK: DE STAD Thomas More*, ter waarde van € 24,95, welhaast volledig doorgeknipt; utopisme GEWONE LEVEN Amsterdam, Leiden en Wageningen ALS UTOPISCH IDEAAL. gratis als welkomstgeschenk (zolang de overleeft, kán nog slechts overleven in Gregory Claeys vat de discussie over www.idealenfabriek.nl Niet alleen bij utopisten heeft de stad, voorraad strekt). de marge van het politieke bestel, onder het Utopisme in het boek Andersland NIEUWS VAN ONZE BEELDHOUWERS

La création du monde

Ter gelegenheid van de start van het nieuwe project de Idealenfabriek hebben we het beeld La Création du Monde van Gerhard Lentink een prominente plaats gegeven in de ontvangsthal van de deelnemers aan de discussies in het Utopa-Weeshuis in Leiden.

We kennen Gerhard goed en dat geldt ook voor zijn oeuvre. Bredase Sint Joostacademie had verricht. Het heette Onderlinge In de collectie van Beeldengalerij Het Depot bevinden zich samenhang en varianten van de vijf platonische lichamen, en inmiddels zes beelden, en dit is dan het zevende beeld. Het bestond uit een in complexiteit oplopende reeks van zesenze- nieuwste beeld staat in Leiden maar niets belet u het daar te ventig tekeningen waarin ik de eigenschappen van regelmatige komen bewonderen. U kunt natuurlijk ook in Leiden deel- veelvlakken onderzocht door er op alle mogelijke manieren mee te nemen aan de discussies. spelen: onderling confronteren, vermenigvuldigen, doorsnijden, afknotten, uitbreiden tot sterren et cetera. De laatste tekening was Waarom verbinden wij de zeggingskracht van dit nieuwe beeld een bolvormbenadering bestaande uit 320 vlakken. Tekening no. met het idealisme en de activiteiten van de Idealenfabriek? 29 toonde wat ik zocht: het gemeenschappelijk lichaam van een Gerhard schrijft zelf over de wordingsgeschiedenis van het regelmatige doorsnijding van de twee meest complexe platonische beeld: “In dezelfde meimaand van 2010 waarin ik de laatste hand lichamen: een dodecaëder (twaalfvlak) met een icosaëder (twintig- legde aan de Madonna der dagen, ontstond het concept voor een vlak). Een icosaëder bestaat uit twintig gelijkzijdige driehoeken en nieuw beeld. Op dat moment had ik al twee jaar geen opdrachten heeft twaalf hoekpunten, een dodecaëder is opgebouwd uit twaalf meer en er werden evenmin bestaande werken aangekocht. Vanuit gelijkzijdige vijfhoeken en bezit twintig hoekpunten. Door die het door ‘helaasbrieven’ gevoede chagrijn en het idee-fixe van een kruislingse getalsovereenkomst is het gemeenschappelijk lichaam vijandige maatschappij die niet staat te wachten op jouw inbreng, weer een uiterst regelmatig veelvlak: de icosidodecaëder.” wilde ik in een nieuw werk uitdrukking geven aan het verlangen

Fragment om me klein te maken, om weg te kruipen en als het ware terug te Binnen in de wereldbol van dit beeld bevindt zich een mens- Fragment 94 keren naar de moederschoot. Ik liet mijn model daartoe poseren in beeld, een mens in foetushouding. Een mens dat zich klein 95 een foetale houding, als een ei met voetjes. Die foetusvrouw wilde maakt om geboren te worden. Dat is een beeld gelijk aan het ik beschermen met een mathematische, bolvormige baarmoeder- idee van de Idealenfabriek. De geboorte van een nieuwe mens. constructie die haar aan alle kanten omringt.” Klein in het begin maar met de kracht waaruit een nieuwe mens groeit. Zo zouden ook utopische idealen moeten zijn. Onze keus voor het nieuwe beeld werd bij ons toch door iets Klein als een kiemcel in het begin maar waaruit iets groots anders bepaald, alhoewel we ons het gevoel van de kunste- kan groeien. naar en zijn positie in de hem omringende wereld wel kunnen begrijpen. In de Idealenfabriek willen wij door het opnieuw De boodschap van iets nieuws, de boodschap van een wonder ontwikkelen van utopische idealen proberen onze leefomge- dat op de wereld komt. Zo zouden utopische idealen moeten ving, de wereld, te verbeteren en te vervolmaken. Het creëren zijn. Kleine idealen die tot iets groots kunnen leiden. Zo groots van een nieuwe wereld. Een wereld waar we van dromen maar dat we ons later afvragen hoe we ooit zonder konden. waarvan we denken dat die onmogelijk te realiseren is. Dat gevoel, die overtuiging, die missie zagen en zien wij in het beeld La Création du Monde. Wij hopen dat de uitstraling Het stramien van de wereldbol is eigenlijk zo ingewikkeld van het beeld ons inspireren en verwonderen zal, telkens als de problemen in de wereld zelf. Toch is dat stramien niet weer opnieuw. utopisch maar werkelijkheid. Gerhard Lentink: “Voor het ontwerp van die beschermconstructie ging ik te rade Loek Dijkman bij een onderzoek dat ik in het derde jaar van mijn studie aan de Voorzitter Stichting Utopa

Gerhard Lentink, Opus 36: La création du monde 2010-2011, hout, multiplex, polychromie, lakwerk,159 x 175 x 292 cm Een 'tegenbeeld' uit de keuken van Restaurant Linneaus

Licht en donker. Wit en zwart. Tegenbeeld. Ik moest meteen De chocolade – belangrijk dat deze van een goede kwaliteit is, aan witlof denken. Met witlof, ook wel Brussels lof is iets maar niet te donker – daar kochten we ook een paar repen van. geks aan de hand. Het is een variëteit van de cichorei die een vlezige wortel produceert die ’s winters “geforceerd” wordt in Hij sneed de onderkant van de witlof een stukje weg, waar- het donker. Deze penwortel vormt dan in het donker een witte, door de blaadjes loskwamen. Hij doopte de onderkant, blaadje langwerpige krop, de witlof. Hoe bijzonder is dat! voor blaadje, een centimeter of drie, in de “au bain-marie” gesmolten chocolade. De blaadjes werden op een met bakpapier De Grieken en Romeinen kenden al verschillende cultuurvor- beklede platte schaal gelegd. De schaal ging vervolgens een men van witlof zoals de andijvie, rood-en groenlof. De cichorei- half uurtje in de koeling (of het vriesvak, dat mag ook, maar wortels werden gebruikt als veevoer en later ook gebruikt in dan wat korter). gedroogde, vermalen vorm, om surrogaatkoffie van te maken. Bij toeval is ergens rond 1850, in de buurt van Brussel ontdekt Hij maakte er na de maaltijd een dessert van: een bolletje dat de in het donker bewaarde cichoreiwortels dichte kroppen vanille-ijs, met daarom heen de blaadjes witlof, als een bloem gaven: witlof of Brussels lof! gerangschikt. Toen liet hij ons proeven wat deze tegengestelde smaken bitter en zoet met elkaar konden doen. Wat een smaak- Vroeger was witlof een wintergroente, maar tegenwoordig sensatie! De bittere, knapperige, rauwe witlof en de gestolde zijn er andere teeltmethodes met water en wordt de witlof als (gesmolten) chocolade, na koeling ook krokant. Zelfs de kinde- industrieel cultuurgewas het hele jaar door geoogst. ren vonden het heerlijk. Dankzij deze mooie droom hebben wij nu een geweldig recept!

Fragment Een vriend uit Brussel – hij heeft een bedrijf met de naam Om het nog gemakkelijker te maken, hieronder vindt u het Fragment 96 Brussels Lof, echt waar! – kwam eens op bezoek en vertelde dat recept in 7 fotografische stappen. 97 hij een zeer bijzonder recept voor ons had. “Heel eenvoudig en echt heel lekker, ik heb het gedroomd ”, Eet smakelijk! legde hij uit, “witloof en chocolade, ik heb het uitgeprobeerd: Andette Hilvering echt een vondst!” Voor dit recept is nodig: Hij zou het ons laten proeven! Op naar de biologische winkel! • 2 struikjes mooie witlof Het witlofseizoen was net begonnen en we konden prachtige • 1 reep donkere chocolade (65 % cacao) Brussel lof kopen; zacht wit met een zweem van geel aan de • vanille ijs bovenkant en hier en daar een lichtgroene toets. TEKENING EN FOTOGRAFIE: ANDETTE VAN DER LEEST SOLOTENTOONSTELLING Louis Niënhuis

In het werk van Louis Niënhuis raken abstractie en figuratie elkaar en wisselen elkaar af. De gemeenschappelijke noemer in bijna al zijn werk is het materiaal waar de beelden van gemaakt zijn: hout. Niënhuis is inmiddels meer dan 35 jaar als beeldhouwer actief maar koos er, jaren geleden na zijn middelbareschooltijd, niet direct voor om kunstenaar te worden.

Fragment Fragment 98 99 Louis Niënhuis, Breaking the silence, 2007, robinia, 110 cm

Nog tot en met 10 juni 2019, locatie Villa Hinkeloord

Zijn vader had een meubelmakerbedrijf nieuwe beelden. In stukken gezaagd, klanken van uiteenlopende houtsoorten als bouwstenen voor beelden. ‘De ge- hebben Louis en zijn vrouw een aantal van het werk, van de kunstenaar die in de Achterhoek waar voornamelijk gestapeld en aangehakt confronteer ik als ze als percussie-instrument gebruikt wone man’ bestaat geheel uit gekleurde weken lesgegeven in de townships van zonder pretenties zijn fascinaties barkrukken gemaakt werden – het lag in het mechanisch bewerkte materiaal met worden. Een weerslag van deze vondsten plankjes die met deuvels verbonden zijn. Zuid-Afrika. Louis is een kunstenaar volgt, is tenslotte prachtig verbeeld in de lijn der verwachting dat hij hem zou organisch gebeeldhouwde vormen.” is te horen op een door hem geprodu- “Van blokjes naar plankjes”, verwoordt die zijn kijk op het mensbeeld op een de kleine abstracte on-nadrukkelijke opvolgen. In plaats daarvan verwerkt De beeldtaal van Niënhuis lijkt zich als ceerde CD. Niënhuis deze ontwikkeling nuchter. wel zeer bijzondere manier verbeeldt, scherf-schetsen in lindehout. Pure Niënhuis de beukenhouten balkjes uit in jaarringen te bewegen. Zo werd een Niënhuis is een kunstenaar die, waar- Louis Niënhuis is ook sociaal betrokken zowel in zijn oeuvre als in zijn kijk op poëzie in hout. zijn vaders werkplaats in zijn werk, Afrikaans gipsen beeld van net na de schijnlijk vanwege zijn technische en een begaafd docent. Vele jaren heeft de samenleving. op een manier waarin abstractie en Rijksacademietijd in de jaren tachtig achtergrond, echt plezier heeft in de hij in het gevangeniswezen lesgegeven Ook al zal zijn nieuwe beeldtaal mis- (Voor meer informatie zie Fragment figuratie complementair zijn. “Vanuit in 2012 opgevolgd door ‘In Between’. ambachtelijke kant van zijn werk. Hij aan gedetineerden. Zo heeft hij tal van schien ooit weer uitgebreid worden nummer 15) mechanisch gevormde ‘beukenpoten’ Een van de jaarringen die het oeuvre schuwt het niet om zijn beeldtaal te mensen verrijkt met een andere kijk op met een ander procedé of een andere zoals mijn vader die gebruikt voor het van Niënhuis verwijden is zijn fascina- vernieuwen. Zo experimenteert het leven en een ervaring meegegeven vormtaal, waarschijnlijk zal het hout als maken van o.a. barkrukken, ontstaan tie voor geluid. Niënhuis verzamelt de Niënhuis de laatste tijd met plankjes die ze zeer op prijs stelden. Onlangs constant element blijven. De schoonheid Louis Niënhuis, Torso, 2006, robinia, 50 cm

Fragment Fragment 100 101

Louis Niënhuis, De wachter, 1981, gepatineerd gips, 130 cm MUZIEK, FILMS EN LEZINGEN IN HET DEPOT

CONCERT VRIJDAG 7 JUNI 20.15 UUR MUZIKALE

TEGENBEELDEN Duo Bilitis: Eva Tebbe harp & Ekaterina Levental, harp en mezzosopraan

Datum: 7 juni 2019 gramma vol sprookjesachtige vertellin- ‘Les Chanson de Bilitis’ op teksten van Aanvang: 20.15 uur gen, stoere melodieën en vrolijke dan- Pierre Louys. Vooraf: Vóór het concert is sante thema’s over de universele kracht restaurant Linnaeus van de liefde: de liefde van Romeo en Duo Bilitis is winnaar van het Interna- geopend voor diner. Re- Juliette, liefde ongrijpbaar als een z tionaal Kamermuziekconcours Almere serveren noodzakelijk, waluw, liefde pril als een vroege midzo- en finalist van de International Jewish tel. 0317 467736 merochtend en natuurlijk de liefde van Music Competition. Duo Bilitis trad op Toegangsprijs: € 21,00 Eva en Ekaterina voor deze muziek die tijdens buitenlandse festivals waaron-

Fragment Locatie: Beeldengalerij Het zij met alle liefde naar u toe brengen. der The Tenth World Harp Congress, Fragment 102 Depot, Arboretumlaan 4 Van Sergei Prokofiev hoort u zijn Romeo Varna International Music Festival 103 in Wageningen et Juliette, de suite bewerkt voor twee (Bulgarije), Mosel Musik Festival Aanmelden via de website van Het Depot. harpen. Benjamin Britten is vertegen- (Duitsland/Luxemburg), Baku Interna- Daar kunt u ook zien of er nog plaatsen woordigd met 8 folksongarrangementen tional Music Festival (Azerbejian), en beschikbaar zijn. voor harp en stem. het Seduced by Harps Festival (België). In Nederland trad het duo o.m. op in In het kader van de tentoonstelling Duo Bilitis is mede door haar bijzondere het Concertgebouw te Amsterdam, het Tegenbeeld hoort u dit half jaar in een bezetting een uniek ensemble op de Grachtenfestival in Amsterdam, tijdens drietal concerten even zovele duo’s. Nederlandse podia en daarbuiten. De het Internationaal kamermuziekfestival Het laatste concert in dit drieluik wordt beide musici hebben sinds de oprichting Schiermonnikoog, Muziekgebouw aan ‘t gegeven door duo Bilitis, bestaande uit in 2004 een geheel nieuw repertoire IJ, De Doelen te Rotterdam, Vredenburg Eva Tebbe, harp, en Ekaterina Levental, gecreëerd met hun eigen arrangemen- Utrecht en op vele kamermuziekpodia harp en mezzo-sopraan. ten voor alle combinaties tussen twee door het hele land. harpen en twee stemmen, maar ook Bilitis brengt een nieuw programma door het verstrekken van compositie- en getiteld ‘Romeo et Juliette Tongue in arrangeer-opdrachten aan verschillende Cheek’. Lyriek en volksmuziekelemen- Nederlandse componisten. Het duo ver- ten verbinden de tijdgenoten Benjamin noemde zich naar Claude Debussy’s tot Britten en Sergei Prokofiev. Een pro- de verbeelding sprekende composities BIJZONDERE BEZOEKERS VAN HET DEPOT

Op een mooie najaarsdag in 2018 wordt bij een beeld op de eerste verdieping van Beeldengalerij Het Depot een college gehouden door wetenschapsfilosofe dr. Josette Jacobs. Een achttal studenten van de Wageningen Universiteit en collega’s van de leerstoelgroep Filosofie, hebben zich gegroepeerd tegenover een beeld. Van wie het is en wat het voorstelt, wordt niet uit de doeken gedaan door een tekst op de muur achter het kunstwerk. Dat is precies één van de redenenen waarom Josette Jacobs zo blij is op deze locatie een paar keer per jaar haar studenten een bijzondere ervaring te laten beleven.

Dr. Josette Jacobs geeft colleges wetenschapsfilosofie voor studenten van de WUR

Fragment Fragment 104 105

KENNIS DOET PIJN aan hun kijkopdracht beginnen vat verrast Josette Jacobs ze nog met het KIJKEN NAAR KUNST De waarnemingen en interpretaties “Doordat je mijn woorden parafraseert De Msc studenten die deze middag naar Josette samen op welke inzichten haar laten voorlezen door een student van Tijdens het voorlezen gooit ze balletjes volgen elkaar op. hoorde ik jouw interpretatie van mijn Het Depot zijn gekomen studeren in heel college is gestoeld. Ze werkt met de een gedicht van R.M. Rilke. Dit gedicht naar de studenten, die nu luisteraar en De studenten noemen: de vinger wil in woorden. Dat gebeurt niet in een nor- verschillende vakgebieden, van levens- leer van het interpreteren, hermeneu- is het door Gadamer gekozen motto van vanger tegelijk zijn. De zintuigen zijn het blok verdwijnen, het is allebei van maal gesprek” meent iemand. Iedereen middelentechnologie tot biologische tiek, van de Duitse filosoof Hans-Georg zijn boek “Waarheid en methode”. geprikkeld en Josette stelt de vraag ‘Wat hout, de één is gepolijst, het ander ruw. kijkt anders door de andere achtergrond landbouw. De studenten hebben met Gadamer. Ook hanteert ze de methode gebeurt er in dit beeld’ terwijl ze naar Een student zegt: het is speels, een die men heeft, vult een ander aan. elkaar gemeen dat ze gekozen hebben Visual Thinking Strategie (VTS), een we- Zolang je je eigen worpen vangt, is alles het kunstwerk wijst. De studenten kij- volgende: het is in balans. Het blok hout Een reproductie van het genoemde deze mos-module wetenschapsfiloso- tenschappelijke methode die ontwikkeld behendigheid en alle winst vergeefs-; ken aandachtig, een enkeling loopt naar is geaard door een ijzeren frame, stelt fresco van Michelangelo wordt voor fie voor niet-filosofen te volgen. Deze is door Philip Yenawine, director of edu- pas als je plotsklaps vanger wordt van het kunstwerk toe om er om heen te Jacobs, daarom kan de hand zweven. het beeld geplaatst. Josette Jacobs was module is er op gericht vaardigheden te cation in het MOMA in New York. Door de bal die een eeuwige medespeelster lopen en het van alle kanten te bekijken. Een student merkt op dat beide delen duidelijk voorbereid en de gelijkenis leren die zij kunnen toepassen bij hun te kijken naar een kunstwerk en het ver- je toewierp, in jouw midden, met een “Er hangt een blok hout”, “een sculptuur niet af zijn, zowel de arm als het blok. is treffend. onderzoek. volgens door gestructureerde vragen te precieze, knappe curve, met een van die van een arm reikt naar het hout” en “het Ze eindigen abrupt. Het is niet af en je “De start van wetenschap is begrip” analyseren levert deze methode nieuwe bogen uit Gods grote bruggenbouw; pas doet denken aan het fresco van Miche- maakt het in gedachten af, stelt Jacobs. WETENSCHAP stelt Jacobs bij aanvang van haar college inzichten op. “We gaan kunst inzetten dan is kunnen-vangen een vermogen,- Niet langelo”. Josette stelt vragen en vat sa- Wat viel je op en wat heb je geleerd van Wat heeft dit te maken met wetenschap, “en aan welke eisen moet dit voldoen? om dingen begrijpelijk te maken. Het van jou, van een wereld. men. “Waaraan zie je dat dit laat denken dit gesprek als wetenschapper in spé, is de volgende vraag van Jacobs. De stu- Begrijpen begint met de zintuigen, zoals motto is: Kennis doet pijn.” De aandacht aan het fresco van Michelangelo” en wil Jacobs na afloop weten. Dat er ver- denten vullen elkaar aan: door samen te bijvoorbeeld kijken.” Voor de studenten van de studenten is gevangen. Maar dan “Wat valt er nog meer te ontdekken?” schillende visies zijn, zegt een student. werken, leg je verbindingen, die er niet eerder waren. Het stellen van vragen Het verwerven van kennis doet pijn, het Bijbelse ontstaansverhaal van de in een bepaalde richting belicht ook de stelt Jacobs tot slot, die hiermee op schepping van Adam. Het beeld zou andere kanten van een onderwerp. Er is het motto van het college terugkomt. verwijzen naar het bekende gelijkna- geen goed of fout, er is eigen inbreng. Kennis vergaren is een onzeker proces mige fresco van Michelangelo. Offringa Wetenschap is ook een sociaal proces, en niet begrepen worden maakt een- laat daarmee een groot vraagstuk aan het zijn niet alleen maar data. zaam. Eenzamer dan na het overlijden de toeschouwer: schept God de mens of Jacobs studeerde filosofie in Nijmegen van een dierbare. Een wetenschapper schept de mens God? Deze informatie en promoveerde op Gadamer in Wage- wil begrijpen op de best mogelijke over het beeld staat in het beeldengidsje ningen. Ze vat zijn filosofie, die ze manier, niet voor de eeuwigheid. dat bezoekers van Het Depot kunnen combineerde met de VTS-methode, Gadamer noemt het een spel: op vrijdag aanschaffen. Sommigen prefereren het samen voor haar toehoorders. is er begrip van de materie, op maandag om onbevangen te kijken zonder deze Gadamer baseert zich op het interprete- begint de strijd en het onbegrip weer. kennis. Vermoedelijk weten weinigen ren van tekst, maar zijn theorie is ook Een studente beaamt dit hartgrondig, dat ze hiermee in de benadering van van toepassing op kunst, stelt Jacobs. “Dat maakt inderdaad eenzaam” zegt ze. Visual Thinking Strategie handelen. De eerste stap van begrip is het botsen “Vandaag hebben we geleerd iets van de van de ervaring bij het lezen van een werkelijkheid te begrijpen” zegt Jacobs. Assia Vermeulen tekst of kijken naar een kunstwerk met “We waren verbaasd en nieuwsgierig, de de vooronderstelling die we hadden. We dagelijkse wetenschappelijke praktijk. begrijpen alles op basis van bepaalde Jullie gebruikten je analytisch vermogen ideeën, daarom kwam het fresco van en je verbeelding.” Michelangelo bij sommigen op bij het “Ik had kunst en wetenschap nooit eer-

Fragment kijken naar dit beeld. We noemen dit der gecombineerd” zegt een student. Fragment 106 een anomalie, het is een beetje vreemd, “Ik leerde een stap terug te doen van 107 maar wel herkenbaar. mijn eigen perspectief”. Een ander: De tweede stap is de betekenis van de “Ik ga de kunst op de campus met an- anomalie duiden: we verdiepen ons in dere ogen bekijken”. de traditie en maken ons die eigen. Vervolgens vragen we ons af wat de VINGERWIJZING betekenis nu is. Het kunstwerk dat Josette Jacobs voor De derde stap noemt Gadamer horizon- dit college uitkoos is ‘Vingerwijzing’ versmelting. We brengen twee of meer van Gerrit Offringa, van hout en metaal, wetenschappelijke partijen bij elkaar. uit 1997. Het is een verwijzing naar CHARLES DESPIAU Charles Despiau (1874-1946) wordt met Rodin, Bourdelle en Maillol gerekend tot de voorhoede van de moderne Franse beeldhouwkunst die tussen 1900 en 1950 de westerse wereld heeft veroverd. Met Maillol werd Despiau, intussen niet meer onder invloed van Rodin, NIEUWS UIT DE WINKEL voorstander van een nieuwe strakheid en rust in de plastiek. Zijn stijl, een gevoelig realisme, klassiek van opvatting, inspireerde de Nederlandse beeldhouwers Eja Siepman van den Berg en Charlotte van Beeldengalerij Het Depot van Pallandt. In dit boek wordt de levensloop en artistieke ontwikkeling van Despiau geschetst en wordt de beeldhouwer in zijn tijd geplaatst. Het bevat bovendien een serie zwart/wit foto’s van zijn beelden en Assia Vermeulen portretten, atelierfoto’s en een aantal tekeningen. Dit keer richten we in deze rubriek de aandacht op een aantal CHARLES DESPIAU SCULPTEUR MAL-AIMÉ eigen uitgaven van Het Depot. Ter gelegenheid van de tentoon- DIVERSE AUTEURS UITGEVERIJ WAANDERS € 19,95 LOEK DIJKMAN, 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN stelling Tegenbeeld werd het memoryspel Tegenbeelden van In 2013 verscheen het boek 50 jaar anders ondernemen van Loek Beeldengalerij Het Depot ontwikkeld. U leest er meer over op Dijkman, de voorzitter van Stichting Utopa en van Stichting Het pagina 32 in deze editie van Fragment. Depot. Het boek is inmiddels uitverkocht en de tweede, aangevulde druk is via de boekhandel en ook in de winkel van Beeldengalerij

Wie het boek van Loek Dijkman Loek Dijkman Het Depot verkrijgbaar. In het boek is eenleest maakt inleiding kennis met een ide- opgenomenNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ON- alist, een filantroop, een utopist. DERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ON DER-

Hij leest dat waarde niet gaat Loek Dijkman over geld. Dat voldoening niet NEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAARiee ANDERS ON- van Jan Terlouw die in 2013 het eerste exemplaarsynoniem is met rijk worden. Dat in ontvangstDERNEMEN nam. 50 JAAR ANDERS ONDERNEMENtopiche 50 JAAR ANDERS succes te vaak gelijk wordt gesteld ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR AN- met financieel succes. En zo’n DERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMENidealen 50 JAAR lezer zou tot de conclusie kunnen ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 Ook zijn een aantal recensies en kritiekenkomen datopgenomen. Loek Dijkman een HERZIENE DRUK goedbedoelende, wereldvreemde, JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN van iedere realiteitszin verstoken 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNE- EJA SIEPMAN VAN DEN BERG hemelbestormer is. Die conclusie MEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ON- deugt niet. Het mooie van Loek Dijkmans leven en van het DERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS boek is dat hij aan zijn filantropische en utopistische idealen niet alleen 50 jaar trouw is gebleven, hij is er succesvol mee ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR AN- geweest. Hij heeft laten zien dat het kan. DERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR Aan het slot van de driedelige serie over Eja Siepman van den Dit boek is een filosofische en sociale visieJan Terlouw op ondernemen. ANDERSEr wor- ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN Dijkmans boek raakt bij mij een snaar. Hij spreekt vanuit zijn 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNE- Berg zetten we de beschikbare uitgaven over haar op een rijtje. En den kanttekeningen geplaatst bij het kapitalistischevisie en ervaringen. Hij onderbouwt en verstevigt model. zijn verhaal Bij de met cijfers en kennis van diverse experts. Maar de echte MEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDER- waarde van het boek voor mij is dat hij bouwstenen levert aan NEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ON- de vraag naar het nieuwe wij. Of te wel: hoe leven we in de ja- DERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ren die komen zó met elkaar samen, dat we met succes omgaan

natuurlijk mag in het kader van het artikel over de winkel waarin geldende opvattingen over bijvoorbeeld de ‘markt’ en ‘eigenbelang’,ONDERNEMEN 50 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR OND met de vele uitdagingen waar we voor staan.

ERNEMENJAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS Jeroen Hartel ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR AN- de beeldhouwer Despiau genoemd wordt zijn boek, waarin onder kunnen vragen gesteld worden die de gangbareLoek Dijkman heeft zich ookinterpretatie uitgesproken voor een kortere DERSvan ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR werkweek (32 uur) om een herverdeling van werk te realiseren. ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 Volledige werkgelegenheid is een mythe volgens hem. In zijn visie heeft een onvoorwaardelijk basisinkomen ook een pro- JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN andere het beeld van zijn muze Assia Granatouroff is opgenomen, deze begrippen ter discussie stellen. Datminente geldt plaats. Het leidt ook volgens Dijkman voor tot een beteugeling de functie50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNE- van de consumptiedrang en leidt tot betere verdeling van werk. MEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ON- Een dergelijke visie te horen uit de mond van een ondernemer DERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS is heel uitzonderlijk, maar getuigt wel van een “verlichte” ONDERNEMEN 50 50JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR AN- niet ontbreken. van de onderneming en het ondernemenondernemer. zelf. Op de belangenverdeDERS ONDERNEMEN- 50JAAR JAAR ANDERS ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR Ir. R.Thelosen, Fontys Hogeschool Eindhoven ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 Wijze baas - Het is een illusie om te denken dat we ooit nog JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN ling tussen aandeelhouders en medewerkersvolledige werkgelegenheid valt krijgen. veel af te dingen.50 JAAR ANDERS ONDERNEMENONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDERNE- De Bibliotheek NOBB MEN 50 JAAR ANDERS ONDERNEMEN 50 JAAR ANDERS ONDER- NEMEN 50 JAAR ANDERS Beeldengalerij Het Depot ging in 2004 van start in Villa Hinkeloord Binnen ondernemingen dient de sociale verantwoordelijkheid voor Verdeling van inkomen, bezit en tijd De Topa Groep en de Stichting Utopa

Fragment met een expositie van Eja Siepman van den Berg. In 2011 kreeg de medewerkers, de loyaliteit, een belangrijke rol 9te789491 spelen.196560 Een Fragment 108 zij in dit gebouw een permanente tentoonstelling. Over haar werk onderneming heeft een grotere verantwoordelijkheid dan winst en 109 zijn diverse catalogi geschreven, waarvan er drie leverbaar zijn banen alleen. ‘50 JAAR ANDERS en in de winkel van Het Depot te koop. In zijn voorwoord uit de EJA SIEPMAN VAN DEN BERG ONDERNEMEN’. SOFTCOVER NEDERLANDSTALIG catalogus die uit kwam bij de opening van de permanente tentoon- Ook de verdeling van bezit, inkomen en werk wordt ter sprake VERDELING VAN INKOMEN, TEKST HUUB MOUS EN BIEKE stelling schreef Loek Dijkman, voorzitter van Stichting Het Depot: gebracht. Deze verdeling is al decennia een onopgelost probleem. BEZIT EN TIJD. VAN DER MARK DE TOPA GROEP EN DE “Eja Siepman van den Berg heeft een bijzondere plaats binnen de FOTOGRAFIE JOHN STOEL €19,95 De nagestreefde oplossing van volledige werkgelegenheid wil maar STICHTING UTOPA. beeldhouwwereld, niet alleen in Nederland maar ook daarbuiten. niet lukken. De werkgelegenheid wordt onder andere bepaald door NIEUWE TWEEDE DRUK EJA SIEPMAN VAN DEN BERG IDEM ENGELSTALIG €19,95 Zij heeft een verbinding gelegd tussen verschillende stromingen in ons bezit, inkomen en de soorten banen die beschikbaar zijn. De 224 PAGINA'S HARDCOVER NEDERLANDSTALIG – NAAST DEZE UITGAVEN ZIJN de beeldhouwkunst. Haar werk is wel en niet figuratief, wel en niet ontwikkelingen van inkomens en bezit in de laatste twintig, dertig 14 X 21,5 CM TEKST HUUB MOUS, FOTOGRAFIE DUITS- EN FRANSTALIGE BIJLAGEN INTEGRAAL GEBONDEN ANGÈLE ETOUNDI ESSAMBA € 35,00 abstract. Het is figuratief met een reductie en abstract met een BESCHIKBAAR. jaar en de gevolgen daarvan op sociaal-maatschappelijk terrein, NEDERLANDS toevoeging. Haar beelden vertellen hun eigen verhaal. Een verhaal binnen het kader van onze Nederlandse waarden en tradities, ISBN: 9789491196560 van wonderlijke rust en wonderlijke schoonheid.” worden uitvoerig behandeld. € 19,95 Tot besluit zijn een aantal beschouwingen over sociaal-politieke zaken opgenomen die in de belangstelling staan en die onze toekomst in belangrijke mate zullen bepalen. Van het boek is een Engelse versie op de site van Stichting Utopa gratis te downloaden. HET DEPOT TEGENBEELDSPEL Geïnspireerd door de tentoonstelling Tegenbeeld hebben wij een nieuw memory-spel gemaakt dat in de winkel voor € 5,- te koop is.

Het spel bestaat uit 2 x 29 kaartjes waarop telkens twee ‘tegenbeelden’ uit de collectie van Beeldengalerij Het Depot staan

Fragment afgebeeld. Deze 58 beelden staan ook op de tentoonstelling Fragment 110 Tegenbeeld die loopt van 7 april tot en met 22 september van 111 dit jaar. Op pagina 32 en verder in dit nummer schrijft Johan Luijmes over een aantal beelden van de tentoonstelling én van het spel. Overeenkomsten en verschillen die met de tegenbeelden in het spel van doen hebben.

Wellicht overbodig, maar voor alle duidelijkheid: 58 kaartjes liggen omgekeerd op tafel, 29 verschillende kaartjes in duplo. Elke speler mag telkens twee kaartjes omdraaien. Wanneer de beide kaartjes gelijk aan elkaar zijn, mag hij de beide kaartjes behouden. Zijn de kaartjes niet gelijk, dan worden ze weer ‘dicht’ teruggelegd op dezelfde plek. Het gaat erom dat je ont- houdt waar de verschillende afbeeldingen liggen. De winnaar is diegene die de meeste kaartjes-stellen aan het eind van het HET DEPOT spel heeft verzameld. TEGENBEELDSPEL € 5,00 Train uw geheugen en geniet van de collectie van Beeldengalerij Het Depot. Telkens weer anders, telkens weer inspirerend. Veel plezier! BEELDENGALERIJ HET DEPOT

STICHTING HET DEPOT • Het uitgeven van monografieën van beeldhouwers OPENINGSTIJDEN BEELDENGALERIJ HET DEPOT Niet toegestaan: Het Depot biedt beeldhouwers een opstap of een steuntje in de • Het verstrekken van beurzen aan beeldhouwers Beeldengalerij Het Depot is geopend van donderdag tot en • Honden of andere huisdieren, met uitzondering van rug waar dat nodig of wenselijk is, zodat ze zich beter kunnen • Het uitgeven van het tijdschrift Fragment met zondag, van 11.00 tot 17.00 uur. Tevens is Beeldengalerij blinden geleidehonden, in de vestigingen van Het Depot ontplooien. Het Depot wil een podium voor beeldhouwers zijn. • Kinderatelier Villa Vleermuis: educatieve programma’s over Het Depot geopend op eerste en tweede Paasdag, op Hemel- en in de arboreta. Juist omdat het om mensen gaat, heeft Het Depot gekozen voor beeldhouwkunst en natuur vaartsdag en op eerste en tweede Pinksterdag. Gesloten op • Roken in alle vestigingen van Het Depot. sculpturen van torsen en fragmenten als hoofdthema. De tors • Restaurant Linnaeus, gevestigd in Beeldengalerij Het Depot Koningsdag en op 5 mei. Rond kerst is Beeldengalerij Het • Gebruik van mobiele telefoon. is een bij uitstek menselijke figuur en laat ruimte voor fantasie. • Tentoonstellingen over Arboretum De Dreijen en Arboretum Depot een aantal dagen gesloten. Raadpleeg onze website. • Het nuttigen van zelf meegebrachte consumpties. Hinkeloord • Fotograferen voor commercieel gebruik. Het Depot richt zich niet alleen tot het museum- en galerie- OPENINGSTIJDEN ARBORETA publiek, maar ook tot andere publieksgroepen die we met LOCATIES Arboretum De Dreijen (ingangen aan de Arboretumlaan 4 FRAGMENT de beelden in Het Depot een plezier kunnen doen. Daarbij is Beeldengalerij Het Depot is gevestigd op drie locaties, met en tegenover Villa Hinkeloord) en Arboretum Hinkeloord Fragment is een uitgave van Het Depot voor haar bezoekers. het niet uitsluitend van belang of dat publiek koopkrachtig elkaar verbonden door Arboretum De Dreijen en Arboretum (ingang bij Villa Hinkeloord) zijn dagelijks geopend van Wanneer u bij uw bezoek aan Het Depot uw contactgegevens is. Juist ook mensen die niet zo gemakkelijk of niet zo Hinkeloord. Ook deze arboreta horen bij Het Depot. 10.00 tot 17.00 uur. opgeeft en ons meest recente nummer van Fragment koopt, dikwijls naar kunst kunnen of komen kijken, zijn van harte krijgt u toekomstige nummers van Fragment gratis toege- welkom. Kinderen, studenten, blinden, ouderen en mensen Beeldengalerij Het Depot RONDLEIDINGEN EN GROEPSBEZOEKEN zonden. Losse nummers € 7,75. met een beperking. Arboretumlaan 4, 6703 BD Wageningen Rondleidingen worden gegeven op donderdag en vrijdag om • Wisselende tentoonstellingen 11.30 en 14.30 uur, duur circa 60 minuten. Op zaterdag en WINKEL & UITGAVEN VAN HET DEPOT Het Depot is van mensen voor mensen. Het biedt binnen een • Tentoonstellingen over de arboreta zondag is er om 14.00 uur een rondleiding. De maximale Bij verschillende artikelen in Fragment ziet u een afbeelding museale omgeving, op meerdere locaties, wisselende tentoon- • Lezingen en symposia groepsgrootte is 20 personen voor Beeldengalerij Het Depot van een catalogus, een monografie of een andere uitgave van stellingen over hedendaagse beeldhouwkunst. Het geheel ligt • Winkel en 15 personen voor Villa Hinkeloord. Beeldengalerij Het Depot. U kunt deze uitgaven in de winkel binnen de arboreta De Dreijen en Hinkeloord. Volop natuur, • Restaurant Linnaeus De rondleiding door Arboretum De Dreijen vindt plaats van Het Depot verkrijgen. Indien u een uitgave per post wilt volop fascinerende architectuur en ons restaurant Linnaeus op donderdag in de even weken van het jaar, van 13.30 tot bestellen kunt u een e-mail sturen naar [email protected]. met volop groentespecialiteiten. Voor schoolkinderen is er Villa Hinkeloord 15.00 uur. Hierbij is plaats voor maximaal 15 personen. U ontvangt dan verdere instructies rondom de betaling en por- educatie op het gebied van kunst en natuur in Villa Vleermuis. Generaal Foulkesweg 64, 6703 BV Wageningen Rondleidingen voor blinden, slechtzienden, rolstoelgebruikers tokosten. Nadat het totaalbedrag is ontvangen wordt het boek Meer informatie voor scholen is beschikbaar op onze website. • Permanente tentoonstelling van het werk van Eja Siepman en mensen met lichte dementie, zijn in groepjes van maxi- naar het adres van de overschrijving toegestuurd. Op onze van den Berg maal vier personen mogelijk op donderdag en vrijdag om website vindt u bij alle titels de nodige gegevens, zoals ISBN en ACTIVITEITEN • Wisselende solotentoonstellingen 11.30 uur. Per persoon is één begeleider en/of blindengeleide- prijs. Zie www.hetdepot.nl. Stichting Het Depot ontwikkelt onder meer de volgende hond toegestaan. Het rekeningnummer is NL24INGB0653347065 (ten name van activiteiten: Kinderatelier Villa Vleermuis Het Depot, Wageningen). Vergeet u niet bij de betaling de titel • Tentoonstellingen van hedendaagse beeldhouwkunst van Arboretumlaan 4, 6703 BD Wageningen De kosten voor alle rondleidingen bedragen € 5,- per persoon. of het artikelnummer en uw adresgegevens te vermelden! torsen en fragmenten • Educatiecentrum voor beeldhouwkunst en natuur Individueel aanmelden voor een rondleiding is ook mogelijk.

Fragment • Permanente tentoonstelling van het werk van Eja Siepman • Alleen geopend voor scholen, na overleg Reserveren voor een rondleiding of een groepsbezoek per RESTAURANT LINNAEUS Fragment 112 van den Berg, Villa Hinkeloord telefoon of e-mail is noodzakelijk. Dit geldt voor Beeldengalerij Restaurant Linnaeus, het restaurant van Beeldengalerij Het 113 • Educatieve rondleidingen CONTACT Het Depot, Villa Hinkeloord, Restaurant Linnaeus en Arbore- Depot, is een eerlijke keuken in een heerlijke omgeving. Kunst, • Lezingen en symposia T 0031 (0)317 467 720 tum De Dreijen. natuur en gastronomie zijn op één plek binnen handbereik. • Het aankopen van werk van hedendaagse beeldhouwers F 0031 (0)317 467 738 Alle verdere informatie over openingstijden en reserveringen • Het geven van opdrachten aan beeldhouwers E [email protected] HUISREGELS voor Restaurant Linnaeus vindt u op onze website onder de I www.hetdepot.nl Jassen en tassen dient u op te bergen in onze garderobe of in knop 'Bezoekersinformatie' en daaronder 'Restaurant'. een kluisje.

A12 Ede / Utrecht 1 2 1 Beeldengalerij Het Depot / Parkeerplaats hoofdingang Arboretumlaan 4 N781 Diedenweg 2 Het Depot locatie Kinderatelier Villa Vleermuis Arboretumlaan 4 Lawickse Allee Ritzema Bosweg N225 3 Het Depot locatie Villa Hinkeloord Rhenen N225 Arnhem A50 3 4 Generaal Foulkesweg 64 2 1 5 4 Arboretum De Dreijen Arboretumlaan Ingangen Arboretumlaan 4 en tegenover Villa Hinkeloord 4 Dreijenlaan

Parkeerplaats Dreijenlaan Generaal Foulkesweg 3 STICHTING UTOPA

De Stichting Utopa ontleent haar naam aan de Topa-Groep. in de schaduw. De stichting stelt zich ten doel een bijdrage te Een groep ondernemingen die werkzaam is op het gebied leveren aan het compenseren van deze onevenwichtigheden. van transportverpakken, met accenten op handel, productie, Omdat de waarden die de samenleving benadrukt aan perio- technologie, onderzoek en nascholing. dieke veranderingen onderhevig zijn, actualiseert de stichting haar aandachtsgebieden voortdurend. De geschiedenis leert De stichting werd in 1988 opgericht en bezit vanaf dat jaar alle dat bij het nemen van beslissingen economische argumenten aandelen van de Topa-Groep. De inkomsten van de stichting vaak de doorslag geven. Achteraf blijkt dat die argumenten bestaan onder andere uit de dividenden die de stichting op soms eenzijdig, discutabel of zelfs onjuist zijn. De stichting wil dit aandelenbezit ontvangt. Hoezeer de Stichting Utopa en de met de haar ter beschikking staande middelen deze eenzijdige Topa-Groep door de eigendomsverhouding ook met elkaar zijn waardenbeoordeling enigszins compenseren en als katalysator verbonden, de commerciële zeggenschap over de Topa-Groep fungeren in een beoogd veranderingsproces. Tegelijkertijd wil berust niet bij de stichting. De samenhang tussen de Stichting de stichting de betrekkelijkheid van ons tegenwoordige bestel Utopa en de Topa-Groep is als bij een munt: twee zijden die benadrukken zonder direct een beter (utopisch) alternatief elkaar niet zien maar toch bij elkaar horen. Twee verschillende voorhanden te hebben. gezichten die samen een eenheid vormen. Een utopie Een visie De naam van de Stichting Utopa past wonderwel binnen de De belangrijkste beweegreden van de toenmalige eigenaar van Topa-Groep. Deze naam roept natuurlijk ook associaties op de Topa-Groep, Loek Dijkman, om zijn bezit in de Stichting met Utopia, het in 1516 door Thomas More gepubliceerde boek Utopa onder te brengen was zijn visie dat de onderneming waarin hij een volmaakt gelukkige staat beschreef. een rol in haar omgeving vervult die verder gaat dan het ver- Een utopie...... Na Thomas More volgden er nog vele utopisten, schaffen van werk en het maken van winst. De gedachte hierbij ook in Nederland. Ondanks de verschillen van inhoud hadden is dat de onderneming haar “overwinst” niet aan aandeel- alle utopieën door de eeuwen heen betrekking op de relatie houders uitkeert maar aan haar omgeving waaraan zij haar van de mens tot zijn omgeving, op de verhouding van mens tot bestaansrecht ontleent. De winst wordt aangewend voor het mens, van de mens tot de natuur en van de mens tot zijn werk. algemeen nut (ANBI). In het perspectief van deze verhoudingen is de Stichting Utopa werkzaam waarbij het historisch besef steeds een terugkerend

Fragment De geschiedenis herhaalt zich element is. Binnen verschillende aandachtsgebieden kiest de Fragment 114 De constructie om het vermogen van een onderneming in stichting voortdurend segmenten die extra aandacht en onder- 115 een stichting onder te brengen en ook het idee dat er aan ten steuning behoeven. Waar mogelijk ondersteunt de stichting grondslag ligt, is niet nieuw. Al in 1889 richtte Ernst Abbe in educatieve activiteiten die een verband hebben met de geselec- Duitsland in Jena de Carl Zeiss Stiftung op. Voor Abbe gold teerde aandachtsgebieden. zijn persoonlijke overtuiging dat “ondernemingseigendom aan strengere ethische maatstaven dient te voldoen en als Stichting Utopa, Leiden openbaar goed wordt behandeld, voor zover dat uitgaat boven www.stichtingutopa.nl de maatstaf van een passend loon voor werk”. In ons eigen www.idealenfabriek.nl land bestonden rond 1900 utopische bewegingen rond Frederik van Eeden en Nescio. Bij de Van Leer-Groep, eveneens een ver- Beeldengalerij Het Depot, Wageningen pakkingsbedrijf, werd in 1972 het ondernemingsvermogen ten www.hetdepot.nl behoeve van ideële doeleinden in een stichting ondergebracht. Orgelpark, Amsterdam Statutaire doelstelling www.orgelpark.nl De statutaire doelstelling van de Stichting Utopa is: Het actualiseren en stimuleren van creatieve talenten van men- Utopa Weeshuis Kinderrechtenhuis, Leiden sen, daar waar de aanleg van enkelingen, om welke reden www.utopa-weeshuis.nl dan ook, geen kans krijgt. Onze samenleving legt zwaar de nadruk op bepaalde waarden, maar plaatst daardoor andere

8 717825 034166