Paolo VI, Il Concilio Vaticano II, Il Governo Della Chiesa 6 Il

EmmausA JOURNAL OF PHILOSOPHICAL, THEOLOGICAL, AND HUMANISTIC STUDIES

Paolo VI, il Concilio Vaticano II, il Governo della Chiesa 6

Il-Kostituzzjoni Dommatika tal-Konċilju Vatikan II dwar ir-Rivelazzjoni Divina, Dei Verbum, u l-iżviluppi tagħha fil-Knisja f’Malta sal-2006 31

Sexual Informed Consent in Adolescence Psychological and Ethical Implications 55

Il-Maġisteru Miktub ta' Mons. Nikol Ġ, Cauchi dwar iż-Żgħażagħ 77

Każ Morali: L-edukazzjoni sesswali 161

Sacred Heart Seminary Gozo - Malta

Academic Year 2017 - 2018

1 Emmausa journal of philosophical, theological, and humanistic studies, published by the Sacred Heart Seminary - Gozo - Malta. Founded 1999

No. 18 (Academic Year 2017-2018) ISSN 1563-0137

Editorial Board: Major Seminary Academic Council (Anton Borg, Ignatius Borg, Richard-Nazzareno Farrugia, George Frendo, Gabriel Gauci, Mario Mercieca, Joseph Sultana)

All correspondence to be addressed to:

The Editor Emmaus Sacred Heart Seminary Victoria–Gozo VCT 2042 MALTA.

Printed by Gozo Press • Gozo–Malta © Sacred Heart Seminary, Gozo–Malta 2018

2 Card. Pietro Parolin

PAOLO VI, IL CONCILIO VATICANO II, IL GOVERNO DELLA CHIESA*

1. Premessa: Papa Paolo VI, l’amore a Cristo, l’amore alla Chiesa, l’amore per la verità e la passione per l’uomo

A titolo di premessa, vorrei richiamare brevemente alcuni grandi ideali che hanno ispirato la vita e gli insegnamenti di Papa Paolo VI: l’amore a Cristo, l’amore alla Chiesa, l’amore per la verità e la passione per l’uomo.

Per quanto concerne l’amore a Cristo, mi rifaccio al discorso di Papa Francesco ai partecipanti al pellegrinaggio della Diocesi di Brescia, il 22 giugno 2013, in cui ricordava che il Beato Paolo VI ha saputo testimoniare la fede in Gesù Cristo in anni difficili. Diceva: «Risuona ancora, più viva che mai, la sua invocazione: ‘Tu ci sei necessario o Cristo!’ Sì, Gesù è più che mai necessario all’uomo d’oggi, al mondo di oggi, perché nei deserti della città secolare Lui ci parla di Dio, ci rivela il suo volto. L’amore totale a Cristo emerge in tutta la vita di Montini, anche nella scelta del nome come Papa [...] Un profondo amore a Cristo non per possederlo, ma per annunciarlo. Ricordiamo le sue appassionate parole a Manila: ‘Cristo! Sì, io sento la necessità di annunciarlo, non posso tacerlo!’1».

* This is the text of a lecture given by the author at a study conference, organized by the Università degli studi Roma Tre, Rome, on the 8th of November 2017 entitled “A 50 anni dalla Populorum Progressio. Paolo VI, il Papa della modernità. Giustizia tra i popoli e l’amore per l’Italia”. This article is being published with the consent of the author. 1 L’Osservatore Romano, 22 giugno 2013.

Emmaus 18 (2017-2018) • 3 L’amore alla Chiesa, poi. Basti leggere alcuni passaggi dello stupendo «Pensiero alla morte», in cui scrive: «Prego pertanto il Signore che mi dia la grazia di fare della mia prossima morte dono d’amore alla Chiesa. Potrei dire che sempre l’ho amata; fu il suo amore che mi trasse fuori dal mio gretto e selvatico egoismo e mi avviò al suo servizio; e che per essa, non per altro, mi pare d’aver vissuto. Ma vorrei che la Chiesa lo sapesse; e che io avessi la forza di dirglielo, come una confidenza del cuore, che solo all’estremo momento della vita si ha il coraggio di fare. Vorrei finalmente comprenderla tutta nella sua storia, nel suo disegno divino, nel suo destino finale, nella sua complessa, totale e unitaria composizione, nella sua umana e imperfetta consistenza, nelle sue sciagure e nelle sue sofferenze, nelle debolezze e nelle miserie dei suoi figli, nei suoi aspetti meno simpatici, e nel suo sforzo perenne di fedeltà, di amore, di perfezione e di carità. Corpo mistico di Cristo»2.

L’amore per la verità emerge già in alcune note, intitolate «Spiritus Veritatis», stilate nel 1931 da Giovanni Battista Montini, allora Assistente Ecclesiastico Nazionale della Federazione Universitaria Cattolica Italiana (FUCI), sulla formazione spirituale dei giovani: «Voglio che la mia vita sia una testimonianza alla verità per imitare così Gesù Cristo, come a me si conviene (Gv. 18,17). Amerò innanzitutto la verità confidatami da Dio, chiedendo a lui la grazia di difenderla, senza esitazioni, restrizioni, compromessi, e di professarla, scevra da esibizioni, con pura libertà e cordialità di spirito, e di mostrarmi sempre coerente, nel pensiero, nella parola, nell’azione»3.

Infine, quanto alla passione per l’uomo, oserei definire Paolo VI un «uomo umano». Un uomo umano in senso autobiografico, innanzitutto. La sua umanità era intensa, vivissima, capace di conquistare. Ogni incontro con lui, anche breve, era un’esperienza che lasciava un solco sull’anima. Di sé stesso affermava che il suo cuore era come un «sismografo», nel quale si ripercuotono

2 L’Osservatore Romano, 9 agosto 1979. 3 Prosegue il giovane Montini: «Ma gli altri non si accorgano facilmente di questa interiore offerta alla verità, e solo d’avvedano che i miei rapporti con essi sono sempre improntati ad una grande umiltà, ad una grande bontà». Il testo di Spiritus Veritatis, conservato in originale in AI, Fondo Paolo VI, è pubblicato in G. B. Montini, Scritti fucini (1925-1933), Istituto Paolo VI, Studium, Brescia, Roma, p. 538-539.

4 tutte le vibrazioni dell’umana passione. Un uomo umano perché ha cercato il senso dell’uomo. Egli ha dimostrato che cosa significhi avere «l’ansia per l’uomo» per dirla con Romano Guardini. Un uomo umano perché ha difeso l’uomo, coraggiosamente, mostrando preoccupazione e cura per l’uomo (al singolare e al plurale). L’amore per l’uomo lo rendeva instancabile per la giustizia, la pace e il progresso. È stato l’avvocato dei popoli della fame.4

All’interno di questa passione per l’uomo, pare importante sottolineare che Papa Montini si caratterizzava per una visione matura della storia, del suo flusso, del modo d’intervenire per influenzarla, cambiarla, farla andare al meglio, e vedervi quasi tracciata una distinzione tra superfluo e necessario, effimero e stabile, lettura dell’oggi e lungimiranza per il futuro.

Troveremo spesso, nella vita di Paolo VI e nella sua azione di governo della Chiesa, questo intreccio di livelli, che opera nella contingenza del quotidiano per costruire le basi della crescita personale e comunitaria.

Con questo dono di lettura della storia, già divenuto Arcivescovo di Milano, egli affronta il tema della modernità e del rapporto tra fede e ragione. Guarda all’uomo che ha vissuto le tragedie e le sofferenze dei totalitarismi e che vuole costruire, nel secondo dopoguerra, una nuova società, con idealità, ottimismo e forza interiore. Tuttavia vive un tormento interiore, che potremmo definire con le parole di Martin Heidegger come uno «spaesamento»: «L’uomo moderno è un ‘disorbitato’, perché ha perso il suo vero orientamento, che consiste nel guardare verso il cielo»; egli «è simile a colui che è uscito di casa ed ha perduto la chiave per rientrarvi»5.

Di qui la sfida – che è tuttora in corso – per ricostruire il rapporto tra fede e ragione: «L’uomo moderno dovrà ritornare capace di colloquiare umilmente e regalmente con Dio»6. Umilmente e regalmente: leggiamo con attenzione queste parole perché da esse si sprigiona tutta la dignità dell’uomo, che deve

4 Cfr. M. G. Masciarelli, Paolo VI, uomo di Dio e uomo dell’uomo, SettimanaNews, 5 agosto 2017. 5 Discorsi e scritti milanesi (1954-1963), cit., p. 4152, 4691. 6 Ivi, p. 5018.

5 tornare ad avere fiducia in sé stesso, utilizzando il dono della ragione, che rende intelligibili le opere del creato e illumin al’itinerario che deve percorrere.

Giovanni Battista Montini è stato scrittore raffinato ed ha sempre cercato di andare oltre la superficie, ha saputo guardare all’interiorità degli uomini, offrendo speranza e fiducia in Dio e scrutando le difficoltà e le ansie dei tempi moderni. Con felice intuizione, la sua lettura della modernità si è collocata in un’ottica «esistenziale», cioè con attenzione ai passaggi interiori non percepibili da culture e ideologie autoritarie o effimere.

Per questa sensibilità verso l’interiorità, l’amore per la Chiesa si trasforma in amore per l’uomo, per le esigenze della sua ragione, fino ad anticipare un tema che sarà consueto nel magistero dei suoi successori, una singolare richiesta di perdono rivolta a coloro che si allontanano dalla comunità ecclesiale. In questo suo chiedere perdono c’è tanta passione, che da sola cancellerebbe lo stereotipo d’un Paolo VI incerto e d’animo sofferente. La sofferenza in Giovanni Battista Montini c’è, ma nasce dalla lettura dell’uomo moderno e si trasforma in azione e spirito missionario per riaccostare l’uomo alle fonti della conoscenza e della fede: «Quanta pena, quanta attesa per chi ama i lontani, come figli lontani! Perché questo fratello è lontano? Perché non è stato abbastanza amato? Ebbene, se è così, fratelli lontani, perdonateci. Se non vi abbiamo compreso, se vi abbiamo troppo facilmente respinti, se non ci siamo curati di voi, se non siamo stati bravi maestri di spirito e medici delle anime, se non siamo stati capaci di parlarvi di Dio come si doveva, se vi abbiamo trattati con l’ironia, con il dileggio, con la polemica, oggi vi chiediamo perdono. Ma ascoltateci»7.

Poiché stiamo celebrando Paolo VI in questo significativo Convegno che prende lo spunto dalla grande Enciclica Populorum Progressio del 1967, possiamo evocare le parole che il Papa pronunciò in un quartiere emarginato di Manila di fronte a una folla di poveri: «Io sento l’obbligo di professare, qui più che altrove, i ‘diritti dell’uomo’, per voi e per tutti i poveri del mondo. E vi devo anche ricordare, in virtù del mio ministero apostolico, che, oltre il pane materiale, oltre il benessere temporale, a cui legittimamente aspirate, e

7 Ivi, 1753.

6 al cui raggiungimento tutti devono essere solidali, voi siete creati per un bene superiore, per un ‘regno dei cieli’» 8.

2. Il Vaticano II, un Concilio pastorale a servizio dell’umanità

Quando Giovanni XXIII annuncia nel 1959 l’apertura del Concilio Ecumenico Vaticano II, l’allora Arcivescovo di Milano individua l’orizzonte ideale e programmatico che caratterizzerà i suoi lavori. Egli li seguirà anche dopo l’elezione a Pontefice nel 1963, trovandosi a guidare l’assise dell’episcopato mondiale e portandola a termine9. Per Giovanni Battista Montini, il Concilio offrirà «alla Chiesa lo specchio in cui conoscersi e contemplarsi»10; esso deve essere il luogo della pastoralità, nel quale la Chiesa si misura con la modernità e dal quale riceverà «nuova coscienza, nuova energia, nuovo impegno, nuova carità»11. Se leggiamo bene queste parole, alla luce dei lavori conciliari, scorgiamo in esse una prospettiva non equivoca12. La Chiesa vuole presentarsi e offrirsi al mondo come soggetto capace di leggere i suoi problemi, pronto ad avvicinare l’uomo di oggi, comprenderlo e dialogare con lui sui temi relativi alle sue esigenze umane e materiali e al suo destino ultraterreno. Con il Concilio, essa vuole mostrarsi, secondo le intuizioni di Giovanni XXIII come «madre e maestra di tutte le genti», come artefice e promotrice di una vera «pace su tutta la terra»13. Nel suo testamento Paolo VI lasciava scritto: «Sul

8 In Insegnamenti di Paolo VI, Città del Vaticano, 1970, VIII, p. 1241. 9 E. Malnati, Paolo VI e il Concilio, Casale Monferrato, 2006; V. Carbone, Il Concilio Vaticano II. Preparazione della Chiesa al Terzo Millennio, Città del Vaticano,1998. 10 Discorsi e scritti milanesi, cit., p. 4920-4927. 11 Ibidem. 12 Cfr. Aa. Vv., Giovanni Battista Montini Arcivescovo di Milano e il Concilio ecumenico Vaticano II. Preparazione e primo periodo. Colloquio internazionale di Studio (Milano 23-24-25 settembre 1983), Brescia-Roma 1985. 13 Si rinvia alle due fondamentali Encicliche di Giovanni XXIII, la Mater et Magistra, del 1961, la Pacem in terris, del 1963, con le quali la Chiesa si propone come strumento di avvicinamento tra i popoli e di dialogo tra tutti gli uomini, due dei grandi temi discussi e posti al centro del Concilio Vaticano II e della azione post-conciliare della Chiesa.

7 mondo: non si creda di giovargli assumendone i pensieri, i costumi, i gusti, ma studiandolo, amandolo e servendolo»14.

Il centro della Concilio resta, quindi, il messaggio spirituale della Chiesa riletto a servizio dell’uomo, dei suoi bisogni e delle sue speranze, senza fermarsi alla condanna degli errori, ma proclamando tutto ciò che può far crescere i diritti di pensiero, di espressione, di libertà religiosa, perché gli uomini cerchino la verità con piena libertà di coscienza e di giudizio. La Chiesa cerca di individuare ciò che unisce gli uni agli altri, anche in ambito religioso, diffonde i valori e i principi universali che irradiano dal messaggio di Gesù, li propone agli altri perché li accettino e li condividano in libertà di spirito.

Troviamo riproposte la natura e le finalità del Concilio Ecumenico Va- ticano II nel bilancio che il Papa ne traccia in conclusione. Per Paolo VI, «non possiamo trascurare un’osservazione capitale nell’esame del significato religioso di questo Concilio: esso è stato vivamente interessato dallo studio del mondo moderno». Mai come oggi «la Chiesa sente il bisogno di conoscere, di avvicinare, di comprendere, di penetrare, di servire, di evangelizzare la società circostante, e di coglierla, quasi di rincorrerla nel suo rapido e continuo mutamento». Osserva poi che «una corrente di affetto e di ammirazione si è riversata dal Concilio sul mondo umano moderno. Riprovati gli errori, sì; perché ciò esige la carità, non meno che la verità; ma per le persone solo richiamo, rispetto ed amore. Invece di deprimenti diagnosi, incoraggianti rimedi, invece di funesti presagi, messaggi di fiducia sono partiti dal Concilio verso il mondo contemporaneo: i suoi valori sono stati non solo rispettati, ma onorati, i suoi sforzi sostenuti, le sue aspirazioni purificate e benedette. Tutto questo e tutto quello che potremmo dire sul valore umano del Concilio ha forse deviato la mente della Chiesa in Concilio verso la direzione antropocentrica della cultura moderna? Deviato no, rivolto sì»15.

14 L’Osservatore Romano, 10 agosto 1978. 15 Sul discorso di Paolo VI di chiusura del Concilio Vaticano II, il 7 dicembre 1965, cfr., tra le altre riflessioni, Paolo VI. Il Papa del moderno, Brescia 2015, p. 45 ss.; M. Semeraro, Paolo VI: un primo sguardo sul Concilio, in “Notes et documents” (Institut International Jaques Maritain), 35 (212), n. 22-23, pp. 39 ss.

8 Per comprendere le parole di Paolo VI è sufficiente guardare ai temi trattati dal Vaticano II: l’uomo è proteso a conoscere sé stesso e il creato, la modernità ha potenziato i suoi mezzi di conoscenza e di intervento tecnico su ciò che può fare, tutti i popoli si affacciano sulla scena della storia e hanno per ciò stesso eguali diritti di partecipare alla distribuzione dei beni terreni e all’autogoverno, senza essere sottoposti ad altri popoli o ad altri poteri.

In questa visione positiva, la Chiesa accetta e accoglie con animo grato le possibilità che si aprono alla modernità. Essa s’impegna e opera, più che in passato, a servizio dell’umanità per aiutarla a crescere, a ottenere giustizia dove non c’è, a evolversi nel progresso della scienza e dei beni materiali, ma senza perdere di vista il bene più grande che si può cercare: quel compimento nella fede che trasfigura ogni cosa, nella vita personale e in quella collettiva, e che va perseguito con libertà di coscienza e di azione. Se questa è la visione del Concilio da parte di Paolo VI, comprendiamo qualcosa di più profondo, perché la Chiesa diventa amica dell’umanità, non giudice severa ma madre che accompagna i suoi figli a scoprire il vero bene e scegliere liberamente ciò che giova alla salvezza.

Al tempo stesso, Paolo VI respinge sin dall’inizio la tentazione, molto forte allora – come in altri momenti della storia della Chiesa – di una configurazione democratica o parlamentarista del Concilio. Non corrisponde alla tradizione della Chiesa, al suo essere custode e depositaria del messaggio di fede, «sostenere che il Concilio è un fenomeno, un fatto, che parte anche dal laicato, anche dai fedeli». Infatti, «i Vescovi, impropriamente parlando, sono i rappresentanti, come se il Concilio fosse un Parlamento in cui si esprime la volontà della Chiesa. Non è così! Non è così che si insegna a credere nella fede»16. Se la Chiesa è comunità di fede, che vuole realizzare e proseguire negli insegnamenti di Gesù, non può essere esposta a divisioni ideologiche o politiche che non rientrano nell’orizzonte della fede.

16 Ivi, p. 5570

9 3. I temi più sentiti da Paolo VI: l’unità e la riforma della Chiesa

L’unità della Chiesa e il bisogno di riformare profondamente le sue strutture sono punti fondamentali del pontificato di Paolo VI. Io vorrei introdurre quest’argomento in quel modo singolare che era caratteristico di Papa Montini. Paolo VI tendeva sempre ad ascoltare le ragioni degli altri e su queste modulava poi la sua risposta, che ne accoglieva in parte il senso.

Così, la riforma della Chiesa muoveva dal bisogno di migliorarla, bisogno che aveva a base la consapevolezza della sua realtà più profonda, una realtà di fede ma intrisa di umanità, con difetti e manchevolezze. Il 7 maggio 1969, il Papa ricordava che

nel momento stesso in cui la visione della Chiesa è apparsa ai nostri giorni nella sua verità ideale, ed anche reale, s’è tanto di più acuito il senso e il disagio delle sue imperfezioni concrete ed umane. La Chiesa è composta di uomini imperfetti, limitati, peccatori; È un’istituzione sacra e santa, ma costruita con materiale umano, sempre inadeguato e caduco; ed è inserita nel fiume della storia che passa, e perciò è soggetta nelle sue esplicazioni contingenti ai cambiamenti propri del tempo. E allora si è pronunciato un grande e autorevole desiderio di ‘aggiornamento’, riforma, autenticità, ringiovanimento nella Chiesa; ma insieme si è diffusa in tanti ambienti un’inquietudine, che ha turbato, dopo il Concilio, la conversazione all’interno stesso della Chiesa, e d’intorno a lei il clamore dei pubblicisti. Si è posto, così, in termini nuovi e spesso aggressivi, il grande problema della riforma della Chiesa, nella Chiesa17.

Il Papa, però, conosce bene i confini di questa riforma, che deve essere reale e feconda, ma senza nascondersi i rischi di stravolgimento, cui vanno incontro i riformatori frettolosi. Rispondendo a chi viveva allora le ansie e le attese per i cambiamenti da realizzare, Paolo VI commentava con chiarezza: «Non vogliamo farci avvocati dell’immobilismo e del giuridicismo, ché anzi noi

17 In Insegnamenti di Paolo VI, Città del Vaticano, 1969, VII. p. 947-950.

10 stessi cerchiamo di dare alla Chiesa il volto nuovo, lo spirito vivo, l’autenticità provata alle sue istituzioni; la revisione delle ‘strutture’ vigenti è in pieno e coraggioso, ma meditato sviluppo in tutta la Chiesa responsabile; ma vogliamo porre in guardia i fautori di improvvise semplificazioni chirurgiche e talora sovversive del patrimonio tradizionale della vita ecclesiale, ricordando che la modernità della Chiesa non sempre dipende dal ripudio delle sue strutture tradizionali, specialmente se queste sono collaudate da secolari esperienze e tuttora capaci di continua reviviscenza»18.

La riforma della Chiesa è, dunque, uno degli scopi fondamentali del pontificato di Paolo VI, ma va perseguito rifiutando quelle tendenze disgregatrici che mettono a rischio la sua unità. Infatti, vi è talvolta, «ai nostri giorni, chi attende dal progresso della coscienza che la Chiesa oggi acquista di se stessa come ad una auspicata dissolvenza dei suoi rapporti e vincoli giuridici, che la costituiscono quale mistico corpo, visibile e organico, di Cristo nella realtà storica del mondo; ovvero vi è chi considera tale processo dottrinale come un trapasso dei poteri, onde la Chiesa si regge e adempie la sua missione, a profitto dei grandi inferiori rispetto a quelli superiori del Popolo di Dio»19.

Nell’Enciclica Ecclesiam Suam del 1964, il Papa da un lato esalta la modernità, con le tumultuose trasformazioni sue proprie, dall’altro avverte il pericolo che il tumulto inganni gli animi. La modernità, «il suo pensiero, la sua cultura, il suo spirito sono intimamente modificati sia dal progresso scientifico, tecnico e sociale, sia dalle correnti di pensiero filosofico e politico che la invadono e la attraversano. Tutto ciò, come le onde d’un mare, avvolge e scuote la Chiesa stessa; gli animi degli uomini, che ad essa si affidano, sono fortemente influenzati dal clima del mondo temporale: così che un pericolo quasi di vertigine, di stordimento, di smarrimento può scuotere la sua stessa saldezza e indurre molti ad accogliere i più strani pensamenti, quasi che la Chiesa debba sconfessare se stessa ed assumere nuovissime e impensate forme di vivere»20.

18 Ibidem. 19 In Insegnamenti di Paolo VI, Città del Vaticano, 1969, VII, p. 1113-1118. 20 Ecclesiam Suam, n. 28.

11 La Chiesa comprende e accoglie tutto quanto di nuovo e di bello l’evoluzione dell’uomo presenta e fa nascere, ma può farlo soltanto se tiene presente che la propria unità spirituale e visibile non deve essere messa a rischio.

E più volte il Papa evoca in questo contesto la «funzione petrina», funzione primaria nella guida della Chiesa. Essa va tutelata senza volerla sostituire con criteri arbitrari, che porterebbero ad un solo risultato, quello di far perdere la sua identità e la sua fisionomia alla Chiesa: una volta sfrangiato il primato di servizio, «vi sarebbero nella Chiesa tanti scismi quanti sono i sacerdoti», secondo le parole di San Girolamo21.

Paolo VI è forse il Papa che in tempi recenti ha fatto di più per riavvicinare e condurre a unità i cristiani di tutto il mondo, per ridurre i contrasti esistenti fra di loro, per sanarne le ferite storiche, con gesti profetici e audaci, già ricordati da altre relazioni22. In questa direzione va la storica riconciliazione con l’Ortodossia, che tanti frutti ha già prodotto e altri ne produrrà. E nella stessa direzione vanno tutti gli sforzi iniziati da Paolo VI per favorire il dialogo ecumenico con le altre Chiese cristiane.

Non va dimenticata inoltre l’azione costante di Paolo VI per prevenire le lacerazioni che la Chiesa ha vissuto durante il suo pontificato, per porre le basi per il loro superamento e per ricomporle ogni volta che fosse possibile. Della contestazione, interna ed esterna alla Chiesa, ha sempre colto lo stimolo a cambiare e far meglio, ma senza mai cedere alla critica distruttiva23. Il grande tema della «teologia della liberazione» è stato da lui interpretato con una visione lungimirante, che è risultata storicamente vincente24. La liberazione sociale è parte integrante del cristianesimo, ma non può essere separata dalla sua dimensione ultraterrena, deve restare congiunta all’orizzonte spirituale e di fede che fonderà la giustizia su basi più solide, più vere: in definitiva, è

21 Ivi, n. 114. 22 P. Mathieu, Paul VI et les Orthodoxes, Paris, 2012 23 Sull’argomento, Paolo VI. Una biografia, a cura di X. Toscani, Istituto Paolo VI, Brescia, Roma, p. 433 ss. 24 P. Mathieu et al., I problemi dell’economia mondiale alla luce della Populorum Progressio, Milano 1967; M. Missiroli, Giustizia e carità nell’Enciclica di Paolo VI, Roma, 1967.

12 questo probabilmente il nucleo più intimo della Populorum Progressio, oggi ancor validissimo per questa «società della globalizzazione» nella quale siamo immersi.

E quando s’è presentato il rischio di un affievolimento dei costumi, del senso di appartenenza di persone e istituzioni religiose, in qualche misura contaminati da una «secolarizzazione della quotidianità», Paolo VI ha saputo intervenire con ammonimenti, provvedimenti, suggerimenti, che hanno sempre avuto alla base la speranza e la fiducia in un superamento delle difficoltà di un’epoca veramente difficile, evitando sempre che si giungesse a fratture o incomprensioni più ampie.

L’unità della Chiesa resta il bene più grande per il successore di Pietro. Esso va perseguito e realizzato con lo spirito proprio della volontà di conciliazione che deve animare la comunità ecclesiale.

4. Il Vangelo in tutto il mondo e la libertà religiosa

Lo sforzo di Paolo VI per unire e affratellare i cristiani e gli uomini di tutto il mondo trova riscontro sul terreno di quella evangelizzazione universale, cui egli si è dedicato con i primi viaggi apostolici del successore di Pietro in tempi moderni25.

Dopo il viaggio in Africa nel 1969, concludeva l’incontro dei Vescovi africani osservando: «Voi potete e dovete avere un cristianesimo africano. Anzi voi avete valori umani e forme caratteristiche di cultura, che possono assurgere a una loro perfezione idonea a trovare nel cristianesimo e per il cristianesimo una genuina e superiore pienezza, e quindi capace di avere una ricchezza d’espressione sua propria, veramente africana»26. E aggiungeva: «È meraviglioso osservare come la nostra religione cattolica sia cattolica, cioè

25 Aa. Vv., Paul VI et la vie internationale. Journées d’études Aix-en-Provence, 18 et 19 mai 1990, Brescia, 1992. 26 Insegnamenti di Paolo VI, 1969, VII cit., p. 535.

13 universale; cioè non solo adattabile alle diverse condizioni di razza, di costume, di genio popolare, ma sia capace di estrarre da quelle stesse condizioni quanto di più caratteristico, di più proprio esse virtualmente, o già effettivamente possiedono»27.

E qui dobbiamo unire due dimensioni che erano caratteristiche della personalità di Paolo VI, l’opera di diffusione del Vangelo e quella di difesa e sviluppo della libertà religiosa in tutto il mondo. Le due dimensioni sono unite tra di loro e sono entrambe dirette a promuovere la dignità dell’uomo28.

L’intero pontificato di Paolo VI e, vorrei dire, la vita stessa di Giovanni Battista Montini ha avuto al centro, come sommo bene da tutelare e promuovere, il diritto alla libertà religiosa, fondato sulla dignità umana29 in ogni latitudine e in ogni momento della vita delle persone. Eppure Montini ha vissuto tutto intero il periodo dei totalitarismi trionfanti in Europa, con regimi di destra e di sinistra, uniti solo nella volontà di colpire, emarginare e spesso distruggere gli avversari, in primo luogo i credenti e le loro comunità che erano spesso i più naturali oppositori delle dittature30. Ed ha conosciuto, pur in una fase nella quale si avviavano le primissime iniziative di dialogo ecumenico, il dramma di un cristianesimo diviso in tutto il mondo, in particolare in Europa e nell’area del Mediterraneo, con il peso di scissioni e divisioni antiche, risalenti addirittura a novecento anni addietro.

Paolo VI per primo comprende come il diritto alla libertà religiosa, proclamata del Concilio con la Dichiarazione Dignitatis Humanae, costituisse

27 Ivi, p. 612. Cfr. E. Masson-Leruste, Paul VI et l’évolution de la doctrine sociale en Afrique et en Amerique latin, Paris, 1983. 28 Cfr. Aa. Vv., Religious Liberty: Paul VI and “Dignitatis humanae”, Simposio, Washington, 3-5 June 1993, Istituto Paolo VI, Brescia-Roma, 1995. 29 Cfr. V. Carbone, Il ruolo di Paolo VI nell’evoluzione e nella relazione della dichiarazione “Dignitatis humanae”. In Aa. Vv., Paolo VI e il rapporto Chiesa-mondo al Concilio. Colloquio internazionale di studio (Roma 22-23-24 settembre 1989), Istituto Paolo VI, Brescia-Roma, 1991. 30 Sull’argomento, A. Casaroli, Il martirio della pazienza. La Santa Sede e i paesi comunisti, a cura di C. F. Casula e G. M. Vian, introduzione di A. Silvestrini, Torino, 2000.

14 allora uno strumento fondamentale con il quale si potevano smuovere gli ostacoli del passato, aprire al dialogo tra i cristiani e al cammino dell’ecumenismo, affrontare i drammi e le tragedie della modernità con le persecuzioni degli ebrei e dei credenti di tutto il mondo, infine aprire le porte ad un mondo diverso fondato sui diritti umani e a una nuova fratellanza tra credenti.

L’azione e l’insegnamento di Paolo VI su questo terreno ci conduce in territori senza confini, e tante cose sono state qui ricordate da diversi relatori, quindi mi limito a segnare quei passaggi storici, tutti riferibili al coraggio di Papa Montini nel corso del suo pontificato, che hanno cambiato lo scenario internazionale della libertà religiosa e dei rapporti tra le Chiese e le religioni.

Un tratto di Paolo VI, a volte dimenticato, è l’opera intensa e ininterrotta realizzata, sulla scorta del magistero di Pio XII negli anni ’50, contro le persecuzioni nell’Est europeo e a favore di ogni possibile apertura dei regimi comunisti nei confronti della libertà religiosa. Ma Paolo VI operò a favore di un disgelo31 e delle aperture per i diritti umani proprie del magistero di Pio XII nel dopoguerra, non soltanto con la condanna dei totalitarismi, ma con la Ostpolitik, da lui perseguita con costanza e prudenza. L’Ostpolitik, realizzata con la stretta collaborazione del Card. Agostino Casaroli e di Mons. Achille Silvestrini, favoriva ogni passo in avanti, sia pur minimo, senza scoraggiamenti e senza illusioni. Di fatto, essa contribuì a portare alla celebrazione della Conferenza di Helsinki. Quella politica non riceveva solo consensi, ma spesso, anche in ambito cattolico, dissensi e critiche, eppure essa riflette la lungimiranza montiniana che affidava alla storia, al frutto dell’opera degli uomini, corroborata dalla grazia di Dio, la speranza profetica dei cambiamenti epocali più importanti32.

Tuttavia, la svolta storica che Paolo VI ha realizzato personalmente, prima che i tasselli della storia si ricomponessero, impegnandosi con la forza della

31 A. Casaroli, Paolo VI uomo del dialogo, Bologna, 2014. 32 Sull’argomento, G. Barberini, L’Ostpolitik della Santa Sede. Un dialogo lungo e faticoso, Bologna, 2007.

15 convinzione e della fede, ha riguardato i rapporti con l’Ortodossia e le relazioni tra il Papa e il Patriarca di Costantinopoli, che sono state fatte riemergere dalle ceneri della storia, avviando un processo che ha conosciuto i più grandi sviluppi dagli anni ’60 fino ai giorni nostri33. Anche prescindendo da precedenti gesti di amicizia tra cattolicesimo e ortodossia, il 1964-1965 costituisce il biennio dei ‘miracoli’ tra Roma e il mondo ortodosso, prima con l’incontro a Gerusalemme col Patriarca Atenagora e la preghiera comune, poi con l’abolizione delle scomuniche del 1054 tra Roma e Costantinopoli, effettuata il 7 dicembre 1965 con un documento comune letto in contemporanea nella Basilica di S. Pietro in Roma e nella cattedrale del Fanar a Istanbul.

Possiamo dirlo, forse senza libertà religiosa non ci sarebbe stato l’ecumenismo e senza l’ecumenismo non ci sarebbe stata la libertà religiosa. Certamente, però, senza Paolo VI noi non avremmo tutti quegli sviluppi che si sono avuti dal suo pontificato ad oggi e che ci danno più grandi speranze per un futuro di collaborazione in aree ancora più grandi del nostro pianeta34.

Oggi conosciamo gli sviluppi ecumenici realizzatisi non solo nei rapporti con l’Ortodossia, con cui la collaborazione si è fatta molto stretta, ma con tutto il mondo orientale. Voglio ricordare gli incontri di Giovanni Paolo II con i Patriarchi di Costantinopoli e di altre Chiese ortodosse nazionali, fino ai più recenti e solenni avvenimenti ecumenici. Parlo dell’incontro tra Papa Francesco e il Patriarca della Chiesa Ortodossa Russa a Cuba nel 2016, e dell’incontro con il Papa della Chiesa Copta al Cairo nel 2017, in una cornice di incontri con autorità dell’Islam sunnita.

Se riflettiamo, con uno sguardo d’insieme, possiamo dire che dai semi gettati da Paolo VI, e dalle sue scelte strategiche, sono derivati frutti e nuove speranze per un cammino dei popoli segnato dalla fiducia e dalla confidenza reciproche. Pensiamoci un attimo. Non c’è nulla di quanto ho appena ricordato, fino ai

33 Cfr. M. Velati, L’ecumenismo al Concilio: Paolo VI e l’approvazione di “Unitatis redintegratio”, in “Cristianesimo nella storia”, XXVI (2005), p. 427-476. 34 P. Duprey, Paul VI et le Décret sur l’oecuménisme, in Aa.Vv., Paolo VI e i problemi ecclesiologici al Concilio, cit., p. 225-249

16 più recenti eventi, che non abbia radice nelle scelte compiute da Paolo VI per l’ecumenismo e la libertà religiosa.

5. Collegialità e sinodalità nel governo della Chiesa

L’opera riformatrice più importante, dal punto vista istituzionale, realizzata da Paolo VI ha riguardato le strutture di governo della Chiesa universale ed ha il suo centro nella Costituzione Apostolica Regimini Ecclesiae Universae, del 15 agosto 1967, alla quale si affianca la creazione del Sinodo dei Vescovi con il Motu Proprio Apostolica Sollicitudo del 15 settembre 1965. Il primo Sinodo si svolse in Vaticano dal 29 settembre al 29 ottobre del 1967.

Collego questi due eventi non solo per la loro vicinanza cronologica, ma perché esprimono al più alto livello lo spirito riformatore di Paolo VI che ha voluto, nel corso del Concilio e con atti specifici successivi, arricchire e modificare il volto del governo della Chiesa.

Papa Montini è stato il Pontefice che ha radicato nella struttura della Chiesa, e nel suo concreto modus operandi, i principi della collegialità e della sinodalità, collegando le strutture del governo papale al Collegio episcopale, ai singoli Vescovi, alla loro presenza e attività in tutte le nazioni del mondo. Sin dai primi secoli la Chiesa ha agito favorendo e incentivando la partecipazione delle componenti ecclesiali all’adozione delle scelte e delle decisioni necessarie per la guida del popolo di Dio.

Sta qui, si è detto prima, la differenza tra partecipazione e democrazia politica: Paolo VI ha ribadito più volte che la Chiesa non nasce e non si struttura secondo la logica dei sistemi politici e democratici. Non solo per i rischi di divisioni e scissioni, sempre presenti e dannosi per la comunità dei fedeli, ma soprattutto perché la comunione di fede tra tutte le sue componenti, richiede che esse partecipino al governo della Chiesa secondo i propri carismi e le proprie competenze e con la più grande partecipazione. Il principio collegiale e quello unitario, presenti nell’istituzione divina del Collegio apostolico, non sono assimilabili a quelli propri della tradizione giuridica civile. Il Collegio

17 episcopale, che succede a quello apostolico, non è «un aggregato di potere individuale che si somma aritmeticamente»; la sua forza non «deriva da una concentrazione di poteri: è l’espressione di una missione solidale del corpo episcopale in quanto tale, ma che ogni membro possiede pienamente nella sua comunione al tutto»35.

Il governo della Chiesa deve rispondere alla prima funzione di conservare e diffondere il depositum« fidei» e la missione spirituale che ad essa sono stati consegnati. Il Collegio episcopale agisce attraverso strade più complesse rispetto al semplice principio maggioritario. Anzitutto cercando di fare in modo che le scelte e le decisioni da adottare raccolgano il più ampio consenso possibile, siano al limite il frutto di un consenso unanime; quindi avendo in sé il principio regolatore della propria unità rappresentato dall’ufficio petrino. Pietro era parte integrante del collegio apostolico, ma insieme aveva una autorità autonoma rispetto al collegio: egli «divenne il soggetto di un vero vicariato personale. Questo non dipende dal consenso degli altri apostoli, altrimenti non vi sarebbe che un vicariato collegiale»36. Però, non deve separarsi o leggersi come indipendente neppure la funzione petrina, perché la potestà che è stata conferita a Pietro gli è stata data «in quanto egli si trovava in seno al collegio»; quindi, «in comune accordo con il collegio [...] egli compie una funzione unificatrice in virtù dello Spirito che deve svolgere il suo vicariato personale nei confronti di tutta la Chiesa»37.

Alla luce di queste considerazioni, si coglie meglio la qualità della riforma della Curia e degli strumenti di governo realizzata da Paolo VI, nell’adempiere alle indicazioni conciliari e nel proseguire con ulteriori innovazioni, tra le

35 J. Lopez De Prado, Democracìa ecclesial: posibilidad, exigencia, actualidad, in Miscellanea comillas, 1978, p. 197 ss. Cfr. anche G. Le Bras, La Chiesa del diritto. Introduzione allo studio delle istituzioni ecclesiastiche, Bologna, 1976, in particolare p. 48 ss. Aa. Vv., La collégialité épiscopale. Histoire et théologie, Paris, 1965; J. Hervada, Estructura y principios constitucionales del gobierno central, in “Jus canonicum”, 1971, vol. XI, p. 11 ss. 36 I. Groot, Chiesa locale e chiesa universale nell’esercizio della collegialità, in Aa. Vv., Crisi del potere nella Chiesa e risveglio comunitario, Milano, 1969, p. 167. 37 Ibidem.

18 quali quella del Sinodo dei Vescovi. La Curia romana è stata rinnovata alla luce delle trasformazioni proprie della dimensione planetaria in cui vive oggi l’umanità, ciò ha portato ad organizzarla in senso internazionale, facendone il centro di una pluralità di organismi necessari e adatti a rispondere alle esigenze di una società globalizzata e interdipendente38.

Il decreto Christus Dominus del 28 ottobre 1965 detta le linee programmatiche della riforma, sottolineando che «i dicasteri sono stati costituiti per il bene della Chiesa universale» e che quindi «i loro membri, il loro personale e i loro consultori, come pure i legati del romano pontefice, nei limiti del possibile» devono essere «in più larga misura scelti dalle diverse regioni della Chiesa»; altrettanto, «gli uffici, ossia gli organi centrali della Chiesa cattolica, presenteranno un carattere veramente universale». Per favorire, poi, una sempre più ampia partecipazione dell’Episcopato e del laicato agli organismi del governo centrale, si auspica «che tra i membri dei dicasteri siano annoverati anche alcuni vescovi, specialmente diocesani, che possano in modo più compiuto rappresentare al sommo Pontefice la mentalità, i desideri e le necessità di tutte le Chiese». Per il Decreto, infine, è molto utile «che i dicasteri chiedano, più che in passato, il parere dei laici che si distinguono per virtù, dottrina ed esperienza, affinché anch’essi svolgano nella vita della Chiesa il ruolo che loro conviene»39.

38 La Curia Romana ha conosciuto nel tempo quattro strutturazioni generali. La prima, dovuta alla Costituzione Immensa Aeterni Dei del 22 gennaio 1588 di Sisto V, che è come l’atto di fondazione della moderna struttura curiale e che è rimasta valida sino a quando è venuto meno il potere temporale dei papi nell’Ottocento. La seconda, realizzata da Pio IX con la Costituzione Sapienti Consilio del 29 gennaio 1908, ha adeguato il governo centrale della Chiesa alla sua ridimensionata funzione politico-temporale e alle esigenze della moderna codificazione ed è stata, tra l’altro, trasfusa sostanzialmente nel Codex del 1917. La terza riforma è dovuta a Paolo VI che, con la Costituzione Regimini Ecclesiae Universae del 15 agosto 1967 ha inteso adeguare la Curia all’universalismo che caratterizza i rapporti tra la Chiesa e l’umanità, adeguandola alla più generale definizione di rapporti tra pontefice, collegio episcopale, collegio cardinalizio, operata dal Concilio Vaticano II. Infine, la Costituzione Pastor Bonus di Giovanni Paolo II, del 28 giugno 1988, ha ulteriormente adeguato strutture e metodi di lavoro alla multilateralità funzionale dei suoi organismi. 39 Christus Dominus, nn. 9-10.

19 In questa nuova dimensione internazionale, la Curia s’è arricchita di organismi e strumenti capaci di relazionarsi con tutti gli Stati, l’ONU, le altre religioni e segmenti di umanità con i quali la Chiesa vuole dialogare e arricchire le proprie relazioni. Ricordo alcune delle loro titolazioni per un motivo preciso, perché per loro tramite riusciamo a comprendere quanto la Chiesa, per impulso di Paolo VI, sia sempre più attenta ai problemi urgenti che affliggono l’umanità, le persone e le organizzazioni che ne fanno parte. In primo luogo, il Pontificio Consiglio per l’unione dei cristiani, la cui competenza riguarda un argomento, l’ecumenismo, al quale Paolo VI ha dedicato un’attenzione continua, direi strenua. Un ruolo strategico ha svolto, dall’inizio sino ai giorni nostri, il Pontificio Consiglio per il dialogo interreligioso, mediante il quale la Chiesa è entrata in relazione con tutte le religioni del mondo, favorendo un dialogo che nei tempi più recenti si rivela indispensabile per combattere ogni tipo di fondamentalismi, anche quelli più aggressivi.

Con la mente possiamo andare ai primi grandi viaggi di Paolo VI, che stupirono il mondo, in India, nelle Filippine, in Africa, e oggi possiamo ricordare il recente viaggio di Papa Francesco in Egitto nel quale, oltre a incontrare il Papa della Chiesa Copta, ha gettato un ponte, con il dialogo con l’Università araba di al-Azhar per combattere ogni violenza nel nome della religione, per lanciare un messaggio affinché le religioni lavorino tutte per la pace e condannino ogni forma di terrorismo. Quasi tutti i commentatori hanno sottolineato il valore dell’appello di Francesco e in effetti nel suo messaggio c’è un punto di non ritorno, rivolto ai credenti di ogni fede, in particolare a quelli delle religioni monoteiste. La religione e il Dio della Bibbia sono la religione della libertà e il Dio della vita, e ogni qualvolta si evoca la fede per giustificare l’oppressione, l’omicidio, il terrorismo, si perseguono interessi alieni e inconfessabili, si umiliano le persone, si rovescia il messaggio d’amore che Dio sparge nel cuore degli uomini. Le parole utilizzate da Francesco evocano altri messaggi di Paolo VI, Giovanni Paolo II e Benedetto XVI, eppure per il contesto in cui sono pronunciate e gli interlocutori cui si rivolgono, sono nuovi e possono smuovere le montagne, cambiare equilibri storici consolidati.

20 Con le stesse finalità, di avvicinare i popoli e le Nazioni, superare antichi steccati tra religioni, lavorare insieme per affrontare i problemi nuovi che la famiglia umana sta conoscendo, sono stati istituiti altri importanti organismi, divenendo con il tempo centrali nell’azione della Chiesa. Ricordo il Pontificio Consiglio per il dialogo con i non credenti, istituito nel 1965, la Commissione Iustitia et Pax, istituita con il Motu Proprio Iustitiam et Pacem nel 1976, e che ha visto crescere le proprie competenze e iniziative nel corso del tempo. A questi si aggiunge l’istituzione nel 1974 della Commissione per i rapporti con l’ebraismo, per favorire in ogni modo la fine di ogni discriminazione verso gli ebrei e alimentare lo speciale rapporto che unisce i cristiani al popolo al quale nel Vecchio Testamento è stata fatta da Dio la promessa, tuttora permanente, della salvezza.

Un richiamo particolare, per evidenti motivi, merita l’istituzione nel 1970, da parte di Paolo VI, della Commissione per la pastorale delle migrazioni, che più tardi ha assunto la titolazione di Pontificio Consiglio della pastorale per i migranti e gli itineranti, perché segnala l’attenzione di Paolo VI e della Chiesa, per un fenomeno che non era allora in piena espansione e che però anticipava l’attuale processo di globalizzazione. Esso vede oggi la Chiesa all’avanguardia della difesa dei diritti degli emigranti, insieme ai diritti delle società che li accolgono per procedere a una più giusta ed equa integrazione.

Se queste sono soltanto alcune delle innovazioni strutturali e funzionali della Curia Romana, noi dobbiamo guardare a esse con gli occhi della realtà, e alla luce degli sviluppi che il governo universale della Chiesa ha conosciuto proprio con il pontificato di Paolo VI, e con quelli dei suoi successori. Abbiamo visto, secondo una bella immagine dello stesso Paolo VI, che la Cattedra di Pietro ha potuto avvicinarsi ad ogni popolo, Pietro ha potuto essere accolto in ogni angolo della terra, e più volte Paolo VI, e i suoi successori, sono intervenuti nelle più importanti sedi internazionali, e nei più gravi momenti di crisi dei rapporti tra gli Stati: ciò è dovuto anche a ragione di una struttura del governo della Chiesa che ha voluto recepire, comprendere, i bisogni che singoli popoli, importanti aree geopolitiche, la stessa comunità delle Nazioni esprimevano in tanti momenti difficili della più recente storia.

21 6. Il Sinodo dei Vescovi, l’azione per la pace nel mondo

Non si può parlare della riforma del governo della Chiesa senza richiamare in modo speciale il ruolo che è venuto acquisendo nel suo ambito il Sinodo dei Vescovi, verso il quale pure si manifestarono scetticismi e critiche, incentrate sul presunto moderatismo di Paolo VI. In realtà, l’organismo di collaborazione episcopale con il Papa ha visto crescere col tempo la sua importanza, non tanto sul piano giuridico, quanto per la rappresentatività ecclesiale che è venuto assumendo e l’importanza dei temi di volta in volta trattati.

Nello spirito conciliare, che aveva spinto sulla strada della collegialità e della sinodalità, e prima ancora della riforma della Curia del 1967, Paolo VI istituisce con il Motu proprio Apostolica Sollicitudo del 1965 il Sinodo dei Vescovi. Si tratta di una grande novità, che rappresenta lo strumento «con il quale si è cercato di stabilire un collegamento organico tra l’esercizio del primato nel governo della Chiesa universale e la partecipazione ad esso del collegio episcopale»40. Se guardiamo al profilo giuridico, il Sinodo si colloca stabilmente nell’orizzonte del governo della Chiesa, diviene strumento di rilievo a disposizione del Papa per governare la Chiesa. Le sue finalità sono di grande respiro, la sua struttura è articolata e diretta a coinvolgere i Vescovi e le Conferenze episcopali nazionali. Possiamo dire, cioè, che esso è finalizzato ad estendere l’abbraccio e la capacità della Chiesa di colloquiare col mondo.

Dalla composizione del Sinodo, scorgiamo che esso mira a coinvolgere il Collegio episcopale, secondo le circostanze e le necessità che si presentino. Il Sinodo, infatti, ha tra le sue finalità quella di favorire una stretta unione tra il Pontefice e i Vescovi, prestare aiuto con il consiglio al Pontefice nella salvaguardia e nel consolidamento della fede e dei costumi e nell’osservanza della disciplina ecclesiastica e inoltre studiare i problemi riguardanti l’attività della Chiesa nel mondo. A sua volta, il nuovo organismo è venuto strutturandosi in una triplice configurazione, con diversi livelli di rappresentatività, quella dell’Assemblea generale, ordinaria e straordinaria, e dell’Assemblea speciale, a seconda delle funzioni che deve svolgere.

40 C. Cardia, Il Governo della Chiesa, Bologna, 1984, p. 231.

22 Ma la conferma del ruolo prezioso, insostituibile, del Sinodo nella vita della Chiesa d’oggi, lo deduciamo proprio dai temi che sono stati trattati nel corso ormai di oltre 50 anni, anche soltanto limitandoci ai Sinodi celebrati nel corso del pontificato di Paolo VI. Papa Montini, è stato ricordato anche da altri relatori, aveva una mentalità programmatica e intese dare ai Sinodi degli obiettivi coerenti con la riforma della Chiesa, annunciata dal Concilio Vaticano II, ma non ancora attuata. Se il primo Sinodo del 1967 si soffermò, tra l’altro, sui grandi temi del rapporto tra teologia e fede, della attuazione liturgica alla quale Paolo VI ha sempre tenuto in modo speciale, il secondo Sinodo straordinario, del 1969 trattò il tema della collaborazione del Pontefice con l’Episcopato nel governo della Chiesa. Dalle parole pronunciate da Paolo VI all’Angelus del 12 ottobre di quell’anno ricaviamo la centralità che per il Papa aveva la collaborazione tra Papa e Vescovi: «Vi sono tanti e tanto gravi problemi nella Chiesa, ma quello relativo alla funzione apostolica e pastorale dei Vescovi è sembrato meritare la precedenza, come quello da cui dipende la soluzione di tutti gli altri, quello a cui si riferiscono i caratteri costituzionali della Chiesa, l’unità e la cattolicità, e quello da cui hanno alimento e convalida le virtù basilari, la fede, la speranza e la carità»41.

Il Sinodo del 1971 si svolse sul tema «Il sacerdozio ministeriale e la giustizia nel mondo», nel quale vengono ripresi, tra gli altri, i temi della Dottrina Sociale della Chiesa già esposti nell’Enciclica Populorum Progressio e che videro intrecciarsi la questione della giustizia planetaria con l’obiettivo dell’evangelizzazione dei popoli. Ma questo tema è stato poi al centro del Sinodo del 1974, dedicato all’«Evangelizzazione nel mondo contemporaneo», dai cui lavori Paolo VI trasse l’anno successivo l’Esortazione Apostolica Evangelii Nuntiandi. Un documento essenziale, questo, sul quale si è già soffermato il Card. Renato Corti, che desidero richiamare per quell’intuizione propria di Paolo VI che vedeva nella evangelizzazione dei popoli un obiettivo costitutivo della Chiesa per mandato divino, un mezzo per promuovere una più ampia e generale crescita del genere uma-no, della dignità delle persone, come

41 Insegnamenti di Paolo VI, cit. 1969, p. 1213. Cfr. P. Macchi, Paolo VI nella sua parola, Brescia, 2001, p. 187.

23 parte integrante della missione della Chiesa. È rimasta celebre l’affermazione di Paolo VI per il quale «l’uomo contemporaneo ascolta più volentieri i testimoni che non i maestri o, se ascolta i maestri, lo fa perché sono dei testimoni»42.

Vorrei ricordare, solo per l’essenziale, alcuni momenti della storia del Novecento, nei quali la Chiesa di Roma, sia attraverso la sua diplomazia, che con Paolo VI s’estende a tutto il mondo, sia mediante diretti interventi dei Pontefici ha contribuito in modo determinante a prevenire gravi crisi internazionali che potevano avere esiti drammatici, e modificare il corso della storia, con una capacità coraggiosa e prudente insieme, come amava dire Paolo VI.

Già prima di Paolo VI, Giovanni XXIII svolse un ruolo significativo nella crisi dei rapporti tra Unione Sovietica e Stati Uniti circa l’installazione dei missili sul territorio di Cuba. Come ho già accennato in precedenza, un significato speciale ha avuto l’azione della Chiesa, avviata, con una lungimiranza non sempre compresa, proprio da Paolo VI per favorire, agevolare, incrementare il disgelo tra Est e Ovest, attraverso la cosiddetta Ostpolitik. Questa ha posto le basi di un’attenuazione (se così può dirsi) del carattere totalitario dei Paesi allora nell’orbita sovietica e poi d’un progetto storico-politico diretto a riunificare il continente europeo, sempre auspicato e quasi preconizzato da Paolo VI quando, il 24 ottobre 1964, proclamò San Benedetto da Norcia Patrono d’Europa. A sua volta, Giovanni Paolo II, che con l’Enciclica Slavorum Apostoli del 1985 definì i santi Cirillo e Metodio come gli anelli di congiunzione, un ponte spirituale tra le tradizioni occidentale e orientale, che confluiscono entrambe nell’unica grande Tradizione della Chiesa Universale, collocò i due Santi fratelli tra i Patroni d’Europa evocandoli, nella Lettera apostolica Egregiae Virtutis del 31 dicembre 1980, come pionieri dell’evangelizzazione del mondo slavo e dell’Europa orientale.

42 La frase è pronunciata il 2 ottobre 1984 ai membri del «Consiglio dei Laici». Il concetto, nella sostanza, è tra i fondamenti dell’Esortazione Apostolica Evangelii Nuntiandi dell’anno successivo. Cfr. P. Macchi, Paolo VI nella sua parola, cit., p. 190.

24 Oggi guardiamo con giusto distacco, ma con rinnovata gratitudine, alle realizzazioni di Paolo VI e Giovanni Paolo II, ma possiamo dire che l’utopia s’è fatta storia. Per questa ragione, possiamo osservare come, sulla strada aperta da Paolo VI, prima Giovanni Paolo II e Benedetto XVI e oggi Papa Francesco hanno proseguito nel tenere aperto un dialogo tra tutti i Paesi europei e tra l’Europa e il mondo intero nelle successive prove che abbiamo dovuto affrontare da parte del terrorismo, e in quella frantumazione di guerra non dichiarata che si è andata espandendo in tutta l’area mediorientale e del Mediterraneo. Oggi probabilmente possiamo guardare al governo della Chiesa, come voluta da Papa Montini, come un centro propulsore, e recettore, dei bisogni dell’umanità e delle sue articolazioni, al servizio di tutti coloro che vogliono e possono agire per favorire la pace e l’evoluzione di civiltà di ogni settore della società internazionale.

7. Il dialogo con l’umanità

Per concludere il mio intervento sul dialogo con l’umanità che ha caratterizzato il pontificato di Paolo VI vorrei citare il commento del grande critico letterario Carlo Bo dopo il primo viaggio del Papa a Gerusalemme dal 4 al 6 gennaio 1964. Lo cito anche perché trasmette ancora oggi qualcosa dello stupore mondiale che tale viaggio suscitò in tutto il mondo43 inaugurando anche quel magistero petrino itinerante che costituì uno dei non pochi cambiamenti, da allora in poi, del modo d’essere del Papa di fronte all’umanità. Afferma Carlo Bo: «Quando si dice che è la prima volta che un vescovo di Roma lascia Roma per andare a Gerusalemme si mette sì, l’accento sul carattere spirituale che costituisce da un certo punto di vista una rivoluzione nell’ordine tradizionale della Chiesa romana ma si sottintende qualcosa di più, dal momento che la preghiera è sempre preceduta da un esame di coscienza». Aggiunge che, a suo avviso, «se volessimo tradurre in parole quotidiane il rapporto, dovremmo mettere in bocca al Papa queste parole: noi,

43 Paolo VI Pellegrino di fede e di pace. Il primo papa in Terra Santa, a cura di G. Basadonna, Milano, 2004.

25 in quanto uomini, non siamo riusciti a trasferire nell’ambito della nostra vita terrena l’idea capitale d’amore del cristianesimo, anzi al punto in cui siamo possiamo aggiungere che abbiano tradito questa verità facendone un costume, un’immagine di civiltà. Ora, riconosciuta questa verità di fondo, ritorniamo direttamente a te, veniamo nelle tue terre per mettere ai tuoi piedi, col nostro dolore, le nostre speranze»44.

Lo stesso Paolo VI segnala la straordinarietà dell’evento al ritorno dal viaggio: «Il mio viaggio non è stato soltanto un fatto singolare e spirituale; è diventato un avvenimento, che può avere una grande importanza storica. È un anello che si collega ad una tradizione secolare; è forse un inizio di nuovi eventi che possono essere grandi e benefici per la Chiesa e l’umanità Vi dirò soltanto questo, stasera, che ho avuto la grande fortuna stamane di abbracciare, dopo secoli e secoli, il Patriarca Ecumenico di Costantinopoli, e di scambiare con lui parole di pace, di fraternità, di desiderio della unione, della concordia e dell’onore a Cristo e di vantaggioso servizio per l’intera famiglia umana. Speriamo che questi inizi diano buon frutti»45.

E anche per questa ragione mi piace ricordare un commento di Jean Comblin che coglie il significato universale del pontificato di Paolo VI, quando portò la persona del Papa in ogni angolo della terra. Osserva Comblin: «Per le Chiese della periferia, il pontificato di Paolo VI ha coinciso con un evento unico nel suo genere: il loro ingresso nella Chiesa universale come membra attive, come membra che partecipano alla storia della Chiesa in modo attivo e non puramente passivo come prima. Con Paolo VI, esse hanno cessato di essere semplici “destinatarie” della missione inviata dalle Chiese del centro». E aggiunge che «questa apertura della Chiesa a tutti i continenti è probabilmente uno dei più importanti tornanti della storia della Chiesa dal concilio di Gerusalemme del primo secolo, quando l’apostolo Paolo fece riconoscere il diritto di aprire le porte della Chiesa ai pagani. Nella storia gli inizi sono

44 C. Bo, La Via Crucis, in “L’Europeo”, 12 gennaio 1964. 45 Insegnamenti di Paolo VI, 1964, II, cit. p. 60-61

26 spesso decisivi: l’inizio orienta la storia seguente per secoli. È questo che dà il suo significato storico al pontificato di Paolo VI»46.

Paolo VI non ha lasciato nessuna domanda su Dio e la fede inevasa47, ha affrontato anche nei momenti più difficili gli interrogativi posti dalle ideologie più lontane dalla religione. Il 28 agosto 1968 si soffermava su una domanda ricorrente del pensiero filosofico: «Può davvero e onestamente l’uomo moderno nutrire la convinzione che Dio rappresenti per noi una ‘alienazione’?; che solo senza Dio sia possibile quella pienezza di libertà e di responsabilità che consentirebbe di intraprendere con successo la ‘costruzione’ del mondo e della storia?»48. Rispondeva con il suo tipico argomentare dialettico, senza nascondere quel pizzico di verità che ogni domanda presuppone49. Egli rovescia la riflessione, rilevando con passione che «proprio per la mancanza e il rifiuto di Dio – fondamento dell’essere, della verità, della moralità, di tutti i valori – che l’uomo si ‘altera’ nel suo stesso equilibrio essenziale, per precipitare nella disumanità dell’egoismo, della tecnocrazie, dell’oppressione, o per finire con l’imprigionarsi in una contestazione totale e assurda»50. E aggiunge, con quella finezza che gli è caratteristica: «Non negheremo che talvolta non già Dio ma il concetto che l’uomo se ne forma, possa condurre a una comoda evasione, mentre l’Essere Supremo è la fonte di ogni massimo impegno; che tale concetto possa e debba purificarsi, così da risultare meno inadeguato all’indicibile Realtà che validamente esprime»51. In questa purificazione dell’uomo, e nella purificazione dell’immagine di Dio che vogliamo e dobbiamo coltivare, sta forse la ragione di fondo dell’esistenza e dell’opera di Paolo VI, che da

46 L. Comblin, El pontificado de Paulo VI: una mirada desde la periferia, (1079), in “Notiziario-Istituto Paolo VI”, 1984, n. 9, p. 85. 47 Cfr. Verso la civiltà dell’amore. Paolo VI e la costruzione della comunità umana, Colloquio Internazionale di Studio (Brescia, 24-25-26 settembre 2010), a cura di P. Papetti, Istituto Paolo VI, Brescia-Roma, 2012. 48 Cfr. Verso la civiltà dell’amore. Paolo VI, cit. 49 Aa.Vv., Paolo VI e il rapporto Chiesa-mondo al Concilio, cit. 50 Ibidem. 51 Approfondendo la riflessione Paolo VI sottolinea come «ai fini della rappresentazione e della presenza di Dio nella mente e nella vita dell’uomo di oggi, occorre tenere nel debito conto i condizionamenti tecnologici, le mutazioni culturali, i cambi che si producono nelle strutture psicologiche individuali e collettive» (Ivi, p. 76).

27 giovanissimo si propose di vivere guardando in alto e operò nel corso della sua vita a favore degli altri, di tutti gli altri senza alcuna esclusione, per trasmettere e diffondere la coscienza del bene che possiamo compiere, per spingere ciascuno di noi a realizzarlo52.

8. Conclusione

A conclusione di questo Convegno, per la cui ideazione rinnovo i miei complimenti, soprattutto per averlo organizzato per i giovani, con gli studenti dell’Università di Roma Tre, vorrei ritornare sulla persona di Paolo VI e sul tratto umano che lo caratterizzava. Voi troverete nell’ampia letteratura che si occupa di Giovanni Battista Montini, e della sua lunga vita e opera, diversi suoi caratteri, aspirazioni, interessi, che quasi non hanno confini. Perché Paolo VI si è impegnato in molteplici attività, sostenute da forti idealità, religiose e umane, per diffondere il Vangelo, per difendere i più deboli, riformare la Chiesa con una sapienza giuridica universalmente riconosciuta. Paolo VI ha amato la cultura, ha difeso e tutelato gli artisti, era aperto alle scoperte scientifiche, di cui viveva il fascino, come in quella notte dello sbarco del primo uomo sulla Luna che lui seguì con miliardi di altre persone dalla televisione, e nelle quali vedeva le tracce dell’opera creatrice di Dio che si apriva alla contemplazione e alla collaborazione delle sue creature.

Infine, sin da giovane Giovanni Battista era attratto dalla storia, dalla sua evoluzione della civiltà, dal progredire dell’uomo nella dimensione materiale e in quella spirituale, anche per cogliere la freccia del suo destino.

Da questo grande desiderio di futuro che animava Paolo VI vorrei muovere per ricordare soprattutto ai giovani che la vita presenta a tutti noi soddisfazioni e sorprese qualche a volte delusioni e sofferenze, ma anche grandi traguardi conseguiti con fatica e con gioia. E l’insegnamento di Paolo VI, se guardiamo bene, è ricco di entusiasmo per la vita, un entusiasmo che l’ha sempre animato,

52 Cfr. P. Macchi, Paolo VI nella sua Parola, cit.; G. Nicolini, Paolo VI. Papa dell’umanità, Bergamo, 1983.

28 e che trasmette ancora oggi a chi lo studia, lo legge, lo ammira, soprattutto nella sua dimensione spirituale.

Evochiamo questo entusiasmo da una lettera che Giovanni Battista Montini scrive da Montecassino, il 5 settembre 1919, alla nonna Francesca, e nella quale ritroviamo queste parole: «Carissima nonna, sono fra i tuoi nipoti uno dei più silenziosi e ho torto perché come tutti ti voglio un bene cordiale fatto di stima e di devozione, e ti penso tanto e tanto spesso». Aggiunge, parlando dall’Abbazia benedettina dove si trova: «Vorrei, cara nonna, che avessi a partecipare della nostra letizia, poiché la tua vita e tutto il pensiero educatore che l’ha diretta, è ben degno di veder sorreggere dal proprio lavoro i risultati benedetti dalla grazia di Dio». E conclude: «Quando vegli nel silenzio della tua preghiera ricordati anche dei giovani, della generazione rumorosa ma buona che ha capito il merito della vostra opera e che desidera continuarla»53.

Credo che possiamo chiudere con gioia questo nostro Convegno, con le parole di Giovanni Battista Montini che chiede alla nonna di pregare per la «generazione rumorosa ma buona» che vuole seguire il suo esempio.

53 G. B. Montini, Lettere ai familiari 1919-43, vol. I, Istituto Paolo VI, Brescia, Roma, 1986, pp. 3-4.

29 30 Paul Sciberras*

Il-Kostituzzjoni Dommatika tal-Konċilju Vatikan II dwar ir-Rivelazzjoni Divina, Dei Verbum, u l-iżviluppi tagħha fil-Knisja f’Malta sal-2006

Storja mqallba ta’ dokument fundamentali

Il-Kostituzzjoni Dommatika tal-Konċilju Vatikan II, Dei Verbum, kellha storja mqallba ħafna, sakemm ġiet promulgata fit-18 ta’ Novembru 1965. Nhar il-25 ta’ Jannar 1959, il-Papa Ġwanni XXIII ħabbar ix-xewqa tiegħu li jlaqqa’ Konċilju Ekumeniku, li jiċċelebra sinodu tad-Djoċesi ta’ Ruma, u li jibda t-triq għal riforma tal-Kodiċi tal-Liġi tal-Knisja, id-Drittu Kanoniku. Din it-tħabbira għamilha fi tmiem il-Ġimgħa ta’ Talb għall-Għaqda bejn l-Insara, fl-Abbazija ta’San Paolo Fuoro le Mura, f’Ruma, quddiem għadd ta’ kardinali, li ma rreaġixxewx mill-ewwel għall-aħbar ta’ programm daqstant kumpless u ambizzjuż għal Papa li ġie magħżul meta kellu 77 sena!

* Rev. Dr Paul Sciberras graduated S.Th.B. in 1986 from the Faculty of Theology at Tal- Virtù, Rabat, Malta, and S.Th.L. (with specialization in Pastoral Theology) in 1988 from the University of Malta. In 1992 he graduated S.S.L. from the Pontifical Biblical Institute, Rome and in 1994 declared Candidatus ad Doctoratum, after completing the preparatory year for the Doctorate in Scripture Sciences (S.S.D.). In 1995 he began lecturing at the Faculty of Theology of the University of Malta, Department of Sacred Scriptures, Hebrew and Greek, mainly in the NT areas (Synoptic Gospels, Pauline Letters and Acts of the Apostles, Language and Text of the NT, NT Exegesis at undergraduate and postgraduate levels). In 2011, Fr Sciberras obtained his Doctorate in Sacred Theology with a thesis summa cum laude on Mgr Prof. P. P. Saydon’s version of 1 Thessalonians: An exegetical and translation-critical study. In September 2012, he was appointed Full-time lecturer and in October 2013, Head, Department of Sacred Scripture, Hebrew and Greek. Rev. Dr Sciberras is member of the Interdiocesan Theological Commission and the Commission for the Revision of the Bible in Maltese.

Emmaus 18 (2017 - 2018) • 31 L-għażla tiegħu kienet tfisser għażla ta’ Papa li ntagħżel propju biex ikun kardinal li kien ilu ’l bogħod mill-polemiċi teoloġiċi li kienu kkaratterizzaw il-pontifikat ta’ Piju XII, l-aktar lejn tmiemu. Dawn il-polemiċi kienu jolqtu l-iktar ’il-Kurja Rumana, il-futur tat-teoloġija, l-eseġeżi tal-Iskrittura u t-teoloġija morali. Ta’ min iżomm f’moħħu li meta Piju XII tebagħ l-enċiklika Humani Generis fit-12 ta’ Awwissu 1950, it-teoloġi konservattivi kienu ħasbu li issa se jieqfu l-kitbiet favur riforma u tiġdid fil-Knisja. Dawn it-teoloġi kienu wkoll qegħdin iserrħu rashom li bl-enċiklika kien se jkun hemm tmexxija iktar influwenzata minn dak li kien is-Sant' Uffizzju (illum, il-Kongregazzjoni għad-Duttrina tal-Fidi).

Allura l-aħbar ta’ Konċilju Ekumeniku u r-riforma fil-Kodiċi kienet tfisser li lil dan il-kurrent ta’ ħsieb seta’ kien se jispiċċalu s-serħan il-moħħ li kien jittama, anke jekk fil-ftit ġimgħat li kien ilu Papa (elett fit-28 Ottubru 1958), Ġwanni XXIII kien diġà beda jagħti sinjali ta’ bidliet radikali, saħansitra fil- Maġisteru tal-Knisja u tal-Papa nnifsu.

Diġà fil-fażi pre-preparatorja tal-Konċilju, meta bdew jinġabru l-vota, jew is- suġgerimenti dwar dak li l-Poplu kollu ta’ Alla ried li jiġi diskuss fil-Konċilju, bdiet tinħass ċerta tensjoni bejn żewġ kurrenti ta’ ħsieb: dak konservattiv, b’attidudni iktar ta’ kundanni u difiża għall-Knisja u t-tagħlim tagħha, speċjalment kontra l-Moderniżmu, u min-naħa l-oħra, dak iktar konċiljatorju u pastorali, mibni fuq l-Iskrittura, il-Missirijiet tal-Knisja u d-djalogu.1

Fil-fatt anke qabel beda jinbena d-dokument dwar ir-Rivelazzjoni divina, iż- żewġ kurrenti bdew jaħbtu ma’ xulxin: dak aktarx konservattiv immexxi mill- Prefett tal-Kongregazzjoni tas-Sant’Uffizzju, il-Kardinal Alfredo Ottaviani, u l-ieħor mill-biblista li kien għadu kemm inħatar kardinal mill-Papa Ġwanni XXIII, u li kien konfessur tal-Papa Piju XII fl-aħħar 13-il sena, il-Ġiżwita Agostino Bea.2 Bea kien bniedem li diġà kellu kuntatti sodi u profondi mal- Lhud u mal-Protestanti. Is-sens tad-djalogu kien imxappap fih il-Kardinal Bea.

1 Ara R. Burigana, Dei Verbum. Per il 40oanniversario del Concilio Vaticano II. Testo integrale (Casale Monferrato [AL]: Edizioni Piemme, 2002), 41. 2 Bea kien professur tal-eseġeżi tat-Testment il-Qadim u tal-Ispirazzjoni u l-Ermenewtika

32 Fil-mixja tad-diskussjonijiet, l-iskema tad-dokument ġiet riveduta għal kollox u ngħatat l-isem ta’ Dei Verbum, il-Kelma ta’ Alla, b’emfasi fuq is-suġgett ewlieni tar-rivelazzjoni, Alla nnifsu. Fid-19 ta’ Ottubru 1965 il-Kummissjoni tar-reviżjoni reġgħet iltaqgħet għall-aħħar darba u, wara dibattitu mqanqal li fih Bea kien tassew protagonist li wieġeb għal kull oġġezzjoni, it-test ġie definittivament approvat.3

L-iskema, li issa kienet tibda bil-kelmiet Dei Verbum, intbagħtet fl-awla, fejn ġiet promulgata fit-18 ta’ Novembru 1965.4 Mhux biżżejjed: it-test kien hemm tentattivi biex jiġi xorta mibdul, anke bi traduzzjonijiet żbaljati!5 Imma issa kien daħal fid-dokumenti uffiċjali tal-Konċilju Vatikan II. Nistgħu ngħidu li l-Kostituzzjoni Dommatika Dei Verbum hija dokument li jippromwovi aġġornament veru dottrinali u pastorali, mimli b’tama ġdida u friska.6

Il-Konċilju Vatikan II u t-twettiq tiegħu

L-Eċċellenza Tiegħu, Mons. Ġużeppi Mercieca, ġie maħtur Arċisqof Metropolita ta’ Malta fit-12 ta’ Diċembru 1976. L-episkopat tiegħu kellu jkompli bl-implimentazzjoni tat-tagħlim tal-Konċilju Vatikan II, li fl-Arċidjoċesi ta’ Malta immatura tul is-snin u laħaq il-qofol tiegħu fis-Sinodu Djoċesan. Kien diġà sar ħafna xogħol fid-djoċesi, l-aktar f’dawk li huma traduzzjonijiet tat- testi tal-Bibbja biex jintużaw fil-liturġija. Irridu ngħidu li Mons. Mercieca mill-1948 sal-1952, meta ġie ordnat saċerdot, kien qiegħed jistudja Ruma, fl- Università Gregorjana. Patri Agostino Bea, li semmejna qabel, kien professur tal-Iskrittura fl-Istitut Bibliku u fl-Università Gregorjana. Ma jistax ikun li ma kienx jgħaddi lill-istudenti tiegħu l-frott min-nixxiegħa tal-mentalità

tal-Iskrittura fl-Istitut Pontifiċju Bibliku ta’ Ruma, immexxi mill-Ġiżwiti, bejn l-1924 u l-1949, u rettur tal-istess Istitut mill-1930 sal-1949: ara Le persone del Biblico. Autorità, professori e studenti (1909 - 2009) (Roma: Associazione Ex-alunni/e PIB – PIB, 2009), 7.11 3 Ara Burigana, Dei Verbum, 57. 4 Għall-istorja sħiħa ta’ din il-fażi tad-Dei Verbum, ara R. Burigana, La Bibbia nel Concilio. La redazione della costituzione «Dei Verbum» del Vaticano II (Bologna: Il Mulino, 1998), 307-339. 5 Ara Burigana, Dei Verbum, 57; Burigana, La Bibbia nel Concilio, 432-434. 6 Ara L. A. Gallo, L’eredità pastorale del Vaticano II (Leumann [TO]: Elledici 2006), 23-29.

33 ekumenika u miftuħa tiegħu.7 Fit-2 ta’ Dicembru 2006 ġiet imħabbra n-nomina bħala Arċisqof ta’ Malta ta’ Mons. Pawlu Cremona OP. Dan l-artiklu għandu l-għan li jagħti l-laqtiet l-aktar importanti tal-Kostituzzjoni Dommatika Dei Verbum, u kif seħħew l-iżviluppi tagħha fl-Arċidjoċesi ta’ Malta fi żmien l-Episkopat ta’ Mons. Mercieca, l-aktar fejn tidħol l-implimentazzjoni ta’ dawn l-iżviluppi.

Kapitlu innovattiv fid-Dei Verbum

Minħabba n-natura pastorali tiegħu - l-aħħar kapitlu tad-dokument dwar ir-rivelazzjoni ta’ Alla u minn Alla jqiegħed u jingasta l-Iskrittura fil-ħajja tal-Knisja - kellu l-ikbar impatt fuq il-ħajja tad-djoċesijiet madwar id-dinja Kattolika. B’mod li aktarx ħasad lil ħafna Kattoliċi, id-Dei Verbum tgħallem li “Il-Knisja dejjem tat qima lill-Iskrittura Mqaddsa kif tat lill-istess Ġisem tal-Mulej billi qatt ma naqset, l-aktar fil-liturġija mqaddsa, li tieħu l-għixien bil-ħobż tal-ħajja mill-mejda tal-kelma ta’ Alla u tal-Ġisem ta’ Kristu, u tagħtih lill-fidili” (#21).

Din l-ewwel sentenza tal-aħħar kapitlu fid-Dei Verbum ta’ min jiżinha sewwa. L-ewwel ma jgħid id-dokument hu li għall-Knisja ma tgħaddi l-ebda differenza fil-qima li tagħti lill-Ġisem tal-Mulej u l-qima li tagħti lill-Iskrittura Mqaddsa. It-test oriġinali bil-Latin ta’ Dei Verbum juża l-kliem “Divinas Scripturas sicut et ipsum Corpus dominicum”. Bl-espressjoni sicut et (bl-istess mod) il-Konċilju jrid iqiegħed fuq l-istess livell eżatt l-Ewkaristija u l-Kelma ta’ Alla: “Il-Knisja dejjem tat qima lill-Iskrittura Mqaddsa kif tagħti lill-istess Ġisem tal-Mulej”. Il-Knisja tagħti l-istess qima! Għall-Knisja, il-Kelma ta’ Alla u l-Ewkaristija jistħoqqilhom l-istess qima.

Id-dokument jerġa’ jorbot flimkien it-Tradizzjoni tal-Knisja mal-Kelma ta’ Alla miktuba bħala mezzi għas-salvazzjoni tagħna. Il-paragrafu 21 ikompli: “Flimkien mat-Tradizzjoni Mqaddsa, il-Knisja dejjem żammet u żżomm il-

7 Ara C. Buttigieg, Ilkoll Aħwa Fi Kristu. Ġużeppi Mercieca: memorji (Malta: Klabb Kotba Maltin,) 2014, 11-13.

34 Kotba Mqaddsa bħala r-regola ewlenija tal-fidi tagħha; ispirati kif inhuma minn Alla, huma miktuba darba għal dejjem, jgħallmu bla tibdil il-Kelma ta’ Alla nnifsu u jsemmgħu fi kliem il-profeti u l-appostli l-leħen tal-Ispirtu s-Santu.” Fuq kollox, jgħid id-dokument, dak li naqraw fil-Bibbja huwa l-leħen tal-Ispirtu s-Santu. Jekk irridu nisimgħu minn xi ħadd jew minn xi mkien kif inkunu tassew ulied maħbuba ta’ Alla l-Missier, irridu nisimgħu lil dak li kiteb il-Kelma ta’ Alla nnifsiha: l-Ispirtu s-Santu, li jonfoħ in-nifs ta’ Alla fil-kliem uman tal-awturi tal-Bibbja.

Dan jesprimih Mons. Mercieca fil-messaġġ tiegħu fl-okkazjoni tal- pubblikazzjoni tat-Tieni Edizzjoni tal-Bibbja bil-Malti mill-Għaqda Biblika Maltija fil-5 ta’ Settembru 1996. Jikteb hekk Mons. Mercieca: “Il-Bibbja għandha post importanti ħafna fil-ħajja tal-Knisja. Hija l-Ktieb tal-Knisja. Permezz tagħha, il-Knisja tgħallem il-veritajiet ta’ Alla lil uliedha.”8

Fl-Ittra Pastorali tat-2 ta’ Frar 1994, bis-suġġett ta’ “L-importanza tal-Kotba Mqaddsa”, Mons. Mercieca jgħid hekk lill-Insara Maltin: “Fi żmienna, aktar minn qabel, il-Bibbja qed tidher li hi tassew il-Ktieb tal-Knisja u l-Ktieb tal- membri kollha tagħha. Iċ-ċirkostanzi pożittivi ta’ llum [...] qegħdin jgħinu biex il-Bibbja tasal f’idejn kulħadd”.9

Il-Bibbja, id-Dei Verbum issejħilha l-laqgħa u d-diskursata ta’ Alla Missier ma’ wliedu:

Jeħtieġ mela li l-predikazzjoni kollha tal-Knisja, bħar-reliġjon nisranija nnifisha, tieħu l-ikel tagħha u tkun regolata mill-Iskrittura Mqaddsa. Għax fil-Kotba Mqaddsa l-Missier li hu fis-smewwiet jiltaqa’ b’imħabba kbira ma’ wliedu u jidħol f’konservazzjoni magħhom; fil-kelma ta’ Alla, mbagħad, jinsabu saħħa u qawwa hekk kbar li hija żżomm lill-Knisja u tagħtiha enerġija; u għall-ulied tal-Knisja hija qawwa tal-fidi, ikel tar-ruħ, għajn safja li ma tonqosx ta’ ħajja spiritwali (#21).

8 Minn fomm ir-Ragħaj: 1996 (Malta: Klabb Qari Nisrani, [s.d.]), 71. 9 “Ittra Pastorali: L-Importanza tal-Kotba Mqaddsa”, fi Minn fomm ir-Ragħaj: 1994 (Malta: Klabb Qari Nisrani, 1995), 19.

35 Mons. Mercieca jagħmilha tiegħu sewwa din il-karatteristika tal-Bibbja meta fl- okkażjoni tal-pubblikazzjoni tat-Tieni Edizzjoni tal-Bibbja bil-Malti mill-Għaqda Biblika Maltija jikteb li:

L-Iskrittura hija għażiża għalina lkoll. Hija tirrappreżenta wieħed mill-akbar teżori li jaqsmu bejniethom il-bnedmin ta’ kull żmien. Fl-Iskrittura Mqaddsa u fl-azzjoni tal-ħniena divina li hija tirrakkonta, Alla Missierna, fl-imħabba bla tarf tiegħu jdur lejna bħala wliedu u jgħix fostna. Il-Bibbja hija mqaddsa għaliex fil-kelma ispirata u li ma tinbidilx tagħha, jgħix leħen l-Ispirtu s-Santu. Dan il-leħen, aħna nistgħu nisimgħuh. Huwa leħen li fil-Knisja jidwi bla heda, seklu wara l-ieħor, ġenerazzjoni wara l-oħra.10

Il-Bibbja f’idejn il-lajċi

Il-Knisja spiss ħasset il-bżonn li tinkuraġġixxi lill-fidili kollha jsiru iżjed midħla tal-Iskrittura, anke jekk bi prudenza. Diġà Divino Afflante Spiritu11 tgħid:

Il-Knisja tagħmel ħilitha biex tippromwovi fost il-fidili – u tagħmilha iżjed faċli bil- qawwa kollha tagħha – id-drawwa ta’ min ifaħħħarha tassew ta’ qari u meditazzjoni tal-Evanġelji. Ta’ min iħeġġeġ lill-fidili kollha biex jippereseveraw f’din l-inizjattiva, u tikkunsidraha bħala inizjattiva l-iktar utli, u li taqbel tant maż-żminijiet ta’ llum. Tqis din l-inizjattiva bħala mod ieħor biex ixxejjen l-idea li l-Knisja hija kontra jew b’xi mod tfixkel il-qari tal-Iskrittura bil-lingwa tal-post (#9).

Fil-fatt, Mons. Mercieca jtenni l-bżonn ta’ traduzzjoni tal-Bibbja għall-Malti fil-messaġġ tiegħu fl-okkazjoni tal-pubblikazzjoni tat-Tieni Edizzjoni tal-Bibbja bil-Malti mill-Għaqda Biblika Maltija: “It-traduzzjoni uffiċjali tal-Bibbja fl-ilsien tiegħu [tal-Poplu Malti], għen biex il-familji tagħna jersqu iktar lejn il-Kotba Mqaddsa. Għen ukoll biex il-poplu tagħna jikseb frott spiritwali ferm akbar mit-

10 Minn fomm ir-Ragħaj: 1996, 73. 11 Maħruġa mill-Papa Piju XII fit-30 ta’ Settembru 1943, festa ta’ San Glormu, Duttur tal-Knisja u benefattur kbir tal-Kristjanità fix-xogħol kbir li għamel fit-traduzzjoni tal-Bibbja għal-Latin tal-Vulgata u għall-kummentarji tiegħu fuq ħafna mill-kotba tal-Bibbja. L-Enċiklika kienet maħsuba biex tippromwovi l-istudji Bibliċi, u nħarġet fil-ħamsin anniversarju tal-Enċiklika Biblika l-oħra Providentissimus Deus tal-Papa Ljun XIII, maħruġa fit-18 ta’ Novembru 1893.

36 tagħlim ta’ l-Iskrittura, fiċ-ċelebrazzjoniji tal-liturġija, fit-talb u fil-meditazzjoni privata”.12 Dei Verbum kienet diġà ħejjiet dawn il-passi: Għax jekk “fil-Kotba Mqaddsa l-Missier li hu fis-smewwiet jiltaqa’ b’imħabba kbira ma’ wliedu u jidħol f’konversazzjoni magħhom” (#21), jeħtieġ li l-insara kollha jkollhom il-possibiltà li jaqraw, jirriflettu fuqha u jitolbu bl-Iskrittura. Allura Dei Verbum tgħid: “Jeħtieġ li l-insara jkunu jistgħu jersqu b’ħeffa lejn l-Iskrittura Mqaddsa” (#22).

Il-ħtieġa ta’ traduzzjonijiet tal-Bibbja

Mhux kulħadd jista’ jaqra l-Bibbja fil-lingwi oriġinali li bihom inkitbet; kemm Insara jafu l-Lhudi, l-Aramajk u l-Grieg? U kemm hemm min jista’ jistudja l-Bibbja fil-fond? Din hi r-raġuni għaliex sa minn kmieni l-Knisja ħasset il-bżonn li jkollha l-Bibbja bil-lingwi li l-Poplu ta’ Alla seta’ jifhem iktar għax huma l-lingwi tiegħu. Sa minn mitejn sena Q.K., it-Testment il-Qadim bil-Lhudi inqaleb għall-Grieg, il- lingwa l-iktar mitkellma mad-dinja, u din it-traduzzjoni ġiet imsejħa t-traduzzjoni tas-Sebgħin, jew is-Septwaġinta. Il-Papa San Damasu I, qrib is-sena 380, ħajjar lil San Ġlormu biex jaqleb l-Iskrittura mil-lingwi oriġinali għal-Latin, traduzzjoni li saret magħrufa bħala l-Vulgata (il-lingwa komuni), li kienet it-test tal-Bibbja tal-Knisja Kattolika għal sittax-il seklu.

Dei Verbum tagħmel statement b’ħafna sens:

Imma billi l-kelma ta’ Alla għandha tkun għal idejn kulħadd u f’kull żmien, il-Knisja tieħu ħsieb, b’ħerqa ta’ omm, li jsiru traduzzjonijiet xierqa u tajbin fl-ilsna differenti, u l-aktar mit-testi oriġinali tal-Kotba Mqaddsa. U jekk dawn, fil-waqt tajjeb u bil- kunsens tal-awtorità tal-Knisja, isiru b’ħidma waħda flimkien mal-aħwa mifrudin, jistgħu jintużaw mill-insara kollha (#22).

Dan għaliex huma ftit li jistgħu jagħmlu studji profondi u speċjalizzati f’universitajiet u ċentri ta’ speċjalizzazzjoni fl-istudju tal-Bibbja. Ftit huma dawk li għandhom iċ-ċans li jistudjaw ħafna lingwi, kemm tal-Bibbja, bħal-Lhudi, l-Aramajk, il-Grieg, il-Latin, l-Għarbi, u oħrajn, u kemm lingwi moderni biex

12 Minn fomm ir-ragħaj: 1996, 71.

37 ikunu jistgħu jżommu ruħhom aġġornati ma’ studju li jsir mad-dinja kollha, biex ikunu jistgħu jfissru l-Bibbja mil-lingwi li bihom inkitbet. AlluraDei Verbum tħeġġeġ li jsiru traduzzjonijiet mill-oriġinal għal-lingwi differenti tal-pajjiżi mad-dinja kollha.

Mons. Mercieca jfaħħar

id-dedikazzjoni ta’ dawk fost ulied il-Knisja, li huma msejħin biex jaqdu lil ħuthom f’dak li jeħtieġu biex jersqu bla tfixkil lejn il-Kotba Mqaddsa. Niżżuħajr ’l Alla li f’Malta m’aħniex neqsin minn dan is-servizz importanti għall-ħajja tal-Knisja. Għandna l-Għaqda Biblika li bl-approvazzjoni tagħna tatna t-test sagru tal-Kotba mqaddsa b’ilsien il-poplu tagħna; tagħti wkoll kull xorta ta’ għajnuna, bil-pubblikazzjonijiet u bil- korsijiet ta’ tagħlim fuq il-Bibbja, biex nistgħu nifhmu aħjar il-messaġġ divin tagħha.13

Imma f’dan ir-rigward irridu nagħtu każ sewwa ta’ dak li kien stqarr Mons. Prof. Karm Sant, f’intervista li ta lil Prof. Ġużè Aquilina. Sant kien qal li kull traduzzjoni Kattolika tal-Bibbja kellha tieħu in konsiderazzjoni l-istandard ta’ litteriżmu tal-popolazzjoni. Sa ċertu punt, traduzzjoni fil-vernakular għal Malta ma kellha l-ebda użu, għax sa tmiem is-seklu dsatax u l-bidu tal-għoxrin 23% biss tal-popolazzjoni kienu jafu jaqraw. Dawn it-23% kienu ġeneralment ġejjin mill- klassi li kienet iżżomm it-Taljan bħala l-lingwa tagħha. Aktar mal-poplu tgħallem jaqra u jikteb, iżjed bdew jinbtu traduzzjonijiet, u t-traduzzjoni tal-Bibbja bil-Malti mxiet id f’id mal-iżvilupp tal-edukazzjoni popolari u l-progress tal-Malti bħala lingwa miktuba u letterarja. Qabel ma dan l-iżvilupp fuq żewġ fronti beda, ma kien hemm l-ebda użu għal traduzzjoni tal-Bibbja fil-vernakular.14 Fil-Kwistjoni

13 Minn fomm ir-Ragħaj: 1994, 19. 14 C. Sant, Mgr. Professor C. Sant, President of the Bible Society (Malta) (Meeting People), Part II, intervista minn Joseph Aquilina, f'The Sunday Times of Malta (17 ta’ Novembru 1985), 19. Fl-artiklu tiegħu “History of the Maltese Bible,” Melita Theologica 10 (1957): 1, Mons Prof. Pietru Pawl Saydon innifsu jgħid: “For many long centuries, i.e. until the closing years of the eighteenth century, the Maltese language was never used for literary purposes, the languages of education being Latin and Italian. The earlier Maltese writers found enormous difficulty to reduce to some sort of Latin script a Semitic language which had many sounds that were absent in Romance languages. Moreover up to the beginning of the nineteenth century the education of the population was very poor. In the year 1836 there were only three Government Elementary schools: one in Valletta, the capital, another in Senglea and the third, very poorly attended, in Gozo, the sister Island, in all of which the instruction was of a meagre and wretched characters. As there

38 Stampa tal-Litteriżmu f’Malta (1800 – 1900)

sal-1822 inqas minn 10% kienu jafu jaqraw (u l-Bibbja kienet tinqara bit-Taljan jew bil-Latin)

sa tmiem 23% kienu jafu jaqraw (Saydon beda t-traduzzjoni is-seklu 19 tiegħu fl-1929)

Skont it-Rapport fuq l-Advisability Compulsory Education

1908-1916 43,000 tfal ħallew l-iskola elementari

1914-1915 5,331 tfal ħallew l-iskola elementari

Skont iċ-Ċensiment tal-1891

80% tal-irġiel bejn 45-50 ma kinux jafu jaqraw

85% tan-nisa bejn 45-50 kienu illitterati

sal-1861 minn 134,055

inqas minn 6% (8,000) tal-irġiel kienu jafu jaqraw bit-Taljan

inqas minn 3% (4,000) tal-irġiel kienu jafu jaqraw l-Ingliż

= inqas minn 9% setgħu jaqraw bit-Taljan jew bl-Ingliż15

were very few who could write and read Maltese, the need of a Maltese translation of the Bible was not yet felt.” 15 Ara C. Sant, Mgr. Professor C. Sant, President of the Bible Society (Malta) (Meeting People), Part II, intervista minn Joseph Aquilina, fiThe Sunday Times of Malta (17 ta’ Novembru 1985) 19. Ara wkoll Paul Sciberras, Mgr Prof. P.P. Saydon’s version of 1 Thessalonians: an exegetical and translation-critical study (Malta: L-Awtur, 2013), 77.

39 tal-Lingwa ried jasal il-perjodu bejn l-1880 – 1932 biex il-Malti jieħu postu bħala l-lingwa tal-Gżejjer Maltin.

Mons. Professur Pietru Pawl Saydon mill-1929–1959, u l-Għaqda Biblika Maltija, sa mit-traduzzjonijiet tal-qari fil-quddiesa u fil-liturġija sa mill-1964, u mbagħad bit-traduzzjoni tal-Bibbja sħiħa f’volum wieħed fl-1984, kienu l-ewlenin f’dan ix-xogħol tat-traduzzjoni tal-Bibbja mil-lingwi oriġinali għall-Malti. L-Għaqda Biblika ħarġet ukoll kummentarji bil-Malti u tagħmel korsijiet matul is-sena biex il-lajċi jkunu jistgħu jifhmu dejjem iżjed il-Bibbja. Bħall-Għaqda Biblika, hemm ukoll il-Kummissarjat tal-Art Imqaddsa, li barra l-missjoni speċifika li għandhom il-Patrijiet Franġiskani Minuri fl- Art Imqaddsa stess, jagħmlu korsijiet fuq il-Bibbja, joħorġu rivista u anke jorganizzaw pellegrinaġġi għall-Art Imqaddsa, li l-Papa Pawlu VI kien sejħilha l-Ħames Evanġelju.16

L-Isqfijiet ta’ Malta u Għawdex, Mons. Ġużeppi Mercieca u Mons. Nikol Ġ. Cauchi, kienu kitbu hekk fil-preżentazzjoni tal-ewwel żewġ edizzjonijiet tal- Bibbja bil-Malti, maħruġa mill-Għaqda Biblika: “Ir-riformi li saru permezz tal-Konċilju Vatikan II ġiebu l-Iskrittura ħafna eqreb tal-poplu nisrani. Illum nisimgħu l-qari tal-Kelma t’Alla bil-lingwa li jifhimha kulħadd [...]”.17

16 Nafuh lill-Papa Pawlu VI, l-ewwel Papa li għamel pellegrinaġġ lejn l-Art Imqaddsa, iż- żwieġ kumplimentari bejn il-par espressjonijiet “storja tas-salvazzjoni” u “ġografija tas- salvazzjoni”. Fl-1974, il-Papa Pawlu VI kien kiteb: “It is of course true that Christianity is a universal religion, not tied to any one country, and that its followers ‘worship the Father in spirit and truth’ (cf. John 4:23). But it is also a religion based upon a historical revelation. Alongside the ‘history of salvation’ there exists a ‘geography of salvation’. Thus the Holy Places possess the invaluable quality of providing faith with an indisputable support, as the Fifth Gospel, as it were, enabling the Christian to come into direct contact with the setting in which ‘The Word became flesh and dwelt among us’ (John 1:14)”( Nobis in animo, 25 ta’ Marzu1974). 17 Il-Bibbja. Il-Kotba Mqaddsa miġjuba bil-Malti mill-ilsna oriġinali l-Lhudi u l-Grieg mill- Għaqda Biblika (Malta: Għaqda Biblika – Media Centre, 1984), vii; Il-Bibbja. Il-Kotba Mqaddsa miġjuba bil-Malti mill-ilsna oriġinali l-Lhudi u l-Grieg mill-Għaqda Biblika (Malta: Għaqda Biblika Maltija, 1992), vii.

40 Fl-okkażjoni tal-preżentazzjoni tat-Tieni Edizzjoni tal-Bibbja bil-Malti f’volum wieħed mill-Għaqda Biblika Maltija, l-Arċisqof Mercieca kien qal hekk:

Il-Konċilju Vatikan II saħaq li l-Kelma ta’ Alla għandha titwassal lill-membri tal-Knisja, huma min huma, b’lingwa li jifhimha kulħadd. B’riżultat, kull Knisja lokali bdiet tħabrek biex ikollha l-Bibbja tagħha bi lsien il-poplu u b’hekk taqdi aħjar il-ministeru tagħha fix-xandir tal-Kelma. Kien għalhekk mument ta’ ferħ kbir għall-Knisja f’Malta dakinhar li, f’Marzu tal-1984, bit-tħabrik ta’ l-Għaqda Biblika Maltija, il-poplu ta’ Alla f’pajjiżna ngħatalu r-rigal sabiħ ta’ traduzzjoni uffiċjali tal-Bibbja fl-ilsien tiegħu. Dan għen biex il-familji tagħna jersqu aktar lejn il-Kotba Mqaddsa. Għen ukoll biex il-poplu tagħna jikseb frott spiritwali ferm akbar mit-tagħlim ta’ l-Iskrittura, fiċ-ċelebrazzjoni tal-liturġija, fit-talb u fil-meditazzjoni privata.18

L-Iskrittura: ir-ruħ tat-teoloġija

Id-dokument Dei Verbum jinkuraġġixxi lilna l-Kattoliċi biex naqraw il- Bibbja. Imma mbagħad b’mod partikulari u speċjali jħeġġeġ lit-teoloġi u lilna s-saċerdoti biex insiru dejjem iżjed midħla tal-Bibbja, mhux biss biex nistudjawha, imma iżjed minn hekk biex inħallu lilna nfusna nkun ffurmati, magħġuna, mill-Kelma ta’ Alla miktuba fil-Bibbja.

Il-paragrafu 24 jgħid:

L-Iskrittura Mqaddsa għandha l-kelma ta’ Alla u, għax hija ispirata, hija tassew kelma ta’ Alla; għalhekk l-istudju tal-Kotba Mqaddsa għandu jkun bħar-ruħ tat-teoloġija mqaddsa. Il-ministeru tal-kelma wkoll, jiġifieri l-predikazzjoni pastorali, il-katekiżmu u t-tagħlim nisrani kollu, li fih l-omelija liturġika għandu jkollha post priveleġġat, isib ikel tajjeb fil-kelma tal-Iskrittura u jissaħħaħ biha fil-qdusija.19

18 Minn fomm ir-Ragħaj: 1996, 71. 19 Għal tifsira iktar miftuħa tal-espressjoni “l-Iskrittura: ir-ruħ tat-teoloġija”, ara J. A. Fitzmyer, La Sacra Scrittura, anima della teologia (Milano: Gribaudi, 1999), 77-123.

41 L-eżempju jkaxkar, jgħid il-Malti. Min hu iktar responsabbli tal-Poplu ta’ Alla għandu jħoss iżjed responsabbiltà li l-ministeru kollu tiegħu jkun imsejjes fuq il-Kelma ta’ Alla. U kif tista’ tagħmlu dan mingħajr preparazzjoni xierqa, aġġornament meħtieġ, u riflessjoni?

Is-Sinodu Djoċesan tal-Arċidjoċesi ta’ Malta

Fis-Sinodu Djoċesan li ġie ċċelebrat bejn id-29 ta’ Settembru 1999 u s-7 ta’ Ġunju 2003,20 saret riflessjoni u dixxerniment fit-tul fuq ix-xandir tal-Kelma u tal-messaġġ nisrani. Minn dan id-dixxerniment ħareġ id-dokument Xandir tal-Kelma.21 Id-dokument sinodali “jitkellem fuq ix-xandir tal-Kelma fil- kuntest tal-ħajja tal-poplu Malti [...] Kull Knisja lokali trid tagħraf twassal il-Kelma fi sfond partikulari u speċifiku. Id-dokument għalhekk jisħaq fuq l-importanza li l-Kelma titwassal fl-ambjent tal-poplu Malti fil-kuntest storiku tiegħu.”22 Is-Sinodu jisħaq sewwa fuq il-fatt li “Il-Knisja f’Malta għandha tagħżel it-tagħlim bħala wieħed mill-għanijiet ewlenin tagħha. Għal dan il-għan: hemm bżonn ta’ koordinament bejn il-ħidmiet ta’ xhieda u xandir li twettaq il-Knisja f’Malta, biex ix-xandir tal-Kelma jsir b’mod aġġornat u koordinat.”23

Is-Sinodu tkellem ċar ħafna dwar il-post tal-omelija bħala “wieħed mill- mumenti speċjali tax-xandir tal-Kelma”24. Minħabba din il-ħtieġa, is-Sinodu jissuġġerixxi li “tingħata aktar formazzjoni dwar l-omelija u forom oħra tax- xandir tal-Kelma lis-saċerdoti, reliġjużi u lajċi li jridu joffru ruħhom għal din il-ħidma”.25

Mons. Arċisqof Mercieca jagħmel tiegħu din l-eżortazzjoni f’mument partikulari ħafna u li hu ta’ piż kbir. Fl-omelija fiċ-ċelebrazzjoni tat-32

20 Ara C. Buttigieg, Ilkoll Aħwa fi Kristu, 318. 21 Xandir tal-Kelma (Malta: Arċidjoċesi ta’ Malta, 2003). 22 Xandir tal-Kelma, v. 23 Xandir tal-Kelma, paragrafu 35, 34. 24 Xandir tal-Kelma, paragrafu 17, 16. 25 Xandir tal-Kelma, paragrafu 41, 37.

42 anniversarju episkopali tiegħu, fit-29 ta’ Settembru 2006, Mons. Mercieca ħass li kellu jerġa’ jitkellem dwar iċ-ċensiment tal-attendenza għall-Quddiesa tal-Ħadd li kien sar f’Novembru 200526. Jgħid hekk f’dik l-omelija Mons. Mercieca: “Il Kelma ta’ Alla għandha attwalità fiha nfisha. Il-kliem ta’ Ġesù, tal-Appostli u wkoll dawk tal-Antik Testment huwa l-istess kliem li bih Alla għadu jkellimna. Id-dmir tar-rgħajja tal-erwieħ huwa li fl-omelija jgħinu biex din il-Kelma ta’ Alla tidħol u tkun imlaħħma fil-kuntest li fih qed jgħixu l-bnedmin tal-lum.”27

Fl-istess omelija, Mons. Mercieca jgħid li “Ix-xandir tal-Kelma ta’ Alla hu impenn li s-saċerdot irid iwettaq b’dinjità u għaqal, biex juri 'l Kristu lill-oħrajn. Is-sid ta’ din id-dinjità huwa Kristu, il-Feddej tal-Bniedem [...] Is-saċerdot hu msejjaħ biex jagħraf id-dinjità suprema ta’ Dak li aħna nipproklamaw. Għaldaqstant, is-saċerdoti għandna l-obbligu li naqdu dan is-servizz b’mod xieraq.”28

Għal dan il-għan ta’ tħejjija partikulari tas-saċerdoti futuri, Mons. Mercieca, bħala Ragħaj u Għalliem ewlieni tad-djoċesi, “ħsibna f’kors apposta u li s-seminaristi jagħmlu provi anki b’evalwazzjoni ħalli jagħrfu joffru l-omelija bl-aħjar mod possibbli. Għal dawk li kienu saċerdoti diġà, sar seminar speċifikament fuq l-omelija.”29

Għandha x’tgħidilna iżjed id-Dei Verbum lilna s-saċerdoti u lill-katekisti:

Għalhekk jeħtieġ li l-kjeriċi kollha u l-ewwel is-saċerdoti u dawk kollha, bħad- djakni u l-katekisti, li jagħtu ruħhom leġittimament għax-xogħol tal-Kelma,

26 Ara C. Buttigieg, Ilkoll Aħwa fi Kristu, 323-327. 27 C. Buttigieg, Ilkoll Aħwa fi Kristu, 329. 28 C. Buttigieg, Ilkoll Aħwa fi Kristu, 330. 29 C. Buttigieg, Ilkoll Aħwa fi Kristu, 331. Il-Fakultà tat-Teoloġija fl-Università ta’ Malta toffri wkollstudy-unit obbligatorju lill-istudenti li jkunu jagħmlu l-kors tal-Liċenzjat fit- Teoloġija Pastorali, li fil-maġġoranza tagħhom ikunu jew djakni jew saċerdoti novelli. F’dan l-istudy-unit, l-istudenti jidħlu fil-fond fl-elementi essenzjali u kreattivi fl-iżvilupp tal-predikazzjoni. Tingħata attenzjoni partikulari għall-aspetti kollha tal-preparazzjoni u tal-kompożizzjoni ta’ kull parti tal-messaġġ. Ara http://www.um.edu.mt/theology/ studyunit/PLC5810 għal deskrizzjoni sħiħa tal-istudy-unit.

43 għandhom iżommu rwieħhom dejjem magħqudin mal-Iskrittura permezz tal-qari qaddis ta’ spiss u ta’ studju tajjeb, li ma jsirx ‘predikatur fieragħ tal- Kelma ta’ Alla minn barra, dak li jismagħhiex minn ġewwa’,30 filwaqt li għandu jqassam lill-insara fdati lilu l-ġid bla tarf tal-kelma ta’ Alla, l-aktar fil-Liturġija mqaddsa (#25).

Huwa paragrafu mill-aktar fundamentali, li fuqu jinbena dak kollu li hemm xi tgħid dwar il-post tal-Bibbja fil-ħajja tan-nisrani, il-paragrafu 38 tad-Dokument Sinodali Xandir tal-Kelma.

Għandha ssir ħidma fost il-Poplu ta’ Alla, kif ukoll fost l-operaturi pastorali u dawk li qegħdin iħejju ruħhom għall-ministeri, biex jikber l-għarfien tal- Kotba Mqaddsa. Jekk dawn ser ikunu l-ispirazzjoni tal-ħajja nisranija f’Malta, allura hemm bżonn li l-Bibbja tkun il-ktieb tal-Poplu ta’ Alla. Mhux biss, imma hemm bżonn studju xjentifiku u spiritwali li jkun aktar minn sempliċi pjetiżmu jew għarfien litterali tal-Kelma.

Fuq din il-premessa tinbena l-eżortazzjoni li tiġi fl-aħħar tal-paragrafu: “Importanti li l-bini tal-Poplu ta’ Alla fuq għarfien tal-Kotba Mqaddsa jkun iċ-ċentru ta’ kollox. B’dan qegħdin nagħrfu li l-Knisja hija wkoll imsejħa biex tisma’ l-Kelma u tgħin fil-bini tal-Poplu ta’ Alla.”

Il-Bibbja bħala għajn għat-talb tagħna

Fil-Knisja r-reliġjużi għandhom post u missjoni speċjali, li ġejjin mill- vokazzjoni speċifika tagħhom. AlluraDei Verbum, paragrafu 25, tiddedika kliem speċjali u tħeġġiġ partikulari:

Il-Konċilju jħeġġeġ bil-qawwa u b’mod speċjali lir-reliġjużi biex jitgħallmu "il-qligħ kbir li hemm illi nagħraf lil Kristu Ġesù" (Fil 3,8) billi spiss jaqraw il-Kotba Mqaddsa. "Għax min ma jafx l-Iskrittura, ma jafx lil Kristu31." Jersqu għalhekk bil-qalb lejn il-Kotba Mqaddsa sew fil-Liturġija mqaddsa mogħnija

30 Santu Wistin, Sermo 179,1: PL 38:966. 31 San Ġlormu, Commentarius In Isaiam Prophetam, Prologu, 1-2: PL 24:17 .

44 bil-Kelma ta’ Alla, sew permezz tal-qari devot, sew permezz ta’ inizjattivi addattati għal dan l-iskop jew għajnuniet oħra li, bl-approvazzjoni u bl- appoġġ tal-isqfijiet, qegħdin illum, b’mod ta’ min ifaħħru, joktru u jixterdu kullimkien. Imma għandhom jiftakru li fil-qari hemm taħdita bejn Alla u l-bniedem; għax "meta nitolbu, aħna nitkellmu miegħu; meta naqraw il-kelma ta’ Alla, aħna nisimgħu lilu32."

F’dan il-kuntest, ir-reliġjużi qegħdin jiġu mħeġġa jkunu midħla tal-Bibbja biex tkun il-mod tat-talb u r-relazzjoni iżjed profonda tagħhom ma’ Alla. Ma naħseb li hemm xejn xi jżomm lil kulħadd milli jagħmel dan: li jfittex u jsib fil-Kelma ta’ Alla miktuba fil-Bibbja l-għajn għalih għat-talb, għad-diskursata tiegħu mal-Missier.

U l-lajċi?

Il-paragrafu 25 ta’ Dei Verbum ikellem b’attenzjoni partikulari fuqhom lill- fidili kollha, għax is-sehem tagħhom fid-dinja, li ma jistax ikun tas-saċerdoti jew tar-reliġjużi, jitlob li huma wkoll ikunu magħġuna permezz tal-Kelma ta’ Alla. Allura jħeġġeġ lill-isqfijiet, bħala dawk responsabbli fid-djoċesijiet madwar id-dinja biex jipprovdu Bibbji bil-lingwi tal-post, flimkien ma’ għajnuniet biex il-Bibbja tiftiehem aħjar. Jgħidilhom hekk il-Konċilju:

Dawn għandhom ikunu mogħnija, b’mod suffiċjenti, bit-tifsir meħtieġ biex ulied il-Knisja jkunu jafu sewwa, mingħajr biża’ u bi profitt, l-Iskrittura Mqaddsa, u jimtlew bl-ispirtu tagħha. Barra minn dan, għandhom jitlestew edizzjonijiet tal- Iskrittura Mqaddsa, mogħnija b’noti tajba, biex jistgħu jkunu użati wkoll minn dawk li mhumiex insara u addattati għall-kundizzjonijiet tagħhom. Kemm ir- Rgħajja tal-erwieħ, kemm l-insara ta’ kull stat, għandhom ifittxu li jxerrduhom b’mod għaqli.

Għal dan il-għan, l-Għaqda Biblika Maltija ħadet ħsieb li tippublika edizzjonijiet tal-Bibbja bil-Malti mit-testi oriġinali hekk imsejħa

32 Sant’Ambroġ, De officiis ministrorum 1,20: PL 16:50.

45 “Interkonfessjonali”. Minħabba li l-Kristjani mhux Kattoliċi ma għandhomx il-kotba kollha tal-Bibbja bħalma għandna aħna l-Kattoliċi, allura f’dawn iż- żewġ edizzjonijiet il-kotba msejħa Dewterokanoniċi inġabru għalihom. Dawn l-edizzjonijiet tal-Bibbja bil-Malti, saru skont il-Linji Gwida għat-traduzzjonijiet Interkonfessjonali maħruġa mill-Vatikan u l-United Bible Societies (l-għaqda mondjali li tiġbor fiha l-għaqdiet kollha tal-Bibbja tal-Knejjes kollha Kristjani): Guiding Principles for Interconfessional Co-operation in Translating the Bible, ippublikati mis-Segretarjat tal-Vatikan għall-Promozzjoni tal-Għaqda bejn l-Insara u l-United Bible Societies f’Ġunju tal-1968.33

L-għan u l-ħidmiet bikrija tal-Għaqda Biblika Maltija

Mons. Ġużeppi Mercieca, bħala Arċisqof ta’ Malta, ta s-sotenn tiegħu lill- Għaqda Biblika Maltija, anke għaliex hija l-Għaqda li ġiet magħrufa mill- Konferenza Episkopali Maltija bħala l-organu uffiċjali għal dak li għandha x’taqsam it-traduzzjoni tal-Bibbja mil-lingwi oriġinali għall-Malti.

Għandna rapport dettaljat tat-twaqqif tal-Għaqda Biblika Maltija mill- Kanonku Ġwakkin Schembri, f’artiklu bl-isem Saydon, u ż-Żurrieq u Ħal Qormi, fil-Programm tal-Festa f’Ġieħ San Ġorġ Megalomartri 1996, maħruġ mill-Għaqda Soċjo-Mużikali Anici, bid-data tad-9 ta’ April 1996.34 Dun Ġwakkin jikteb li meta temm l-istudji tal-Liċenzjat fix-Xjenzi Bibliċi mill- Istitut Bibliku ta’ Ruma, Saydon kien sejjaħlu biex, flimkien ma’ Dun Karm Sant u xi oħrajn, iwaqqfu l-Għaqda Biblika Maltija, kif fil-fatt għamlu fil-Ħarifa tal-1958. F’rapport qasir, iffirmat Floreat res biblica, Schembri jikteb:

Bil-laqgħa li saret ġot-Tijatru ta’ l-Università, il-Belt, nhar il-Ħadd, 14 ta’ Settembru, fid-9.30 a.m., twieldet uffiċjalment il-Għaqda Biblika Maltija, bil-Professur Saydon bħala l-ewwel President tagħha. L-imseħbin li nġabru hemm kienu jlaħħqu t-tmenin, fosthom saċerdoti, professjonisti, teachers,

33 Ara d-daħla għat-Tielet Edizzjoni tal-Bibbja bil-Malti, edizzjoni interkonfessjonali, maħruġa mill-Għaqda Biblika Maltija fl-2004, vii-ix. 34 Ara l-paġni 79 u 108 tal-imsemmija pubblikazzjoni.

46 skrivani taċ-Ċivil, studenti universitarji, neguzjanti, ħaddiema, u xi soċji ta’ xi wħud mill-għaqdiet kattoliċi lajċi tal-gżira – irġiel u nisa.

Dun Ġwakkin jagħti dettalji meħtieġa qatigħ fuq il-fundaturi u l-ewwel kumitat organizzattiv tal-Għaqda Biblika:

Meta r-Rev. Dun Karm Sant ħabbar li l-Fundaturi tal-Għaqda ingħaqdu f’Kumitat Organizzattiv biex iħejju statut, programm ta’ konferenzi, u ħwejjeġ oħra, l-imseħbin għaddew bejniethom vot unanimu ta’ fiduċja sħiħa fihom:-

President: Wisq Rev. Prof. P.P. Saydon, B.Litt., B.L.Can., D.D., L.S.S.; Viċi-President: Wisq Rev. Prof. S.M. Zarb, O.P., O.B.E., S.Th.M., S.S.D.; Segretarju: Rev. Dun Karm Sant, B.A., D.D., L.S.S.; Assistent Segretarju: Sur Oliver Magri; Membri: Rev. Patri Guido Schembri, O.F.M., S.Th.D., L.S.S.; Rev. Dun Ġwakkin Schembri, B.A., Lic.D., L.S.S.”35

Fil-Leħen is-Sewwa tas-Sibt, 11 ta’ Diċembru 1965, Schembri jikteb: “L-Għaqda Biblika Maltija ġiet imwaqqfa f’Settembru ta’ l-1958, grazzi għall- inizjattiva tal-Professur Saydon, Dun (illum Monsinjur Professur) Sant, u Dun Ġwakkin Schembri. L-istatuti tagħha ġew approvati mill-Eċċellenza Tiegħu Mons. Mikiel Gonzi, Arċisqof ta’ Malta fit-22 ta’ Diċembru ta’ dik is-sena.”36 L-għan ta’ din l-Għaqda l-ġdida kien li jippromwovi l-qari u l-istudju tal-Bibbja bi traduzzjonijiet għall-Malti, korsijiet, laqgħat u seminars, kitbiet u studji.

Wieħed mix-xogħolijiet bikrija tagħha kien li tgħin lil Mons. Prof. Pietru Pawl Saydon jiddisponi mill-kopji li kien baqagħlu tat-traduzzjoni tiegħu, u mbagħad li tippublika t-tieni edizzjoni tal-Bibbja ta’ Saydon f’volum wieħed. Fil-fatt, Saydon innifsu kien ipprova kemm-il darba jsib min jippubblikalu t-traduzzjoni tiegħu f’volum wieħed. Fil-11 ta’ Frar 1965 intlaħaq ftehim ma’ Saydon li l-Għaqda Biblika tidħol għal din il-biċċa xogħol. Kellu jkun hemm

35 Leħen is-Sewwa (L-Erbgħa, 24 ta’ Settembru 1958): 5. 36 Leħen is-Sewwa (Is-Sibt, 11 ta’ Diċembru 1965): 5. Għall-approvazzjoni tal-Istatuti tal- Għaqda, ara Arkivji tal-Arċidjoċeżi ta’ Malta fil-Kurja Arċiveskovili, il-Furjana, Atti Ċivili, Vol. 260, 1958–1959, Prot. Numru 355/1958.

47 l-għajnuna finanzjarja tal-Arċisqof Mons. Mikiel Gonzi nnifsu. Kopja ta’ korrispondenza f’ittra bid-data tat-3 ta’ Ġunju 1965 tgħid li s-Sur R. Hogg, direttur maniġerjali tal-Pubblikaturi Thomas Nelson ta’ Londra, kiteb lis-Sur Abel Giglio, segretarju tal-Għaqda, u fiha ta dettalji tekniċi bħall-karattri tal-ittri speċjali tal-Malti li kellhom jintużaw, il-format, il-layout, id-daqs, l-istil tal-legatura. L-inizjattiva spiċcat fix-xejn minħabba raġunijiet li ma nafuhomx.37

Imbagħad fil-gazzetta taż-Żgħażagħ Ħaddiema Nsara, Il-Ħaddiem, tal-1 ta’ Jannar 1968, ingħataw id-dettalji kollha tekniċi u kummerċjali minn ċertu J. Mifsud, direttur tal-Malta Book Club Society, li kellha tkun stampata l-Bibbja ta’ Saydon f’volum wieħed ta’ 1348 paġna, b’20 stampa bil-kulur, żewġ ritratti bil-kulur ukoll tal-Papa u tal-Arċisqof (minħabba l-għajnuna finanzjarja li għamel f’isem l-Arċidjoċesi) u messaġġ mill-Papa nnifsu, maqlub għall- Malti. Kellha tkun għall-bejgħ fi żmien tmien jew għaxar xhur, u li kienu stampati 10,000 kopja, li 2000 minnhom kienu diġà ordnati. Il-publikaturi kellhom ikunu Splichal tal-Belġju. X’ġara minn dan kollu ma nafux!38 Saydon imbagħad irtira l-permess biex it-traduzzjoni tiegħu tintuża għall-edizzjoni ġdida f’volum wieħed.

It-traduzzjonijiet bil-Malti u r-Riforma Liturġika f’Malta

Bħala konsegwenza tar-riforma fil-liturġija li ried il-Konċilju Vatikan II, li kienet tinkludi l-użu tal-lingwa lokali fil-liturġija Kattolika, kien hemm qawmien ta’ interess fl-Iskrittura. Il-poplu xtaq traduzzjoni ġdida tal-Bibbja f’Malti kurrenti. L-Għaqda Biblika Maltija ma kellha ebda għażla ħlief li tidħol għal dan ix-xogħol biex tissodisfa x-xewqa tan-nies u l-vojt fiċ-ċelebrazzjonijiet liturġiċi.

It-tabxa l-kbira nqalgħet meta t-traduzzjoni ta’ Saydon, mitmuma fl-1959, l-unika waħda lesta u mill-ilsna oriġinali, ġiet biex tibda tintuża għall-qari

37 Ara P. Sciberras, Mgr Prof. P.P. Saydon’s version of 1 Thessalonians, 60. 38 Ara P. Sciberras, Mgr Prof. P.P. Saydon’s version of 1 Thessalonians, 77; C. Bezzina, Saydon. Biblista u studjuż tal-Malti, Malta 2006, 61.

48 pubbliku u fil-liturġija mar-Riforma tal-Konċilju Vatikan II, speċjalment bil-promulgazzjoni tad-dokumenti Sacrosanctum Concilium fuq il-liturġija, u Dei Verbum fuq ir-rivelazzjoni Divina. Il-vokabularju użat minn Saydon u l-ordni tas-sensil tal-kliem fis-sentenzi tiegħu ma ntlaqgħetx wisq mill-poplu. Saydon kellu f’moħħu li jagħmel traduzzjoni mirquma u professjonali, “litterali u letterarja”. Letterali jiġifieri kemm jista’ jkun kelma b’kelma mal-oriġinal, u letterarja jiġifieri li tagħti gost lil min jaqraha.39 Evita bis-saħħa kollha li juża kliem ġejjin mit-Taljan, u fejn ma sabx ħoloq kliem hu minn kliem li diġà jeżisti fil-Malti skont ir-regoli tal-grammatika Maltija (ngħidu aħna, mill- kelma ‘isfel’, Saydon ħoloq l-aġġettiv ‘siefel’ u l-verb tat-Tieni Forma ‘saffel’). Imma dan kien ifisser li kien hemm numru sewwa ta’ kliem li ridt tieqaf waħda taħseb x’kien ifisser. Dun Karm Attard, li kien l-editur tal-edizzjoni tal-Bibbja Saydon, mitbugħa mis-Soċjetà tad-Duttrina Nisranija, il- Museum, jgħid li Saydon għamel traduzzjoni għall-iskrivanija ta’ min għandu ż-żmien jara dizzjunarji u grammatiċi waqt li qiegħed jaqra l-Bibbja bil-Malti.40 Anke s-sintassi, jiġifieri d-damma tal-kliem waħda wara l-oħra biex jiffurmaw sentenza bis-sens, Saydon ħadha mis-Semitiku, u l-ilsna Semitiċi, bħalma hu l-Malti, jimxu fuq sintassi ta’ verb, suġġett u oġġett (ngħidu aħna: “Ħalaq Alla s-sema u l-art” – Ġenesi 1:1), imma aħna nitkellmu b’sintassi ta’ suġġett, verb u oġġett (“Alla ħalaq is-sema u l-art”). Biżżejjed ngħidu li Saydon innifsu, wara li ttraduċa l-ewwel ħames kotba tal-Bibbja, ħareġ dizzjunarju qasir biex fih ifisser 222 kelma tqila u xi kostruzzjonijiet ta’ sentenzi li kellu fit-traduzzjoni tal-Bibbja tiegħu li kien laħaq għamel f’sentejn, sa dak iż-żmien.41 Għall-ewwel, bdew jinbidlu xi kelmiet li ma kinux jintużaw fil-lingwa mitkellma (ngħidu aħna, deżert > barr; l-Ispirtu s-Santu > Ruħ il-Qodos), bil-permess ta’ Saydon

39 Ara P. P. Saydon, Qlib il-Kotba Mqaddsa bil-Malti, konferenza mogħtija fit-Teatru tal- Università, il-Belt Valletta, nhar it-2 ta’ Mejju 1943, u mbagħad mitbugħa fi Leħen il-Malti 15, nru 170-172 (1945): 37-44. Ara wkoll Pietru Pawl Saydon, “History of the Maltese Bible,” Melita Theologica 10 (1957): 15; Pietru Pawl Saydon, “The Maltese translation of the Bible,” Melita Theologica 16 (1965): 3-6. 40 Ara P. Sciberras, Mgr Prof. P.P. Saydon’s version of 1 Thessalonians, 98. Ara wkoll C. Sant, Fact and myth, fi Times of Malta (22 ta’ Ġunju 1977) 11; Mons. P.P. Saydon u l-ħidma Biblika f’Malta, fi Sijon 6 (1973) 7. 41 Tifsir il-kliem fil-kotba Ġenesi, Eżodu, Levîtiku, Numri, Dewteronomju (Malta: The Empire Press, 1931).

49 innifsu, imma mbagħad Saydon ra li kienu qed jibdlulu ħafna kliem, irreaġixxa b’mod iebes, u rtira l-permess.42

Il-biċċa kienet li kien hemm bżonn urġenti li jsiru t-traduzzjonijiet għall- qari fil-quddies u fil-bqija tal-liturġija malajr kemm jista’ jkun, għax kienu se jibdew jintużaw immedjatament. Għalhekk, grupp ta’ saċerdoti u reliġjużi studjużi tal-Bibbja bdew jaqilbu bla nifs it-testi li kien hemm bżonn skont il-liturġija, f’Malti iktar mitkellem, taħt it-tmexxija ta’ Mons. Ġużeppi Lupi. Il-membri l-oħra kienu Mons. Prof. Karm Sant, P. Joseph Agius OP, Valent Barbara, P. Eġidju Mizzi OFMConv, P. Donat Spiteri OFMCap.

L-istampar u l-ippubblikar ta’ dan ix-xogħol beda fl-1967 bil-pubblikazzjoni tal-ewwel testi liturġiċi; sa l-1976 it-testi liturġiċi bibliċi kollha, inklużi dawk tal-Liturġija tas-Sigħat, kienu ppubblikati. Kellhom raġun qatigħ l-Isqfijiet Mercieca u Cauchi jirringrazzjaw bil-kbir lil dawk li ħadmu bis-sħiħ biex jaqilbu l-Bibbja mill-ilsna oriġinali għall-Malti u jagħtuha lill-Poplu Malti miġbura għall-ewwel darba f’volum wieħed: “Għalhekk aħna bil-qalb kollha u b’sens ta’ gratitudni għall-membri tal-Għaqda Biblika f’din il-Provinċja Tagħna Ekklesjali li daħlu għal din l-opra hekk importanti nirrikmandaw din it-traduzzjoni ġdida fl-ilsien tal-poplu Malti għal idejn kulħadd”. 43

Kien biss meta tlesta dak ix-xogħol kollu, li l-Għaqda Biblika Maltija, taħt it-tmexxija ta’ student u ħabib kbir ta’ Saydon innifsu, Mons. Prof. Karm Sant, fl-Assemblea Ġenerali tagħha tat-18 ta’ Diċembru 1966 ħadet id-deċiżjoni li l-Għaqda Biblika kellha tidħol għall-biċċa xogħol kbira li taqleb il-Bibbja kollha mill-ilsna oriġinali għall-Malti mitkellem, biċċa xogħol li lestiet f’volum wieħed fl-1984, wara 17-il sena xogħol sfiq.

42 “Min irid ikollu xi idea tar-reviżjoni li dawn il-kittieba jridu jista’ jqabbel il-Vanġeli u San Pawl kif jinqraw fil-Missal u kif jinqraw fit-traduzzjoni tiegħi. Ruħ il-Qodos tkeċċa u floku daħal l-Ispirtu s-Santu … u ħafna kliem ieħor ħa sura Taljana; il-barr sar deżert”, “Il-Bibbja bil-Malti Saydon. Intervista mal-Professur Saydon,” L-Orizzont (29 ta’ Marzu 1967): 7. 43 Il-Kelma tal-Isqfijiet Maltin,fl-Ewwel Edizzjoni ta’ Il-Bibbja. Il-Kotba Mqaddsa miġjuba bil-Malti mill-ilsna oriġinali l-Lhudi u l-Grieg mill-Għaqda Biblika (Malta: Għaqda Biblika – Media Centre, 1984), vii; ara wkoll Minn fomm ir-Ragħaj: 1996, 71-73.

50 Kummissjoni apposta għal din it-Traduzzjoni

Il-Minuti tal-Laqgħa Ġenerali tal-Għaqda Biblika tat-18 ta’ Diċembru 1966 jgħidu li: “Minħabba l-impossibiltà li tiġi stampata mill-ġdid it-traduzzjoni diġà eżistenti tal-Bibbja bil-Malti [dik ta’ Saydon], il-laqgħa ġenerali ta’ l-Għaqda Biblika titlob li tiġi iffurmata Kummissjoni speċjali li tieħu ħsieb traduzzjoni ġdida tal-Bibbja bil-Malti mit-testi oriġinali”.

Fil-kelmtejn ta’ preżentazzjoni tal-Bibbja tal-1984, Mons. Prof. Sant, President tal-Għaqda, jikteb li l-membri tal-kummissjoni oriġinali kienu hu, bħala President, Rev. Antoine Said Pullicino (segretarju), Dun Ġwann Azzopardi, P. Valent Barbara OP, P. Edward Fenech OSA, P. Dionisju Mintoff OFM, P. Gwido Schembri OFM, Dun Ġwakkin Schembri, P. Donat Spiteri OFMCap, P. Mattew Sultana OFMCap, P. Marjanu Vella OFM. Il-Kummissjoni nkludiet ukoll diversi konsulenti f’diversi oqsma tat-traduzzjoni: P. Joseph Agius OP, is-Sur Victor Apap, Prof. Ġużè Aquilina, P. Franġisk Baldacchino OFMCap, P. Prospero Grech OSA, P. Egidju Mizzi OFMConv, P. Ġwann Vella SJ, Dr Ġorġ Zammit u P. Pietru Pawl Zerafa OP.

Maż-żmien din il-kummissjoni naqset għal erba’ membri biss, jiġifieri, Mons. Karm Sant, P. Eġidju Mizzi, P. Donat Spiteri u P. Joe Agius OP.

Kriterji jew linji gwida għat-traduzzjoni l-ġdida

Fl-ewwel sessjonijiet tagħha, il-kummissjoni stabbiliet ċerti prinċipji bażiċi li kellhom jiggwidawha f’ħidmietha. L-iżjed importanti kienu dawn: it-traduzzjoni kellha ssir mit-testi oriġinali skont l-aħħar edizzjonijiet kritiċi; il-lingwa wżata kellha tkun il-Malti modern, fil-vokabularju, struttura u stil, irfinat u mirqum skont il-prinċipji letterarji ta’ traduzzjoni dinamika (mhux formali, bħalma kien uża Saydon). It-tradutturi kellhom jagħtu każ it-test oriġinali u l-qarrejja prospettivi. Dawn il-prinċipji kienu iżjed tard modifikati biex jikkonformaw mal-Guiding Principles for Interconfessional Co-operation in Translating the Bible, maħruġa mis-Segretarjat għall-Promozzjoni tal- Għaqda tal-Insara fl-1968.

51 Pubblikazzjoni ta’ partijiet mill-Bibbja bil-Malti

Biex tkompli tqarreb il-Bibbja lejn il-Poplu Malti, l-Għaqda Biblika fl- 1971 ippubblikat l-Evanġelju skont San Mark, biċċa xogħol ekumenika bejn l-Għaqda Biblika u l-United Bible Societies. Fl-ewwel ħmistax inbiegħu 10,000 kopja. Il-Ktieb tas-Salmi (2000 kopja) ħareġ fl-1973; l-Evanġelji u l-Atti (2000 kopja) fl-1974; it-Testment il-Ġdid kollu (10,000 kopja) fl-1975, u reprint tiegħu (15,000 kopja) kienet ippublikata mill-Klabb Kotba Maltin fl-1977.

Il-Bibbja sħiħa, bil-kotba dewterokanoniċi inklużi, ħarġet fit-23 ta’ Novembru 1984, u l-ewwel kopja kienet preżentata lill-Arċisqof Mons. Ġużeppi Mercieca. Fis-26 ta’ Frar 1986, kopja oħra kienet preżentata lill-Papa Ġwanni Pawlu II minn Mons. Prof. Karm Sant innifsu. Ir-reazzjoni tal-poplu kienet immedjata: 15,000 kopja nbiegħu fi ftit ġimgħat, rekord assolut għal kwalunkwe pubblikazzjoni bil-Malti. Il-bejgħ ta’ din il-Bibbja għadu sejjer lokalment u barra kulfejn hemm emigranti Maltin.

Il-frott ta’ dan ix-xogħol

Il-Bibbja bdiet tinqara ħafna iktar u l-ewwel edizzjoni spiċċat fi ftit żmien. Saru edizzjonijiet oħra, erbgħa s’issa fl-1984, 1996, 2004, 2011, flimkien ma’ reprints tar-Raba’ Edizzjoni fl-2013 u fl-2015. Irridu ngħidu li l-edizzjonijiet tal-2004 u 2011 (u r-reprints) huma edizzjonijiet interkonfessjonali. Biex dan ix-xogħol ta’ reviżjoni jibqa’ jsir ġiet imwaqqfa Kummissjoni għar-Reviżjoni tal-Bibbja. Tiltaqa’ minn żmien għal żmien biex tistudja t-test fejn f’xi każi mhux ċar jew hemm xi żbalji jew xi wħud jiġbdu l-attenzjoni għalihom, jittieħdu deċiżjonijiet studjati u jinbidel jew jinżamm it-test skont il-każ.

Inizjattivi oħra tal-Għaqda Biblika biex ixxerred il-Bibbja

Ħarġu wkoll edizzjonijiet tat-Testment il-Ġdid biss f’format iktar attraenti għaż-żgħażagħ, u żewġ edizzjonijiet oħra (2005; 2013) b’siltiet mit-Testment il-Qadim u mit-Testment il-Ġdid għat-tfal bl-isem ta’ L-Ewwel Bibbja Tiegħi, li

52 rnexxiet ħafna. Saret edizzjoni tal-Bibbja fuq CD-ROM, u t-test tat-Testment il- Ġdid fuq diski kumpatti moqri b’mod professjonali. L-Għaqda Biblika ħarġet ukoll sett ta’ kummentarji mhux tqal għal kull ktieb tat-Testment il-Ġdid.

Żewġ inizjattivi oħra li taw sodisfazzjon kbir li min ħadem fuqhom: l-ewwel waħda hija l-Bibbja bil-Malti bil-Braille għal dawk nieqsa mid-dawl. Bl-għajnuna tal-United Bible Societies it-test tal-Bibbja bil-Malti nqaleb għall- Braille. Is-Sur Charles Borg mill-Kummissjoni Persuni b’Diżabiltà, flimkien mal-awtur preżenti, editjaw it-test kollu tal-Bibbja bil-Malti, biċċa xogħol li ħadet ’il fuq minn tliet snin ta’ paċenzja kbira. Il-Bibbja kollha bil-Braille ħarġet f’Novembru 2005. Kien pjaċir kbir għalina li fl-Ordinazzjoni Episkopali ta’ Mons. Mario Grech, Isqof ta’ Għawdex, it-Tieni Lezzjoni nqrat mill-Braille minn persuna nieqsa mid-dawl, u mbagħad fil-Velja lejlet l-Ordinazzjoni Episkopali ta’ Mons. Arċisqof Pawlu Cremona, inqara test ieħor bil-Braille.

Inizjattiva oħra saret bil-ħidma tal-Proġett tar-Riċerka fuq il-Lingwa tas- Sinjali bil-Malti tal-Università ta’ Malta, mid-Dipartiment tal-Lingwistika, bil-ħidma ta’ Prof. Marie Alexander u s-Sinjura Marija Galea, flimkien mal- awtur preżenti għall-Fakultà tat-Teoloġija. Il-proġett kien jikkonsisti li naqilbu r-rakkonti tat-twelid ta’ Ġesù għal-Lingwa tas-Sinjali, għal dawk neqsin mis- smigħ. Il-Proġett kien inbeda f’April tal-2008 u mbagħad ġie inawgurat fuq DVD f’Diċembru 2009.

U biex tgħin lill-poplu jifhimha u jsir iħobbha iktar?

Barra sussidji u materjali bħal dawn, l-Għaqda Biblika wkoll tieħu ħsieb li tgħallem u tifforma lill-poplu Malti fil-qari, fit-tifsira u fl-imħabba għall-Bibbja. Il-publikazzjoni tal-Għaqda, ir-Rivista Sijon, turi sa mill-ewwel edizzjonijiet tagħha inizjattivi importanti li dejjem ħadet għal dan il-għan. Ngħidu aħna kienu jsiru seminars bibliċi, ġimgħat bibliċi, kwizis għat-tfal u ż-żgħażagħ. Għadha sa llum torganizza korsijiet qosra fis-sede tagħha fil-Furjana, fl-Istitut għall-Kultura Biblika, fi Triq il-Miratur, il-Furjana. L-Istitut infetaħ minn Dun Anton Abela, President tal-Għaqda Biblika u mbierek minn Mons. Arċisqof

53 Ġużeppi Mercieca nhar il-Ħadd, 30 ta’ Ottubru 2005. L-Għaqda waqqfet gruppi msejħa l-Gruppi EBDA (Edukazzjoni Biblika Dejjiema għall-Adulti) li f’xi parroċċi għadhom jiltaqgħu u qed iħallu ħafna ġid. Torganizza wkoll Jum il-Bibbja fuq livell nazzjonali, u laqgħat Bibliċi ekumeniċi.

Għeluq

Ittieħdu diversi inizjattivi biex il-Bibbja tkun magħrufa aktar mill-Poplu Malti mill-promulgazzjoni tal-Kostituzzjoni Dommatika fuq ir-Rivelazzjoni Divina Dei Verbum. Dawn l-inizjattivi għenu biex il-Bibbja ssib ruħha fil-qalb tal-insara, biex il-Kelma ta’ Alla ssir it-talba ta’ min jaqraha, biex tkun tista’ ssir riflessjoni aktar skont ir-rieda ta’ Alla fil-Knisja f’Malta, biex iċ-ċelebrazzjonijiet liturġiċi jkunu jistgħu jsiru tassew festa tal-komunità li temmen u tiċċelebra. Dan kollu seta’ jseħħ billi l-qalb tal-Konċilju Vatikan II tinstema’ tħabbat sewwa fil-qalb tal-Knisja tal-Poplu Malti minn wara l-Konċilju sa llum, taħt it-tmexxija tar-Ragħaj spiritwali, Mons. Arċisqof Emeritu Ġużeppi Mercieca.

54 Joseph Farrugia*

Sexual Informed Consent in Adolescence Psychological and Ethical Implications

1. Introduction

The saying “all that a glitter is not gold” belongs to the legacy of human wisdom which makes it comprehensible in multicultural contexts. The insightful saying suggests that not everything that looks appealing turns out to be so. This can apply to people, places, or things that promise to be more than what they really are. Often appearances deceive our immediate judgments and hence we should reconsider attentively our conclusions. That’s what happens to Prince Marocco in choosing the gold casket in the famous Shakespearian novel “The Merchant of Venice”: “All that glitters is not gold – You’ve often heard that said. Many men have sold their souls, just to view my shiny surface[...]”.1

People often are attracted by external features of an object. Often conclusions are drawn on the basis of appearance, such as the case when physiognomic

* Rev. Dr Joseph Farrugia was ordained priest for the Diocese of Gozo in the year 2000. He specialized in Moral Theology at Academia Alfonsiana (Rome) and in Clinical Psychology at the Institute of Psychology of the Gregorian University (Rome). Fr. Joseph received further training in Safeguarding of Minors at the Centre of Child Protection of the Gregorian University (Rome). He obtained the Warrant as Clinical Psychologist and leads the Diocesan Family Counselling Centre at Ta’ Pinu. A part from being engaged in psychotherapy, he gives lectures at Sacred Heart Major Seminary and at the University of Malta in the role of visiting lecturer. He offers spiritual companionship and supervision for priests and religious. The main research interests are professional ethics, human and spiritual formation, protection of minors and interdisciplinary psychology. 1 W. Shakespeare, The Merchant of Venice, Washington Square Press, New York NY, 1992, Act 2, Scene 7.

Emmaus 18 (2017 - 2018) • 55 features become the sole presumption to describe or judge a person. In so doing, physical appearances become the sole criteria of personality evaluation. Although physiognomic features offer important clues for our assessments, it’s too hazardous seeking objective analysis from physical appearance alone. Let’s take the case of Dwarfism for example. We all agree that children have small stature and normally we expect childish behaviour. Yet a person with Dwarfism is not considered a child even if several features bear the resemblance of a child. Persons with Dwarfism appear small in stature but they behave like adults. For sure we won’t expect childish attitudes.

In doing so, indirectly we are alluding and distinguishing between different levels and areas of human development. Human development cannot be limited to one area of human growth. Human development is multidimensional in nature, where several personality features intertwine in a mysterious process of change and growth. In the words of Franco Imoda, human development can be classified as a mystery.2

Adolescence, in particular, is a critical phase in human life. It’s a time of transition from childhood to adulthood, marked with significant personality changes. Many adolescents appear like mini-adults on a physiological level. In particular, girls after puberty appear like normal adult ladies. Physiologically they seem mature and might pretend to be treated like adults. When it comes to sexual features, adolescents emerge as fully functioning adults and can interact in sexual activity like adults do. However all that glitter is not gold and Dwarfism is not considered a childish condition.

This situation evokes many ethical and psychological queries. First and foremost, are adolescents capable to give informed consent to sexual interaction with adults? Does he or she understand the dynamics involved in such activity? Are they mature enough to assume all the responsibilities implied in sexual involvement? Is physiological maturity equivalent to psychological maturity? When we look at it from a psychological perspective, are adolescents mature enough to engage in sexual activity? Is he or she cognitively, emotionally, morally and psychologically

2 F. Imoda, Human Development. Psychology and Mystery, Peeters, Leuven, 1998.

56 mature to experience sexuality as a meaningful experience? Should we consider a sexual activity of an adult with a physically mature adolescent as normal or abusive?

These are the questions that we will answer in this work. We will look at developmental psychology first to understand some psychological dynamics involved in human development. Subsequently we will focus our attention on human development in adolescent years and how it affects deliberate self-determination. Then the paper will deal with the theoretical and ethical foundations of informed consent. Finally we will look at sexuality in its holistic anthropological dimension and the issues of consent related to it.

2. Human Developmental Psychology

The concept of growth can be defined as “a process, by which, over time, children move from a less mature to a more mature way of thinking and behaving where greater maturity is seen as being more adult-like”.3 Numerous theories were developed to define how growth occurs in human beings.

Today many psychologists consider human development in terms of “life-span development”. “Change is a process that characterizes all human beings from conception to death”.4 Although major changes occur in childhood until early adult life, however every person is in a continuous process of becoming and change.

The above description could be conceived as if growth was a progressive quantitative change towards maturity that follows the same lines of physical growth. In fact some developmental theories describe human growth as a process of maturation: Human development is a series “of organismic changes [...] that are governed by instructions in the genetic code”.5 This approach explains human

3 M. Harris, Exploring developmental psychology: Understanding theory and methods, Sage Publications, London, 2008, p. 1. 4 R. H. Schaffer, Key concepts in developmental psychology, Sage Publications, Los Angeles, 2006, p. 6. 5 Ibid., p. 30.

57 development in terms of nature without considering the impact of environmental factors. In reality even physical growth would be difficult to explain in terms of mere maturation processes. External factors interact with organismic genetic growth and affect significantly the same physiological development. For example, material deprivation has significant impact on human physical growth6. Therefore if physiological growth can result as a complex process in itself, one can assume how more complicated should be psychological development.

A completely different approach is used among environmental learning scientists. In environmental learning the “developmental change is brought about primarily by influences in the external environment and can be explained by mechanisms of learning”.7 Bandura’s Social Learning Theory emphasises the mirror effect that the environment has on human beings. Among scientists that accentuate the importance of environmental influence is the so called Constructivist Approach. This approach holds that “the mind actively participates in assembling knowledge of the world in the process of interacting with the environment, rather than passively acquiring such knowledge through direct perception”.8 This approach varies slightly from the previous Social Learning Theory. The individual has more a proactive role and effectively can select, interpret and transform idiosyncratically the experience. Therefore development becomes a very unique transformative process, which takes different forms in different individuals and/or in the same individual at different ages.

Although both approaches offer interesting insights, their approach remains quite inadequate to explain the complexity of human development. Another major approach in human developmental studies considers the impact of both nature and nurture. “Modern accounts of development tend to assume that developmental change occurs both as a result of maturation and through the interaction that children have with their environment”.9 In developmental psychology this

6 J. Lawrence Aber, et al. The effects of poverty on child health and development, in “Annual Review of Public Health”, 18, 1997, pp 467-483. 7 R. H. Schaffer, Key concepts in developmental psychology, p. 33. 8 Ibid. 9 M. Harris, Exploring developmental psychology, p. 4.

58 approach is called Epigenesis. “Epigenesis is the idea that development involves the sequential emergence of new structures and functions as a consequence of the dynamic interaction among the different components of a system”.10 Different factors, genetic data, neural synapses, behaviour components and the physical and socio-cultural impact of the environment all interact in the growth process. Gilbert Gottlieb elaborated the epigenetic theory to what he called Probabilistic Epigenesis. Probabilistic Epigenesis views the developmental organism as being dependent on the bidirectional influences of interacting biological and environmental forces that form a larger system. Therefore development results to be a very complex activity where multiple factors, each with its own function, interact and mutually affect each other.11

So far we tried to explain the mechanisms of change in human development and it’s quite evident that human development is a complex reality. At this point we will look at how development occurs and explain how change takes place.

Although we talk about change, every person experiences a sense of continuity. Developmental continuity has twofold implication. First, the individual characteristics remain constant across age. Allport describes this constancy as “the sense of identity” in the development of the self.12 In other words the person feels to be the same from childhood to old age. The second implication suggests that there is continuity in the process of change from one stage to another.

Every individual will follow a particular path in the course of development. These paths are called developmental trajectories. “Developmental trajectories are paths that individuals follow in the course of development [...]. The impact of any experience needs to be seen in the context of each individual’s total life path, and attention must therefore be paid to the modifying role of other events, both before and after”.13 However in the developmental process there

10 R. H. Schaffer, Key concepts in developmental psychology, p. 39. 11 G. Bottlieb, Probabilistic epigenesist, in “Developmental Science”, 10 (1), 2007, pp. 1–11. 12 G. Allport, Becoming: Basic Considerations for a Psychology of Personality, Yale University Press, New Haven, 1955, p. 43. 13 R. H. Schaffer, Key concepts in developmental psychology, p. 13.

59 are transition points which can lead to a change of trajectory. The transition point offers the possibility of alternative paths which sometimes might lead to a radical alteration of life conditions. “The choices are by no means always free but can be forced upon individuals by situational pressures [...] whatever pathway is taken may well reinforce or on the contrary, minimize the consequences of previous experiences and determine the future direction of the trajectory”.14

Another important concept in developmental psychology is that of developmental stages. Development follows an inner logic which is determined by definite stages. Every stage is qualitatively different from others with a distinct mental functioning. They are common to all human beings and appear in an invariant order. It is not possible to jump stages, however fixation or regression are possible. When there are the sufficient requirements for development, the individual will advance to another stage of development which will incorporate the previous stages.

Human development should be considered as multidimensional and holistic at the same time. By multidimensional we intend that there are different areas and processes of growth which take place in human beings. Apart from the obvious physical growth, we can identify the emotional sphere of development, the cognitive and moral dimension, the socio-relational dimensionality and nonetheless the sexual dimensionality of human being. All these areas take place in the same person under the holistic direction of the Self and follow the developmental dynamics that we mentioned above. At this point we can realize that human development is a very complex and mysterious reality.

In this section we tried to present the main idea regarding the dynamics involved in the developmental process. So far we can present the following affirmations. First and foremost, human development is a complex process where many factors can interfere with normal development. Secondly, for various reasons the developmental change does not always take a smooth trajectory from lesser to greater maturity. Sometimes people might progress

14 Ibid.

60 and mature in certain areas while remain immature in others. Thirdly, reaching maturity in one dimension does not necessarily mean that the individual has reached the full personal maturity. Fourth, some experiences can affect negatively one’s development and could change trajectory or might lead to fixation or regression. Trauma, in particular, has this negative effect on development.

At this point we will proceed by looking deeper into adolescent years and evaluate the development processes at stake.

3. Development in Adolescence

Psychologists consider adolescence as a critical developmental phase of transition from childhood to adulthood. In this section we will highlight the most significant development changes that occur in adolescence. Considering the large amount of research and studies, we will present Laurence Steinberg’s findings about adolescence based on neurological studies.15

Steinberg studied the functioning of the brain during adolescence and systematically identified structural developmental issues related to adolescence. The adolescent brain is exceptionally malleable: “adolescence is a period of tremendous 'neuroplasticity'".16 The word plasticity is understood as the capacity to be formed and moulded. “Plasticity is the process through which outside world gets inside us and changes us. If experiences did not actually change the brain, we would never be able to remember anything”.17 Steinberg states that the fact that adolescent memories are remembered vividly indicates that the brain is hypersensitive to the surrounding environment at that age. “The reminiscence bump is but one piece of accumulating evidence that the adolescent brain is

15 L. Steinberg, Age of Opportunity. Lessons from the New Science of Adolescence, Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, Boston -New York, 2014; L. Steinberg, Cognitive and affective development in adolescence, in “Trends Cognitive Science”, 9 (2), 2005, pp. 69-74. 16 Ibid, p. 9. 17 Ibid., p. 24.

61 particularly sensitive to its environment – one factor that makes it a period of heightened neuroplasticity”.18 Steinberg holds that the brain is extremely malleable during childhood, adolescence and early adulthood and slowly loses its plasticity with old age.

The concept of malleability that we are presenting does not refer to the anatomical structure which reaches its maturation around age ten. On a different level it concerns the process of “interconnectivity” between the brain cells and the elimination of unnecessary connections which do not reveal a functional importance.19 “The changes that take place in the brain during adolescence are not so much about growth as they are about reorganization”.20

On the level of neural organization, functional differences are identified between the different phases of life. “Brain regions that regulate basic sensory abilities, like vision and hearing, are pruned very early in life and don’t change much after that unless the brain is damaged by injury or disease. Regions that control higher-level cognitive function, like making complicated decisions, take much longer to be pruned and many of these brain systems are not fully mature until the early or mid twenties”.21

Functional magnetic resonance imaging (fMRI) shows that there are significant differences between adolescents’ and adults’ brains functioning which is not based on their brain’s anatomical appearance. “Indeed, we now know that adolescents’ and adults’ brains are even more different in how they function than in what they look like”. 22 On the basis of these differences we can identify three developmental aspects that characterize adolescence. “The adolescent brain undergoes particularly extensive maturation in regions that regulate the experience of pleasure, the ways in which we view and think about other people, and our ability to exercise self- control. These three brain systems – the reward system, the relationship system,

18 Ibid., p. 21. 19 Ibid., p. 25. 20 Ibid., p. 69. 21 Ibid., p. 26. 22 Cf. Ibid., p. 36.

62 and the regulatory system - are the chief places where the brain changes during adolescence [...]. These are the brain systems that are most responsive to stimulation during adolescence, but they are also the ones that are most easily harmed”.23

These significant changes in adolescence occur in two brain regions: the prefrontal cortex and the limbic system. The prefrontal cortex is the brain area responsible for self-regulation while the limbic system is responsible for generating feelings and emotions. The limbic system is activated with the onset of puberty. Adolescents experiences a wide range of intense emotions, become highly inclined to pursuit pleasurable activities and nonetheless hyper-sensitive towards others opinions, particularly peer influence. The other significant brain development, the prefrontal cortex, starts in preadolescent years but it develops gradually and reaches its maturity around the sixteenth year of age. Adolescents can think through a situation, improve their problem solving strategies and plan ahead. Subsequently adolescents enter in another developmental phase: the phase of interconnection between the prefrontal cortex and the limbic system. “This increase in connectivity results in mature and more dependable self-regulation. During the late teens and early twenties, adolescents get better at controlling their impulses, thinking about the long-term consequences of their decisions, and resisting peer pressure. Their rational thought processes are less easily disrupted by fatigue, stress, or emotional arousal. Young people still have much to learn about life, but for all intents and purposes, the intellectual machinery of adulthood is now fully in place”. 24

These elements indicate clearly that significant development occurs during adolescence. The capacity of self-regulation and interaction between the cognitive and emotional aspects do not develop adequately until late adolescence and early twenties. In Steinberg words: “We should avoid exposing adolescents to potentially dangerous situations before they’ve developed self-control, and even worse, to experiences that actually compromise the normal development of these regulatory systems”. 25

23 Ibid., p. 37. 24 Ibid., p. 71. 25 Ibid., p. 16

63 “The malleability of our brains greatly benefits us because it allows us to acquire new information and abilities. Periods of heightened plasticity, like infancy or adolescence, are therefore good times to intervene in order to promote positive development. But this malleability is a risk as well, because during these times of heightened sensitivity, the brain is also more vulnerable to damage from physical harms, like drugs or environmental toxins, or psychological ones, like trauma and stress”.26

These findings clearly indicate that adolescence is a very delicate phase of human development. It’s very evident that although adolescents, from a physiological point of view, appear like adults, in reality they are still in a critical phase of psychological growth. The capacity to self-control and deliberate judgment develops in late adolescence and early twenties. Referring to Erickson’s psychosocial developmental theory, adolescents struggle to develop a clear role identity. Personal identity and integration are fundamental characteristics for psychological maturity and future self-determination activities. Traditionally these processes were confined to teen years. However scientific advancement and cultural changes designate that these processes continue after teen years.27

4. Theory of Informed Consent

The theory of informed consent has been elaborated mainly by scholars coming from legislative, philosophical-ethical and medical backgrounds. The three disciplines present different postulates and goals. Consequently the notion of “informed consent” varies from one discipline to another. “Informed consent refers to legal rules that prescribe behaviours for physicians and other healthcare professionals in their interactions with patients and provide

26 Ibid., pp. 24-25. 27 J. T. Sokol, Identity Development Throughout the Lifetime: An Examination of Eriksonian Theory, in “Graduate Journal of Counseling Psychology”, 1 (2), 2009, Article 14, pp 1-11; Cf. J. J. Arnett, Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties in “American Psychologist”, 55 (5), 2000, pp. 469‐480.

64 for penalties, under given circumstances, if physicians deviate from those expectations; to an ethical doctrine, rooted in our society’s cherished value of autonomy, that promotes patients’ right of self-determination regarding medical treatment; and to an interpersonal process whereby these parties interact with each other to select an appropriate course of medical care”.28 In synthesis we can say that informed consent is a theory base on ethical principles, implemented in clinical settings and given effects by legislative decrees.

The purpose of our elaborate goes beyond these established areas. We will consider the concept of informed consent within a different context, that is, developmental psychology and specifically sexual maturity. Our speculation will focus on the ethical and philosophical foundations of informed consent, with particular reference to sexual consent in adolescence.

From an ethical and philosophical perspective, the values underlying the theory of informed consent are mainly two: the capacity of autonomous self- determination and concern for personal well-being. Many debates developed around different interpretation of these principles.29 We will analyse the different positions and eventually seek an all inclusive interpretation to understand the nature of sexual consent.

The concept of autonomy emphasises that every individual is endowed with free will and must decide for him/her self in a given situation. A prominent advocate of this mentality is Immanuel Kant and his deontological ethical- philosophical approach. In Kant’s perspective, autonomy is an intrinsic human quality, by which a person can determine his/her life through an act of will. This quality makes human beings inherently valuable. Human beings must act with respect for other persons as intrinsically valuable, self-legislating beings. This definition limits the possibility of relativistic attitudes that the concept

28 J. W. Berg, P. S. Appelbaum, C.W. Lidz, Informed Consent: Legal Theory and Clinical Practice, 2nd ed. Oxford University Press, New York NY, 2001, p. 3. 29 J. Katz, The Silent world of doctor and Patient, John Hopkins University Press, Baltimore, 2002.

65 of autonomy might suggest. In fact, according to Kant autonomy, along with logic and practical reason, is the source for moral action.30

We presume that the autonomous person will seek her/his well-being in her/ his self-legislative actions. However this is a presumption: the well-being of one person might not be the same for another. For example a person suffering from multiple sclerosis, after pondering accurately about her/his condition, accepts ventilator support assistance, while another individual might reject ventilator support. In this case what is the true well-being of a person and how can we define it? We can talk about subjective well-being and objectively determined well-being. Subjective well-being refers to the formed opinion of wellbeing that the consenting subject had developed. The objective wellbeing, in contrast, is the wellbeing of the individual perceived from another person or observer.31 But in such relativistic context, it’s difficult to define what is right and what is wrong.

The value of autonomy leads to the sense of well-being, which is considered as the other fundamental principle of informed consent. But at this stage, we need enlightenment to solve the crucial dilemma between subjective and objective well-being mentioned above. Some scholars consider the teleological approach of Utilitarianism as inspirational. For Utilitarianism an action is ethically acceptable whenever it results useful and produces some good. Utility is qualified as an effect that produces the greatest good or greatest happiness for the greatest number of people. John Stuart Mill is one of the main exponents of Utilitarianism. The main justification for moral action is determined by qualitative hedonism and social impact. The person should seek the highest pleasure in her/his actions. The highest pleasures are those which employ higher faculties, which are the pleasures of intellect, of the feelings and imagination, and of the moral sentiments.32 These criteria qualify the morality

30 I. Kant, Groundwork of the Metaphysics of Morals, ed. Mary Gregor - Jens Timmermann, Cambridge University Press New York, 2012. 31 J. W. Berg, P. S. Appelbaum, C.W. Lidz, Informed Consent: Legal Theory and Clinical Practice, p. 24. 32 J. S. Mill, The Collected Works of John Stuart Mill, Editor John M. Robson. 10 vol. University of Toronto Press, Toronto, 1969, p. 211.

66 of an action, in other words, people can act at their own convenience in their private life as long as their behaviour does not harm others.

The emphasis of Utilitarianism on consequences of actions as justifying criteria of morality seems to enlighten the dilemma regarding subjective and objective well-being mentioned above. However several practical and conceptual problems arise. First of all, who will determine what the highest pleasure is and which criteria should be adopted to qualify pleasure? Is pleasure restricted to a specific concrete experience or does it envisions the holistic existential realization of a person? Secondly it is difficult to predict the consequences of an action and who will be affected in the long run by the ripple effects of a particular action. This might compromise the common good that Utilitarianism highly advocates. All these elements indicate that we need another moral criterion to contextualize autonomy and well-being as the justifying values of informed consent. The criterion should be human nature and therefore a holistic integrated vision of human nature is required. Both Kant’s autonomous self-determination by reason and Mill’s conception of morality as hedonistic social approach result insufficient and require further justification.

However a third approach in the field of informed consent often is encouraged in medical environment. Jay Katz considers informed consent as a shared decision-making process between doctors and patient. “Doctors are obligated to facilitate patients’ opportunities for reflection to prevent ill- considered rational and irrational influences on choice. Patients, in turn, are obliged to participate in the process of thinking about choices”.33 However Katz considers two exceptions where the doctor is exempted from entering into this shared decision making process: in cases when serious physical consequences are implied, such as, an imminent death and when the cognitive capacity of the patient is impaired.34 Analysing the different approach we can

33 J. Katz,The Silent world of doctor, p. 122. 34 J. Katz, Physician-Patient Encounters “On a Darkling Plain, in Western New England Law Review, 9 (207), 1987, pp. 217-218. The idea of shared interpersonal approach should facilitate the process mentioned of informed consent related to autonomy and well-

67 reach some preliminary conclusions about the nature of informed consent. The principle of autonomy, in spite of its relativistic propensity, emphasises that the consenting individual should have a substantial knowledge regarding the particular situation that she/he is involved in. This means that the person should have the possibility to reflect accurately, analyse deeply and understand all the implications related to her/his consent. Subsequently the person should form an appropriate judgment and eventually decide freely which course of action should take. These are the essential requirements to qualify the autonomy of the individual. Bernard Lonergan in his “transcendental method” offers this perspective regarding the principle of autonomous self- determination. Objective autonomy could be reached through the four levels of conscious and intentional operations. “To apply the operations as intentional to the operations as conscious is a fourfold matter of (1) experiencing one’s experiencing, understanding, judging, and deciding, (2) understanding the unity of relations of one’s experienced experiencing, understanding, judging, and deciding, (3) affirming the reality of one’s experienced and understood experiencing, understanding, judging, and deciding and (4) deciding to operate in accord with the norms immanent in the spontaneous relatedness of one’s experienced, understood, affirmed experiencing, understanding, judging, and deciding”.35

According to Lonergan, the operations do not merely describe the process of knowing and intending an object, but also reveal the dynamics of the subject who is intending: “It is awareness, not of what is intended, but of the intending”.36 Therefore we are presuming that an appropriate informed consent shall present these elements of conscious intentionality which qualify the principle of autonomy.

being. However mainly it applies in medical environments in the relationships between healthcare practitioners and patients. As we will demonstrate later, it can never be applied in cases of sexual consent of minors. 35 B. Lonergan, (1971) Method in Theology, University of Toronto press, Toronto, 1971, pp. 14-15. 36 Ibid., p. 15.

68 At the same time the consenting person should seek her/his well-being. However this statement requires further qualification because it can nonetheless lead to relativistic interpretations. Personal well-being should follow the beneficiary principle evoked in the golden rule of civilization: that is, avoid harm to self and others and be benevolent to self and others. Furthermore benevolence should be qualified on an existential level more than a subjective level. Practical reasoning should consider the true nature of human existence and eventually its ultimate end. These criteria can offer an existential meaning which every person should discover and integrate personally in her/his conscious intentional search for what it the supreme good. Therefore existential meaning becomes a fundamental parameter in the process of informed consent. In the next section we will offer some insights about the nature of human sexuality and its existential meaning.

5. Human Sexuality

In mammal species sexuality is synchronized with the reproductive system of female reproductive cycle. Mammals’ sexual activity is biologically determined by the female oestrous cycles which increase the possibility of successful pregnancy and consequently the proliferation of the species.

Human sexuality however is a great exception. In fact human sexuality is not confined to automate biologically impulses as occurs in other mammals’ sexuality. Human sexuality is quite complex and should be analysed in its multidimensional complexity: biological, psychological, cultural, spiritual and relational dimensions interact simultaneously and makes it a unique experience. In his section we will analyse the complexity of human sexuality and seek an interpretative existential framework.

Paul Abramson and Steven Pinkerton in their book “With Pleasure: Thoughts on the Nature of Human Sexuality”, distinguish between the sexual reproductive function and the sexual pleasure function in human sexuality: “We shall argue that, at least in humans, sexuality has undergone

69 a functional bifurcation, so that human sexuality now serves pleasure no less than procreation”.37 The authors argue that pleasure over procreation is the dominant meaning of human sexuality and this is adaptive for the whole human species. In stating this position as opposed to Victorian and Judeo-Christian conservatism, they conclude that “focus on pleasure rather than reproduction encourages alternative forms of sexual expression, both in the practices selected and in the choice of partners, either of the same or the opposite sex”.38 Sexual pleasure is defined as: “those positively valued feelings induced by sexual stimuli. Notice that this conceptualization encompasses a broad range of sexual pleasures, from the soothing sensation of sensual massage, to the explosion of feeling that accompanies orgasm”.39

The bifurcation mentioned by the authors in some way alludes to multidimensionality of human sexuality, emphasising the importance of desire and pleasure. To some extent this is true. However their position is quite incomplete and to a certain extent dangerous: it is incomplete because human sexuality is more than just a reproduction functioning and pleasure satisfaction; it is dangerous because it can justify any form of sexual activity, such as paraphilic sexual deviances.

Human sexuality, apart from being biological and intra-psychic/subjective reality, has a relational transcending dimension. In other words, human sexuality creates bond between people and becomes an intense expression of love. The connotation between sexuality and transcending love is expressed is statements like, “falling in love” or reference to sexual activity as “making love”.

All these dimensions of human sexuality are expressed clearly in the synthesis that Pope Benedict XVI presents in the Deus Caritas Est. Benedict XVI surpasses the traditional antithesis between non-Christian definition of Eros and the Christian concept of Agape and proposes a complimentary

37 P. R. Abramson - S. D. Pinkerton, With Pleasure: Thoughts on the Nature of Human Sexuality. Oxford University Press, New York NY, 1996, p. 5. 38 Ibid., 8. 39 Ibid.

70 approach that is more consonant with human nature. “Were this antithesis to be taken to extremes, the essence of Christianity would be detached from the vital relations fundamental to human existence, and would become a world apart, admirable perhaps, but decisively cut off from the complex fabric of human life. Yet Eros and Agape—ascending love and descending love—can never be completely separated. The more the two, in their different aspects, find a proper unity in the one reality of love, the more the true nature of love in general is realised. Even if Eros is at first mainly covetous and ascending, a fascination for the great promise of happiness, in drawing near to the other, it is less and less concerned with itself, increasingly seeks the happiness of the other, is concerned more and more with the beloved, bestows itself and wants to “be there for” the other. The element of Agape thus enters into this love, for otherwise Eros is impoverished and even loses its own nature. On the other hand, man cannot live by oblative, descending love alone. He cannot always give, he must also receive. Anyone who wishes to give love must also receive love as a gift”40.

The different dimensions of human sexuality could be traced in the above description. In defining the essence of human sexuality, we can perceive the normative and finalistic elements that should accompany human sexual activity. In other words we can distinguish between mature and immature human sexual involvement.

At this point we will look at the different stages that characterize the process of human sexual development41. Sexual development is a process from self- centredness to other-centeredness, “a movement from embeddedness to emergence”42. In childhood years, sexual development normally follows three stages. In the first three years of life, the child is not aware of his/her sexuality until gradually starting to seek sexual exploration which eventually brings more awareness about body features and gender differences. Later on in the

40 Benedict XVI, Encyclical Letter Deus Caritas Est, Libreria Editrice Vaticana, 2005, no. 7. 41 B. Dolpin, Lecture notes on Affective maturity, Centre for child protection, Rome, 10th March 2017. 42 E. Schachtel, Metamorphosis, Basic Books New York 1959.

71 pre-puberty years, the child experiences sexual sensations but generally hides them and becomes indifferent to the opposite sex. In adolescence, sexual development is characterized by three stages. Initially the adolescent tends to act out in fantasy his/her role as a sexual partner. In mid-adolescence sexuality is generalized and everything becomes sexualized: adolescents are intensely absorbed with and distracted by sexuality. In late adolescence, boys and girls tend to engage in a relationship and spend time together. It’s a phase characterized by experimentation and demonstration of love, although they are still focused on personal / self performance. In these stages the adolescent moves from confined solitary sexuality to a more socially oriented sexuality. Sexual development continues in adult life and is characterized by attention towards the other. The sense of otherness requires psychosexual mutuality and psychosexual integration. Mutuality means that the person is not concerned about receiving attention but rather to share, trust, care for and give attention to the other. The person learns the beauty and the tension of sharing space with another person which eventually lead to deeper self-awareness and other-awareness. This process will lead to psychosexual integration, which affects the totality of one’s personal life. The result of psychosexual mutuality and integration is true love and the capacity to generate life in different ways.

At this point we can see that human sexuality is a very unique reality. It’s not constrained to physiological sexual growth and differs significantly from other animal species. Human sexual development entails adequate approach to reach its holistic maturity. Inadequate environment or inappropriate intervention could arrest sexual development and compromise the well being of the person. This is much true when we talk about children and adolescents.

6. Conclusion

“All that glitter is not gold”. Although adolescence physiognomy resembles that of an adult and the physiological sexual development renders the adolescent capable to participate in physical sexual activity, in reality human and specifically sexual development is not accomplished with puberty. Human

72 development is quite a complex reality where multiple areas of growth interact and affect each other. Although the general rule of development is that of moving from a less mature to a more mature state, in reality any person can experience fixation, regression or take longer time to advance to a more mature stage. In fact developmental psychology shows that the capacity of self-regulation and interaction between the cognitive and emotional aspects develops quite late in adolescence and young adulthood. Even more, a holistic sexual development does not occur before early adulthood. These statements lead us to an obvious conclusion: normally adolescents lack the capacity to develop a holistic understanding of human sexuality and they are not in a position to decide appropriately about the matter. In other words they cannot seek their holistic well-being and interact in sexual activity maturely. Even more, the lack of self regulatory skills can evoke impulsive reactions which might compromise the possibility to see the real consequences of sexual activity. These elements eventually go against the principles of informed consent theory, that is, the capacity to understand the nature of an act, autonomously decide about the act, and seek the existential well-being in that situation. Abel et al. identify four major problems when considering informed sexual consent of children and adolescents: “(1) does the child understand what he or she is consenting to, (2) is the child aware of the accepted sexual standards in his or her community, (3) does the child appreciate the eventual, possible consequences of the decision and (4) are the child and the adult equally powerful so that no coercion influences the child’s decision.43 Effectively we shall answer all these statements in the negative. Even more, often manipulative strategies adopted by adults in such situations goes against the principles of informed consent and the nature of mature human sexual activity.

Recently some countries are debating whether they should lower the consent age from eighteen years to sixteen years. Often adolescents think that they are intelligent enough to make their own decisions in sexual matter. In fact,

43 G.G. Abel - J.V. Becker, J. Cunningham-Rathner, Complications, consent, and cognitions in sex between Children and adults, in “International journal of Law and Psychiatry”, 7, 1984, p. 94.

73 adolescents nowadays are more intelligent than previous generations. However informed consent is not an issue of higher intelligence quotient. Informed consent is more a process where the individual can decide and seek his/her existential well being as a person. In this sense, informed consent is not just an issue determined by legal norms, but it’s a psychological and nonetheless ethical issue. For sure, Society should adequately educate younger generations for a better life.

74 Bibliography

Abel Gene G. - Becker Judith V. - Cunningham-Rathner Jerry, Complications, consent, and cognitions in sex between Children and adults, in “International journal of Law and Psychiatry”, 7, 1984, pp. 89-103.

Abramson Paul R. - Pinkerton Steven D., With Pleasure: Thoughts on the Nature of Human Sexuality, Oxford University Press, New York NY, 1996.

Allport Gordon, Becoming: Basic Considerations for a Psychology of Personality, Yale University Press, New Haven, 1955.

Arnett Jeffrey J.,Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties in “American Psychologist”, 55 (5), 2000, pp. 469‐480.

Benedict XVI, Encyclical Letter Deus Caritas Est, Libreria Editrice Vaticana, 2005.

Berg Jessica W. - Appelbaum, Paul S. - Lidz - Charles W., Informed Consent : Legal Theory and Clinical Practice, Oxford University Press, New York NY, 20012.

Gottlieb Gilbert, Probabilistic epigenesist, in “Developmental Science”, 10 (1), 2007, pp. 1–11.

Harris Margaret, Exploring developmental psychology: Understanding theory and methods, Sage Publications, London, 2008.

Imoda Franco, Human Development. Psychology and Mystery, Peeters, Leuven Belgium, 1998.

Kant Immanuel, Groundwork of the Metaphysics of Morals, Yale University Press, New Haven – London, 2002.

75 Katz Jay, Physician-Patient Encounters “On a Darkling Plain”, in “Western New England Law Review”, 9 (207), 1987, pp. 217-218.

,The Silent world of doctor and patient, John Hopkins University Press, Baltimore, 2002.

Lawrence Aber J. et al. The effects of poverty on child health and development, in “Annual Review of Public Health, 18, 1997, pp. 467-483.

Lonergan Bernard, Method in Theology, University of Toronto Press, Toronto, 1971.

Mill John Stuart, The Collected Works of John Stuart Mill, ed. John M. Robson. 10 vol. University of Toronto Press, Toronto, 1969.

Schachtel Ernest, Metamorphosis, Basic Books, New York 1959.

Schaffer Rudolph H., Key concepts in developmental psychology, Sage Publications, Los Angeles, 2006.

Shakespeare William, The Merchant of Venice, Washington Square Press, New York NY, 1992.

Sokol Justin T., Identity Development Throughout the Lifetime: An Examination of Eriksonian Theory, in “Graduate Journal of Counseling Psychology”, 1 (2), 2009, Article 14, pp. 1-11.

Steinberg Laurence, Age of Opportunity. Lessons from the New Science of Adolescence, Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, Boston -New York, 2014.

,Laurence, Cognitive and affective development in adolescence, in “Trends Cognitive Science”, 9 (2), 2005, pp. 69-74.

76 FRANCESCO PIO ATTARD*

IL-MAĠISTERU MIKTUB TA’ MONS NIKOL Ġ. CAUCHI DWAR IŻ-ŻGĦAŻAGĦ

“Il-papiet u l-isqfijiet jixjieħu u jmutu, imma l-Knisja ta’ Kristu tibqa’ dejjem ħajja u żagħżugħa”. Nikol Ġ. Cauchi, Intervista, 2006

Ħafna żgħażagħ – u anki mhux żgħażagħ – f’pajjiżna u barra minn pajjiżna llum qegħdin jistaqsu bis-serjetà jew biex jinbxuna: “Il-Knisja qiegħda tabilħaqq turina lil Kristu u tqarribna lejh, jew qiegħda tbegħidna minnu? Il-komunitajiet parrokkjali ta’ pajjiżna qegħdin jgħożżu u jgħixu l-valuri tal-Vanġelu? … Dawn ma humiex mistoqsijiet li wieħed jista’ jinjorahom jew iħallihom sejrin mar-riħ. … It-tweġiba mhix waħda li tingħata darba għal dejjem, iżda jeħtieġ li tiġi aġġornata minn żmien għal żmien u addattata għall-esiġenzi li jinbidlu kontinwament.1

L-ispirtu tal-aġġornament u l-addattament insibuh ivenven fil-Maġisteru kollu tal-Isqof Nikol Ġ. Cauchi fuq medda ta’ kważi erbgħin sena. Ma jistax ikun li isqof

* Francesco Pio Attard was born in Victoria, Gozo in 1985. He studied Theology at the Gozo Major Seminary and the University of Malta, where he obtained a Bachelor Honours in Theology (2011) and a Master’s degree in Youth Ministry (2016). Attard has edited and authored various writings, including books, magazines and poetry, and was instrumental in the preparation of several publications. His writings featured on various local newspapers and magazines. As from 2017, he is editor to the monthly diocesan magazine Il-Ħajja f’Għawdex. He works as Archives’ Assistant at the National Archives (Gozo) and serves as PRO for the Diocese of Gozo. 1 N. Ġ. Cauchi, “Messaġġ ta’ l-Isqof”, f’Il-Belt Victoria. Rivista maħruġa mill-Parroċċa ta’ San Ġorġ – Għawdex 1 (Lulju-Awwissu 1981), 3.

Emmaus 18 (2017 - 2018) • 77 li kellu widintu tant qrib tal-polz tas-soċjetà, u li ra l-ħajja f’Għawdex tinbidel tant matul dawn is-snin kollha, ma jħossx li l-Knisja għandha tfittex dejjem lingwaġġ ġdid kif tiddjaloga mal-bniedem.

Għalhekk ma niskantaw xejn li fil-kitbiet maġisterjali tal-Isqof Cauchi, it-tema taż-żgħażagħ u taż-żgħożija fil-Knisja huma rikorrenti ħafna. Kemm-il darba nsibuh jirritorna għat-tema taż-żgħażagħ, li biha telaq fil-bidu nett tal-episkopat, bl-Ittra Pastorali tal-1969. “Il-ġurnata minn filgħodu turik!”, jgħid il-Malti, u din l-Ittra kienet sinjal profetiku ta’ episkopat żagħżugħ, maż-żgħażagħ u għaż- żgħażagħ. Biha l-Knisja f’Għawdex fetħet għajnejha u qalbha għalihom, biex issa setgħet tibda tterraq il-mixja tagħha magħhom, kif ħa naraw f’dan il-kapitlu.

Il-Maġisteru tal-Isqof Cauchi hu mifrux qatigħ. Li wieħed kellu jifli sew il-kitbiet u l-prietki kollha tiegħu, qajla jikkonkludi! Għalhekk dan il-kapitlu, fil-qalba ta’ dan l-istudju fuq l-Isqof Cauchi u ż-żgħażagħ, jiffoka fuq riċerka tematika li saret f’ordni sistematiku u kronoloġiku fl-erbgħin volum tal-Epistulæ secretariæ – il- korrispondenzi segretarjali – fl-Arkivju storiku tal-Kurja Djoċesana. Fi kliem sempliċi ħafna, mill-eluf ta’ paġni ta’ dawn il-volumi interessanti ntgħażel il- materjal kollu rilevanti għat-tema tal-pastorali maż-żgħażagħ. Ir-riżultat tat-tiftix kien teżor ta’ tagħlim u kontenut ieħor imprezzabbli, li hu l-oġġett tal-analiżi fil-paġni li ġejjin.

Il-lista twila tinkludi ittri pastorali, ċirkularijiet, noti, eżortazzjonijiet regolari lill-kappillani (Ad parochos) u lill-kleru (Ad clerum),2 korrispondenzi privati u xi dokumentazzjoni oħra. Ma tinkludix kotba u artikli ppubblikati fuq ġurnali u rivisti, li ma kinux ftit.

Għalhekk il-materjal kollu li nstab tul din ir-riċerka metikoluża qed jiġi riprodott b’mod analitiku f’dan il-kapitlu taħt temi kbar li jispikkaw u huma spunti għal iktar riflessjoni, fid-dawl ukoll ta’ xi tqiegħed fil-prattika fuq bażi djoċesana u parrokkjali, kif ittrattat f’Kapitlu 5.

2 L-Ad parochos u l-Ad clerum huma speċi ta’ ċirkularijiet lill-kappillani u saċerdoti Għawdxin li l-Isqof Cauchi mis-sena 1974 beda jibgħat kull xahar bl-għan li jaqsam magħhom eżortazzjonijiet u riflessjonijiet fuq temi varji.

78 3.01. Pastorali Kristoċentrika

Biex nifhmu tassew il-messaġġ li l-Maġisteru tal-Isqof Cauchi għandu għaż- żgħażagħ, hemm bżonn nagħrfu li l-passjoni kbira ta’ ħajtu, l-imħabba ċentrali tal-missjoni tiegħu kienet Ġesù Kristu. Hu qatt ma warrab ħarstu minn fuqu u l-mira ta’ kull pastorali tal-Knisja, inkluża dik maż-żgħażagħ, kienet li jlaqqa’ lill-bniedem ma’ Ġesù l-Feddej. Hu għalhekk li ma nistgħux nifirdu l-qalb soċjali minn dik pastorali ta’ Cauchi.

3.01.01. Iż-żgħażagħ u l-misteru ta’ Kristu

Skont l-Isqof Cauchi, anki ż-żgħażagħ hemm bżonn jagħrfu x’inhu dak li fih l-iżjed valur fil-ħajja, x’inhu l-fus ewlieni li fuqu għandhom ifasslu ħajjithom, il- pjanijiet tagħhom għall-ġejjieni, ix-xewqat u t-tamiet ta’ ħajjithom. Il-ħajja tagħmel sens bi Kristu, u l-Knisja, jinsisti Cauchi, għandha din il-missjoni fundamentali li tgħin liż-żgħażagħ jikkonċentraw ir-riflessjoni tagħhom fuq Ġesù, li hu t-tweġiba għall-mistoqsijiet fundamentali ta’ ħajjithom.

Int ukoll, mela, żagħżugħ jew żagħżugħa li għadek tipproġetta l-ħajja tiegħek għall-ġejjieni, għandek bżonn li kultant tieqaf ftit u taħseb. Dan mhux ħela ta’ żmien, għaliex il-ħsibijiet tiegħek ma għandhomx ikunu biss ħolm u frugħat, iżda wkoll riflessjoni serja dwar il-valuri u s-siwi tal-ħajja tiegħek.

Oġġett ewlieni ta’ din ir-riflessjoni għandu jkun il-misteru ta’ Kristu. Jekk trid tieħu bis-serjetà s-sejħa Nisranija tiegħek, ma tistax lil Kristu tinjorah u tħallih fil-ġenb qisu ma kellu l-ebda importanza għalik. Għall-kuntrarju, Kristu għandu jkun iċ-ċentru tal-ħajja tiegħek; minnu tieħu d-dawl fil-waqtiet tad-dubju u minnu wkoll tirċievi l-kuraġġ fil-mumenti ta’ qtigħ il-qalb jew ta’ xi biża’. Il-ħidma għas- saltna ta’ Alla, mibdija minn Kristu, kważi elfejn sena ilu, jeħtieġ li tkompliha int, fiż-żmien u fil-postijiet li fihom tgħix. In-Nisrani huwa veru l-kontinwazzjoni ta’ Kristu fid-dinja.3

3 “Messaġġ ta’ l-Isqof liż-żgħażagħ Għawdxin”, f’AKDG 51 (1984), 741.

79 Minn dan l-għarfien, imbagħad, toħroġ il-missjoni taż-żgħażagħ li jxandru lil Kristu lil ħuthom, ideal qaddis li jimliehom bil-ferħ veru. Għandhom jimpenjaw l-entużjażmu kollu tal-qalb żagħżugħa tagħhom biex jgħixu l-fidi Nisranija bħala xhieda li minnha jittieħdu l-oħrajn. Kull żagħżugħ u żagħżugħa għandu jistaqsi ta’ spiss lilu nnifsu: “Xi jrid minni Kristu? X’nista’ nagħmel jien, sabiex dak li għallem Kristu bil-kelma u bl-eżempju tiegħu, inwettqu jien l-ewwel u mbagħad iwettquh ukoll dawk li huma qrib tiegħi?”.4 L-Isqof sa jasal biex jgħid liż-żgħażagħ li “jekk ma jkollokx ħeġġa għall-ideali hekk nobbli u qaddisa, iż-żgħożija tiegħek tkun irmejtha bħal warda li tirtifes taħt ir-riġlejn”. 5

Min-naħa l-oħra, l-Isqof iħoss li xi drabi anki l-membri tal-Knisja għandhom bżonn jittieħdu mill-ħerqa żagħżugħa, mill-ġenerożità u l-imħabba li huma karatteristiċi taż-żgħażagħ. Jikkwota lill-awtur Kattoliku Franċiż George Bernanos (1888-1948) li jgħid: “Id-dinja żżomm it-temperatura normali tagħha, għaliex iż-żgħażagħ għandhom temperatura ta’ ħeġġa għolja. Jekk titbaxxa din il-ħeġġa taż-żgħażagħ, id-dinja kollha tinġazza, jiġifieri taqa’ fi bruda spiritwali kbira”.6 Minn dan id-diskors joħroġ mill-ewwel il- protagoniżmu taż-żgħażagħ bħala xandara ta’ Kristu u tal-valuri evanġeliċi.

3.01.02. Il-Beatitudnijiet bħala stil ta’ ħajja

Fuq livell iktar prattiku, l-Isqof jindika l-Beatitudnijiet tal-Vanġelu (Mattew 5:1-11) bħala regola ta’ ħajja, kemm għall-kleru u kemm għaż-żgħażagħ.

Quddiem il-pessimiżmu ta’ Knisja u ta’ soċjetà li forsi qatgħu xi ftit qalbhom miż-żgħażagħ u m’għandhomx fiduċja li huma kapaċi jgħixu ħajja moralment tajba, l-Isqof irid jipproponilhom l-ideali tal-Vanġelu, li huma n-normi tal- Beatitudnijiet li Kristu stess joffri bħala t-triq għall-ħajja tal-qdusija.

4 Ibid. 5 Ibid. 6 Ibid.

80 Huwa possibbli nwasslu liż-żgħażagħ ta’ gżiritna u ta’ żminijietna l-messaġġ tal-Beatitudnijiet? Fil-ħajja morali tagħhom hemm spazju għall-ideal tal- Beatitudnijiet, jew diġà huwa diffiċli ħafna għalihom li jaċċettaw u jwettqu d-Dekalogu? Naturalment mhux iż-żgħażagħ kollha għandhom l-istess livell ta’ ħajja spiritwali u l-istess ġenerożità ma’ Alla. Iżda żgur li ħafna minnhom huma wisq iktar ġenerużi milli naħsbu aħna. Jekk tabilħaqq għandna fiduċja fiż-żgħażagħ, m’għandniex nibżgħu nipproponulhom ideali ta’ ħajja dejjem aktar perfetta.7

Wara kollox, l-Isqof hu fiduċjuż li għalkemm iż-żgħażagħ jgħaddu minn fażijiet koroh f’ħajjithom, bħama hi t-tensjoni tal-eżamijiet, in-nuqqas ta’ mħabba mill-familja jew id-dipressjoni, il-parti l-kbira tagħhom jemmnu li l-ħajja sabiħa u li l-parti l-kbira taż-żgħażagħ qed ifittxu dak li hu tajjeb, il-verità ta’ Kristu:8

M’għandniex immorru bl-idea li ż-żgħażagħ kollha qegħdin jgħixu ħajja nieqsa mill-valuri. Hemm ħafna, għad li nixtiequ li l-għadd tagħhom kien ikbar, ħafna żgħażagħ u adolexxenti li jagħmlu ħilithom kollha biex ikunu veri dixxipli ta’ Kristu u wlied leali tal-Knisja. Dan il-fatt hemm bżonn li nirrikonoxxuh u li napprezzaw kull sforz li jagħmlu ż-żgħażagħ biex jimxu fit-triq it-tajba.9

3.01.03. Kristu l-mudell għall-bilanċ fil-karattru

L-Isqof Cauchi jistieden liż-żgħażagħ biex iżommu lil Kristu dejjem bħala “Ħuhom l-għażiż” u jitgħallmu jitkellmu miegħu “kif wieħed jitkellem ma’ ħabibu, huma x’inhuma l-ħtiġijiet u l-miżerji tagħna”.10 Jirrikkmanda dejjem

7 Ad clerum 130 (April 1985), f’AEG, ES 55 (1985), 57. 8 Ara Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, Interview to Gozo Bishop Nikol Cauchi, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5. 9 Ad clerum 268 (Ottubru 1996), f’AEG, ES 66 (1996), 362. 10 “Iż-żgħażagħ fil-Knisja u fis-soċjetà”, Diskors fil-Festa ta’ Kristu Re, Kumpless Sportiv ta’ Għawdex, il-Belt Victoria, 24 ta’ Novembru 2002, f’[NIKOL Ġ. CAUCHI], Il-kelma tar-Ragħaj. Ġabra ta’ ittri pastorali, ċirkulari, u atti oħra ta’ l-E.T. Mons. Nikol Ġ. Cauchi, Isqof ta’ Għawdex, Vol. VIII, Malta 2006, 120-121.

81 il-qari tal-Bibbja, l-imħabba tal-Ewkaristija u t-talb. Hu konvint li jekk iż- żgħażagħ iħarsu lejn wiċċ Kristu u jimitawh bħala mudell tagħhom, jammiraw fil-Persuna tiegħu l-ekwilibriju u l-armonija bejn is-setgħat tal-ġisem u tar-ruħ, l-ogħla quċċata tal-perfezzjoni morali. Hekk iż-żagħżugħ ikun jista’ jikkupja fih innifsu xi ħjiel ta’ din il-personalità mudell.11

Mill-għana tal-personalità ta’ Kristu fir-relazzjonijiet tiegħu mal-bnedmin, kif jixhdulna r-rakkonti tal-Vanġelu, jiġifieri mis-“sentimenti tiegħu, kliemu, l-imġiba u saħansitra l-mirakli li għamel biex ifarraġ lill-bniedem”, iż- żgħażagħ fuq kollox “jistgħu jitgħallmu kif itejbu l-personalità tagħhom fis- soċjetà tal-bnedmin, u kif jibnu solidarjetà magħhom, billi flimkien jimxu wara Kristu u jgħixu fi Kristu”.12

Anki jekk ir-rabta ma’ Kristu hi indipensabbli għal kull żagħżugħ u żagħżugħa, l-Isqof sadattant jifhem li għaż-żgħażagħ mhux dejjem faċli jagħmlu l-konnessjoni bejn Kristu u l-Knisja, anzi ġieli jonqsu mir-rispett lejha, speċjalment meta jaraw ċerti skandli mir-rappreżentanti tagħha. Għalhekk iridu jsibu min jgħinhom jgħaddu “mit-triq tal-Ġisem Mistiku tiegħu li huwa l-Knisja”.13

3.02. Iż-żgħożija spiritwali tal-Knisja

Mill-ħarsa tagħha lejn Kristu u l-imitazzjoni tal-virtujiet tiegħu, il-Knisja tislet dawk il-kwalitajiet li jagħmluha dejjem żagħżugħa. Jekk wieħed jifli sew il-kitbiet tal-Isqof Cauchi liż-żgħażagħ u dwarhom, jintebaħ li qabelxejn hu mnebbaħ minn din ix-xewqa kontinwa li l-Knisja nfisha tibqa’ spiritwalment żagħżugħa. It-tagħlim tal-Vanġelu jgħodd għal kull żmien, u l-Ispirtu ta’ Kristu dejjem iġedded lill-poplu ta’ Alla fil-mixja tiegħu fuq din l-art.

11 Ibid., 121. 12 Ibid. 13 Ibid., 119-120.

82 3.02.01. Sinjali taż-żgħożija spiritwali

F’Ittra Pastorali tiegħu fl-1984, għas-sbatax-il ċentinarju tat-twelid ta’ San Ġorġ Martri, l-Isqof jieħu l-okkażjoni biex jaqsam tagħlim mitqlu deheb dwar is-sinjali taż-żgħożija spiritwali fil-Knisja u l-membri tagħha, u bħala mudell jieħu l-istess kwalitajiet taż-żgħażagħ.

L-Insara jintgħarfu li huma awtentiċi mhux biss għax għandhom fihom il-libertà ta’ wlied Alla, imma wkoll għax f’ħajjithom jidhru s-sinjali ta’ din iż-żgħożija. L-Isqof isemmi tlieta b’mod partikulari: it-tama qawwija f’Alla, il-kuraġġ tal-Vanġelu u l-qalb ġeneruża. Imnebbaħ mill-kuraġġ tal-martri, imma wkoll mill-kwalitajiet naturali taż-żgħożija, hu jipproponi li l-Insara jkollhom dawn il-virtujiet.

Bħalma ż-żgħażagħ huma nies mimlijin tama u ottimiżmu dwar il-ħajja, l-Isqof jgħid li n-Nisrani għandu jkun bniedem ta’ tama, b’direzzjoni lejn il- ġejjieni, l-enerġija li jaffronta l-ħajja mqar fl-iktar mumenti mudlama tagħha. It-tama fil-wegħda kollha mħabba ta’ Alla timla lill-bniedem bil-konvinzjoni li din il-ħajja hi biss passaġġ għal ħajja bla tmiem.

Iż-żgħażagħ huma qalbenin, mhux lakemm jaqtgħu qalbhom, ifittxu li jkunu koerenti u għalhekk ma jibżgħux mill-isfidi. Minn hawn ukoll jitnebbaħ in-Nisrani biex b’kuraġġ jistqarr il-fidi tiegħu, u dan mhux biss bil-kliem imma wkoll bi mġiba li tkun taqbel mal-prinċipji li jħaddan. L-Isqof jisħaq li n-Nisrani m’għandux joqgħod jitlajja u jħalli l-kompromessi ta’ din id- dinja jdawruh mill-fehmiet reliġjużi tiegħu u mir-responsabbiltà li għandu quddiem id-dinja.

Fl-aħħar iżda mhux l-inqas, jispikka fil-karattru żagħżugħ is-sens ta’ ġenerożità li jxejjen kull egoiżmu, anzi jiftaħ lill-bniedem għall-oħrajn u għal Alla.

Dan ukoll huwa ideal l-iktar nobbli ispirat mill-Vanġelu. Kif kien qal f’diskors tiegħu liż-żgħażagħ fis-7 ta’ Marzu 1970 il-Papa Pawlu VI, din il-ġenerożità hija “għajn ta’ ottimiżmu u ta’ fiduċja fil-ġejjieni: meta ż-żgħażagħ ikunu kapaċi jingħataw għall-ġid ta’ ħuthom, dan huwa sinjal li minkejja d-dlamijiet,

83 għad fadal jiddi xi dawl fid-dinja tagħna, li r-rieda tajba għadha tirbaħ fuq l-indifferenza u fuq l-għażż, u b’hekk jissaħħu t-tamiet ta’ umaniżmu ġdid li bih il-bniedem modern jirnexxilu jsib lilu nnifsu filwaqt li jħaddan il-valuri għolja tal-imħabba, tal-ħbiberija, tat-talb u tal-kontemplazzjoni”. 14

3.02.02. Kungress Djoċesan fuq iż-żgħożija fil-Knisja

Għall-Isqof, iż-żgħożija fil-Knisja kellha tidher ukoll fl-impenn sħiħ li bih tidħol għall-ministeru pastorali. Wara li sejjaħ l-Ewwel Kungress Pastorali Djoċesan fl-1975, u ntlaqgħet il-proposta li jibda jitlaqqa’ wieħed kull ħames snin, fl-1985 iltaqa’ t-Tielet Kungress bit-tema: “Iż-żgħożija tal-Knisja: għoxrin sena wara l-Konċilju”.

L-għażla ta’ dan is-suġġett tkompli tikkonferma x-xewqa tal-Isqof għal Knisja miftuħa, Knisja qrib tal-bniedem, Knisja b’viżjoni żagħżugħa, li allura bilfors kellha tkun Knisja qrib taż-żgħażagħ.

Il-Kungress, li fetaħ fis-26 ta’ Mejju 1985, solennità ta’ Għid il-Ħamsin, kien qed jitlaqqa’ fi żmien importanti: kienu ġew ippubblikati d-Dokumenti Pastorali tas-Sinodu Djoċesan kif ukoll l-abbozz tad-Digrieti tiegħu, u saru magħrufa wkoll il-Pjan Kateketiku u l-Pjan Liturġiku għad-Djoċesi ta’ Għawdex. Għalhekk l-Isqof ħass li jixraq li jsir studju biex naraw fejn wasalna fit-twettiq tagħhom. Barra minn hekk huwa mistenni li fil-Kungress jitressqu proposti siewja li jgħinu sabiex tissaħħaħ il-ħajja Nisranija speċjalment b’ħidmiet ta’ evanġelizzazzjoni fost il-ġenerazzjoni żagħżugħa.15

14 Ittra pastorali 221/84, “Iċ-Ċentinarju ta’ San Ġorġ Martri”, 1 ta’ Lulju 1984, f’AEG, ES 54 (1984), 140. 15 Ċirkulari 227/85, “It-Tielet Kungress Pastorali Djoċesan”, 6 ta’ April 1985, f’AEG, ES 55 (1985), 43.

84 3.02.03. Kleru bi spirtu żagħżugħ

Bil-formazzjoni tal-kleru tiegħu ferm għal qalbu, l-Isqof kien konxju li biex il-Knisja f’Għawdex tibqa’ żagħżugħa, kien hemm bżonn qabelxejn li s-saċerdoti nfushom jibqgħu spiritwalment żgħażagħ. Hu rraġuna li għalkemm “hija ħaġa naturali li mal-mixja tas-snin, il-bniedem ma jibqax iktar żagħżugħ, u jitlef iż-żgħożija fiżika tiegħu, iżda importanti ħafna li l-ministru ta’ Alla jagħraf jikkonserva ż-żgħożija spiritwali tiegħu”.16

L-Isqof Cauchi jiftaħ għajnejn is-saċerdoti tiegħu biex ma jixjiħux qabel iż-żmien spiritwalment. Hu jwissi kontra sintomi ta’ din ix-xjuħija spiritwali bħalma huma “t-tgergir kontinwu, l-atteġġjament negattiv mal-oħrajn, in- nuqqas ta’ koperazzjoni, pessimiżmu bla bażi, insodisfazzjon li wieħed ikollu bih innifsu u bl-oħrajn, enerġija skarsa fit-talb u fl-appostolat”.17

Meta wieħed joqgħod jaħseb, ma jistax ma jammettix kemm kien realistiku u saqajh mal-art f’dawn il-kunsiderazzjonijiet tiegħu. Jissokta: “Sewwa jekk aħna żgħażagħ fl-età kif ukoll jekk ngħoddu mal-anzjani, hu x’inhu l-għomor tagħna, bħala saċerdoti għandna d-dmir nitolbu lil Alla li jagħtina din iż- żgħożija spiritwali u li nħabirku kontinwament għaliha”.18

Band’oħra lill-Kappillani, dwar l-element żagħżugħ fil-Knisja, jistaqsihom hekk:

Sewwa wieħed jagħmel analiżi biex jiskopri kif inhu utilizzat dan l-element fil- parroċċa u fid-djoċesi. X’sehem qed jieħdu ż-żgħażagħ? X’attenzjoni tingħata lill-koppji żgħażagħ? Tinħass il-preżenza u l-azzjoni tal-kleru żagħżugħ? Tajjeb li ssir insistenza fuq ir-reklutaġġ – jew ħidma għall-vokazzjonijiet, kif ukoll fuq il-formazzjoni kontinwata.19

16 Ad clerum 252 (Ġunju 1995), f’AEG, ES 65 (1995), 229. 17 Ibid. 18 Ibid. 19 Ad parochos 129 (Marzu 1985), f’AEG, ES 55 (1985), 33.

85 Għall-Isqof Cauchi, għalhekk, hemm rabta essenzjali bejn spirtu żagħżugħ fil-Knisja, fil-ministri tagħha, fl-azzjoni pastorali tagħha, u kemm hi tagħti widen għall-mistoqsijiet u l-bżonnijiet taż-żgħażagħ tagħha. Il-Knisja mill- istess vokazzjoni evanġelika tagħha hi diġà mżejna b’dawn il-kwalitajiet taż-żgħożija spiritwali, imma ma tistax tittraskurahom. Forsi l-kumment ta’ Monsinjur Cauchi f’intervista fi tmiem il-ministeru tiegħu bħala Isqof ta’ Għawdex jiġbor kollox fi kliem prezzjuż ħafna: “Fi ftit kliem, dan nixtieq li l-qarrejja jżommu quddiem għajnejhom: il-papiet u l-isqfijiet jixjieħu u jmutu, imma l-Knisja ta’ Kristu tibqa’ dejjem ħajja u żagħżugħa”.20

L-Isqof ifakkar lis-saċerdoti tiegħu f’dan l-ideal sabiħ taż-żgħożija spiritwali, li mhux ristrett għall-“ekkleżjoloġija fqira” limitata biss għall-erba’ ħitan tas-sagristija, meta f’Ordinazzjoni Presbiterali jaqsam magħhom din l-istess konvinzjoni tiegħu dwar din il-kwalità li qabelxejn għandha tnixxi mill-qalb paterna tagħhom:

Il-Knisja ma tiqafx fil-passat. Huwa minnu li l-Knisja għandha ħafna tradizzjonijiet sbieħ, iżda l-Knisja tkun anakronista jekk tieqaf fl-imgħoddi u ma timxix ’il quddiem. Il-Knisja lanqas biss tieqaf fil-preżent, anki jekk il-preżent fih it-taħbit u l-problemi tiegħu u l-Knisja trid isseffaq wiċċha magħhom. Iżda l-Knisja titfa’ l-ħarsa tagħha lejn il-ġejjieni. U dan iżommha żagħżugħa. … Dan hu li tfisser l-Ordinazzjoni Sagra: aħna membri ta’ din il-Knisja li hi żagħżugħa li għexet il-passat tagħha, tgħix il-passat iżda hija indirizzata lejn il-futur.21

3.03. Katekeżi u edukazzjoni

Id-Digriet tal-Konċilju Vatikan II Christus Dominus, meta jitkellem dwar il-missjoni pastorali tal-isqfijiet, jgħid li dawn għandhom “jgħassu sabiex

20 E. Zammit, Intervista. “L-Isqof Nikol Cauchi. Benefattur kbir ta’ Għawdex u Ragħaj dedikat ta’ l-Għawdxin għal 38 sena”, f’ĦG 875 (Jannar 2006), Suppliment Speċjali, 7. 21 “Knisja żagħżugħa orjentata lejn il-futur”, Omelija, 10 ta’ Lulju 1999, f’[CAUCHI], Il- kelma tar-Ragħaj, VII, Malta 2004, 261.

86 il-Katekiżmu jiġi mgħallem b’żelu u ħeġġa mhux biss lit-tfal imma wkoll liż- żgħażagħ u lill-kbar”.22

Mhux ta’ b’xejn, għalhekk, li l-formazzjoni reliġjuża u spiritwali tal- erwieħ kienet forsi l-aktar qasam għal qalb l-Isqof Cauchi. Imħejji kif kien akkademikament u teoloġikament, hu fehem li ż-żmien ta’ wara l-Konċilju kien ukoll iż-żmien tal-“illuminiżmu lajkali”.

Fil-fehma tiegħi, l-ewwel triq li tista’ twassal biex jitwettqu r-rakkomandazzjonijiet tal-Konċilju hija dik tat-tagħlim, jiġifieri tagħlim reliġjuż u aġġornat, tagħlim lil kull kategorija ta’ nies u b’kull mezz possibbli. Għalhekk minn ta’ quddiem nett fil-premura pastorali tiegħi kienet l-insistenza fuq il-katekeżi mhux biss tat-tfal imma anki taż-żgħażagħ u tal-miżżewġin.23

It-tagħlim għalih kien tabilħaqq l-għajn ta’ kull ġid li seta’ jsir maż- żgħażagħ. Għalhekk insista kemm felaħ kemm fuq l-edukazzjoni Kattolika tal-ġenerazzjonijiet iż-żgħar u kemm fuq il-katekeżi soda fil-parroċċi u fl- għaqdiet. F’kelma waħda, hu kien jemmen fil-formazzjoni Nisranija kontinwa, u kienet għafsa ta’ qalb kbira għalih li aktar ma jikbru, l-Insara ma kinux jibqgħu jfittxu t-tagħlim li jkunu ħadu f’etajiet żgħar fil-klassijiet tad-duttrina:

Huwa evidenti wkoll l-impenn tal-ġenituri, tal-katekisti u tal-għalliema sabiex jgħallmu lit-tfal il-prinċipji tar-Reliġjon Nisranija. B’eċċezzjonijiet żgħar, it-tfal kollha, sakemm jaslu biex jirċievu l-Griżma tal-Isqof, jiffrekwentaw il- klassijiet tad-duttrina li hija organizzata għalihom fil-parroċċi. Għadd sabiħ ta’ adolexxenti u żgħażagħ subien u bniet, għall-inqas darba fil-ġimgħa, ikomplu jieħdu sehem f’laqgħat ta’ tagħlim reliġjuż organizzati mill-għaqdiet Kattoliċi. Iżda hija ħasra li dan it-tagħlim mhux qiegħed jilħaq liż-żgħażagħ kollha. Hija diqa ta’ qalb għalina ninnutaw każijiet ta’ injoranza reliġjuża, kif ukoll l-indifferenza li biha jiġu milqugħin ċerti programmi ta’ tagħlim reliġjuż għall-kbar.24

22 Konċilju Vatikan II, Digriet Christus Dominus, 14, f’Id-dokumenti tal-Konċilju Ekumeniku Vatikan II, 141. 23 Zammit, Intervista, f’ĦG 875 (Jannar 2006), Suppliment Speċjali, 1. 24 Ċirkulari 240/86, f’AKDG 74 (1986), 1106-1107.

87 Għalhekk, “għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ, il-katekeżi hija parti mill- proċess tal-edukazzjoni tagħhom fil-fidi. Hija għandha titfa’ d-dawl tal- messaġġ Nisrani fuq il-problemi li jinteressawhom l-aktar f’dak il-perjodu tal-ħajja tagħhom”.25

Fuq kollox, l-ulied żgħażagħ iħossuhom verament li jistgħu jikbru jekk huma maħbuba. Ir-rispett m’għandux jiġi biss mit-tfal lejn il-ġenituri, imma anki mill-ġenituri lejn it-tfal!26

L-attenzjoni lejn il-katekeżi għall-Isqof Cauchi mxiet id f’id ma’ dik li hu ta lill-edukazzjoni reliġjuża taż-żgħażagħ, speċjalment permezz tal- iskejjel tal-Knisja, kif ingħad band’oħra. Ta’ min jinnota hawnhekk li, fost id-Digrieti tat-Tieni Sinodu Djoċesan, hemm Kapitlu XXII (nri 186-189) li jittratta “L-Edukazzjoni tat-Tfal u taż-Żgħażagħ”,27 li jiftaħ hekk: “Id-dmir tal-edukazzjoni Nisranija taż-żgħażagħ, li jobbliga l-ewwel nett lill-ġenituri, lir-ragħajja tal-erwieħ, u lill-edukaturi, isir dejjem iżjed gravi u urġenti u diffiċli iktar ma joktru l-perikli spiritwali ta’ żminijietna”.28

3.03.01. Katekeżi anki wara l-Griżma tal-Isqof

Kontra l-mentalità żbaljata li d-duttrina sal-Griżma, l-Isqof Cauchi insista li l-adolexxenti u ż-żgħażagħ kellhom jibqgħu jfittxu t-tagħlim anki wara li jkunu rċivew dan is-sagrament “tal-maturità Nisranija”.

Nixtieq ninsisti li ħadd ma għandu jaħseb li t-tagħlim reliġjuż għandu jieqaf wara li wieħed ikun ħa l-Konfirmazzjoni. Xejn minn dan, anzi dan it- tagħlim kateketiku mogħti fid-djar tad-duttrina għandu jissokta anki meta

25 Ċirkulari 255/87, “Jum il-Katekiżmu”, 12 ta’ Settembru 1987, f’[CAUCHI], Il-kelma tar- Ragħaj, V, Malta 1989, 43-44. 26 Ara MALLIA, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5. 27 “Kapitlu XXII: L-edukazzjoni tat-tfal u taż-żgħażagħ”, f’DG, Synodus Gaudisiensis Secunda, 213-215. 28 Ibid., n. 186, f’DG, Synodus Gaudisiensis Secunda, 213.

88 t-tfal ikunu telgħu fil-forms tal-iskejjel sekondarji u possibbilment saħansitra fix-xhur tas-sajf għad li b’ritmu inqas mgħaġġel. Jiena persważ li l-katekisti kollha jagħrfu l-importanza ta’ din il-kontinwazzjoni fit-tagħlim u żgur li ma jsibuhiex bi tqila jagħmlu kull sagrifiċċju biex dan iseħħ, għax jafu li Alla jagħtihom il-ħlas mistħoqq.29

Biex il-katekeżi tibqa’ tingħata u tkun organizzata b’mod aktar organiku, ħoloq strutturi apposta fi ħdan il-Kurja Djoċesana imma wkoll f’kull parroċċa biex il-qasam kateketiku jingħata l-importanza mistħoqqa. Fl-ewwel snin ta’ Cauchi bħala Isqof kien għadu jsir it-tifsir tal-Katekiżmu tal-Kappillan mogħti l-Ħadd waranofsinhar lill-adulti,30 waqt li s-Soċjetà tad-Duttrina Nisranija, imwaqqfa fl-1907 minn San Ġorġ Preca, kienet ilha s-snin tagħti formazzjoni reliġjuża lill-etajiet differenti ta’ tfal u adolexxenti.31 Imma issa l-Isqof ried li kull parroċċa twettaq pjan kateketiku solidu u organiku, u għalhekk f’ċirkulari tal-1974 sejjaħ biex it-tagħlim reliġjuż jiġi mwassal mhux biss lit-tfal, imma wkoll liż-żgħażagħ u lill-kbar. Nixtiequ wkoll li jsir b’mod li jħalli l-frott mixtieq u għalhekk meħtieġa organizzazzjoni tajba. Aħna għalhekk ninsistu li f’kull parroċċa tkun imwaqqfa l-kongregazzjoni tad-Duttrina Nisranija li sejrin insejħulha l-Kumitat tat-Tagħlim Nisrani.32

Imbagħad l-Isqof kien imħasseb tassew li ħafna żgħażagħ, minn wara l-Griżma, ma kinux qed imissu iżjed ma’ formazzjoni tal-fidi tagħhom qabel ma jersqu għall-korsijiet ta’ Kana li jħejjuhom għaż-żwieġ. “X’inhu jsir għaż- żgħażagħ bejn il-ħdax u t-tmintax-il sena?”, jistaqsi. “Hemm xi ħadd fostna li huwa konvint li t-tagħlim reliġjuż li jsir fl-iskejjel għalihom huwa biżżejjed? Kemm miż-żgħażagħ li huma f’dan l-age bracket qed jattendu għal laqgħat tal- kategoriji?”. 33 Kemm-il darba għalhekk itenni l-importanza tal-Kumitati tad-

29 Ċirkulari 378/99, “Il-Katekesi tissokta wara l-Konfermazzjoni”, 28 ta’ Ġunju 1999, f’AEG, ES 69 (1999), 295. 30 Ara Ċirkulari 45/70, 27 ta’ Ottubru 1970, f’AEG, ES 38 (1970), 106. 31 F’Għawdex din daħlet l-ewwel fin-Nadur, bil-Qasam tal-Bniet miftuħ f’Settembru 1915. 32 Ad parochos 3 (Settembru 1974), f’AEG, ES 42 (1974), 285. 33 Ad parochos 70 (April 1980), f’AEG, ES 49 (1980), 132.

89 Duttrina bħala strumenti indispensabbli tal-azzjoni kateketika, biex jgħarblu suġġerimenti u proposti dwar il-katekeżi tal-adolexxenti u ż-żgħażagħ.

Il-problema ta’ nuqqas ta’ frekwenza tat-tagħlim wara l-Griżma baqgħet tippersisti hekk li fl-1988 l-Isqof isejħilha “waħda mill-problemi l-aktar serji tal-pastorali fi gżiritna”,34 u għalhekk ilaqqa’ Kungress Katekistiku Djoċesan biex jagħtiha l-importanza li jixirqilha.

3.03.02. Katekeżi għaż-żgħażagħ

Imma mqar meta jħallu għalkollox il-bankijiet tad-duttrina, l-Isqof għaraf il-ħtieġa li l-adolexxenti – daqt żgħażagħ – ikomplu jiffrekwentaw ambjenti li jgħinuhom jinbnew bħala Nsara. Għall-Isqof Cauchi, il-katekeżi kellha għan doppju: dak li tixħet dawl fuq is-sitwazzjoni partikulari ta’ ħajjithom bħala żgħażagħ, u naturalment li tqarribhom lejn Alla:35

Għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ, il-katekeżi hija parti mill-proċess tal- edukazzjoni tagħhom fil-fidi. Hija għandha titfa’ d-dawl tal-messaġġ Nisrani fuq il-problemi li jinteressawhom l-iktar f’dak il-perjodu tal-ħajja tagħhom, bħalma huma l-problemi tal-imħabba u tal-familja, ix-xogħol, il-ħin liberu, il- ġustizzja u l-paċi, eċċ. Barra mid-dimensjoni orizzontali, il-messaġġ Kattoliku jeħtieġ li jkollu dimensjoni vertikali wkoll, hekk li ż-żgħażagħ jagħrfu dejjem aħjar il-valuri reliġjużi u jiskopru t-tifsira tabilħaqq Nisranija tal-ħajja, sabiex f’kollox jorjentaw ruħhom lejn Alla.

F’dak li hu tagħlim reliġjuż tat-tfal, kif rajna, il-Knisja kellha pedamenti sodi. Imma fil-qasam tal-katekeżi maż-żgħażagħ, l-Isqof Cauchi sab għalqa li kellha bżonn min jaħratha. Hu ra urġenti fi żmienu, iktar minn żminijiet oħra, il-ħtieġa tat-tagħlim. Malli laħaq amministratur appostoliku, mill- ewwel beda jtambar fuq iktar laqgħat għaż-żgħażagħ. Qabel xejn ħeġġeġ biex

34 Ċirkulari 265/88, “Il-Kungress Kateketiku Djoċesan”, 29 ta’ Awwissu 1988, f’AEG, ES 58 (1988), 222. 35 Ċirkulari 255/87, f’AEG, ES 57 (1987), 129.

90 isiru konferenzi u fora għall-ġenituri u dawk li għandhom responsabbiltà fl-edukazzjoni taż-żgħażagħ, għax ried jinvolvihom direttament fil-proċess ta’ deċiżjonijiet.36

Imbagħad, fl-1970, wara biss tliet snin fit-tmun tad-Djoċesi, talab lill- Kummissjoni Kateketika Djoċesana biex taħseb ħalli fil-parroċċi jsir kors ta’ konferenzi għaż-żgħażagħ ukoll.37 Biex iktar jitħajru, issuġġerixxa li jintbagħtu stediniet bl-isem tal-konferenzier u s-suġġett u d-data.38

Dawn il-konferenzi kellhom isiru liż-żgħażagħ xebbiet u ġuvintur flimkien, meta sa ftit qabel kienu jsiru separati.39 Dan kien pass ieħor ’il quddiem skont is-sinjali taż-żminijiet. Dan waqt li xorta baqa’ jħeġġeġ li tingħata formazzjoni għall-irġiel u l-ġuvintur, li spiss jinteressaw ruħhom inqas min-nisa fil-ġid ta’ ruħhom.40 Għall-ġuvintur b’mod partikulari, il-KDAL fl-1978 bdiet torganizza laqgħat ta’ spiritwalità. L-Isqof kien dejjem prattiku ħafna u insista li “ma jdumux iktar minn siegħa”.41

It-tisħiħ tal-istrutturi djoċesani – l-ewwel b’Sotto-Kummissjonijiet fi ħdan il-KDAL, u aktar tard Segretarjat u Kummissjoni – ta l-frott tiegħu, u l-Isqof żgur feraħ jara l-qawmien ta’ bosta gruppi ta’ adolexxenti fis-snin ta’ wara. Hu ma heda qatt jinsisti mal-Kappillani li r-responsabbiltà tal-katekeżi ta’ din il-kategorija – bl-isfidi kollha li toffri – tibqa’ primarjament tagħhom, anki jekk kien hemm katekeżi tajba li qed tingħata fl-Oqsma tal-Museum. Hawn nilmħu dan l-iżvilupp importanti fil-ħsieb tal-Knisja lokali li mqar meta l-adolexxenti jkunu għadhom jattendu f’xi ċentru tad-duttrina, il-Parroċċa toffrilhom hi wkoll dak l-ispazju ta’ formazzjoni permezz ta’ laqgħat u gruppi.

36 Ara Ċirkulari 29/69, 15 ta’ Settembru 1969, f’AEG, ES 37 (1969), 84. 37 Ara Ċirkulari 255/87, f’AEG, ES 57 (1987), 129. 38 Ara Ad parochos 158 (Awwissu 1987), f’AEG, ES 57 (1987), 109. 39 Ara “Deċiżjonijiet tal-laqgħa tal-Missjoni Appostolika fil-Parroċċi mal-Eċċ. Tiegħu Mons. N. Cauchi nhar is-Sibt 11 t’Ottubru 1969 fis-Sede Ċentrali tal-Legion of Mary”, f’AEG, ES 37 (1969), 101. 40 Ara Nota, 8 ta’ Marzu 1974, f’AEG, ES 42 (1974), 83. 41 Ad parochos 46 (April 1978), f’AEG, ES 47 (1978), 100.

91 Importanti ħafna … hija dik il-ħidma biex norganizzaw laqgħat għall- istudenti tal-forms jew għat-teenagers. F’xi parroċċi din il-katekeżi qegħdin jorganizzawha l-membri tal-Mużew u jidher li qegħdin jilħqu għadd sabiħ ta’ adolexxenti. Madankollu ma nistgħux niddelegaw l-attività kateketika kollha lil tal-Mużew u naħsbu li aħna eżonerati mid-dmirijiet tagħna fil-kamp tal- katekiżmu. Tal-Mużew qegħdin iwettqu ħidma siewja ħafna u aħna għandna nkunu rikonoxxenti lejhom, iżda aħna wkoll, id f’id magħhom, għandna r-rwol tagħna xi nwettqu. Nixtieq infakkar li għall-istudenti tal-forms hemm noti stenciled apposta għalihom.42

3.03.03. Il-kors ta’ tliet snin għall-koppji

Waqt li l-koppji li qed jitħejjew għaż-żwieġ Nisrani kienu qed jiġu indirizzati tajjeb bil-kors “ta’ Kana”, jidher li lejn l-aħħar tat-tmeninijiet żviluppa wkoll kors kateketiku ta’ tliet snin għall-koppji żgħażagħ fil-parroċċi, li, “fejn ittieħed bis-serjetà … ta riżultati mill-isbaħ”.43 L-Isqof jinsisti li “din il-forma ta’ katekeżi għall-kbar tidħol fil-parroċċi kollha u li jsir kull sforz biex dak li beda tajjeb, jibqa’ sejjer tajjeb sal-aħħar u ma jfellaqx f’nofs triq”,44 anzi, “ma għandux jiġi ttraskurat jew irrimandat bil-periklu li ma jsir qatt”.45

Ma nista’ qatt intanbar biżżejjed fuq il-katekeżi tal-adulti, b’mod partikolari fuq il-kors ta’ tletin lezzjoni mifruxin fuq tliet snin, li jistgħu jibdew meta ż-żgħażagħ ikunu waslu biex jiżżewġu u jkomplu sejrin wara ż-żwieġ. Dan il-kors jista’ jkun utli wkoll għall-koppji miżżewġin.46

42 Ad parochos 352 (Ottubru 2003), f’AEG, ES 73 (2003), 420. 43 Ad parochos 238 (April 1994), f’AEG, ES 64 (1994), 206. 44 Ad parochos 228 (Ġunju 1993), f’AEG, ES 63 (1993), 288. 45 Ad parochos 238 (April 1994), f’AEG, ES 64 (1994), 206. 46 Ad parochos 352 (Ottubru 2003), f’AEG, ES 73 (2003), 420.

92 3.03.04. Edukazzjoni Kattolika u vokazzjonali

L-Isqof Cauchi fehem ukoll li mill-iskejjel Kattoliċi setgħu jitrawmu vokazzjonijiet għall-Knisja. Kien għalhekk li hu ħabrek tant għar-riforma tas- Seminarju u stinka kemm felaħ sa ma wettaq il-ħolma ta’ Skola Sekondarja tal-Knisja għall-bniet.

Jgħid ċar u tond li filwaqt li l-kwistjoni tal-għadd ta’ saċerdoti tiddependi mill-korrispondenza ġeneruża ta’ dawk li jkollhom is-sejħa tal-Mulej, il- kwalità ta’ saċerdoti ta’ għada tiddependi l-iktar nett mill-iskejjel fejn iż- żgħażagħ li qed iħejju ruħhom għas-saċerdozju jiġu ffurmati u mrawma.47

L-istess saċerdoti li jgħallmu r-Reliġjon fl-iskejjel jew anki suġġetti oħra m’għandhomx jinsew kemm huma importanti fil-formazzjoni tal-istudenti s-snin tal-adolexxenza u taż-żgħożija, u jkunu persważi li l-eżempju tal-ħajja saċerdotali tagħhom għandu influwenza kbira fuq l-istudenti.

Ħafna minn dawn it-tfal u żgħażagħ tal-età bejn il-ħdax u s-sittax-il sena jiddependu kważi unikament mil-lezzjoni tar-Reliġjon sabiex jiżviluppaw u japprofondixxu l-fidi tagħhom; jekk din il-lezzjoni ma tissodisfax, ikun hemm riperkussjoni anki fil-ħajja Nisranija tat-tfal.48

Madankollu, din ir-responsabbiltà ta’ edukazzjoni soda fil-valuri reliġjużi u fid-disponibbiltà għas-sejħa, l-Isqof raha tinqasam mal-familji u l-ġenituri Nsara: “L-ewwel għajnuna li nistennew mingħandkom, għeżież ġenituri, hija dik li tiffurmaw u tibagħtulna tfal u żgħażagħ li kapaċi jagħrfu l-ideal ta’ ħajja ddedikata għal Kristu u għall-erwieħ”.49

47 Ċirkulari 67/72, 22 ta’ April 1972, f’AEG, ES 40 (1972), 80. 48 Ad clerum 75 (Settembru 1980), f’AEG, ES 49 (1980), 244. 49 Ċirkulari 67/72, f’AEG, ES 40 (1972), 80.

93 3.03.05. Il-Moviment tal-iScouts

L-Isqof kien jemmen ukoll fil-ġid li seta’ joħroġ minn edukazzjoni mhux strettament reliġjuża imma li tifforma l-karattru. Is-sehem taż-żgħażagħ fil- ħajja artistika, kulturali u soċjali, u f’movimenti bħalma hu dak tal-iScouts imnebbħa minn valuri Nsara, żgur seta’ jgħinhom jikbru f’ċittadini tajbin. Hu kien konvint, ngħidu aħna, li “il-moviment skawtistiku huwa mezz validu ħafna għall-edukazzjoni tat-tfal u taż-żgħażagħ”, u “din l-għaqda … qiegħda tifforma l-karattru ta’ ħafna membri tal-ġenerazzjoni futura u tagħmel minnhom ċittadini tajbin”.50

3.03.06. L-istampa t-tajba u x-xjenzi

Il-qari tajjeb, fil-fehma tal-Isqof Cauchi, kien rekwiżit essenzjali fil- formazzjoni, anki Nisranija, tal-karattru taż-żgħażagħ tagħna. Skont hu, dan kien mezz l-iktar effikaċi sabiex jogħla l-livell ta’ kultura tal-poplu tagħna u sabiex iżomm dejjem sħiħa l-fidi Nisranija speċjalment fiż-żgħażagħ. Hu jirrikkmanda speċifikament li ż-żgħażagħ jiġu ffurmati f’sens tajjeb ta’ kritika.

Huwa importanti wkoll li fil-qarrejja jiġi edukat is-sens ta’ kritika, hekk li min jaqra ma jiblax kollox, imma jkun jaf jgħarbel u jagħżel il-veru mill-falz, dak li hu xieraq minn dak li mhux, dak li jgħolli l-bniedem minn dak li jbaxxih. B’mod speċjali l-ġenituri, l-għalliema u l-edukaturi għandhom iqisuh bħala dmir tagħhom li jqanqlu fiż-żgħażagħ is-sens ta’ kritika, billi jgħallmuhom jgħixu ta’ bnedmin u jaħsbu ta’ bnedmin, fid-dinja tal-lum meta l-istampa u l-mezzi l-oħra ta’ komunikazzjoni soċjali jifformaw bosta drabi minaċċja serja għall-awtonomija tal-ġudizzju u tas-sentimenti tagħhom.51

50 “Messaġġ lill-Assoċjazzjoni tal-iScouts tal-Belt Victoria”, 20 ta’ Frar 2001, f’AEG, ES 71 (2001), 64. 51 Ċirkulari 9/67, 12 ta’ Diċembru 1967, f’AEG, ES 35 (1967), 136.

94 Jistqarr ukoll li jixtieq li iktar żgħażagħ jiġu mħeġġin jagħżlu s-suġġetti tax-xjenza, f’dinja fejn din għandha rwol hekk deċiżiv fl-iżvilupp uman.52

3.03.07. Kleru impenjat

L-Isqof ma jixtieqx li fost is-saċerdoti, speċjalment żgħażagħ, ikun hemm apatija u frustrazzjoni, jew, agħar u agħar, l-aljenazzjoni. “Fuqiex se niddiskutu?”, jistaqsi lill-Kappillani. “Hemm il-periklu li nirriduċu ruħna fi programmi tal-festi, orarji ta’ quddies, tiżjin fil-knisja… Hemm problemi wisq iktar gravi: żgħażagħ, miżżewġin, adulti, tfal, eżerċizzi, qrar, preparazzjoni tal-prietka flimkien”.53 Għalhekk jissuġġerixxi li sakemm hu possibbli kull kappillan jaħtar saċerdot responsabbli mill-katekeżi tad-diversi kategoriji, fosthom iż-żgħażagħ.

L-Isqof Cauchi ħass dejjem iżjed il-bżonn li l-Knisja tħarreġ saċerdoti u lajċi li ma jkunux biss organizzaturi tajbin, imma veri “ministri taż-żgħażagħ”.

3.04. Il-Ministeru Pastorali maż-Żgħażagħ: il-Youth Minister

Il-kunċett ta’ ministeru pastorali maż-żgħażagħ hu żvilupp riċenti fit- Teoloġija Pastorali applikata mill-Knisja. Hu naturali, mela, li anki fil- Maġisteru miktub tal-Isqof Cauchi naraw ċertu żvilupp. It-terminu youth minister hu ġa implikat fl-Ittra Pastorali tal-1969. Maż-żmien, jibda jitfaċċa fil-kitbiet tiegħu, sakemm jidħol jagħmel parti mid-Dokument Pastorali tas- Sinodu ffinalizzat fl-1992.

52 “In today’s world we should all do our utmost to ensure that youngsters with a desire to embark on science subjects are given all the encouragement and opportunity to do so. It is no longer tolerable for generations to grow up with as little knowledge about science as those in my school days”, f’Cauchi, Talking point. “Scientific studies and research”, f’The Times [of Malta] 8342 (3 ta’ Settembru 2005), 48. 53 Ad parochos 9 (Marzu 1975), f’AEG, ES 43 (1975/1), 87

95 Li hu żgur hu li l-Isqof Cauchi għandu f’moħħu pastorali strutturata għaż- żgħażagħ u persuni – saċerdoti u lajċi – iffurmati biex ikunu responsabbli mill-formazzjoni taż-żgħażagħ.

3.04.01. Kull saċerdot hu għaż-żgħażagħ

Imma l-viżjoni ta’ ministeru maż-żgħażagħ fil-ħsieb tal-Isqof Cauchi mhix ristretta għall-ftit. Hu jagħmilha ċara li m’hemmx saċerdot li m’għandux ikollu għal qalbu l-pastorali maż-żgħażagħ, anki jekk jeżistu dawk li jippruvaw jixħtu x-xogħol fuq ħaddieħor.54 Fl-1975 ipoġġi fuq fomm “kull saċerdot” il- mistoqsijiet li huma tiegħu stess, meta jiktbilhom:

Kull saċerdot li jifhem ir-responsabbiltà tal-ministeru tiegħu saċerdotali żgur li ta’ sikwit jiġih f’moħħu dan il-ħsieb: X’ser nagħmel għall-ġenerazzjonijiet li telgħin? Anzi, x’qed nagħmlu fir-realtà aħna s-saċerdoti għall-ġid spiritwali taż-żgħażagħ f’pajjiżna?55

“Ix-xogħol pastorali tas-saċerdot fost iż-żgħażagħ jikkonsisti prinċipalment f’li jgħinhom jifformaw il-kuxjenza tagħhom bħala Nsara u jitrawmu fil-ħajja spiritwali”.56 Hemm tliet illużjonijiet li, skont l-Isqof Cauchi, irid jevita kull saċerdot: li hemm ħaddieħor qed jaħdem maż-żgħażagħ u allura m’hemmx bżonn tiegħu; li l-għaqdiet Kattoliċi qed ikopru l-pastorali kollha maż-żgħażagħ, għax fil-fatt qed jilħqu biss ftit minnhom; li biżżejjed tlaqqa’ ż-żgħażagħ kultant u torganizzalhom xi logħob jew rikreazzjoni oħra.

Fil-fatt l-Isqof jitnikket meta jara l-omissjonijiet min-naħa tal-istess kleru fil-pastorali maż-żgħażagħ. Ma jitnikkirx biex jagħmel eżami tal-kuxjenza għall-Knisja, bħal dak li nsibu f’Ad clerum tal-1979, meta b’ton dirett ħafna jagħmlilhom dan is-sett ta’ domandi ‘jaħarqu’:

54 Ara Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5. 55 Ad clerum 17 (Novembru 1975), f’AEG, ES 43 (1975/1), 245. 56 Ibid.

96 (1) Għaliex il-laqgħat tal-kategoriji għaż-żgħażagħ huma fil-kotra tagħhom fjask? Għaliex min hu responsabbli (kappillani u kunsill parrokkjali) jieħu din l-inizjattiva b’ċerta indifferenza?

(2) L-Oratorju Don Bosco li sewa u għadu jiswa tant sagrifiċċji finanzjarji lid-Djoċesi, għaliex għandu appoġġ daqshekk skars min-naħa tal-kleru u tal-poplu?

(3) Il-Parish Centres (fejn hemm) xi programmi ta’ attivitajiet edukattivi, kulturali, rikreattivi qed joffru liż-żgħażagħ? Għaliex f’ħafna postijiet l-istatuti dwar il-parish centres għadhom ma ġewx implimentati?

(4) B’ħafna entużjażmu xi snin ilu kien sar f’Għawdex l-hekk imsejjaħ Konċilju taż-Żgħażagħ li fih kien hemm partiċipazzjoni sabiħa ta’ ġuvintur u xebbiet u minnu ħarġu riżoluzzjonijiet utli ħafna. Għaliex dawn ir- riżoluzzjonijiet baqgħu fuq l-ixkaffa? Għaliex f’ċerti nħawi dawn ir- riżoluzzjonijiet, jew għall-inqas parti minnhom, sabu oppożizzjoni?

(5) Fil-laqgħat tas-Sinodu Djoċesan, attività li għandha tiġbed fuqha l-attenzjoni u ż-żelu tal-kappillani wisq iktar milli għamlet sal-lum – ġie mqassam l-abbozz ta’ Dokument Pastorali dwar it-Tfal u ż-Żgħażagħ – jiena stqarrejt kemm-il darba li dan huwa dokument importanti. Għaliex imma kienu tnejn biss il-kappillani li indenjaw ruħhom jibagħtu l-kummenti tagħhom fuqu?57

Għalhekk, biex kull saċerdot ikun qed iwettaq parti mill-ministeru maż- żgħażagħ li hu tal-Knisja kollha u mhux ta’ xi wħud magħżula fi ħdanha – x’viżjoni wiesgħa kellu l-Isqof Cauchi u x’sintonija mal-ħsieb tal-Knisja kollha! – għandu jfittex li jilħaqhom b’kull mod possibbli u b’entużjażmu u żelu: bil-predikazzjoni, speċjalment l-omelija tal-Ħadd; fil-Quddiesa bis-sehem partikulari tagħhom; bil-kuntatti personali, speċjalment fl-ambjenti tal-Knisja u fl-iskejjel; bil-Qrar u d-direzzjoni spiritwali; fiċ-ċentri u l-għaqdiet.

57 Ad parochos 60 (Ġunju 1979), f’AEG, ES 48 (1979), 143.

97 Hemm kamp kbir ta’ appostolat mat-tfal u mal-adolexxenti; li kollha jeħtieġu t-tagħlim reliġjuż u l-formazzjoni Nisranija; minħabba n-nuqqas ta’ kont tagħna jista’ jiġri dak li jilmenta fuqu l-profeta: “It-tfal jittallbu l-ikel, imma ma jagħtihom ħadd” (Lam 4:4).

Iż-żgħażagħ ikollhom ukoll il-problemi tagħhom, u xi drabi kelma ta’ saċerdot tista’ tkun ta’ għajnuna kbira għalihom.58

Il-ħtieġa ta’ pastorali mal-adolexxenti u ż-żgħażagħ hi reali u kontinwa.59 L-Isqof kważi jitkarrab, b’ċerta insistenza, lir-ragħajja tal-erwieħ fdati f’idejh:

Taħlux l-enerġija kollha tagħkom fil-preparazzjoni u fiċ-ċelebrazzjoni tal-festa titulari, iżda erfgħu ftit minn din l-enerġija prezzjuża biex flimkien nistudjaw, infasslu u nwettqu pjan intelliġenti ta’ ħidma għas-salvazzjoni taż-żgħażagħ tagħna.60

3.04.02. Ħidmiet tas-saċerdoti maż-żgħażagħ

“Iż-żgħażagħ huma sezzjoni kbira mill-poplu ta’ Alla, u għalhekk l-ebda saċerdot ma jista’ jibqa’ bla ma jagħti kas tagħhom fil-ħidma pastorali tiegħu”,61 speċjalment għax minnhom “jiddependi l-ġejjieni kemm tal-Knisja kif ukoll ta’ art twelidna”.62

Waqt li l-Isqof jirrikonoxxi li s-saċerdoti żgħażagħ huma iktar mixħuta għal ċerta pastorali maż-żgħażagħ milli dawk anzjani, jinsisti li “kull saċerdot, anki jekk mhux attivament impenjat fil-ħidma fost iż-żgħażagħ, għandu joqgħod attent ħafna biex ma jbegħidx lil dawn l-erwieħ minn Kristu u mill- Knisja tiegħu, minħabba l-eżempju ħażin jew kritika barra minn lokha”.63

58 Ad clerum 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 356. 59 Ara Ad parochos 124 (Ottubru 1984), f’AEG, ES 54 (1984), 194. 60 Ad parochos 60 (Ġunju 1979), f’AEG, ES 48 (1979), 143. 61 Ad clerum 44 (Frar 1978), f’AEG, ES 47 (1978), 60. 62 Ad clerum 128 (Frar 1985), f’AEG, ES 55 (1985), 21. 63 Ad clerum 44 (Frar 1978), f’AEG, ES 47 (1978), 60.

98 L-Isqof hawn qed iwissi kontra ċertu pessimiżmu klerikali li jeżisti – u għadu jeżisti – fejn jidħlu ż-żgħażagħ. Spiss dawn jidħlu b’ċerta ħeġġa għal ħidma fil-parroċċa u fil-Knisja, biex imbagħad isibu saċerdoti jagħlqulhom il-bieb jew joqtlulhom dik l-istess ħeġġa.

Min-naħa l-oħra, jaf li dan hu qasam diffiċli, u spiss min jidħol għal din il-ħidma, diffiċilment jara l-frott tagħha. Imma qatt m’għandha tkun raġuni ta’ qtigħ il-qalb għas-saċerdoti. Lill-kappillani jiktbilhom:

Nixtieq ninsisti wkoll li l-kappillani m’għandhom qatt jaqtgħu qalbhom u jċedu l-armi fil-kamp tal-pastorali ġjovanili, iżda meta xi inizjattiva, wara li jkunu saru diversi esperimenti, tidher ċar li ma rnexxietx, għandhom jippruvaw inizjattivi oħra li għandhom iktar ċans ta’ suċċess.64

L-Isqof jelenka xi ħidmiet tas-saċerdoti li minnhom iż-żgħażagħ jistgħu jiksbu frott spiritwali. Isemmi l-omelija, li biha “is-saċerdot mingħajr kliem żejjed ifittex li jwassal lis-semmiegħa l-messaġġ li huma għandhom bżonn biex jgħinhom fil-problemi spiritwali tagħhom”.65 Magħha l-Qrar taż-żgħażagħ li “għandu jittieħed bl-ikbar serjetà”, fejn il-konfessur ifittex ukoll li jkun edukatur, kif ukoll id-direzzjoni spiritwali.

Barra l-quddiesa, okkażjonijiet kbar ta’ formazzjoni huma wkoll il-“mezzi tradizzjonali” l-oħra bħalma huma l-Ġimgħa taż-Żgħażagħ f’kull parroċċa, il-prietki tal-Eżerċizzi tar-Randan66 u l-irtiri taż-żgħażagħ, il-laqgħat ta’ kull xahar u l-velji, it-tagħlim u l-pastorali fl-iskejjel, il-kuntatti personali, l-interventi bħala diretturi spiritwali fl-għaqdiet Kattoliċi u fil-movimenti ta’ tiġdid spiritwali, kif ukoll iċ-ċentri taż-żgħażagħ li ukoll jistgħu jkunu ċentru ta’ appostolat fost iż-żgħażagħ, basta jkun hemm saċerdot iddedikat

64 Ad parochos 177 (Marzu 1989), f’AEG, ES 59 (1989), 70. 65 Ad clerum 44 (Frar 1978), f’AEG, ES 47 (1978), 60. 66 Mhux l-ewwel darba li l-Isqof Cauchi kien jiġi mistieden jagħti hu xi taħdita tal-Eżerċizzi: “Din is-sena, kienu ħafna l-organizzaturi tal-Eżerċizzi taż-Żgħażagħ li stiednu lil Mons. Isqof Cauchi biex jagħmel xi waħda mill-konferenzi hu … Hi ħaġa sabiħa li ż-żgħażagħ jiltaqgħu mal-isqof tagħhom biex wara li jisimgħuh jitkellem, jiddiskutu miegħu l-problemi tagħhom”, f’J. Bezzina, “Il-ħajja fid-Djoċesi”, f’ĦG 638 (April 1972), 4.

99 li b’sagrifiċċju personali tiegħu u b’assidwità jassisti lit-tfal u liż-żgħażagħ u jipprevenihom minn dak li jista’ jkunilhom ta’ ħsara, kif kien iwissi San Ġwann Bosco.67

L-Isqof fl-1994 kien għamel lista ta’ Tips“ għas-saċerdoti f’ħidma maż- żgħażagħ” li jiġbru, biex ngħidu hekk, il-kredu tiegħu dwar x’għandu jkun jaf is-saċerdot li jrid jintefa’ b’ruħu u ġismu f’dan il-ministeru. Mimlijin bi kwotazzjonijiet utli mid-Dokument Pastorali tat-Tieni Sinodu Djoċesan, dawn l-erba’ u għoxrin rakkomandazzjoni huma kompendju ċkejken ta’ suġġerimenti prezzjużi li jiftħu tieqa fuq ir-ruħ żagħżugħa tas-saċerdot u Isqof Nikol Ġ. Cauchi.68

“Ma nistgħux niskużaw ruħna u ngħidu: ‘Iż-żgħażagħ ma jridux’”, jinsisti l-Isqof, “iżda għandna nagħmlu eżami tal-kuxjenza u nistaqsu lilna nfusna: ‘Aħna disposti biżżejjed biex ngħinuhom?’”.69

3.04.03. Min huma d-destinatarji

Kull min jidħol għal xogħol delikat bħalma huwa dak ma’ din il-kategorija, irid ikun jaf sew min hi l-udjenza tal-pastorali tiegħu.

L-Isqof Cauchi juża l-għodda soċjali u psikoloġika għad-dispożizzjoni tiegħu biex jagħtina definizzjoni tajba tal-kelma “żgħażagħ”, li “kif nużawha fl-ilsien tagħna mhix kelma eżatta u preċiża”.70 Għal raġunijiet prattiċi, jissuġġerixxi li fl-organizzazzjoni pastorali ngħoddu bħala żgħażagħ lil dawk li ħarġu mit- tfulija u għadhom ma laħqux il-maturità ta’ rġiel u nisa adulti.

67 Ad clerum 44 (Frar 1978), f’AEG, ES 47 (1978), 60. Ara wkoll Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357. 68 Ara “Tips għas-saċerdoti li jwettqu ħidma pastorali maż-żgħażagħ – Youth Ministry”, 31 ta’ Mejju 1994, f’AEG, ES 64 (1994), 307-310. Ara wkoll Appendiċi I, infra. 69 Ad clerum 44 (Frar 1978), f’AEG, ES 47 (1978), 60.

100 Hu aġġornat ħafna u preċiż meta jgħidilna li

ġeneralment din il-kategorija terġa’ tinqasam fi tliet gruppi ta’ etajiet differenti għad li mhux possibbli tiddetermina eżatt f’liema età l-individwu jgħaddi minn grupp għall-ieħor. Kull wieħed minn dawn il-gruppi għandu l-karatteristiċi u l-esiġenzi partikulari tiegħu. Dawn il-gruppi huma: (1) il-preadolexxenti li bejn wieħed u ieħor huma t-tfal li waslu għall-Griżma tal-Isqof jew li għadhom kemm għamluha; (2) l-adolexxenti li huma dawk li għadhom fi stadju ta’ edukazzjoni sekondarja; (3) iż-żgħażagħ, fis-sens strett tal-kelma, allura li qegħdin fi stadju ta’ edukazzjoni terzjarja jew li bdew joqorbu jew kisru l-għoxrin sena. Biex isir dan it-tqassim fi tliet gruppi mhux biżżejjed li wieħed iħares lejn l-età tat-tfal, iżda wkoll lejn l-iżvilupp fil-maturità mentali u emozzjonali tagħhom.71

Il-metodi pastorali mħaddma ma’ kategorija waħda mhux bilfors jgħoddu għall-appostolat ma’ kategorija oħra. Kull grupp fost il-preadolexxenti, adolexxenti u żgħażagħ jeħtieġ strateġija partikulari u attività differenzjata.

Ma’ din l-attenzjoni għall-età, hemm ukoll tliet kundizzjonijiet essenzjali li jsemmi l-Isqof, irrispettivament mill-kategorija tal-età: l-attenzjoni lejn il-karattru ta’ kull individwu u mhux biss lejn il-grupp sħiħ; l-għarfien tal- ambjenti provenjenti u l-influwenza tal-familja; kuntatt magħmul ukoll minn smigħ tal-fehmiet tagħhom. Dawn huma suġġerimenti prattiċi li ma jagħmlux ħażin il-youth leaders ta’ żmienna jekk josservawhom b’reqqa.72

3.04.04. Ir-riżorsi f’idejn il-youth minister

L-Isqof hu prattiku fis-suġġerimenti tiegħu sal-punt li lill-kappillani joffrilhom punti prattiċi dwar il-potenzjalitajiet kollha li l-Knisja għandha għad-dispożizzjoni tagħna biex tista’ tilħaq iż-żgħażagħ. Isemmi fuq quddiem nett iċ-ċentri parrokkjali, li kienu tema tant għal qalbu, bil-faċilitajiet kollha li jinkludu: spazji għat-tagħlim u r-rikreazzjoni, palk, attivitajiet kulturali, sport,

71 Ibid. 72 Ibid.

101 eċċ…73 Mezzi moderni oħra huma dawk awdjo-viżivi, l-internet u għodda oħra tal-informatika; għalkemm jammetti li “ħafna minn dawn jirrikjedu somom ta’ flus mhux indifferenti u ma nwasslux għalihom”.74

Bla dubju, l-ikbar riżorsa tibqa’ dik umana, u għalhekk hu meħtieġ grupp ta’ persuni – saċerdoti, adulti u żgħażagħ – li jkollhom ir-responsabbiltà li jwettqu ħidmiet pastorali fost iż-żgħażagħ. L-Isqof jinnota li “minkejja li d-diffikultajiet ma jonqsux, fil-parroċċi fejn hemm Kumitat (Parrokkjali) taż-Żgħażagħ il-ħidma pastorali qed tagħti l-frott”.75

Hu importanti wkoll li l-youth minister

ifittex okkażjonijiet li fihom jiltaqa’, jitkellem u jikkonfronta ruħu ma’ saċerdoti u lajċi oħra impenjati f’dan il-qasam pastorali. Hekk il-youth ministers tad-Djoċesi jitgħallmu mill-esperjenzi ta’ xulxin u jissapportjaw lil xulxin f’din il-ħidma kultant diffiċli u delikata ħafna.76

Din kienet waħda mill-miri tat-Tieni Sinodu Djoċesan u tal-Pjanijiet Pastorali Kwinkwennali suċċessivi, li jixirqilha ħafna iżjed attenzjoni milli ngħatat.

3.04.05. Il-Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ

Il-Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ, imwaqqfa fl-1996, inħolqot bl-iskop li tikkordina aħjar il-ħidmiet kollha maż-żgħażagħ fid-diversi parroċċi. Anki din kienet wieħed mill-isforzi sbieħ u pożittivi tal-Knisja f’Għawdex biex twettaq aħjar il-pastorali maż-żgħażagħ, li “ħadd ma jista’ jiċħad li hija diffiċli ħafna … u tesiġi paċenzja u determinazzjoni mill-aqwa”. 77

73 Ara Ad parochos 177 (Marzu 1989), f’AEG, ES 59 (1989), 70. 74 Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357. 75 Ibid. 76 “Tips għas-saċerdoti li jwettqu ħidma pastorali maż-żgħażagħ – Youth Ministry”, 23, f’AEG, ES 64 (1994), 307-310. 77 Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357.

102 Dwarha l-Isqof jgħid:

Jekk hemm xi ħadd li għadu mhux konvint li l-pastorali ġovanili hija għadma iebsa, naħseb li biżżejjed insemmi l-fatt li l-Kumissjoni Djoċesana taż-Żgħażagħ, għad li ilha teżisti fuq tletin sena,78 u ppruvat torganizza diversi inizjattivi, ir- riżultati baqgħu lura, forsi wkoll għaliex f’ċerti ambjenti l-koperazzjoni ta’ min kellu jgħin kienet skarsa u forsi kien hemm ukoll xi reżistenzi.

Jixraq, imma, li kemm jiena u kemm intom, nuru l-apprezzament u r-rikonoxxenza tagħna lill-Kummissjoni Djoċesana taż-Żgħażagħ għall- impenn tagħha, li minkejja kollox, tkompli twettaq ħidmietha favur il- ġenerazzjoni żagħżugħa.

Fl-istess ħin nixtieq ukoll li nagħmlu flimkien att ta’ fiduċja fl-imħabba u l-omnipotenza ta’ Alla, u nġeddu t-tentattiv tagħna biex niġbdu iktar żgħażagħ lejn Kristu, anki jekk dan jiswielna taħbil ir-ras u sagrifiċċji.79

3.04.06. Iż-żgħażagħ bħala l-istess ministri

Tul l-episkopat tal-Isqof Cauchi, naraw jimmatura dejjem iżjed il-ħsieb li ż-żgħażagħ mhumiex sempliċement oġġetti tal-pastorali, imma wkoll suġġetti tiegħu.

Is-saċerdot inkarigat miż-żgħażagħ hu dejjem imħeġġeġ iħajjarhom u jagħtihom il-possibbiltà li ċerti attivitajiet jorganizzawhom huma, anki jekk taħt għajnejh.

Huwa mixtieq ukoll li ż-żgħażagħ iffurmati fil-fidi u fit-talb, isiru huma stess u dejjem aktar, l-appostli taż-żgħażagħ sħabhom (Evangelii nuntiandi, 72). Iż-żgħażagħ mhumiex biss oġġett iżda wkoll suġġett ta’ pastorali. Il-youth

78 Hawn l-Isqof mhux korrett sal-aħħar. Qed jirriferi għas-Sotto-Kummissjoni taż- Żgħażagħ fi ħdan il-KDAL, li veru tmur lura għall-1974, u mhux għall-Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ, maħluqa fl-1996. 79 Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357.

103 minister irid irawwem youth ministers oħra minn fost iż-żgħażagħ (ara It- Tieni Sinodu ta’ Għawdex, 434, f).80

L-Isqof josserva b’sodisfazzjon ċerti gruppi taż-żgħażagħ li kważi nibtu miż- żgħażagħ infushom, bħalma huwa l-Grupp Missjunarju Għawdxi, il-Grupp tal-Istudenti Universitarji (GUG), il-korijiet u l-kumpaniji tal-palk. Jazzarda jgħid ukoll li “hemm bżonn ukoll li jkun hemm iktar element żagħżugħ fil-Kumitati u l-Kunsilli Pastorali”,81 jiġifieri fl-organizzazzjoni u t-tmexxija pastorali: “Nirrikkmanda wkoll li jingħata aktar spazju liż-żgħażagħ, anki billi jkunu rrappreżenti f’dawk il-kumitati fejn jittieħdu ċerti deċiżjonijiet li jistgħu jikkonċernawhom bħalma huma l-Kunsill Parrokkjali u l-kumitati taċ-Ċentru Parrokkjali”.82

3.05. Il-Kelma ta’ Alla, l-Ewkaristija, is-Sagramenti u l-ħajja tat-talb

Fil-pastorali maż-żgħażagħ, l-Isqof Cauchi dejjem fittex jagħti prominenza lill-ħajja spiritwali tagħhom. Hu ried jifforma l-karattru sħiħ tagħhom, imma kien dejjem konxju mis-sejħa partikulari li għandha l-Knisja li tifforma l-erwieħ fl-imħabba tagħhom lejn Alla.

Hu għalhekk li mill-kitbiet tiegħu joħorġu aspetti partikulari tal-ħajja Nisranija li xtaq li ż-żgħażagħ jitgħallmu japprezzaw u jiskopru l-għana tagħhom fil-proċess tal-maturità personali tagħhom. Dan kemm fuq bażi individwali u kemm bħala gruppi fil-parroċċi.

Wieħed minn dawn l-aspetti li jispikka hu l-attenzjoni li ta lill-“formazzjoni liturġika tal-parruċċani u tal-ġenerazzjoni żagħżugħa”.83 F’kuntest storiku ta’ bidliet liturġiċi kbar fil-ħajja tal-Knisja, l-Isqof ħassu obbligat jagħti

80 “Tips għas-saċerdoti li jwettqu ħidma pastorali maż-żgħażagħ – Youth Ministry”, 21, f’AEG, ES 64 (1994), 307-310. 81 Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357. 82 Ad clerum 268 (Ottubru 1996), f’AEG, ES 66 (1996), 362. 83 Ad parochos 287 (Mejju 1998), f’AEG, ES 68 (1998), 223.

104 edukazzjoni liturġika liż-żgħażagħ u lill-kbar. Fil-fatt anki l-Bullettin tal-Ħadd li beda joħroġ f’kull parroċċa sa mill-1969, kif ukoll il-laqgħat ta’ formazzjoni liturġika, għamilhom bl-għan li jipprovdi din il-formazzjoni.84

Mal-kappillani, fis-Sena tal-Ewkaristija (2004), wera t-tama tiegħu li “il- ħidma pastorali tagħna twassal kotra ta’ żgħażagħ biex jagħrfu aħjar lil Kristu, Ħabib u Feddej tagħhom, dejjem preżenti għalihom fl-Ewkaristija, u jitħeġġu bi mħabbtu u bix-xewqa li jimxu warajh u jaqduh fedelment”.85

3.05.01. Il-Quddiesa

Waħda mill-aspetti tal-ħajja tal-fidi li kienet ħafna għal qalb l-Isqof Cauchi kienet il-quddiesa. Hu fehem minn kmieni li kellu jagħmel xi ħaġa mhux biss biex l-għadd ta’ żgħażagħ li jiffrekwentawha ma jibqax jonqos, imma biex fiha jsibu xi ħaġa li tolqothom u tiġbidhom lejn Kristu. Hu kien jemmen li s-saċerdoti tiegħu jridu jadottaw stil iżjed ‘modern’ u jaddattaw ruħhom għaż-żminijiet biex jagħmlu l-quddiesa iktar interessanti u rilevanti għaż- żgħażagħ. Quddiem ir-riżultati ta’ stħarriġ li sar fid-Djoċesi ta’ Għawdex fl-2003 għal adolexxenti bejn is-sittax u t-tmintax-il sena, fejn 60% wieġbu li jsibu l-quddiesa tedjanti, l-Isqof qal li ma jsibhiex bi tqila biex jifhem dan l-atteġġjament, u “kienet tkun iktar interessanti kieku kien hemm iżjed parteċipazzjoni”.86

Dwar l-attendenza, ma ddejjaqx jikkummenta li “ma hemmx wisq biex inkunu kburin, għaliex it-trend li ħafna ma jmorrux għall-quddiesa tal-Ħadd qiegħda tidher kull sena, u forsi, nieħdu qatgħa ikbar meta nsiru nafu kif din it-trend qiegħda tinħass fil-kategoriji taż-żgħażagħ”.87

84 Ara Ad parochos 292 (Ottubru 1998), f’AEG, ES 68 (1998), 397-398. 85 Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357. 86 Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5. 87 Ad clerum 259 (Jannar 1996), f’AEG, ES 66 (1996), 17.

105 F’ċirkulari tal-1969 lill-Isqof Cauchi diġà nsibuh jagħti proposti prattiċi ħafna dwar quddiesa mmirata speċifikament għaż-żgħażagħ, idea li kienet għadha ġdida għalkollox f’pajjiżna meta tqis li l-istess riforma liturġika fil- quddiesa mixtieqa mill-Papa Pawlu VI bdiet tiġi applikata f’pajjiżna f’dawk l-istess snin. Imma l-Isqof kien qed jara din il-ħtieġa minn kmieni u għalhekk jikteb:

Jixraq ukoll li fejn huwa possibbli ż-żgħażagħ ikollhom quddiesa għalihom u sabiex ikunu mħajrin jieħdu sehem attiv fiha bil-kant u t-talb tagħhom, nagħtu l-permessi meħtieġa li f’dawn iċ-ċirkustanzi, sakemm jippermettu l-liġijiet liturġiċi, jiġu użati strumenti u melodiji li huma popolari fost iż-żgħażagħ.88

Din ix-xewqa tal-Isqof bdiet bil-mod il-mod titwettaq, u f’diversi parroċċi beda jiġi organizzat quddies miż-żgħażagħ għaż-żgħażagħ, b’kant addattat għalihom, u bis-sehem sħiħ tagħhom, anki b’bands differenti. Fil-mozzjonijiet approvati fil-Konċilju taż-Żgħażagħ, li jġibu d-data tal-1 ta’ Ġunju 1974, huwa rrikkmandat illi “il-quddiesa taż-żgħażagħ fil-Ħdud għandha tiġi organizzata bl-importanza li jixirqilha b’mużika liturġika li tinteressa liż-żgħażagħ, u b’omelija addattata għalihom”.89

L-Isqof qatt ma telaq din l-idea, u fil-Pjan Pastorali Kwinkwennali 1995-2000 tkellem dwar “parteċipazzjoni ikbar ta’ adolexxenti u żgħażagħ fil-quddiesa, sewwa f’dik tal-Ħadd, kif ukoll f’dik ta’ fost il-ġimgħa”.90

Permezz tal-Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ, hu jħeġġeġ għall-animazzjoni fil-quddiesa u iktar kreattività. Mhux biss ikun hemm grupp ta’ animaturi li jippjanaw din il-quddiesa, imma jinstab ukoll post adatt, li jista’ jkun iċ-ċentru parrokkjali jew dik il-quddiesa tal-komunità parrokkjali li l-iktar hi ffrekwentata miż-żgħażagħ. L-Isqof jixtieq ukoll li sa fejn hu possibbli ż-żgħażagħ jintegraw

88 Ċirkulari 27/69, 18 ta’ Ġunju 1969, f’AEG, ES 37 (1969), 60. 89 II.5., ikkwotat f’Ad clerum 1 (Lulju 1974), f’AEG, ES 42 (1974), 238. 90 DG, Fil-Knisja u mal-Knisja lejn it-tielet millennju. Pjan pastorali kwinkwennali 1995- 2000, Malta 1995, 7.3. Ara wkoll “Għal parteċipazzjoni ikbar ta’ adolexxenti u żgħażagħ fil-quddiesa”, f’AKDG 174 (Awwissu-Settembru 1996), 15-16.

106 ruħhom iżjed fil-ħajja tal-parroċċa, b’mod li jikkontribwixxu għal liturġija parrokkjali iktar ħajja. Jinnota li fid-Djoċesi hemm min qed jorganizza b’mod frekwenti quddiesa esklussiva għaż-żgħażagħ, hemm min qed jorganizza l-quddiesa tal-komunità l-iktar iffrekwentata miż-żgħażagħ, u hemm min qed jorganizzahom it-tnejn. It-tnejn fihom il-valur tagħhom.

Jagħti struzzjonijiet ukoll fuq l-għażla taċ-ċelebrant, l-omelija, l-innijiet u l-istrumenti, u anki spazju għal iktar kreattività, bl-għajnuna ta’ mezzi awdjo- viżivi, mużika u ġesti. L-Isqof kien ukoll konxju li l-knejjes tagħna għandhom joffru ċerti kumditajiet li l-Insara, speċjalment iż-żgħażagħ, aktarx isibu jekk imorru f’postijiet oħra li jiffrekwentaw. Ma jonqosx li jsemmi l-possibbiltà ta’ iktar Qrar f’rabta ma’ din il-quddiesa għaż-żgħażagħ.

Fis-snin disgħin, ċerti parroċċi kienu qegħdin jorganizzaw din il-quddiesa taż-żgħażagħ kull nhar ta’ Ħadd, oħrajn iffissaw Ħadd fix-xahar, waqt li oħrajn kienu qegħdin jinqdew bl-okkażjoni tal-ewwel Ġimgħa tax-xahar.91

L-Isqof Cauchi kien jemmen b’mod partikulari fid-devozzjoni lejn l-Ewkaristija, u jirrikkmandaha wkoll liż-żgħażagħ. Is-Sena Ewkaristika tal- 2004 ra fiha “sejħa ġejja mis-Sema biex bil-qawwa tal-grazzja ta’ Alla nimpenjaw ruħna ħalli nsalvaw spiritwalment iż-żgħażagħ tagħna”.92

3.05.02. Il-Kelma ta’ Alla u t-tifsira tagħha

L-Isqof Cauchi kien jemmen li anki għaż-żgħażagħ l-Iskrittura Mqaddsa għandha kelma li tagħti l-ħajja u twieġeb għall-mistoqsijiet fundamentali li jagħmlu. Għalhekk fil-Pastorali tar-Randan 1973 kien kiteb: “Aħna nieħdu din l-okkażjoni biex nirrikkmandaw ukoll il-qari devot tal-Kotba Mqaddsa fil- familji, l-inizjazzjoni tat-tfal u taż-żgħażagħ fil-lettura sagra, iċ-ċelebrazzjonijiet tal-Kelma ta’ Alla, iżjed frekwenti u mħejjija sewwa…”.93

91 Ara Ad clerum 265 (Lulju 1996), f’AEG, ES 66 (1996), 260-261. 92 Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357. 93 Cauchi, Il-Kelma ta’ Alla. Pastorali tar-Randan 1973 [79/73], Malta 1973, 20.

107 Barra li jisimgħu l-Kelma ta’ Alla tiġi mfissra lilhom fil-quddiesa, l-Isqof kien jemmen li kien importanti li anki fil-lezzjonijiet tad-duttrina u l-laqgħat għaż-żgħażagħ fl-għaqdiet u fil-parroċċi, għandu jkun hemm “inizjazzjoni tat-tfal u taż-żgħażagħ fil-lettura sagra”,94 billi s-saċerdot jew il-katekista jħajjar lit-tfal u liż-żgħażagħ jaqraw flimkien siltiet mill-Iskrittura, waqt li mbagħad jgħinuhom biex jifhmu t-tifsir tagħha u japplikawh għall-ħajja tagħhom ta’ kuljum.

Imma hu kien fuq kollox konxju li hi l-omelija tal-quddiesa tal-Ħadd l-ikbar okkażjoni biex tasal għand iż-żgħażagħ il-Kelma mfissra u applikata, biex tixħet dawl fuq il-ħajja tagħhom ta’ kuljum u tħalli l-frott fid-deċiżjonijiet u l-għemil tagħhom. Partikularment fejn jidħol il-quddies għaż-żgħażagħ, jirrikkmanda li “l-omelija għandha tkun ċara u qasira, kif ukoll addattata għall-mentalità ta’ dik il-kategorija partikulari ta’ Nsara li jkunu qed jieħdu sehem”.95

Skont l-Isqof, wieħed m’għandux itawwal iżjed minn għaxar minuti, għax inkella jkun qed jipprova l-paċenzja taż-żagħażgħ. Fuq dan hu insista ħafna fil-laqgħat kollha li kellu mas-saċerdoti, li jwasslu l-messaġġ b’mod li jappella iktar għaż-żgħażagħ. Mhux biżżejjed il-kontenut filosofiku u teoloġiku għoli, imma fis-sustanza huma jistennew messaġġ li jixħet dawl fuq il-problemi tagħhom u hu rilevanti għal ħajjithom. Cauchi josserva li ż-żgħażagħ illum jippretendu u jistennew iktar mill-Knisja minn kif kienu fi żmienu, aktarx għax illum huma iżjed intelliġenti u għandhom edukazzjoni aħjar. Ifakkar lill-kleru li għandu jieħu l-problemi taż-żgħażagħ b’iktar serjetà, għax “il- problemi tagħhom huma tagħna wkoll”.96

Fil-Pjan Pastorali Kwinkwennali 1995-2000 ikompli jelabora fuq dan u jgħid li “l-omelija, imħejjija tajjeb, għandha tkun addattata għaż-żgħażagħ,

94 Ad clerum 2 (Awwissu 1974), f’AEG, ES 42 (1974), 268. 95 Ċirkulari 27/69, f’AEG, ES 37 (1969), 60. 96 Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5.

108 marbuta mal-ħajja tagħhom u b’lingwaġġ li jinftiehem minnhom”.97 Għal dan il-għan, jirrikkmanda li tkun ħaġa utli ħafna jekk is-saċerdot li sa jiċċelebra l-Quddiesa jiltaqa’ maż-żgħażagħ li qegħdin jorganizzawha biex jiddiskuti magħhom it-tema tal-Quddiesa u l-kontenut tal-omelija.98

Mument ieħor qawwi li fih iż-żgħażagħ jistgħu jisimgħu l-Kelma ta’ Alla kien l-Eżerċizzi tar-Randan. L-Isqof ħeġġeġ li f’kull parroċċa jsir kors għaż- żgħażagħ, waqt li anki Malta l-Kummissjoni Djoċesana bdiet torganizza kors għaż-żgħażagħ Għawdxin li jistudjaw jew jaħdmu hemm. Kien hemm ukoll proġett li “dawn l-Eżerċizzi jkunu marbuta mal-Ġimgħa taż-Żgħażagħ, b’xi laqgħa jew tnejn bejniethom, u dan il-proġett jieħu post il-laqgħat tal-kategoriji taż-żgħażagħ”.99

3.05.03. Jum il-Mulej u s-Sagramenti

L-Isqof kien konxju li f’Għawdex kienu qed jiżdiedu l-opportunitajiet ta’ divertiment fil-weekend li faċilment setgħu jċajpru l-vera tifsira ta’ Jum il-Mulej u jaljenaw liż-żgħażagħ mill-ħajja sagramentali. Dan barra l-effetti negattivi li seta’ jkollhom fuq il-ħajja spiritwali tagħhom:

Fi żminijietna, hemm ħafna divertimenti, xi drabi wkoll perikolużi għall-ħajja spiritwali u ta’ detriment għall-moralità pubblika li jtellfu lill-Insara l-ġabra u l-paċi qaddisa tal-jum tal-Ħadd u jaljenawhom mid-dmirijiet tagħhom reliġjużi. Meħtieġ, għalhekk, illum wisq iżjed minn dari, li l-Insara, speċjalment iż- żgħażagħ, jiġu edukati kif iħarsu sewwa l-jum tal-Ħadd fl-ispirtu tal-Konċilju Vatikan II, sabiex għall-Insara kollha l-jum tal-Ħadd jisfa tabilħaqq Jum il-Mulej u parteċipazzjoni fil-misteru tal-Għid tiegħu.100

Jinnota wkoll nuqqas, speċjalment ta’ ġuvintur, fil-quddies tal-Ħadd u l-frekwenza tas-sagramenti. Jistaqsi x’inhuma r-raġunijiet għall-assenza

97 DG, Fil-Knisja u mal-Knisja lejn it-tielet millennju, 6.2B. 98 Ara Ad clerum 265 (Lulju 1996), f’AEG, ES 66 (1996), 260-261. 99 Ad parochos 94 (April 1982), f’AEG, ES 51 (1982), 96. 100 Ċirkulari 27/69, f’AEG, ES 37 (1969), 60.

109 tagħhom, biex “hekk tkun tista’ ssir djanjosi aħjar ta’ din il-marda u forsi jinstab ukoll rimedju għaliha”.101

Jinsisti fuq l-imġiba tajba fil-knejjes, għax jinnota li f’xi postijiet, “iż- żgħażagħ li jidħlu fil-knisja lanqas biss jagħmlu ġenuflessjoni kif imiss”.102 Hu dmir il-kappillan li, bl-għajnuna ta’ qassisin oħra u tal-lajċi, ifakkar fl-obbligu tal-qima lid-dar ta’ Alla u jwissi bil-prudenza lil min jonqos.

3.05.04. Ħajja tat-talb

Għall-Isqof Cauchi, il-ħajja tat-talb hi fundamentali għal relazzjoni ma’ Alla. Jaf kemm hemm xi jfixkel liż-żgħażagħ fi żmienna biex jidħlu f’dan id-djalogu li hu essenzjali għall-ħajja Nisranija.

Għalhekk ifaħħar il-gruppi ta’ talb, li “fi żminijietna saret riskoperta tagħhom u din l-esperjenza spiritwali qed issir dejjem iktar popolari, speċjalment fost iż-żgħażagħ”.103 Għall-Isqof is-sehem taż-żgħażagħ f’laqgħat ta’ talb hu raġuni ta’ tama kbira għall-futur. Jinnota kif f’ċerti parroċċi hemm żgħażagħ li jattendu għal laqgħat ta’ talb ta’ siegħa, animati bil-kant u d-daqq tal-kitarri għalihom, u xi drabi jippreferu dan milli jmorru jaraw film jew jagħmlu xi ħaġa oħra. Jirrikkmanda lis-saċerdoti biex fl-appostolat tagħhom maż-żgħażagħ, iħejju tajjeb il-mumenti ta’ talb organizzati għalihom, għax “meta l-affarijiet isiru sew, nistgħu niġbdu liż-żgħażagħ eqreb lejn Alla”.104 Ifakkar anki fl-irtiri għaż-żgħażagħ, b’saċerdoti li tabilħaqq jgħinuhom “jikbru fil-fidi u jsaħħu l-ispiritwalità tagħhom”.105

It-talb hu skola li ż-żgħażagħ jeħtieġ jiġu ffurmati fiha, u s-saċerdot għandu wkoll il-missjoni li jagħtihom edukazzjoni iktar approfondita f’din is-sengħa,

101 Ad parochos 138 (Diċembru 1985), f’AEG, ES 55 (1985), 162. 102 Ad parochos 143 (Mejju 1986), f’AEG, ES 56 (1986), 73. 103 Ad parochos 13 (Lulju 1975), f’AEG, ES 43 (1975/1), 182. 104 Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5. 105 Ad clerum 110 (Awwissu 1983), f’AEG, ES 52 (1983), 149.

110 billi fejn hemm bżonn jinqeda bl-omeliji, bil-prietki, bid-direzzjoni spiritwali, bil-kuntatti spiritwali biex jinsisti dwar il-ħtieġa tat-talb, iżda fuq kollox huwa jeduka għat-talb meta jitlob flimkien mal-Insara u fil-preżenza tagħhom f’talb komunitarju.106

Biex iż-żgħażagħ iħossu iżjed l-importanza tat-talb bħala valur ċentrali fil-ħajja spiritwali tagħhom, l-Isqof juri x-xewqa tiegħu li f’kull parroċċa, fiċ-ċentru parrokkjali jew qrib is-sagristija, ikun hemm prayer room sabiex “speċjalment iż-żgħażagħ perjodikament ikunu jistgħu jagħmlu xi ftit ħin tat-talb jew waħidhom jew fi gruppi”.107

3.06. Iċ-Ċentri Parrokkjali

Fil-qalba tal-viżjoni pastorali tal-Isqof Nikol Ġ. Cauchi għaż-żgħażagħ fid- Djoċesi ta’ Għawdex hemm iċ-ċentri taż-żgħażagħ, jew ċentri parrokkjali kif imbagħad saru magħrufa. Aktarx li hu wkoll xi darba sema’ kliem wieħed mill-Papiet ta’ żmienu li kien ikkwotat jgħid li “għad-dell ta’ kull parroċċa għandu jkun hemm ċentru”.108

Biex nifhmu għaliex kienu daqshekk importanti għalih dawn iċ-ċentri, hekk li jinsisti fuqhom ripetutament, irridu napprezzaw li Cauchi sa minn tfulitu trabba fl-ambjent tal-Azzjoni Kattolika, li kellha ċ-Ċirkli tagħha kważi f’kull parroċċa, fejn iż-żgħażagħ kienu attivi ħafna.

Matul l-ewwel snin tal-episkopat tiegħu, jiġifieri fi tmiem is-sittinijiet u l-bidu tas-sebgħinijiet, f’ħafna mill-każi dawn iċ-ċirkli raw trasformazzjoni u fil-parti l-kbira tagħhom, b’eċċezzjoni ta’ ftit, inbidlu f’ċentri għaż-żgħażagħ, waqt li f’bosta parroċċi oħra nbnew ċentri ġodda. Kienet inizjattiva kważi personali tal-Isqof u b’ċerta insistenza tiegħu li jinfetħu dawn iċ-ċentri

106 Ad clerum 231 (Settembru 1993), f’AEG, ES 63 (1993), 369. 107 Ad parochos 235 (Jannar 1994), f’AEG, ES 64 (1994), 19. 108 Toni Calleja qal lill-awtur [fil-11 ta’ Mejju 2016] li kien sema’ jgħid dan lil Dun Karm Vella (1915-1969), Kappillan tal-Għasri.

111 parrokkjali biex iż-żgħażagħ ikollhom fejn jinġabru ħalli jkollhom formazzjoni tajba u post ta’ rikreazzjoni.109

Ix-xewqa tiegħu kienet li l-istrutturi u l-lokali [tal-Knisja…] jiġu aġġornati u mtejba b’ċertu mod li jkunu iktar effiċjenti għaż-żgħażagħ u għall-adolexxenti. Il-faċilitajiet rikreattivi bħalma huma l-grawnds, il-gym, l-outdoor u l-indoor sports, għandhom l-importanza tagħhom fejn jidħlu ż-żgħażagħ u għalhekk m’għandux ikun hemm skrupli, meta jintefqu l-flus għal dan il-għan.110

Jidher li l-ħsieb ta’ dawn iċ-ċentri bil-mod il-mod evolva wkoll minn spazji strettament għaż-żgħażagħ għal ċentri miftuħa għall-kategoriji kollha tal- parroċċa, fejn jinżammu laqgħat ta’ gruppi u attivitajiet għat-tfal, għall-adulti u anki għall-kbar. F’xi każi, fihom ukoll kien hemm l-uffiċċju amministrattiv tal-parroċċa. Dan kollu aktarx seħħ aktar ma l-parroċċi bdew jistrutturaw ruħhom kemm f’dik li hi amministrazzjoni u kemm fil-binja pastorali.

L-Istatut taċ-Ċentri Parrokkjali, aktarx imħarbex mill-Isqof Cauchi nnifsu fl-1979, diġà jagħti ċar l-iskop tagħhom bħala dak li joffru ambjent addattat fejn, skont l-ispirazzjoni Nisranija, id-diversi kategoriji tan-nies tal-parroċċa jistgħu jiltaqgħu biex ikollhom tagħlim, jew jgħaddu ż-żmien liberu tagħhom f’rikreazzjoni onesta f’attivitajiet kulturali jew f’ħidmiet utli ta’ promozzjoni umana sħiħa (integrali).111

Tant kien jemmen f’dawn iċ-ċentri, li f’dawk il-parroċċi li ma kellhomx ċentru parrokkjali mibni apposta, l-Isqof ħeġġeġ lill-kappillani jsibu lokal proviżorju biex il-parruċċani “ma jibqgħux imċaħħdin mis-servizzi li ċ-ċentri parrokkjali normalment joffru liż-żgħar, liż-żgħażagħ u lill-kbar”.112

109 Ara T Camilleri, “L-esperjenza tiegħi qrib l-Isqof Nikol Ġ. Cauchi meta kont segretarju tiegħu…”, f’ĦG 925 (Frar 2011), 28. 110 Ad clerum 268 (Ottubru 1996), f’AEG, ES 66 (1996), 362. 111 “Statut taċ-ċentri parrokkjali”, 2 ta’ Frar 1979, 1, f’AEG, ES 48 (1979), 41. 112 Ad parochos 183 (Settembru 1989), f’AEG, ES 59 (1989), 280; ara wkoll Ad parochos 188 (Frar 1990), f’AEG, ES 60 (1990), 37.

112 L-Isqof insista kemm-il darba li dawn ma kinux ċentri għaż-żgħażagħ biss, anki jekk dawn kellhom partiċipazzjoni qawwija fihom u sa fejn kien hemm fejn imexxuhom huma:

Dawn il-postijiet edukattivi fid-Djoċesi tagħna llum insejħulhom “Ċentri parrokkjali” u ma għadhomx jissejħu kif kienu jissejħu oriġinarjament “Ċentri taż-żgħażagħ”, madankollu, xorta waħda ma għandux jonqos fihom l-interess għaż-żgħażagħ u ż-żelu għall-appostolat fost din il-kategorija ta’ parruċċani, li għandha importanza hekk kbira.113

Fl-1991 l-Isqof Cauchi stqarr bla tlaqliq li “ma għandna ebda dispjaċir għal dak kollu li flimkien għamilna u investejna biex ikollna Ċentru Parrokkjali kważi f’kull parroċċa u djar tal-Museum u grawnds għat-tfal”.114 Ma qagħadx jomgħodha meta qal li “dawn huma l-għodda l-aktar importanti tal-pastorali tagħna”. 115

Tul l-episkopat tal-Isqof Cauchi u bil-barka tiegħu nfetħu jew tkabbru ċentri – parrokkjali, taż-żgħażagħ, jew tad-duttrina – kważi f’kull parroċċa, li l-parti l-kbira tagħhom ġew imbierka minnu: iż-Żebbuġ (10 ta’ Awwissu 1968),116 Ta’ Kerċem (21 ta’ Diċembru 1969),117 l-Għarb (3 ta’ Marzu 1972),118

113 Ċirkulari 419/2003, “Jum iċ-Ċentri Parrokkjali”, 17 ta’ Jannar 2003, f’AEG, ES 73 (2003), 73. 114 “Ħtiġijiet ta’ żminijiet moderni”, Diskors, 5 ta’ Jannar 1991, f’[Cauchi], Il-kelma tar- Ragħaj, VI, Malta 1995, 158. 115 Ibid. L-Isqof żied jgħid li “fiż-żewġ każi tajna l-art tal-Kurja biex isservi għal dan l-iskop”. 116 Ara Ġ. Vella, Iż-Żebbuġ. Il-Parroċċa ta’ Santa Marija, Malta 1988, 143. Id-disinn kien tal-Perit Joseph Dimech, fi żmien l-Arċipriet Alwiġ Vella. 117 Ara “Id-Dar tal-Parroċċa”, f’Kerċem, 1970, 4-6; “25 sena mill-ftuħ uffiċjali taċ-Ċentru Parrokkjali tagħna”, f’Kerċem. Rivista maħruġa mill-Kumitat tal-Festa tal-Parroċċa ta’ Ta’ Kerċem 16 (Settembru-Diċembru 1994), 1; u Osservatur, “Mill-ħajja Għawdxija…”, f’ĦG 44 (597) (Marzu 1968), 2 li jsejjaħlu “l-ewwel ċentru parrokkjali” mibni f’Għawdex. 118 Għalkemm iċ-Ċirklu tal-Azzjoni Kattolika f’dan ir-raħal, li mbagħad beda jservi bħala Ċentru Parrokkjali, kien ilu jeżisti mill-1939 u msemmi “Ċirklu Madonna Ta’ Pinu”, f’J. Bezzina, “Il-ħajja fid-Djoċesi”, f’ĦG 637 (Marzu 1972), 5 naqraw: “Nhar il-Ġimgħa 3 ta’ Marzu, Mons. Isqof Cauchi inawgura Ċentru taż-Żgħażagħ f’raħal twelidu – l-Għarb. Iċ-Ċentru jinsab eżatt mad-Dar tal-Kappillan u ser ikun immexxi minn Dun Akille Cauchi u Dun Ġużepp Tabone. Hu maħsub li ’l quddiem iċ-Ċentru jiġi trasferit f’post ikbar u aktar modern”.

113 l-Għasri (8 ta’ Awwissu 1972),119 il-Munxar (1 ta’ Jannar 1973),120 ix-Xagħra (1976),121 in-Nadur (19 ta’ Frar 1977),122 San Ġorġ, il-Belt Victoria (9 ta’ Lulju 1978),123 il-Fontana (16 ta’ Ottubru 1978),124 il-Katidral, il-Belt Victoria (1 ta’

119 Ara T. Calleja, L-Għasri u ġrajjietu fis-seklu XX. Djarju sena b’sena tal-ġrajjiet u l-avvenimenti l-aktar importanti (= Il-Korpus 21), Malta 2001, 45. Kien f’din il-ġurnata li s-seminaristi Ġorġ Calleja u Mikiel Mintoff waqqfu bejniethom l-Għasri Youth Centre, fis-sagristija ta’ wara l-knisja parrokkjali, iżda xi sentejn jew tlieta wara ġie ttrasferit fid- Dar tal-Kappillan. Iċ-Ċentru Parrokkjali l-ġdid ġie inawgurat bħala Proġett tat-Tielet Millennju fil-31 ta’ Diċembru 2000. 120 Ara J Bezzina, “Il-ħajja fid-Djoċesi”, f’ĦG 644 (Jannar 1973), 11: “Fl-ewwel tas-sena sar il-ftuħ ta’ parti miċ-Ċentru Parrokkjali tal-Munxar mill-Perit J. Dimech u t-tberik minn Mons. Isqof Cauchi. Fiż-żminijiet tal-lum ċentru ta’ dix-xorta hu indispensabbli għall-formazzjoni reliġjuża, soċjali u kulturali tal-parroċċa”. L-Isqof Cauchi kien mexxa l-quddiesa tat-tberik nhar it-Tnejn 1 ta’ Jannar 1973 fit-3.00pm. Dan hu kkonfermat minn dak li hemm imniżżel fuq lapida fl-istess Ċentru Parrokkjali tal-Munxar, mikxufa fl-okkażjoni tal-konsagrazzjoni tiegħu lill-Qlub ta’ Ġesù u ta’ Marija mill-Isqof Cauchi fit-23 ta’ Jannar 1983, fl-għaxar anniversarju mit-tberik tiegħu. 121 Ara J. Refalo Rapa, Iċ-Ċirklu u ġrajjietu 1936-1986, Malta 1987, 12, 74, 76-79. Fix- Xagħra diġà kien jeżisti Ċirklu tal-Azzjoni Kattolika sa mill-11 ta’ Jannar 1933 u l-post attwali baqa’ sal-1973 jintuża bħala “Circolo Gioventù Cattolica” f’idejn il-Moviment tal-Azzjoni Kattolika. Fl-1976, meta ġie lura mis-safar Dun Anton Refalo, il-parroċċa bdiet tużah bħala “Ċirklu taż-Żgħażagħ” – jew Xagħra Youth Centre –, kif għadu jissejjaħ sal-lum, ekwivalenti għal ċentru parrokkjali f’parroċċi oħra. L-istess post, fi Triq l-24 ta’ April 1688, serva wkoll, fost l-oħrajn, bħala Dar Ċentrali tax-Xagħra Boy Scouts sa mill- 1952, u mix-Xagħra Scout Group minn meta ġie riattivat fl-2008 sal-2015; ara C. Attard, “Il-kwartieri tax-Xagħra Boy Scouts”, f’L-Iscout Xagħri 10 (Mejju 2016), 11. 122 F’din id-data l-Isqof Cauchi bierek l-ewwel parti; ara A. Bonnici, In-Nadur. Ġrajjiet Kolleġġjata u Bażilika mxebilkin fil-ħajja soċjali ta’ Għawdex, II (Il-wirt Nisrani fiż- żminijiet moderni), Malta 1988, 547-548. Ara wkoll Bullettin [tal-Ħadd] 38 (406) (2 ta’ Jannar 1977), Parroċċa ta’ San Pietru u San Pawl, in-Nadur. 123 “Il-Festi Tri-Ċentinarji 1978”, f’Il-Bażilika Proto-Parrokkjali San Ġorġ Martri. Ħidma – Storja – Tagħrif 5 (1979), 6. 124 Skont il-lapida fl-istess Ċentru tad-Duttrina, kif inhu msejjaħ, maġenb id-Dar Parrokkjali, li tgħid ukoll li bierku l-Isqof Cauchi nnifsu.

114 Ottubru 1979),125 San Lawrenz (30 ta’ Diċembru 1979),126 ix-Xewkija (2 ta’ Mejju 1980),127 Ta’ Sannat (Diċembru 1990),128 Għajnsielem (21 ta’ Awwissu 1992),129 u l-Qala (1 ta’ Mejju 1994).130 Kien hu wkoll li ried iċ-Ċentru Pastorali Ragħaj it-Tajjeb fiż-żona msejħa Taċ-Ċawla fil-Belt Victoria, li ġa

125 Ara A. Farrugia, “Ħamsa u għoxrin sena ilu: Mit-twaqqif tal-Librerija Pubblika tal- Katidral (1979-2004)”, f’L-Għid ta’ l-Assunta 39 (Awwissu 2004), 49; tagħrif mogħti lill- awtur minn Mons. Dr Joseph Bezzina [fit-8 ta’ Mejju 2016]. 126 Ara N. Formosa, “Mill-Għeruq: Binja ħajja fil-qalb tal-parroċċa”, f’San Lawrenz 2012, Ktejjeb-Programm tal-Festa ta’ San Lawrenz, 2012, 51-55. F’San Lawrenz diġà kien hemm Ċirklu tal-Azzjoni Kattolika, miftuħ fl-4 ta’ Novembru 1945, fi żmien il-parrokkat tal- Kappillan Dun Ġorġ Debrincat. Imma fi żmien il-Kappillan Dun Mikiel Borg sar ħsieb li tinbena Dar tad-Duttrina, li fil-verità, minħabba problema ta’ permessi, aktar tard żviluppa f’estensjoni taċ-Ċirklu għat-tagħlim reliġjuż, soċjali u edukattiv. Eventwalment, l-estensjoni ngħatat id-dimensjoni ġdida ta’ Ċentru Parrokkjali, inawgurata fl-1979, fl- okkażjoni tas-Sena Internazzjonali tat-Tfal. 127 Ara “Xi attivitajiet li saru fiċ-Ċentru fl-1980”, Gorġionf’ 23 (Jannar 1981), 1; u M. Borg, “B’ringrazzjament u b’apprezzament: L-Arċipriet Mons. Carmelo Mercieca ‘Missier ix- Xewkija moderna’ (1972-2015)”, f’Gourgion 58 (Ġunju 2016), 51-59: “L-ewwel proġett kbir li ġie inawgurat fis-snin tmenin [fix-Xewkija] kien il-ftuħ uffiċjali u t-tberik taċ- Ċentru Parrokkjali fit-2 ta’ Mejju 1980, proġett li skont l-Arċipriet [Carmelo] Mercieca mhux biss kien bżonjuż iżda kellu jkun il-power station tar-raħal”. 128 Ara Bullettin [tal-Ħadd] 1136 (9 ta’ Diċembru 1990), Parroċċa ta’ Santa Margerita, Ta’ Sannat. 129 Mil-lapida fid-daħla, għalkemm kien ġa jintuża sa mill-1990; ara “Ħtiġijiet ta’ żminijiet moderni”, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, VI, Malta 1995, 158. 130 Imbierka mill-Isqof Cauchi, din tinsab fi Triq it-28 ta’ April 1688 u nfetħet fi żmien l-Arċipriet Mons. Anton Sultana; ara “Il-parroċċa għas-servizz tiegħek”, f’[Parroċċa San Ġużepp (Qala)], Djarju Direttorju Parrokkjali 1995. Parroċċa Arċipretali San Ġużepp – Qala 1, Malta 1995, 22; u T. Camilleri, “Ċentru ġdid fil-parroċċa”, f’Leħen il-Qala 58 (Awwissu 1994), 18-19. Id-dar tal-mejjet Dun Mikiel Buttigieg f’24, Triq San Franġisk, ukoll tintuża bħala Ċentru għal-laqgħat ta’ tfal, żgħażagħ u familji, u tbierket mill-Isqof Cauchi fil-preżenza tal-Em.T. l-Kardinal José Saraiva Martins CMF, dak iż-żmien Prefett tal-Kongregazzjoni tal-Kawżi tal-Qaddisin, fis-26 ta’ Lulju 2004; ara Catelian, “New parish centre in Qala”, 25 ta’ Lulju 2004, f’http://www.timesofmalta. com/articles/view/20040725/gozo/new-parish-centre-in-qala.116948 [aċċessat fit-12 ta’ Mejju 2016], kif ukoll J. Xuereb – M. Portelli, “Kronaka tal-parroċċa”, f’Leħen il-Qala 89 (Milied 2004), 72.

115 kien jiffunzjona sa mis-sena 1977 qabel ġiet iddedikata l-kappella tiegħu fl-10 ta’ Mejju 1981.131

3.06.01. Postijiet ipprivileġġjati ta’ evanġelizzazzjoni fil- gruppi

Għalkemm is-sehem tal-adolexxenti u ż-żgħażagħ fil-quddies tal-Ħadd ma kienx skuraġġanti fiż-żmien meta bdew jinfetħu dawn iċ-ċentri, l-Isqof fehem li la l-quddiesa u lanqas l-omelija ma kienu biżżejjed biex jilħaq lil din l-età. Lanqas il-lezzjonijiet tar-Reliġjon fl-iskejjel jew tad-duttrina ma kienu qed jissodisfaw l-esiġenzi spiritwali kollha tagħhom. L-istess laqgħat tal-kategoriji li bdew jiġu organizzati fuq bażi regolari b’inizjattiva tiegħu ma kinux qed jolqtu l-perċentwal massimu taż-żgħażagħ kollha tal-parroċċa.

Żgur li l-Isqof Cauchi influwenza ruħu mill-pedagoġija ta’ għalliema kbar taż-żgħażagħ bħalma kienu San Filippu Neri (1515-1595) u San Ġwann Bosco (1815-1888), bl-oratorji tagħhom imxerrdin mal-Italja kollha, kif ukoll l-istess San Ġorġ Preca (1880-1962) bl-oqsma tal-Museum tiegħu f’Malta u Għawdex, meta ra l-importanza ta’ dawn iċ-ċentri bħala postijiet mhux sempliċement għall- katekiżmu u l-laqgħat, imma fejn l-adolexxenti u ż-żgħażagħ setgħu jqattgħu l-ħin flimkien f’rikreazzjoni u mistrieħ, jiltaqgħu ma’ xulxin, jieħdu gost u jistgħu anki jiżviluppaw ċerti talenti u ħiliet kulturali u sportivi li jkollhom. F’kelma waħda, ċentri ta’ soċjalizzazzjoni, li fl-istess ħin kienu qed ibegħduhom mill-perikli ta’ ħajja ħażina, għax “ma jkunux esposti għal tentazzjonijiet li jiltaqgħu magħhom meta huma jkunu fil-għażż, għaliex ikunu medhijin f’attività li hija għal qalbhom”.132

131 Fi kliem Mons. Tarċis Camilleri, l-ewwel Rettur, il-ħsieb ta’ dan iċ-Ċentru Pastorali “oriġina meta konna l-Ingilterra l-Isqof Cauchi u jien fis-sena 1975 inżuru l-ħaddiema Għawdxin li jaħdmu hemm u żorna Pastoral Centre u l-Isqof qalli: ‘Kieku sewwa jkollna wieħed hekk Għawdex!’, u ġiet indikata biċċa raba’ tal-Kurja f’Taċ-Ċawla li kienet għadha vojta. Beda l-bini u għall-bidu l-garaxx beda jservi bħala kappella u taħt il-kappella bħala Ċentru għaż- żgħażagħ. Dan beda fis-sena 1977. Sakemm fl-10 ta’ Mejju 1981 ikkonsagra l-altar u l-knisja” [tagħrif mogħti lill-awtur fid-9 ta’ Mejju 2016]. 132 Ad parochos 276 (Ġunju 1997), f’AEG, ES 67 (1997), 567.

116 Maż-żmien, fi ħdan dawn iċ-ċentri bdew jitrawmu gruppi veri u propji taż- żgħażagħ, qalbhom miftuħa għal ċerta formazzjoni spiritwali. Dejjem kellna tama kbira li ċ-Ċentri Parrokkjali jkunu strument effikaċi tal-pastorali ġjovanili. Iżda ċ-ċentru parrokkjali ma jiffunzjonax waħdu u jeħtieġ li jitmexxa b’metodoloġija għaqlija. Ħafna mill-edukaturi taż-żgħażagħ jirrikkmandaw il-metodoloġija tal-gruppi: jeħtieġ li fiċ-ċentri jinħolqu diversi gruppi skont id-diversi interessi li jista’ jkollhom iż-żgħażagħ. Peress li ċerti żgħażagħ ikollhom interess identiku, jersqu lejn xulxin, joħolqu atmosfera ta’ ħbiberija bejniethom, jiltaqgħu fil-ħin liberu tagħhom u jkunu iktar disponibbli li jisimgħu xi kelma spiritwali.133 Tista’ tgħid li fil-viżjoni tal-Isqof Cauchi l-ħidma pastorali f’dawn iċ-ċentri kellha ssir fuq tliet binarji: evanġelizzazzjoni, b’katekeżi għat-tfal u tal-kbar, li tinkludi wkoll dik presagramentali, il-laqgħat tal-kategoriji, u l-laqgħat tal-għaqdiet Kattoliċi; attività kulturali u rikreattiva, li tinkludi xogħlijiet tal-palk, festivals ta’ kanzunetti u ta’ mużika, pageants, kompetizzjonijiet, wirjiet, u ħafna iktar; servizz ta’ għajnuna soċjali u djakonija, bħalma kienu attivitajiet għall-anzjani u l-persuni b’diżabbiltà, xogħol ta’ volontarjat u inizjattivi taż-żgħażagħ favur min hu inqas ixxurtjat minnhom.134 Kull ċentru kellu jkun mgħammar ukoll bi spazju u grawnd għall-isport.135 M’hemmx dubju li Cauchi kellu idea ċara tal-ġid li xtaq joħroġ minn dawn iċ- ċentri parrokkjali, u ra liż-żgħażagħ bħala l-qalb tħabbat tagħhom, fejn għalhekk setgħet tassew isseħħ il-ħolma tiegħu li jagħmel minn din il-kategorija oġġett veru tal-pastorali fil-komunità kollha ekkleżjali.

133 Ad parochos 157 (Lulju 1987), f’AEG, ES 57 (1987), 91. 134 Ara Ad parochos 54 (Diċembru 1978), f’AEG, ES 47 (1978), 318. 135 Ara Ad parochos 196 (Ottubru 1990), f’AEG, ES 60 (1990), 334.

117 3.06.02. It-tmexxija taċ-ċentri

L-Isqof iħeġġeġ lill-Kappillani biex jagħtu prijorità lill-attività taċ-ċentru parrokkjali. Idealment, ikun hemm saċerdot iddelegat apposta biex jinkariga ruħu mit-tmexxija tiegħu.

Hawn hu jagħmel dak kollu li jkun hemm bżonn biex imexxi ċ-ċentru ’l quddiem. Din hi l-lista li jagħti l-Isqof stess:

assistenza waqt ir-rikreazzjoni tas-subien; għajnuna fl-istudji tagħhom; klassi tar-Reliġjon; assistenza fil-kappella; għajnuna fil-produzzjonijiet fuq il-palk u attivitajiet mużikali; superviżjoni fil-logħob tal-futbol,basketball u volleyball; laqgħat mal-ġenituri; jilqa’ lill-viżitaturi; xogħol fl-uffiċċju.136

Bħala għajnuna biex f’dawn il-postijiet tinżamm l-ordni u jiġu evitati inċidenti li joħolqu inkwiet, l-Isqof kien irrikkmanda lis-saċerdoti xi normi mill-ktejjeb Regoli tad-dixxiplina għall-iskejjel ippubblikat mill-Ministeru tal-Edukazzjoni.137 Dan barra l-istatuti li bihom kienu mmexxija l-istess ċentri.

L-Isqof kien jemmen bil-fatti li ż-żgħażagħ kellhom ideat u ħiliet, u kellhom jingħataw sehem fl-ippjanar u t-tmexxija, mhux biss taċ-ċentri imma anki tal-parroċċa. Għalhekk jinsisti li “f’kull kumitat ikunu mdaħħla xi membri żgħażagħ”.138

3.06.03. Post ta’ formazzjoni kontinwata tal-komunità

Iċ-Ċentru Parrokkjali hu msemmi fid-Dokument Pastorali tat-Tieni Sinodu Djoċesan dwar l-adolexxenti u ż-żgħażagħ, li jiddedikalu sitt paragrafi, minn nru 40 sa 45.

136 “Conditions between the Bishop of Gozo (Malta) and Fr Galli for the priests who are going to work with him in his youth centres”, f’AEG, ES 35 (1967), 81c. 137 Ara Ad clerum 81 (Marzu 1981), f’AEG, ES 50 (1981), 70. 138 Uffiċċju Pastorali, “Skema tal-pjan pastorali għall-parroċċa 1983-1984”, 10 ta’ Ottubru 1983, 1d, f’AKDG 49 (1983), 707.

118 Imma l-Isqof ifakkarna wkoll li hu post ta’ formazzjoni kontinwata għall- komunità kollha. Il-konvinzjoni tiegħu dwar l-importanza ta’ dawn iċ-ċentri, imqar wara tletin sena ta’ episkopat fejn żdiedu tant il-possibbiltajiet u l-ambjenti kemm għaż-żgħar u kemm għall-kbar, tidher minn din l-istqarrija fis-sena 2003:

Nixtieq qabelxejn nirrepeti u nikkonferma dak li ntqal fis-Sinodu Djoċesan, fl- artiklu 192, li “iċ-Ċentru Parrokkjali għadu strument validu li permezz tiegħu l-parroċċa tkun tista’ twettaq attivitajiet formattivi u kulturali. Iżda jeħtieġ li dan ikun aġġornat bla waqfien skont it-tibdil tal-kuntest edukattiv u soċjali”. Is-Sinodu fil-paragrafu ċ(iii) tal-istess artiklu jirrikkmanda wkoll xi wħud mid- diversi ħidmiet li ċ-ċentru jista’ jwettaq u fost l-oħrajn isemmi l-formazzjoni kontinwata. Huwa ovvju li biex iċ-Ċentru Parrokkjali jilħaq l-għanijiet tiegħu, jeħtieġ li jiffunzjona tajjeb u jkun immexxi kif imiss.139

3.07. Xogħol, ħin liberu u volontarjat

Diffiċli tifred il-ħsieb pastorali tal-Isqof Cauchi minn dak soċjali. Għalhekk ix-xogħol u l-ħaddiem żagħżugħ huma wkoll oġġett tal-istudju tiegħu. Cauchi tħarreġ fix-xjenzi soċjali, u f’żgħożitu sa anki ried iwaqqaf trejdjunjin għall-bdiewa Għawdxin. L-ewwel Ittra Pastorali tiegħu bħala isqof kienet dwar il-qagħda tal-ħaddiema fl-gżira ta’ Għawdex.140 Kien interessat mhux biss fil-ġid spiritwali imma anki f’dak soċjali u uman tal-poplu li kien fdat bit-treġija pastorali tiegħu.

Hu għalhekk li anki fejn jidħlu ż-żgħażagħ, insibu l-ħsieb tiegħu jimraħ ukoll lejn il-qagħda soċjali tagħhom, iż-żgħażagħ li jaħdmu jew qiegħda, kif dawn iqattgħu l-ħin liberu u l-mistrieħ tagħhom, b’kelma ta’ ġid ukoll dwar il-volontarjat bħala użu tajjeb tal-ħin. Ix-xogħol u l-ħin liberu kien jarahom ħafna f’perspettiva waħda; fil-fatt fis-snin sebgħin insibu l-Kummissjoni Żgħażagħ, Xogħol u Ħin Liberu.

139 Ċirkulari 419/2003, f’AEG, ES 73 (2003), 73. 140 Ara Cauchi, Is-sitwazzjoni tal-ħaddiema fi gżiritna.

119 3.07.01. Il-ħaddiema żgħażagħ

Hu għall-Ittra Pastorali dwar ix-xogħol li jeħtieġ nagħmlu l-ewwel riferenza, peress li hawn l-Isqof juri t-tħassib tiegħu dwar il-qgħad fost iż-żgħażagħ f’pajjiżna, minħabba li kienu għadhom skarsi qatigħ l-opportunitajiet ta’ impjiegi addattati għalihom u li jikkumplimentaw l-istudju li jkunu għamlu.

L-Isqof jargumenta li ħafna żgħażagħ m’għadhomx jikkuntentaw b’xogħlijiet ta’ snajja’ jew biedja, imma pjuttost ifittxu xogħol mal-Istat jew f’industriji privati, bħal fil-qasam tat-turiżmu. Billi dawn it-tip ta’ industriji fis-snin sittin kienu għadhom fil-bidu tagħhom u ma tantx kien hawn minnhom, l-opportunitajiet ma kinux daqs illum. B’riżultat ta’ dan, ħafna żgħażagħ ma kienx qed jifdlilhom għażla oħra għajr li jemigraw lejn pajjiżi oħra, bil-konsegwenzi kollha soċjali u anki reliġjużi li l-emigrazzjoni ġġib magħha.

Għalhekk, l-Isqof iħeġġeġ biex min ifittex ix-xogħol, speċjalment jekk għadu żagħżugħ, … iqis qabel xejn li jipperfezzjona ruħu u jikseb dawk il-kwalifiki u l-kompetenza meħtieġa biex isib impjieg tajjeb. Għal dan il-għan jistgħu jgħinu ħafna l-edukazzjoni teknika, is-sistemi ta’ apprentistat u ta’ re-training.141

Bħala għajnuna liż-żgħażagħ biex jitħejjew għall-ħajja tax-xogħol, l-Isqof innifsu ta s-sehem tiegħu billi fl-1972 ra li jiġi ppubblikat il-ktieb Tħejjija għall-ħajja tax-xogħol.

3.07.02. Perikli morali fuq il-lant tax-xogħol

L-Isqof jidher ippreokkupat ukoll bl-aġir mhux dejjem diċenti ta’ ċerti xebbiet Għawdxin li ħarġu jaħdmu, u li ħallew iġorruhom dik “il-leġġerezza u nuqqas ta’ sens ta’ responsabbiltà” li jwassluhom biex jikkorrompu oħrajn moralment u jkunu ta’ provokazzjoni senswali għal żgħażagħ oħra, speċjalment ġuvintur. “Qatt ma nistgħu ninsistu biżżejjed”, jgħid l-Isqof, “sabiex ix-xebba Għawdxija kull fejn tkun tibża’ għal ġieħha, tħares bl-akbar għożża u għaqal l-integrità tagħha u ġġib ruħha dejjem b’dik is-serjetà li tixraq lill-Insara”.142

141 Ibid., iv. 142 Ibid., vii.

120 Hawn l-Isqof, bħala ragħaj spiritwali, qed juri li jibża’ għaż-żgħażagħ u jipprova jiftħilhom għajnejhom mill-perikli li jistgħu jġibu magħhom ċerti għażliet immaturi. Id-dinja tax-xogħol iġġorr magħha responsabbiltajiet kbar, u jekk iż- żgħażagħ ma jsibux il-preparazzjoni tajba u ma jkunux għadhom immaturaw biżżejjed, l-esperjenza tax-xogħol tista’ tiswielhom ta’ ħsara flok ta’ ġid.

L-eżortazzjoni lis-saċerdoti fi tmiem il-Pastorali msemmija tikxef il-qalb tenera ta’ missier spiritwali, li jaf sew x’toffri d-dinja tax-xogħol, u ma jixtieqx lill-Knisja tibqa’ magħluqa fil-kumdità tas-sagristija, imma toħroġ iddewwi l-ġrieħi ta’ wliedha, mgħobbija mhux ftit bit-taħbit tal-ħajja u l-għaraq tal-ħidma. Il-Knisja għandha wkoll din is-sejħa li tkun attenta għall-ħtiġijiet tas-soċjetà, u m’hemm l-ebda qasam fil-ħajja tal-bniedem li lilha ma jolqothiex mill-qrib u ma jinteressahiex.

Nixtiequ nagħlqu din il-Pastorali b’kelma ta’ missier lis-saċerdoti tagħna. Aħna kważi kollha wlied il-ħaddiema, fi ċkunitna u f’żgħożitna, forsi aħna ġarrabna xi ftit mit-taqtigħ il-qalb u mill-privazzjonijiet li jinħassu ta’ sikwit fil-familji tan- nies tax-xogħol. … U dak li kiteb fis-seklu li għadda wieħed isqof Taljan lill-kleru tiegħu, nistgħu ntennuh aħna wkoll: “Kappillani, saċerdoti, noħorġu mit-tempju, mis-sagristija, nintefgħu fost il-poplu, infakkru fih dmirijietu imma ma nistgħux nisktu dwar id-drittijiet tiegħu. Ngħidulu li għandu jobdi, jirrispetta s-sidien, jgħix onestament, iħobb it-tfaddil, imma ngħidulu wkoll li għandu dritt jgħix mix-xogħol tiegħu. Ninżlu fuq il-qiegħa tal-kumbattiment biex nitqabdu għar- rebħa li tibqa’ u nwettqu għemejjel ta’ ġenerożità. Jiena nixtieq li ma jkunx hawn opra tajba ta’ interess pubbliku, opra ta’ karità li ma tkunx mibdija mill-kappillan, mill-qassis jew għall-inqas megħjuna minnhom. Fejn tidħol il-karità, il-ministru ta’ Kristu għandu jkollu l-post tiegħu, jekk jista’ jkun l-ewwel wieħed. Iżżur il- morda, tippromovi għaqdiet, tagħlim għat-tfal, istituti ta’ benefiċenza, taħdem għaż-żgħażagħ li qegħdin fil-periklu spiritwali, tittallab ix-xogħol għal min ma għandux, issir medjatur tal-foqra quddiem l-għonja; x’kamp ta’ ħidma għandna quddiemna!” (Mons. Geremia Bonomelli, Isqof ta’ Cremona, Questioni religiose, morali e sociali, Desclée 1897, 464).143

143 Ibid., x.

121 Realtà partikulari li dejjem kienet f’moħħ l-Isqof Cauchi, għax kien Għawdxi u jħoss mal-Għawdxin, kienet dik taż-żgħażagħ Għawdxin li kienu jaqsmu lejn Malta għal studju jew xogħol. Imma din qed tiġi ttrattata għaliha f’parti oħra ta’ dan il-kapitlu.

3.07.03. Pastorali anki fis-sajf

L-Isqof jixtieq li ż-żgħażagħ japprofittaw b’mod pożittiv mill-ħin liberu, li wkoll hu parti importanti mill-ħajja tagħhom. Iċ-ċentri parrokkjali, diskussi iktar ’il fuq, kienu parti mill-‘istrateġija’ tiegħu, biex ngħidu hekk, ħalli jħeġġeġ liż-żgħażagħ jużaw b’mod tajjeb il-ħin liberu, billi jiltaqgħu ma’ sħabhom f’ambjent san, iħaddmu t-talenti tagħhom f’oqsma bħalma huma l-palk, il-mużika u l-kant, id-dixxiplini sportivi, u xejriet oħra ta’ divertiment u rikreazzjoni.

B’mod partikulari, l-Isqof jinsisti fuq programm pastorali li jibqa’ għaddej anki fi żmien is-sajf, meta normalment il-parroċċi jieqfu minn ħafna ħidmiet, imma fl-istess ħin l-iskejjel jagħlqu u ħafna żgħażagħ ikollhom iktar ħin għad-dispożizzjoni tagħhom.

Anki x-xhur tas-sajf, għad li huma ż-żmien tal-vaganzi, u fihom ħafna mill-enerġija taż-żgħażagħ u tan-nies l-oħra tkun ikkonċentrata fuq il-festa tal-belt jew tar-raħal, iżda jibqa’ spazju biex jiġu ppreparati u ċċelebrati events kulturali, sportivi u anki reliġjużi bil-partiċipazzjoni taż-żgħażagħ. Ma hemm xejn ħażin li wieħed jesperimenta dawn iċ-ċelebrazzjonijiet, li iktar ma jkunu oriġinali u innovattivi iktar hemm probabbiltà li jogħġbu liż-żgħażagħ hekk li jħallu xi ġid fihom.144

L-Isqof iwissi kontra l-periklu li fix-xhur tas-sajf, minħabba l-għażż, jinħatt dak kollu li wieħed b’tant sabar u attenzjoni jkun bena fil-bqija tas-sena. M’għandux ikun hemm mistrieħ għal min jaħdem fil-pastorali maż-żgħażagħ,

144 “Messaġġ għal Żgħażagħ Fest – 1996” imtella’ miċ-Ċentru Parrokkjali tan-Nadur, 13 ta’ Ġunju 1996, f’AEG, ES 66 (1996), 240.

122 anzi, dan iż-żmien għandu jiġi pprogrammat b’għaqal145 u l-Knisja ssaħħaħ il- preżenza tagħha wkoll fil-postijiet ta’ villeġġjatura fejn imorru ħafna żgħażagħ mal-familji tagħhom.

Fil-pastorali tat-tfal u taż-żgħażagħ, wieħed irid joqgħod attent ħafna biex ma jiġrix li fix-xhur tas-sajf jintilef dak kollu li jkun inkiseb b’tant tbatija fix-xhur l-oħra tas-sena. Mhux ħsieb għaqli għalhekk li fis-sajf, speċjalment wara li tgħaddi l-festa titulari, jiġu ċċantati l-laqgħat tat-tfal, tal-istudenti u taż-żgħażagħ u l-attivitajiet l-oħra maħsuba għalihom.146

Fost dawn l-attivitajiet, jipproponi “irtiri bil-magħluq għal gruppi ta’ nies speċjalment għaż-żgħażagħ studenti li ma jkunux jistgħu jagħmlu dan ħlief fi żmien il-vaganzi”. 147

Fis-snin disgħin, għall-użu tal-gruppi taż-żgħażagħ tal-parroċċi u tal-għaqdiet, id-Djoċesi kienet ħasbet biex tagħmel aċċessibbli, permezz tal-Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ, il-Youth Hostel ta’ Marsalforn. L-arranġamenti għall-użu tiegħu kienu jsiru mad-Delegat tal-Isqof għaż- Żgħażagħ.148 Possibbiltajiet oħra li spiss isemmi l-Isqof huma s-summer camps u live-ins.

3.07.04. L-isport

L-attività sportiva hi minnha nfisha ambjent mill-aqwa fejn iż-żgħażagħ jistgħu jiżviluppaw il-karattru, jitgħallmu jikkollaboraw flimkien, jużaw b’mod tajjeb l-enerġija tagħhom, jirrikreaw ruħhom u jistrieħu.

L-Isqof jinnota b’sodisfazzjon li kieku wieħed kellu jgħodd il-persuni fl-age bracket bejn tmien snin u tmintax-il sena li qegħdin jagħmlu użu mill-faċilitajiet

145 Ara Ad parochos 203 (Mejju 1991), f’AEG, ES 61 (1991), 192. 146 Ad parochos 179 (Mejju 1989), f’AEG, ES 59 (1989), 126. 147 Ad parochos 36 (Ġunju 1977), f’AEG, ES 46 (1977), 114. 148 Ara “Regolamenti għall-Youth Hostel ta’ Marsalforn”, ma’ Ittra mibgħuta minn Dun Mikiel Galea, 4 ta’ Marzu 1995, f’AEG, ES 65 (1995), 100-101; u tagħrif mogħti lill-awtur mill-Kan. Mikiel Galea [fid-29 ta’ Jannar 2016].

123 sportivi li toffrilhom il-Knisja fid-Djoċesi tagħna, żgur li kien jirriżulta numru sabiħ ħafna. Mingħajr ma nnaqqsu xejn mill-ħidmiet ta’ evanġelizzazzjoni, inklużi l-katekeżi u l-liturġija, l-attività sportiva jixirqilha li tiġi inkuraġġita u mtejba, hekk li tkun tista’ sservi wkoll bħala għodda u triq tal-appostolat.149

Il-valuri pożittivi tal-isport – “irawwem il-karattru, jagħmel it-tfal iktar soċjevoli, u jnissel fihom sens ta’ ġustizzja u ta’ impenn biex jirnexxu fl-inizjattivi tagħhom” – mhumiex biss umani, imma anki spiritwali, għax l-Isqof jgħid li “meta t-tfal u ż-żgħażagħ jiġu għandna biex jilagħbu jew jieħdu sehem fl-isport, spontanju jew organizzat minna, kif ikunu madwarna nistgħu ngħidu kelma għall-ġid spiritwali tagħhom”.150 Il-metodu pedagoġiku ta’ Cauchi, bħal dak Sależjan, hu li permezz tas-soċjal u l-uman iwassal għall-ispiritwal. Kemm-il darba ż-żgħażagħ iħossuhom kuntenti fl-ambjenti ta’ mistrieħ ipprovduti mill- Knisja, imbagħad ikunu iktar disposti li jisimgħu kelma tajba u li tiswielhom spiritwalment.

Għalhekk l-Isqof irid li naħtfu l-okkażjoni ta’ dawn il-laqgħat sportivi, biex noħolqu mumenti ta’ talb, jew inwassluhom sal-kappella kif kien jagħmel San Ġwann Bosco. Skont kif tiddettalna l-karità pastorali u l-prudenza tagħna bħala edukaturi, ngħinu lit-tfal li jiffrekwentaw id-djar tagħna billi nħajruhom għas-sagramenti tal-Qrar u tat-Tqarbin u possibbilment anki għad-direzzjoni spiritwali.151

Konkretement, l-Isqof ried li d-Djoċesi toffri faċilitajiet sportivi lill-adolexxenti u ż-żgħażagħ li, kemm fi gruppi u kemm fuq bażi personali, kienu jixtiequ jagħmlu użu minnhom. Għalhekk “wara riflessjoni fit-tul, ġie deċiż li fis- Seminarju jinbena Gymnasium jew Sala tal-Isport [li] … ikun miftuħ ukoll għall-adolexxenti u għaż-żgħażagħ”, fejn “il-Kummissjoni Żgħażagħ minn żmien għal żmien torganizza attivitajiet għalihom”.152 Il-Kumpless Sportiv il-

149 Ad parochos 276 (Ġunju 1997), f’AEG, ES 67 (1997), 567. 150 Ibid. 151 Ibid. 152 “Laqgħa tal-Awguri tal-Ewwel tas-Sena”, Diskors, 4 ta’ Jannar 1997, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, VII, Malta 2004, 161.

124 ġdid tas-Seminarju ġie inawgurat uffiċjalment fit-2 ta’ Marzu 2000, bħala proġett tad-Djoċesi ta’ Għawdex għall-Ġublew il-Kbir tal-Inkarnazzjoni.153 Dan bla ma nħallu barra l-grawnds ma’ kull ċentru parrokkjali.

3.07.05. Iż-żgħażagħ u l-opri tal-ħniena

Fil-ħsieb tal-Isqof Cauchi, iż-żgħażagħ huma wkoll suġġetti tal-pastorali meta jieħdu sehem fil-missjoni karitattiva tal-Knisja u fil-promozzjoni umana tagħha. Jinsisti li fl-għaqdiet u fil-laqgħat, għandha tingħata formazzjoni bikrija li tinvolvi l-membri żgħar f’xogħol karitattiv. Hija xewqa tiegħu “li ż-żgħażagħ jiġu mħeġġin sabiex jidraw iwettqu l-opri tajba li Kristu jistenna minn għandhom bħala dixxipli tiegħu”.154

F’Ittra Pastorali dwar il-Promozzjoni Umana, hu jdur fuq iż-żgħażagħ li għandhom riżorsi kbar ta’ intelliġenza, dinamiżmu u ġenerożità. Jeħtieġ li l-isbaħ snin ta’ ħajjithom u l-enerġiji li għandhom ma jaħluhomx f’divertiment bla rażan jew fi proġetti egoistiċi; iżda fuq l-eżempju ta’ ħafna bħalhom minn artijiet oħra, jaħsbu serjament x’jistgħu jagħmlu personalment u għall- proxxmu tagħhom fil-bżonn.155

Kien għalhekk li l-Isqof kien jemmen ħafna fil-volontarjat.

Taħt dan l-isem … jaqgħu l-bnedmin kollha, irġiel u nisa, żgħażagħ u adulti, li fil-ħajja tagħhom isibu ftit taż-żmien biex jiddedikaw għall-ġid ta’ għajrhom mingħajr ma jistennew rikompens jew ħlas tas-servizz u tal-għemil tagħhom.156

153 “Jinfetaħ il-Kumpless Sportiv tas-Seminarju”, f’ĦG 818 (April 2000), 18. 154 Ċirkulari 404/2001, “Follow-up taż-żjara pastorali tal-Papa Ġwanni Pawlu II”, 16 ta’ Mejju 2001, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, VIII, Malta 2006, 59-60. 155 Ittra pastorali tar-Randan 117/76, “Il-promozzjoni tal-bniedem”, 22 ta’ Frar 1976, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, II, Malta 1977, 115. 156 Ċirkulari 417/2002, “Jum il-Volontarjat”, 30 ta’ Novembru 2002, f’AEG, ES 72 (2002), 409. Ara wkoll Ċirkulari 291/90, “Il-Volontarjat Nisrani”, 24 ta’ Novembru 1990, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, VI, Malta 1995, 87-88.

125 Il-volontarjat Nisrani fost iż-żgħażagħ ixxettel taħt diversi għamliet fi żmien l-episkopat tal-Isqof Cauchi. B’mod partikulari, ħafna żgħażagħ inġibdu mill- eżempju ta’ saċerdoti missjunarji u għamlu esperjenzi f’artijiet tat-tielet dinja. Uħud minnhom issieħbu wkoll mal-Grupp Missjunarju Għawdxi157 li kull sajf kien jorganizza żjarat fil-pajjiżi tal-missjoni. Imma ħafna oħrajn kont issibhom attivi f’servizzi ta’ volontarjat ma’ tfal orfni u ma’ persuni b’diżabbiltà f’xi waħda jew oħra mill-istituzzjonijiet umanitarji u soċjali tal-Knisja f’Għawdex. L-Isqof kien iħeġġeġ lill-membri tal-kleru biex iżommu ruħhom infurmati u aġġornati dwar il-ħidmiet tal-volontarjat, u “meta tiġihom l-okkażjoni, iħajru żgħażagħ bil-għaqal sabiex għall-inqas għal xi żmien, jieħdu sehem attiv f’xi wieħed mill-gruppi tal-volontarjat, li jkun jgħodd l-iktar għalihom”.158

Volontarjat fl-ispirtu Nisrani tal-Vanġelu kellu jkun immotivat mill-fidi, u dan kien garanzija ta’ perseveranza u xhieda awtentika. Għalhekk il-kwalitajiet li l-Isqof Cauchi ried li jinstabu f’żgħażagħ li lesti jidħlu għall-volontarjat kienu dawn: “(i) spiritwalità kemm jista’ jkun profonda, (ii) xewqa għall-ġustizzja u għall-paċi fost il-bnedmin, (iii) disponibbiltà li wieħed jgħix u jaħdem f’komunità (team-work), (iv) preferenza għal stil ta’ ħajja sempliċi”.159

Fil-Jum tal-Volontarjat iċċelebrat kull sena, iħoss li għandu jfakkar li huwa dmir tal-komunità Kattolika ta’ gżiritna u tal-membri kollha tagħha li wara li jroddu ħajr lill-Ispirtu s-Santu illi qanqal il-moviment volontarju fid-dinja tal-lum u f’pajjiżna, jitolbu wkoll lil Alla l-Imbierek biex jagħti l-kuraġġ lil dawk li qegħdin iwettqu xi forma ta’ volontarjat, isaffu dejjem l-intenzjoni tagħhom biex ikollhom motivazzjoni Nisranija u fl-aħħar nett biex isieħbu membri ġodda fil-volontarjat u b’mod speċjali mill-kategorija taż-żgħażagħ.160

Permezz tal-volontarjat, meta jitwettaq kif imiss, l-Isqof fehem mhux biss li tingħata għajnuna siewja lil min hu fil-bżonn, iżda li jiksbu esperjenzi pożittivi u jistagħnew spiritwalment anki ż-żgħażagħ li jwettquh.161

157 Imwaqqaf minn Dun Mikiel Attard, illum Qaddej ta’ Alla, fit-2 ta’ Ottubru 1982. 158 Ad clerum 173 (Novembru 1988), f’AEG, ES 58 (1988), 257. 159 Ibid. 160 Ċirkulari 417/2002, f’AEG, ES 72 (2002), 409. 161 Ara Ad clerum 173 (Novembru 1988), f’AEG, ES 58 (1988), 257.

126 3.08. Prevenzjoni mill-ħsara morali

Bħala ragħaj spiritwali tal-merħla Nisranija f’Għawdex, l-Isqof Cauchi kien għajnejh miftuħa għall-perikli morali li kien jaf li lanqas lil din il-gżira ċkejkna ma kienu ħa jeħilsuha. Hu stess kien kiteb fis-Sinodu li “iktar minn qabel, iż-żgħażagħ huma wlied il-mezzi tal-komunikazzjoni soċjali, bl-effetti kollha li dan il-fatt iġib miegħu”, u li “b’riżultat ta’ dan kollu, iż-żgħażagħ qegħdin isiru iktar prekoċi, iktar indipendenti, iktar miftuħin għar-realtajiet ta’ madwarhom, iktar infurmati iżda mhux bilfors iktar iffurmati”.162

L-Isqof Cauchi għalhekk jirrappreżenta perjodu ta’ bidla fil-perspettiva li biha l-Knisja kienet tħares lejha nfisha fil-ministeru pastorali tagħha maż- żgħażagħ: minn approwċ ta’ prevenzjoni, b’atteġġjament xi ftit pessimista u patronizzanti, riedet tgħaddi għal wieħed aktar pożittiv u proattiv. Imma kif jidher minn għadd ta’ kitbiet tiegħu, hu kien għadu jemmen ħafna li “il- ħidma favur iż-żgħażagħ għandha tkun qabelxejn ħidma ta’ prevenzjoni”, bil-problemi ewlenin ikunu “l-abbużi tas-sess, pornografija, droga, vjolenza u l-kriminalità”. Għalhekk, kontinwament nisimgħuh jisħaq li “dawk li jaħdmu fl-edukazzjoni u f’ħidmiet oħra favur iż-żgħażagħ għandhom jistudjaw dawn il-problemi u jfittxu soluzzjonijiet għalihom”, b’“insistenza fuq il-formazzjoni tal-karattru u l-valuri tal-Vanġelu”.163

Fi djalogu sabiħ u patern mal-kappillani, insibuh jirrifletti fuq il-problemi taż-żgħażagħ, jinkwieta għalihom, jitqanqal biex jgħinhom b’kull mod possibbli, għax iħossu responsabbli li jiftħilhom għajnejhom u jrid qabel kollox is-salvazzjoni ta’ ruħhom:

Mhux veru forsi li ż-żgħażagħ, bħala regola ġenerali, iħallu l-kurżità tegħlibhom, u biex ikunu daqu kollox u għamlu esperjenza ta’ kollox ħafna drabi jiċċappsu

162 Dokument pastorali Il-pastorali mal-adolexxenti u maż-żgħażagħ [DPAŻ], 3, f’DG, Synodus Gaudisiensis Secunda, 382-434. 163 “Riżoluzzjonijiet li ħarġu mir-Rally Djoċesan tal-Għaqdiet u Movimenti Kattoliċi u membri tal-Kunsilli Parrokkjali”, 25 ta’ Ottubru 1998, 12-14, f’AEG, ES 68 (1998), 420- 421.

127 bid-dnub u forsi jaqbdu t-triq tal-vizzju? Mhux daqshekk ieħor veru li ħafna żgħażagħ, fl-aħjar ta’ żgħożithom, għarrqu u qerdu ħajjithom, minħabba drogi, abbużi sesswali, alkoliżmu u addictions oħra qabel ma għarfu tabilħaqq kemm hi prezzjuża l-ħajja u l-opportunitajiet sbieħ li setgħet toffrilhom?

Aħna bħala ragħajja tal-erwieħ u responsabbli tagħhom quddiem Alla għandna tabilħaqq għalfejn ninkwetaw u nħabblu moħħna biex naraw kif nistgħu nsalvaw spiritwalment iż-żgħażagħ tagħna. Aħna li studjajna t-teoloġija morali u pastorali, ma nistgħux niskużaw ruħna u ngħidu li ma aħniex “informed” dwar id-dnub u l-konsegwenzi terribbli li jġib miegħu.164

3.08.01. L-imġiba immorali

Għall-Isqof Cauchi, il-Knisja għandha fuq spallejha r-responsabbiltà għolja li tħares il-valuri morali fil-ġenerazzjoni żagħżugħa. Ta’ analista tajjeb li hu, jistaqsi qabelxejn liema jistgħu jkunu l-kawżi tad-deterjorament fl-imġiba morali f’pajjiżna, speċjalment fid-dawl tal-mewġa ta’ sekulariżmu li minn kmien ra ġejja fuq is-soċjetà Maltija. Jistaqsi wkoll liema kwalitajiet għandhom jiġu żviluppati fil-personalità tat-tfal u taż-żgħażagħ sabiex isibu tabilħaqq il-hena ta’ qalbhom u jġibu l-paċi fis-soċjetà? Liema għandhom ikunu l-ideali, ix-xewqat, l-għemejjel tagħhom? Liema għandha tkun il-mentalità u l-imġiba morali tagħhom? X’viżjoni jeħtieġ li jkollhom tal-ħajja u tad-dinja li qed jgħixu fiha?165

Ma joqgħodx lura milli jikkundanna b’mod miftuħ l-għamliet kollha ta’ abbuż morali taż-żgħażagħ f’perjodu hekk delikat tal-iżvilupp tagħhom, fejn il-passjonijiet tagħhom huma bbumbardjati b’films u stampi oġġezzjonabbli, bi kliem u mġiba ta’ min jistkerrahha. Jinkwetah partikularment ix-xalar bla rażan fid-diskoteki fix-xhur tas-sajf, li jagħmel wisa’ għall-użu esaġerat tax-xorb alkoħoliku, li jaf isir vizzju u mbagħad il-fejqan minnu jkun diffiċli.

164 Ad parochos 363 (Settembru 2004), f’AEG, ES 74 (2004), 357. 165 Ittra pastorali tar-Randan 139/78, “Il-valuri fundamentali”, 5 ta’ Frar 1978, f’AKDG 5 (1978), 17-30.

128 Jikkundanna bla kantunieri l-abbużi tad-droga, imma wkoll il-produzzjoni u t-traffikar tagħha, bi ħsara irreparabbli.

Diżastru ieħor li qed jhedded il-ġenerazzjoni żagħżugħa fis-soċjetà permessiva tal-lum huwa dak li ġej mill-abbużi tad-droga. Għad li dwar dan is-suġġett saru ħafna laqgħat u ngħata ħafna tagħlim ta’ kull xorta, iżda donnu mhux il-ġenituri kollha ntebħu u saru jafu kif imiss, bil-ħsarat li jagħmlu d-drogi fis-saħħa fiżika u mentali ta’ wliedhom.166

Fuq kollox għandu ġudizzju iebes għal dawk li jisfruttaw l-istinti taż- żgħażagħ biex jagħmlu profitti minn fuqhom. L-Isqof jitkaża kif “l-immoralità mhux biss titwettaq fil-beraħ u bla mistħija, iżda ssib ukoll min jiddefendiha bħallikieku kienet xi bravura”.167

L-Isqof iwissi kontra l-influwenzi kulturali negattivi li jista’ jħalli fuq pajjiżna l-kuntatt mal-barranin, speċjalment minħabba t-turiżmu dejjem jikber u l-mezzi tal-komunikazzjoni li għamlu mid-dinja villaġġ globali. Il-valuri, jew diżvaluri ġodda, li bil-kuntatt inevitabbli ma’ barra kienu qed jinfiltraw fis-soċjetà Maltija, kienu kawża ta’ tħassib għall-Knisja u jixħtu fuqha responsabbiltà ikbar biex tifforma lill-Insara. Meta jitkellem fuq il- proċess inevitabbli tas-sekularizzazzjoni, jisħaq li l-Knisja għandha tħares lejn dan bħala “problema pastorali urġenti”; żgur ma tistax tibqa’ indifferenti u lanqas tista’ sserraħ rasha fuq it-tradizzjonjiet li kellha minn dejjem, għax biżżejjed inħarsu lejn il-ġenerazzjonijiet li telgħin, biex nintebħu kemm it-tfal u ż-żgħażagħ tagħna huma lesti li jimitaw it-tendenzi ta’ pajjiżi oħra u b’liema ħeffa jaċċettaw il-modi, il-ġesti, u divertimenti tal-oħrajn.168

166 Ittra pastorali 217/84, “San Ġwann Bosco u l-edukazzjoni taż-żgħażagħ”, 10 ta’ Mejju 1984, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, IV, Malta 1985, 39. 167 Ċirkulari 252/87, “Kura pastorali taż-żgħażagħ”, 6 ta’ Lulju 1987, f’AKDG 85 (1987), 1284. 168 Cauchi, Il-proċess tas-sekularizzazzjoni. Pastorali tar-Randan 1974 [93/74], 23 ta’ Frar 1974, Malta 1974, 12-13.

129 L-Isqof mhuwiex kontra l-kuntatt mal-kulturi u r-reliġjonijiet l-oħra, lanqas isib problema bil-mistoqsijiet li ovvjament in-Nisrani jagħmel quddiem realtajiet u mentalitajiet differenti minn tiegħu, anzi japprezza din l-intelliġenza speċjalment fiż-żgħażagħ. Imma jħoss li għandu jagħti tweġiba u direzzjoni, biex id-dubju ma jispiċċax idaħħal is-sikrana qalb iż-żerriegħa tajba.

Xi wħud minnhom ma jsegwux ir-regoli tal-imġiba morali li konna nsegwu aħna. Għaldaqstant, hija ħaġa naturali li f’moħħ in-nies tagħna, speċjalment dawk li huma l-aktar intelliġenti fost il-kbar u ż-żgħażagħ, tinbet il-mistoqsija: Min għandu raġun, huma jew aħna? Liema hija l-aħjar sistema etika, tagħhom jew tagħna? Liema huma l-valuri morali li jgħoddu għal żmienna, dawk li kellna sal-lum, jew dawk li sirna nafu bihom issa?169

“Sfortunatament”, josserva, “għandna ħafna li tkissru fil-fidi, fosthom żgħażagħ li ma jafux fejn huma l-affarijiet tal-fidi. Ma rridx niġġeneralizza għax mhux iż-żgħażagħ kollha hekk, imma xi wħud minnhom jaslu biex jgħidu tant ereżiji u tant fehmiet żbaljati”.170

Hi s-soċjetà kollha li għandha tħoss jagħfas fuqha l-piż morali u etiku li tagħti eżempju tajjeb lill-etajiet li għadhom telgħin. Dan jiddependi mill- valuri fundamentali li hi tqiegħed bħala sisien tal-imġiba fid-dinja tal-lum, u li toffrihom lill-ulied bħala ideali għall-ħajja tagħhom. Hu periklu reali li ż-żgħażagħ jippruvaw jevadu r-responsabbiltà tagħhom billi jfittxu tweġibiet li jixtiequ f’postijiet żbaljati.

Il-pornografija, b’mod partikulari, jaraha bħala l-għajn għal problemi morali oħra ta’ delinkwenza u vjolenza, u minħabba fiha ssir “ħsara irreparabbli għas-saħħa u għall-moralità ta’ tant żgħażagħ”,171 li “qegħdin iġarrbu ħafna ħsara morali terribbli, li xi drabi twassal ukoll għat-telfien tal-fidi”.172

169 Ittra pastorali tar-Randan 139/78, f’AKDG 5 (1978), 17-30. 170 “It-tmermir tal-valuri morali”, Diskors, 26 ta’ April 2004, f’[Cauchi], Il-kelma tar- Ragħaj, VIII, Malta 2006, 153. 171 Ċirkulari 252/87, f’AKDG 85 (1987), 1284. 172 Ittra pastorali 217/84, f ’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, IV, Malta 1985, 39.

130 Għall-kuntrarju, jekk dawn it-tfal u ż-żgħażagħ jitilgħu bla prinċipji ta’ xejn jew bi prinċipji żbaljati u minn fuq isibu min jagħlifhom l-ikel moqżież tal-pornografija, ir-riżultat ikun li jiżdiedu d-delinkwenza u l-użu tad-drogi u joktru l-atti ta’ serq, vandaliżmu u vjolenza ta’ kull xorta. … Hu allarmanti wkoll il-fatt li f’ħafna pajjiżi daħlet il-manija ta’ kotra ta’ żgħażagħ li jgħixu fuq id-droga biex jevadu r-responsabbiltajiet tagħhom.173

Fil-fehma tal-Isqof Cauchi, il-pornografija hi waħda mill-effetti negattivi tal-midja moderna tal-massa, inkluż l-internet. Il-problema ddur ma’ żewġ elementi: il-libertà li tagħmel dak li trid u kif trid – iż-żgħażagħ huma għatxana għal dan u għandhom id-dritt għal ċerta libertà – imma għandu jkun hemm ukoll sens ta’ responsabbiltà kif tintuża din il-libertà. Skont l-Isqof, liż- żgħażagħ m’għadekx tista’ ċċaħħadhom minn televiżjoni, jew kompjuter, jew internet, imma pjuttost trid tedukahom u tibni fihom sens ta’ responsabbiltà. Din mhix biss problema tal-Knisja, imma l-ġenituri wkoll għandhom jerfgħu r-responsabbiltà.174

Għalhekk is-sejħa tal-Isqof hi b’mod partikulari lill-familja biex tkun hi li tibni pedamenti sodi, imsejsa fuq valuri Nsara, għaż-żgħażagħ li għada pitgħada għad ikunu l-protagonisti tal-ħajja ċivili u soċjali. Huma wkoll il- futur ta’ familji tajbin.

Ħadd ma jaf kif ser ikunu l-familji ta’ għada. Ħafna jiddependi mid-drawwiet li jkollhom u mill-għażliet li jagħmlu ż-żgħażagħ tal-lum, u biex inkunu realistiċi, jeħtieġ nammettu li hemm bosta tfixkil għaż-żgħażagħ li jixtiequ sinċerament jgħixu bl-onestà. … Jekk nixtiequ li anki fil-ġejjieni jkollna familji mill-aħjar, ejjew noħolqu għaż-żgħażagħ tagħna ambjenti moralment nodfa fejn ikunu jistgħu jaħdmu u jiddevertu mingħajr perikli serji għall- ħajja spiritwali tagħhom. Min jirrispetta tabilħaqq liż-żgħażagħ, m’għandux

173 Ittra pastorali tar-Randan 139/78, f’AKDG 5 (1978), 17-30. 174 Ara Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5.

131 jonqos li jagħtihom l-għajnuna kollha possibbli biex iħarsu l-valuri Nsara u jkollhom il-paċi tal-kuxjenza.175

M’għandniex xi ngħidu, għal dawn il-problemi kollha, l-Isqof investa ħafna enerġija. F’diversi mumenti tal-episkopat stieden lill-Knisja tirrifletti fit-tul fuq il-kawżi, il-problemi u l-miżuri ta’ fejqan li kellha tieħu. B’mod konkret, ra kif għamel biex il-Knisja taġixxi ħalli tgħin u tfittex soluzzjonijiet veri. Qabel laħaq isqof, kien diġà waqqaf il-Moviment Azzjoni Soċjali f’Għawdex f’Awwissu 1958; imbagħad f’Diċembru 1985 fetaħ id-Dar Ġużeppa Debono, u f’Ġunju 1991 il-Fondazzjoni OASI bl-għan li tipprovdi kemm prevenzjoni u kemm għajnuna għall-fejqan mill-vizzji tal-alkoħol u d-droga.176

Tolqotna l-ottika dejjem ottimista ta’ Cauchi, imqar quddiem sfidi kbar tas-sekularizzazzjoni u t-tifrik morali li ġġib magħha. Għalih it-tweġiba jew soluzzjoni qiegħda f’kelma waħda – l-imħabba:

Fil-fehma tiegħi għadna fil-ħin biex insalvaw iż-żgħażagħ tagħna billi nipprovaw noħolqu dawk il-kundizzjonijiet li jagħmlu l-ħajja tagħhom aktar hienja u onesta. Meħtieġ għalhekk li ma niċħdulhom qatt dik l-attenzjoni għaqlija u l-imħabba attiva li huma bil-jedd kollu jistennew mingħand l-edukaturi tagħhom.177

3.08.02. Sfiduċja fiż-żwieġ Nisrani

L-Isqof Cauchi ra ġejja mill-bogħod il-mentalità, iktar b’saħħitha llum, li m’għadx hemm bżonn taż-żwieġ Nisrani u hu iktar konvenjenti li ż-żgħażagħ jikkoabitaw milli jidħlu għall-impenn permanenti taż-żwieġ. Din il-mentalità twarrab il-verità u l-morali Nisranija dwar iż-żwieġ u l-familja u tkeċċi ’l Alla barra mill-ħajja tal-familja. … Kaġun tal-istess mentalità, fost xi żgħażagħ

175 Ċirkulari 252/87, f’AKDG 85 (1987), 1285. 176 Ara Kumissjoni Arti Sagra (Djoċesi ta' Għawdex), Għawdex – 150 sena djoċesi. Wirja mtellgħa fl-okkażjoni tal-150 sena mit-twaqqif tad-Djoċesi ta’ Għawdex 1864-2014, Malta 2014, 20-23. 177 Ittra pastorali 217/84, f ’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, IV, Malta 1985, 40.

132 tagħna qed titnissel u tikber sfiduċja fiż-żwieġ Nisrani. Qed tfeġġ ukoll it- tentazzjoni li koppji jgħixu flimkien bħallikieku miżżewġin mingħajr ma jintrabtu biż-żwieġ.178

Sa mill-bidu l-Isqof ra kif għen lill-koppji żgħar biex ma jaqtgħux qalbhom, lanqas quddiem diffikultajiet finanzjarji, u ħoloq skema ta’ self lill-koppji li riedu jibnu jew jixtru dar. Fl-1966 twaqqaf il-Moviment ta’ Kana f’Għawdex, u fl-1991 l-Istitut tal-Familja Papa Ġwanni Pawlu II.179 Fuq kollox, insista ħafna dwar il-preparazzjoni tal-koppji tal-għarajjes fil-korsijiet ipprovduti minn dan il-Moviment.

3.08.03. Films immorali

Fis-snin tmenin u disgħin, iċ-ċinema u l-industrija tal-films laqtu l-attenzjoni taż-żgħażagħ b’mod partikulari. F’Għawdex stess is-swali taċ-ċinema kienu jkunu mimlija biż-żgħażagħ, li kienu jsibu f’dan forma attraenti ta’ divertiment.

Quddiem din ir-realtà li kienet qed tippreżenta bosta sfidi ġodda, l-Isqof ħass li seta’ biss jeduka liż-żgħażagħ, permezz ta’ dawk li jidderiġuhom, biex jagħmlu għażliet tajbin u moralment xierqa. Fiċ-ċinema mħaddma tajjeb, ra għodda li setgħet anki tgħin fil-pastorali; biżejjed insemmu l-films li kienu jintwerew fl-Oratorju Don Boso u f’diversi ċentri parrokkjali, u l-proposta ta’ film-forums bħala mezz ta’ formazzjoni. Imma min-naħa l-oħra ħass li hu meħtieġ li jiġu mdawlin il-kuxjenzi tal-Kattoliċi, speċjalment tal-ġenituri u ta’ dawk li għandhom responsabbiltà fl-edukazzjoni taż-żgħażagħ, u ma’ dawn l-edukaturi ninkludu wkoll is-saċerdoti. Dan ifisser li fiż-żmien tal-lum meħtieġa kuxjenza ċinematografika, jiġifieri dik il-kapaċità spiritwali li biha nħossu kważi istintivament meta film huwa leċitu jew illeċitu, edukattiv jew antiedukattiv. Fi kliem ieħor, hija sensibbiltà morali rigward iċ-ċinema.180

178 Ġ. Mercieca –N. Ġ. Cauchi, Ittra pastorali tar-Randan, “Ngħixu l-libertà fil-verità”, 4 ta’ Marzu 1992, f’AEG, ES 62 (1992), 133. 179 Ara Kumissjoni Arti Sagra, Għawdex – 150 sena djoċesi, 20-23. 180 Ad clerum 20 (Frar 1976), f’AEG, ES 45 (1976), 20.

133 Permezz tal-Kulleġġ tal-Kappillani ta’ Għawdex kien għamel ukoll sejħa lill-ġenituri, lill-edukaturi u lid-diriġenti tal-Għaqdiet Kattoliċi u rikreattivi “sabiex iwettqu dmirhom ħalli l-ġenerazzjoni żagħżugħa tingħata edukazzjoni filmistika, li tgħinhom jagħmlu għażla bil-għaqal bejn dak li huwa sabiħ u dak li hu moqżież, dak li huwa tajjeb u dak li hu ħażin”.181 Għal dan il- għan f’xi żmien kienet teżisti fid-Djoċesi l-Film Viewers Association għal “edukazzjoni ċinematografika u tal-formazzjoni tal-kuxjenzi, speċjalment tal-ġenerazzjonijiet li telgħin”.182

3.08.04. Is-setet

Periklu serju ieħor li kien beda jinfiltra fis-soċjetà Maltija fis-snin sebgħin kien dak tas-setet. Saħansitra kien hemm xi żgħażagħ li “waslu biex iħallu darhom, isiefru bla ma jagħtu tagħrif lill-ġenituri fejn sejrin”, u għalhekk l-Isqfijiet Maltin ħassewh dmir tagħhom jappellaw lill-ġenituri biex joqogħdu attenti li wliedhom “ma jiġux ingannati”.183

L-Isqof Cauchi, flimkien mal-Arċisqof ta’ Malta Mons. Ġużeppi Mercieca (1928-2016), kien kiteb ċirkulari dwar dan fl-1978. Huma jagħmlu sejħa liż- żgħażagħ infushom biex “issalvaw lil sħabkom żgħażagħ bħalkom, li waqgħu vittmi ta’ dawn is-setet”.184

Il-verità tal-Kelma ta’ Alla, u anki t-talb, speċjalment fi gruppi ta’ żgħażagħ, huma l-aqwa arma kontra t-theddida li ż-żgħażagħ, speċjalment dawk fi kriżi ta’ fidi, jaqgħu vittmi tas-setet.

181 Stqarrija tal-Kulleġġ tal-Kappillani ta’ Għawdex, 19 ta’ Diċembru 1975, f’AEG, ES 43 (1975/1), 260. 182 Ittra pastorali tar-Randan 128/77, “Il-ħin liberu”, 10 ta’ Frar 1977, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, II, Malta 1977, 138. 183 Ċirkolari tal-Isqfijiet ta’ Malta u Għawdex dwar il-ħidma tas-setet f’pajjiżna,38, 26 ta’ Novembru 1978, f’AEG, ES 47 (1978), 285. 184 Ibid.

134 3.08.05. Divertiment san, diskoteki u sewqan

Fi stqarrija maħruġa fl-1993, l-Isqfijiet Maltin jirrimarkaw li “hija ħaġa tajba li f’pajjiżna jkollna postijiet u okkażjonijiet ta’ divertiment diċenti. Kull min jaħdem f’din il-linja għandu l-appoġġ tagħna”. Imma min-naħa l-oħra ma japprovawx “postijiet li, għad li jissejħu ta’ rikreazzjoni, fil-fatt fihom iħajru u jwasslu lill-bniedem għall-vizzji bħal logħob bla rażan, xorb żejjed, droga u abbuż sesswali”. Japprezzaw il-ħidma ta’ “kull min jaħdem biex jiddefendi lis-soċjetà tagħna, speċjalment liż-żgħażagħ u liż-żgħar, minn dan l-isfruttament”.185

F’Għawdex kienet l-era tad-diskoteki, u ż-żgħażagħ fi tmiem il-ġimgħa kienu jfittxu bil-gzuz dawn il-lokali, għax ħafna drabi kienu jkunu l-uniċi attrazzjonijiet ta’ divertiment fil-gżira ċkejkna. L-Isqof Cauchi ma kienx maqtugħ mid-dinja taż-żgħażagħ u kien konxju ħafna ta’ din ir-realtà li kienet qed iżżid fil-popolarità anki fil-gżira ċkejkna u kwieta ta’ Għawdex.

Jibqa’ mfakkar diskors qawwi li l-Isqof Cauchi kien għamel f’Manifestazzjoni Marjana f’Marsalforn, Għawdex, fit-28 ta’ Awwissu 1996, meta kien qal li ż-żgħażagħ għandhom dritt jieħdu gost u jirrilassaw, imma jeħtieġ joqogħdu attenti li ma jiksrux il-liġijiet ta’ Alla.186 Hu rrimarka b’għafsa ta’ qalb li ż-żgħażagħ qed jiġu sfruttati u misruqa minn dak li jkollhom, b’riferenza għal dawk responsabbli mid-diskoteki u għat-traffikanti tad-droga.187

Jeżistu ċerti postijiet ta’ divertiment ta’ billejl li mhux dejjem joffru rikreazzjoni onesta liż-żgħażagħ li jiffrekwentawhom. Inkun qiegħed nittradixxi l-missjoni tiegħi quddiem Alla jekk nibqa’ sieket dwar din il- problema għax hemm fin-nofs is-saħħa fiżika u morali ta’ ħafna żgħażagħ, uħud minnhom minn gżiritna u oħrajn minn Malta.

185 Stqarrija tal-Isqfijiet Maltin dwar id-divertiment u r-rikreazzjoni, 44/93, 20 ta’ April 1993, f’AEG, ES 63 (1993), 203. 186 Ara Staff Reporter, “Mgr Cauchi lashes out against places of entertainment”, f’The Times [of Malta] 5545 (29 ta’ Awwissu 1996), 20-21. 187 “Id-divertiment u l-Kmandamenti ta’ Alla”, Diskors, 28 ta’ Awwissu 1996, f’[CAUCHI], Il-kelma tar-Ragħaj, VII, Malta 2004, 132.

135 B’eżempji mir-realtà fl-Italja, wissa fuq il-periklu tad-“diżgrazzji u l-imwiet ta’ għadd ta’ żgħażagħ li jkunu għadhom kif ħarġu mid-diskoteka, isuqu bla għaqal u jikkaġunaw traġedji għalihom infushom u għall-oħrajn”, kif ukoll tad-drogi li “huma ta’ ħsara għall-ħajja fiżika tal-bniedem u għalhekk l-użu tagħhom imur ukoll kontra l-kmandament ‘La toqtolx’”. F’rabta mal-postijiet tad-divertiment, isemmi wkoll “ix-xorb alkoħoliku esaġerat u ċerti ħsejjes qawwija ta’ daqq” li jistgħu jagħmlu ħsara lill-bniedem.188

Fl-istess okkażjoni, l-Isqof Cauchi wera li kien jemmen li ż-żgħażagħ huma intelliġenti biżżejjed biex japprezzaw min jixtiqilhom il-ġid u rringrazzja lil dawk li fehmu li kien qed jitkellem hekk biex jiftħilhom għajnejhom mill- perikli ta’ madwarhom:

Nixtieq irrodd ħajr lil dawk iż-żgħażagħ li għandhom intelliġenza biżżejjed biex jifhmu min tassew iridilhom il-ġid u min jaqa’ u jqum mill-ħajja fiżika u spiritwali tagħhom. Nirringrazzja lil dawk iż-żgħażagħ li indunaw li l-Isqof mhux qed jitkellem b’kapriċċ u biex inqanqal xi problema oħra ma’ dawk li għandna, imma huwa jitkellem għax aħjar wieħed jiftaħ għajnejh fiż-żmien milli wieħed isir skjav ta’ droga jew ta’ xi vizzju ieħor u mbagħad ikun tard wisq.189

Fakkar li dwar din il-problema tkellem “diversi drabi fl-imgħoddi”.190

L-Isqof kien ukoll konxju ħafna mill-“problema ta’ teenagers jew tal- adolexxenti li ma jistgħux jidħlu fid-discos għax għadhom m’għalqux is- sittax-il sena”,191 u ried li l-Kummissjoni Djoċesana taż-Żgħażagħ tistudja din is-sitwazzjoni u toffri alternattivi.

Milli qed naraw, hu qatt ma naqas li jara l-istampa sħiħa, bl-aspetti pożittivi u anki negattivi tad-diskoteki. L-isfidi ta’ din ir-realtà dejjem kienu oġġett importanti ta’ studju għall-Knisja fi żmien l-Isqof Cauchi, hekk li f’Ottubru

188 Ibid., 133. 189 Ibid., 134. 190 Ibid., 132. 191 Ittra lil Miss M.A. Micallef, 20 ta’ Lulju 1995, f’AEG, ES 65 (1995), 261

136 1991 talab lill-KDAL torganizza seminar dwar id-diskoteki. Hemm fir- riżoluzzjonijiet ta’ dan is-seminar ċerti proposti li, jgħaddi kemm jgħaddi żmien, jibqgħu validi tassew:

• Iż-żgħażagħ stess għandhom jirreaġixxu kontra kull forma ta’ sfruttament li jsir minn fuqhom fid-discos.

• Għandhom jaraw li huma qed jimmaturaw fil-ħin liberu tagħhom u mhux jiġu sfruttati u aljenati.

• Jidher li ż-żgħażagħ huma maħkuma minn ċerta tensjoni ta’ studju u xogħol, u mbagħad issib l-iżvog tagħha fi mġiba perikoluża: xorb, droga, sewqan esaġerat, eċċ. Għalhekk, jeħtieġ illi jkun hemm il-qies fl-istudju u fix-xogħol.

• L-edukazzjoni li tingħata lit-tfal u liż-żgħażagħ għandha tkun mhux biss intellettwali, iżda għandha tħares ukoll lejn ir-rieda u l-emozzjoni tagħhom.

• Iż-żgħażagħ huma inkuraġġiti biex huma stess joħolqu alternattivi għad-discos: sportivi, kulturali, teatrali, mużikali, eċċ.192

Fis-seminar intqal li fuq kollox, u qabelxejn, din hija problema ta’ edukazzjoni: edukazzjoni taż-żgħażagħ biex jaħarbu dak li jista’ jkun ta’ ħsara għalihom u ma jikkollaborawx ma’ min irid jisfruttahom. Il-Knisja ħasset li hi responsabbiltà pastorali tagħha li tgħallem – fl-omeliji u fil-Qrar, iżda wkoll fil-laqgħat tal-kategoriji u fil-kuntatti personali – liż-żgħażagħ u lill-ġenituri l-prinċipji li fuqhom jistgħu jiġġudikaw u jiddixxernu t-tajjeb mill-ħażin. “Mhux biżżejjed nieħdu ħsieb l-edukazzjoni intellettwali taż-żgħażagħ u ngħinuhom biex jieħdu marki tajba fl-eżamijiet”, ifakkar Cauchi, iżda għandna nedukaw il-bniedem sħiħ, mhux biss l-intelliġenza u l-memorja taż-żgħażagħ, iżda wkoll ir-rieda u l-emozzjonijiet tiegħu. Minn dan li għedna tidher ċara l-urġenza li aħna l-membri tal-kleru jkollna ħjiel mhux ħażin tal-psikoloġija

192 Segreterjat għall-Appostolat tal-Lajċi, “Seminar dwar id-Discos. Riżoluzzjonijiet”, 12 ta’ Ottubru 1991, D13-17, f’AEG, ES 61 (1991), 388-389.

137 evoluttiva u tal-pedagoġija, għaliex mingħajr l-għajnuna ta’ dawn ix-xjenzi, ftit nistgħu nifhmuhom lit-teenagers.193

Id-diskors, għalhekk, jirritorna lejn l-importanza tat-taħriġ ta’ youth ministers f’pedagoġija li tħares lejn il-formazzjoni ħolistika tal-karattru żagħżugħ.

L-Isqof jinnota wkoll li ħafna miż-żgħażagħ li jidħlu f’relazzjoni serja u f’impenn li jwassal għaż-żwieġ billi jagħżlu b’sens ta’ responsabbiltà s-sieħeb jew sieħba ta’ ħajjithom, bħala regola ma jibqgħux interessati daqshekk fid- diskoteki u jibdew ifittxu forom oħra ta’ divertiment.

Biex il-Knisja tkun proattiva, jissuġġerixxi li f’postijiet ta’ divertiment fejn jinġabru ż-żgħażagħ, diskoteki194 u mhumiex, ma tonqosx il-preżenza ta’ edukaturi Nsara, waqt li l-Knisja f’Għawdex kellha teduka liż-żgħażagħ biex ikunu jafu jġibu ruħhom tajjeb f’kull post ta’ divertiment u toħloq hija stess, skont ir-riżorsi tagħha, alternattivi oħra għad-diskoteki. Tentattiv interessanti kien dak ta’ “Sunday with a difference”, fejn minn darba għal oħra l-Knisja kienet bdiet torganizza xi attività li tiġbed iż-żgħażagħ.195 F’xi żmien ippruvaw ukoll jibdlu l-Oratorju f’post ta’ divertiment fi tmiem il-ġimgħa.

3.08.06. Id-droga

Jekk hemm preokkupazzjoni kbira li kellu l-Isqof Cauchi f’dak li għandu x’jaqsam mal-ħajja morali taż-żgħażagħ, żgur li din kienet id-droga u l-abbuż tagħha. U dan bir-raġun meta l-każi ta’ mwiet fost iż-żgħażagħ minħabba dan l-isfruttament qattiel kien qed jiżdied, anki f’Għawdex, u ħafna f’età żgħira kienu qed jisfaw vittmi innoċenti tagħha.

193 Ad clerum 208 (Ottubru 1991), f’AEG, ES 61 (1991), 345. 194 Ara SEGRETARJAT GĦALL-APPOSTOLAT TAL-LAJĊI, “Seminar dwar id-Discos”, B6, B8, f’AEG, ES 61 (1991), 388-389. 195 Ara Ad clerum 221 (Novembru 1992), f’AEG, ES 62 (1992), 482.

138 Il-ħsara u l-imwiet li d-droga qed tikkaġuna fil-gżejjer tagħna qed inisslu tħassib dejjem akbar. Kull mewt ta’ persuna minħabba d-droga jew f’ċirkustanzi li jnisslu s-suspett tal-preżenza tagħha, iġġibna wiċċ imb wiċċ mal-ħerba li d-droga qed tagħmel fost iż-żgħażagħ għeżież tagħna, id f’id ma’ problemi oħra bħalma huma t-tipjip, l-alkoħol, gambling u sewqan perikoluż.196

L-ewwel iħeġġeġ liż-żgħażagħ infushom għas-sens ta’ responsabbiltà, kif ukoll biex jiftħu għajnejhom u joqogħdu ’l bogħod “minn dak kollu li fil-verità jħassrilhom saħħithom u jipperikolalhom ħajjithom waqt li jixorbilhom flushom”.197

Imma jżid josserva li anki l-adulti huma fid-dmir li lill-ġenerazzjonijiet li għadhom telgħin mhux biss jiggwidawhom, imma wkoll jipproteġuhom bis-serjetà. “Ħadd ma jista’ jfarfar din ir-responsabbiltà minn fuq spallejh. Ħadd ma jista’ jkun dgħajjef. Il-ħajja u s-saħħa tal-bniedem għandhom jiġu l-ewwel. Xejn ma jista’ jieħu posthom”.198

L-Isqof Cauchi ma jagħtix ruħu b’mirbuħ quddiem din it-theddida serja għall-moralità u s-saħħa taż-żgħażagħ. Anzi jirrimarka li għad li mhux kollha, iżda fil-parti l-kbira tagħhom ħafna miż-żgħażagħ li jieħdu d-drogi huma rikuperabbli, jiġifieri jistgħu jitfejqu mill-marda tagħhom, jekk isibu min jgħinhom u jikkoperaw miegħu. Għalhekk wieħed ma jridx iċedi għall- pessimiżmu, għax inkella l-battalja tkun intilfet qabel ma nbdiet.199

Fil-fehma tiegħu, għandu jsir minn kollox biex iż-żgħażagħ jiftħu għajnejhom jew isibu min jiftħilhom għajnejhom minn dan il-periklu. Jinkwieta li ħafna mill-ġenituri, u forsi l-istess awtoritajiet tal-pajjiż, għadhom ma fehmux biżżejjed kemm hi serja l-problema. “Quddiem il-fenomenu tad-drogati, ħadd mill-membri tal-komunità ma jista’ jibqa’ insensibbli iżda kollha kemm aħna

196 Stqarrija tal-Arċisqof ta’ Malta u l-Isqof ta’ Għawdex. Il-ħsara u l-imwiet bid-droga, 145/98, 17 ta’ Novembru 1998, f’AEG, ES 68 (1998), 453. 197 Ibid. 198 Ibid. 199 Ad clerum 58 (April 1979), f’AEG, ES 48 (1979), 97.

139 għandna nħossuna responsabbli li nagħtu s-sehem tagħna ħalli jkun hawn soċjetà iktar umana”.200

Hawn wieħed bilfors irid isemmi x’għamel l-Isqof Cauchi f’dan il-qasam. F’moħħu kellu persuna – li mbagħad sabha f’Dun Manwel Cordina – li tieħu t-taħriġ adegwat u tieħu ħsieb tmexxi ċentru ta’ riabilitazzjoni.201 Fis-26 ta’ Ġunju 1991 il-Knisja f’Għawdex ħolqot il-Fondazzjoni OASI biex tipprovdi servizzi, toħloq kuxjenza ta’ prevenzjoni, u toffri programmi ta’ fejqan lil dawk maħkuma mill-vizzji tad-droga u l-alkoħol.202 Fl-1992, din il-Fondazzjoni fetħet iċ-Ċentru tagħha fil-Belt Victoria.203

Minkejja l-ħidma ta’ aġenziji speċjalizzati fil-ħidmiet favur il-vittmi tad- droga, imma, xorta ma riedx li l-kleru, bil-koperazzjoni ta’ edukaturi oħra, ifarfar ir-responsabbiltà tiegħu li “jagħmel opra ta’ prevenzjoni billi jiftaħ għajnejn il-ġenituri u ż-żgħażagħ ħalli dawn iżommu ’l bogħod mill-periklu tad-drogi”. 204

Ma naqsux ukoll kampanji min-naħa tal-Knisja, permezz tal-OASI, kontra dan l-abbuż li jagħmel ħsara kbira fir-ruħ u fis-saħħa ta’ tant żgħażagħ. L-Isqof ma naqas qatt li jinsisti bil-kelma influwenti tiegħu, miktuba u mxandra, li meħtieġa ħidma edukattiva iktar kapillari, sabiex nissensibilizzaw lill-poplu dwar il-periklu, u fuq kollox sabiex niftħu l-għajnejn tal-ġenituri u taż- żgħażagħ. Il-problema tad-drogi fiha ħafna aspetti u l-aspett etiku jew morali mhux l-inqas fl-importanza.205

200 Ibid. 201 Ara Ittra lil Brother Michael Buttigieg, 16 ta’ Marzu 1990, f’AEG, ES 60 (1990), 112. Interessanti dak li darba nstema’ jgħid l-Isqof Cauchi f’laqgħa lis-saċerdoti: “Jien lest nieħu l-ħobż minn ħalq il-qassisin biex nibgħat koppja tistudja fuq id-droga!”, f’tagħrif mogħti lill-awtur minn Dun Giovanni M. Curmi [fid-9 ta’ Mejju 2016]. 202 Ara Kumissjoni Arti Sagra, Għawdex – 150 sena djoċesi, 23. 203 Ara http://www.oasi.org.mt/index.php/about-us/history [aċċessat fit-30 ta’ Jannar 2016]. L-Isqof fl-aħħar mill-aħħar kien ħareġ somma flus biex l-OASI setgħet tibni d-dar tagħha. 204 Ad clerum 313 (Lulju 2000), f’AEG, ES 70 (2000), 291. 205 Ad parochos 168 (Ġunju 1988), f’AEG, ES 58 (1988), 159.

140 Anki dwar is-sewqan irresponsabbli, l-Isqof kiteb Ittra fl-14 ta’ Awwissu 1981 fejn qal: “Waħda mill-kawżi li llum il-ġurnata qegħdin jinħasdu ħafna ħajjiet anki fil-fjur taż-żgħożija, bla dubju huwa s-sewqan perikoluż”.206

Naturalment hemm bosta “pjagi soċjali” oħra li xi darba jew oħra jissemmew fil-kitbiet u t-tagħlim tal-Isqof Cauchi u fir-Riżoluzzjonijiet tal-Kungress Pastorali Djoċesani msejħa minnu: il-vjolenza, il-kriminalità, is-Sataniżmu u l-okkult, l-abbużi tal-minorenni anki fl-ambitu tax-xogħol, il-piki żejda, u ħafna aktar…

3.08.07. Is-saħħa fuq kollox

L-Isqof Cauchi kellu għal qalbu s-saħħa taż-żgħażagħ, kemm fil-ġisem u kemm fir-ruħ, kif jidher minn din is-sejħa doppja li jagħmlilhom:

Nixtieq li lilkom iż-żgħażagħ nagħmlilkom żewġ sejħat: waħda biex tgħożżu ħafna saħħitkom għax is-saħħa hi teżor kbir, wisq aqwa minn kull għana tad-dinja; it-tieni, biex ikollkom dejjem iktar mogħdrija ma’ dawk li huma morda u msallbin u ssibu ftit tal-ħin u tal-enerġija biex tagħtu daqqa t’id lil min ikun fil-bżonn.207

Anki fiċ-ċentri parrokkjali u fil-laqgħat tal-gruppi, ried li jiġu edukati għar- rispett lejn il-ħajja u lejn saħħithom. Wara kollox, il-ġisem ukoll hu don ta’ Alla li jrid jiġi rrispettat fid-dinjità tiegħu bħala tali.

Għall-Isqof Cauchi hi wkoll materja ta’ tħassib kbir it-telqa morali li teżisti fost iż-żgħażagħ fejn jidħol is-sess. Il-pornografija sesswali qed tħalli influwenzi negattivi, waqt li ż-żgħażagħ illum huma mdawra b’ħafna tentazzjonijiet. Dwar l-użu tal-kontraċettivi, l-Isqof jikkummenta li ħafna jafu

206 Ċirkulari 185/81, “Talb għal dawk li waslu biex imutu”, 14 ta’ Awwissu 1981, f’AKDG 27 (1981), 354-355. Fil-fatt ħoloq ġurnata u quddiesa għal ruħ dawk iż-żgħażagħ li mietu b’diżgrazzji tas-sewqan, u kien jattendi wkoll għal bosta funerali taż-żgħażagħ; tagħrif mogħti lill-awtur mill-Kan. Anton Refalo (Rapa) [fil-15 ta’ Frar 2016]. 207 “Messaġġ tal-Isqof għaċ-Ċelebrazzjoni Penitenzjali taż-Żgħażagħ fiż-Żebbuġ”, 6 ta’ Marzu 1987, f’AKDG 81 (1987), 1224.

141 li lanqas dawn mhuma mija fil-mija siguri, waqt li “hi … impressjoni tiegħi li hemm ċerta kuxjenza dwar l-AIDS u din hi waħda mir-raġunijiet għaliex iżommu xi ftit lura meta jiġu għal relazzjonijiet sesswali…”.208

F’dik li hi edukazzjoni sesswali, ir-responsabbiltà primarja taqa’ f’idejn il-ġenituri u l-edukaturi.

Din hija materja delikata ħafna u saċerdot prudenti joqgħod attent ħafna meta jiġi biex jitkellem fuq materja sesswali mat-tfal u ż-żgħażagħ. Hawnhekk nixtieq nirrepeti dak li għidt bosta drabi verbalment f’laqgħat tal-qassisin, li ż-żgħażagħ fuq Kristu għandhom bżonn jisimgħu u jitgħallmu iktar, u mis-saċerdot jistennew li jisimgħu l-messaġġ ta’ Kristu, mhux lezzjoni tal- bijoloġija.209

Din l-insistenza ta’ Cauchi ma tfissirx li għalih ma kellhiex importanza l-edukazzjoni sesswali fil-formazzjoni taż-żgħażagħ, jew li min jiffurmahom ma kellux ikun mgħallem sew fiha, imma li l-ewwel dmir tas-saċerdot kien li jwasslilhom lil Kristu, u dan hu li huma jistennew minnu.

3.08.08. Knisja li tifrex dirgħajha fuq tal-qrib u tal-bogħod

Quddiem dawn l-isfidi morali li ż-żgħażagħ isibu ruħhom iħabbtu wiċċhom magħhom, l-Isqof Cauchi jħoss jagħfas dejjem aktar id-dmir tal-Knisja li tilħaq bl-għożża pastorali tagħha kemm liż-żgħażagħ “li jidhru normali u applikati fuq l-istudju jew fuq ix-xogħol li impenjaw ruħhom għalih”, u kemm lil dawk “li joħolqu problemi enormi għas-soċjetà, minħabba ċerti sitwazzjonijiet li jsibu ruħhom fihom, bħalma huma l-vittmi tad-droga, tal-AIDS, u dawk li naqbdu fiċ-ċirku tal-kriminalità”, kemm lil dawk li “b’xi mod huma marbutin mal-parroċċa, jew mal-għaqdiet u l-movimenti tagħna”, u kemm lil “żgħażagħ oħra li m’għandhomx rabtiet ta’ din ix-xorta u huma mbegħdin iktar minna”.210

208 Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5. 209 Ad clerum 170 (Awwissu 1988), f’AEG, ES 58 (1988), 209. 210 Ad clerum 221 (Novembru 1992), f’AEG, ES 62 (1992), 482.

142 Ħafna minn dawk li jixtiequ li jgħinu liż-żgħażagħ, jinħasdu meta jaraw id-differenza fil-mentalità tagħhom u dik taż-żgħażagħ. Oħrajn jissuspettaw li kemm fil-familja, kif ukoll fl-iskejjel, dawn iż-żgħażagħ ma rnexxilhomx jieħdu trobbija Nisranija adegwata. Għalhekk kemm il-ġenituri, kif ukoll l-edukaturi l-oħra, u b’mod speċjali l-operaturi tal-pastorali, jixtiequ jagħtu liż-żgħażagħ xi ħaġa li tagħmel tajjeb għal dak li hemm nieqes fihom. Dan ma jfissirx li huma tilfu l-fiduċja tagħhom għalkollox fiż-żgħażagħ, iżda jfisser li ma humiex sodisfatti b’dak li sar sal-lum għall-ġenerazzjoni żagħżugħa, u forsi jħossu wkoll ċertu dejn lejha. Iż-żgħażagħ jippreżentaw sfida, kemm għall-komunità Kattolika, kif ukoll għas-soċjetà moderna.211

L-Isqof jibqa’ jemmen fermament li l-movimenti tradizzjonali għandhom valur u futur.212 Imma waqt li hu fiduċjuż li l-Knisja qed tilħaq “numru sabiħ ta’ adolexxenti u żgħażagħ, li għadhom imorru għal-laqgħat tal-għaqdiet u oħrajn li niltaqgħu magħhom fiċ-Ċentru Parrokkjali”, l-Isqof ma jħalli l-ebda illużjoni tagħmih u hu konxju li dawn huma biss il-minoranza. Għalhekk, “filwaqt li ma nnaqqsu xejn mill-attenzjoni li nagħtu liż-żgħażagħ li huma qrib tagħna, jeħtieġ nesploraw x’mezzi jistgħu jinstabu biex nilħqu l-imbegħdin”.213

Wieħed kważi jħoss f’din l-eżortazzjoni ħerqana tal-Isqof Nikol Ġużeppi Cauchi l-istess spirtu ta’ kliem il-Qdusija Tiegħu l-Papa Franġisku, li jħeġġeġ kontinwament lill-Knisja biex tinqala’ minn wara l-ħitan komdi tagħha u toħroġ tfittex lin-nagħġa l-mitlufa fil-periferija, fejn illum hemm ukoll ħafna żgħażagħ tas-soċjetà tagħna.214 “Irridu nagħmlu sforz biex inqarrbu liż-żgħażagħ lejna u għandna nippruvaw noqorbu lejhom”, itenni l-Isqof.215

211 Ibid. 212 Ara Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5. 213 Ad clerum 221 (Novembru 1992), f’AEG, ES 62 (1992), 482. 214 Ara Franġisku, Udjenza ġenerali, 27 ta’ Marzu 2013, f’http://www.laikos.org/Papa_ Frangisku_Udjenza_27032013.htm [aċċessat fit-30 ta’ Jannar 2016]. 215 Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5.

143 3.09. L-emigrazzjoni interna u esterna

Ħafna saċerdoti li kienu midħla tal-Isqof Cauchi jgħidulek li spiss kien isemma’ l-fehma tiegħu dwar dik li hu kien isejħilha “emigrazzjoni interna” u “emigrazzjoni esterna” taż-żgħażagħ Għawdxin. Waqt li din tal-aħħar hi riferenza ċara għall-għadd ta’ żgħażagħ Għawdxin li fi żmienu u qablu ħallew xtutna biex isibu ħajja ekonomika aħjar barra minn Malta, tal-ewwel jużaha biex ifisser l-‘eżodu’ ta’ żgħażagħ Għawdxin ta’ kuljum jew ta’ kull ġimgħa jaqsmu lejn Malta għall-edukazzjoni terzjarja jew biex jaqilgħu l-ħobża ta’ kuljum tagħhom.

3.09.01. L-emigrazzjoni esterna

B’emigrazzjoni esterna l-Isqof kien jifhem dawk il-ġuvintur u xebbiet, u anki familji, li għal raġunijiet ekonomiċi u ta’ impjieg għażlu li jemigraw lejn pajjiżi u kontinenti oħra, prinċipalment l-Awstralja, l-Istati Uniti tal-Amerika, il-Kanada u r-Renju Unit. Dan seħħ minn wara t-Tieni Gwerra Dinjija sa nofs il-ħamsinijiet u anki fis-sittinijiet.216 Ħafna minnhom għażlu li jissetiljaw hemm bil-familji tagħhom. Anki ta’ dawn l-Isqof ħass li hu missier u ragħaj spiritwali, u ried li jħossuh qrib tagħhom. Kien jinsisti “fuq it-tħejjija xierqa li għandu jkollhom dawk li jkunu ser jemigraw”.217 L-Isqof Cauchi nnifsu żar il-komunità Għawdxija fl-Awstralja darbtejn, fl-1968 u fl-1995.218

Dwar l-emigrazzjoni taż-żgħażagħ l-Isqof kien ġa tkellem fil-Pastorali tiegħu tal-1969, fejn qal li b’formazzjoni tajba fil-valuri Nsara u mhux waħda tal-qoxra, iż-żgħażagħ li jemigraw jistgħu jżommu sod fil-konvinzjonijiet tagħhom u ma jispiċċawx qasba tixxejjer mar-riħ.219

216 R. C. Xerri, Gozitan crossings. The impact of migration and return migration on an island community (= Gozo and the Gozitans 1), Malta 2005, 99. 217 Ċirkulari 124/76, 15 ta’ Novembru 1976, f’AEG, ES 45 (1976), 228. 218 Ara M. Cauchi, Editorial. “The Bishop of Gozo and the Gozitan Diaspora”, f’The Gozo Observor 25 (Diċembru 2011), 2. 219 Ara N. Ġ. Cauchi, Iż-żgħażagħ, 5.

144 Maż-żmien din l-isfida naqset fl-importanza, minħabba li bit-titjib ekonomiku f’pajjiżna wara l-Indipendenza, naqas drastikament in-numru ta’ emigranti Maltin u Għawdxin. Fil-fatt, wara t-tieni żjara tiegħu fl-Awstralja, l-Isqof ikkummenta hekk:

Fl-imgħoddi, f’pajjiżna konna nħossuha bħala problema pastorali li għandha ċerta prijorità dik li nħejju ż-żgħażagħ tagħna li jkunu sejrin jemigraw, sabiex jibqgħu sħaħ fid-drawwiet Insara tagħhom u jkunu jistgħu bil-mod il-mod jintegraw fis-soċjetà l-ġdida li tilqagħhom fi ħdanha. Peress li naqas u kważi ġie fix-xejn l-għadd ta’ dawk li jitilqu minn pajjiżna biex imorru jgħixu f’artijiet oħra, din il-problema pastorali tat-tħejjija tal-emigranti prospettivi, illum hija aktarx superata.220

3.09.02. L-emigrazzjoni interna

Imma l-Isqof Cauchi għaqqad it-terminu emigrazzjoni mal-kelma interna biex jispjega sitwazzjoni partikulari ħafna għas-soċjetà Għawdxija, appuntu ta’ dawk iż-żgħażagħ li għal raġunijiet ta’ xogħol jew studju kienu jgħixu Malta għal ġimgħa sħiħa u jirritornaw Għawdex biss għal tmiem il-ġimgħa. Is-sitwazzjoni għadha xi ftit jew wisq l-istess illum, bid-differenza li meta laħaq l-Isqof Cauchi t-trasport bejn iż-żewġ gżejjer kien inqas komdu, u ħafna ħaddiema żgħażagħ kienu jevitaw li joqogħdu jagħmlu t-traġitt kuljum.

Bħala Għawdxi li jħoss għal ħutu u kellu tant għal qalbu l-qagħda soċjali ta’ gżiritna, l-Isqof Cauchi kien iħoss ħafna għaż-żgħażagħ li kienu jgħaddu minn tant taħbit minħabba din is-sitwazzjoni. Minn lenti purament soċjali, kien jara wkoll l-iżvantaġġi li qed toħloq din il-qagħda għas-soċjetà u l-familji Għawdxin. Kien jixtieq kieku seta’ jgħin b’kull mod possibbli, imqar finanzjarjament, lil dawn iż-żgħażagħ li b’sagrifiċċju kienu jħallu l-kumdità ta’ djarhom biex imorru joqogħdu Malta. Kien ukoll jagħti kas tal-qagħda

220 Ad parochos 258 (Diċembru 1995), f’AEG, ES 65 (1995), 455.

145 spiritwali tagħhom, li setgħet tisfa fil-periklu minħabba ċ-ċirkustanzi partikulari tagħhom.

Rigward l-emigrazzjoni interna, jiġifieri tal-Għawdxin li jmorru Malta biex jaħdmu jew biex jistudjaw, jidher li huwa fenomenu li ser ikompli jissaħħaħ anki fil-ġejjieni minkejja illi hemm faċilità ikbar fit-trasport bejn iż-żewġ gżejjer. Hemm problema pastorali kif wieħed isegwi u jżomm kuntatt maż- żgħażagħ Għawdxin illi jgħaddu minn din l-esperjenza. Ġie nnutat li huwa diffiċli jsiru laqgħat għalihom kemm f’Għawdex kif ukoll f’Malta.221

Nistgħu ngħidu li b’dan il-kliem l-Isqof kien qed jolqot il-musmar fuq rasu. L-opportunitajiet ta’ studju fuq livell terzjarju żdiedu maż-żmien, u ħafna iżjed żgħażagħ Għawdxin illum jistudjaw fl-Università minn għoxrin, tletin sena ilu.222

Fid-Diskors tal-Festa ta’ Kristu Re fl-1985, fl-okkażjoni tas-Sena Internazzjonali taż-Żgħażagħ, l-Isqof Cauchi tkellem dwar “Xi problemi taż-żgħażagħ Għawdxin”.223 Hawn wera kemm kien kapaċi jkun konkret u kemm kien konxju minn dak li għaddejjin minnu ż-żgħażagħ tagħna, “bil-problemi attwali li jsibu ma’ wiċċhom, bit-tamiet u bid-dubji li hemm f’qalbhom”, u ċerti preokkupazzjonijiet “li forsi ż-żgħażagħ l-oħra tad-dinja

221 Ibid. 222 Fl-2014 fl-Università ta’ Malta kien hemm iktar minn elf student Għawdxi jistudjaw, b’kuntrast pożittiv mat-tmien mija fl-2004; ara Parlament [ta' Malta], “Iktar minn 1,100 student Għawdxi fl-Università ta’ Malta”, f’http://www.newsbook.com.mt/ artikli/2014/3/24/iktar-minn-1-100-student-ghawdxi-fl-universita-ta'-malta.15981/ [aċċessat fit-30 ta’ Jannar 2016]; u “Il-formazzjoni Nisranija taż-żgħażagħ. Rapport imħejji mill-Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ” [It-tieni parti], f’ĦG 856 (Frar 2004), 16. Skont stħarriġ li sar f’Marzu 2009, 86.6% tal-istudenti Għawdxin fl-Università ta’ Malta jippreferu jgħixu Malta fiż-żmien li jgħaddu jistudjaw hemm; ara J.Attard – A. Briffa, “GUG – Gozitans’ Voice at University”, f’The Gozo Observor 24 (Ġunju 2011), 21. 223 Fi stħarriġ ieħor li sar fl-2014, instab li 18.8% taż-żgħażagħ li għandhom bejn 25 u 30 sena ma jgħixux f’Għawdex, waqt li 50.5% tal-istess età jivvjaġġaw lejn Malta tal-inqas darba f’ġimgħa; ara R.M. Azzopardi, Life of a Gozitan student in Malta, f’http://www. surveygizmo.com/s3/1559563/1a43f2827247 [aċċessat fit-30 ta’ Marzu 2014]. “Xi problemi taż-żgħażagħ Għawdxin”, Taħdita, 24 ta’ Novembru 1985, f’[Cauchi], Il- kelma tar-Ragħaj, V, Malta 1989, 110-113.

146 m’għandhomx”. Mhux biss semma l-isfida tat-tħejjija għall-ħajja, speċjalment dik tax-xogħol, imma semma speċifikament s-sitwazzjoni “li tħassbek” tal- “mijiet ta’ żgħażagħ Għawdxin li ta’ kull ġimgħa u forsi iktar ta’ spiss, iħallu darhom biex imorru Malta”.

L-Isqof iżid jelenka lista ta’ problemi li ġġib magħha din l-emigrazzjoni interna, u li “mhux lakemm wieħed jifhimhom sewwa u waħda waħda … jekk ma jkunx jgħix magħhom il-ħajja tagħhom ta’ kuljum u jaqsam it-tbatijiet li jġarrbu huma”. Isemmi l-iskumdità tat-trasport bejn Malta u Għawdex speċjalment fix-xitwa; l-alloġġjar f’Malta; it-tqassim tal-ħin liberu; l-isfidi finanzjarji; il-ħela ta’ ħin fil-vjaġġi u allura inqas żmien għall-istudju; u fuq kollox, “lilna jinteressana t-twegħir morali li jsibu ruħhom fih xi wħud”. Dan barra li dan jikkundizzjona wkoll il-familji Għawdxin li jaraw lil uliedhom jitilqu lejn Malta u jridu jsostnuhom finanzjarjament u moralment.

Fil-kliem tal-Isqof tidher is-“sollecitudo” tar-Ragħaj għall-merħla, anki fl- isfidi soċjali u umani li trid tħabbat wiċċha magħhom. Kliemu għadu jidwi anki fi żmienna, tletin sena wara, meta jinsab fl-aqwa tiegħu d-dibattitu dwar ħolqa permanenti bejn iż-żewġ gżejjer.

3.09.03. Attenzjoni għall-istudenti universitarji

Il-problema tal-universitarji Għawdxin f’Malta kienet fuq moħħ l-Isqof Cauchi sa mill-bidu. Kien jidħol f’kuntatt mal-Ġiżwiti li kienu jsegwuhom mill-qrib, peress li għandhom id-dar tagħhom qrib l-Università u jaqdu l-ħtiġijiet spiritwali tal-istudenti universitarji permezz tal-kappella tagħhom.

Fis-snin sebgħin, lill-Isqof Cauchi nsibuh jikkorrispondi ma’ Patri Mario Jaccarini SJ (1928-2011),224 responsabbli miċ-Chaplaincy tal-Università ta’ Malta, u waqt li jirringrazzjah tal-lista tal-istudenti universitarji Għawdxin

224 Ara V. Jaccarini, “A good soul goes home”, f’http://www.jrsmalta.org/content. aspx?id=255484#.VqzbufkrLDd [aċċessat fit-30 ta’ Jannar 2016].

147 li kien bagħatlu, jaqsam miegħu l-intenzjoni “li ninkariga saċerdot biex isegwihom ftit meta jiġu Għawdex fil-vaganzi u forsi joħloq xi inizjattiva għalihom”. Imma qallu wkoll li “inti tista’ ssegwihom iktar mill-qrib għax naħseb li tiltaqa’ magħhom iktar ta’ spiss, għalhekk l-għajnuna tiegħek hija apprezzata ħafna u nibqagħlek grat għall-ġid kollu li tagħmel magħhom”.225

Min jaf f’kemm ittri oħra bħal din l-Isqof Cauchi kien juri mill-qrib l-interess tiegħu fil-ġid spiritwali taż-żgħażagħ Għawdxin residenti Malta! Il-karità pastorali tiegħu ma kellhiex limiti! L-Isqof kien jgħaddi suġġerimenti, u xtaq li dawn iż-żgħażagħ, sakemm kien possibbli, jinvolvu wkoll ruħhom f’xi forma ta’ appostolat.

F’Jannar 1980 inkariga lil Dun Anton Borg biex “flimkien maż-żgħażagħ, jorganizza attivitajiet soċjali u reliġjużi għall-istess żgħażagħ li qed jaħdmu jew jistudjaw f’Malta”.226 Biex wieħed jieħu idea, f’dak iż-żmien skont stħarriġ tal-Gvern, in-numru ta’ impjegati Għawdxin jaħdmu f’dipartimenti tal-Gvern f’Malta kien ta’ 196, u fis-settur privat ta’ 174.227

L-Isqof wera wkoll ix-xewqa li jsiru laqgħat apposta għaż-żgħażagħ Għawdxin f’Malta, ħaġa li fis-snin ta’ wara seħħet grazzi għall-Kummissjoni Djoċesana Żgħażagħ, li organizzat ukoll l-Eżerċizzi tar-Randan għaż- żgħażagħ Għawdxin f’Malta.

3.09.04. Residenzi għaż-żgħażagħ Għawdxin f’Malta

L-interess tal-Isqof Cauchi fl-“emigranti Għawdxin f’Malta” ma kienx wieħed spiritwali biss, imma wkoll soċjali. “Kien iħoss mal-ħaddiema u l-istudenti Għawdxin li kienu jaħdmu jew jistudjaw Malta, sa wasal biex fetaħ

225 Ittra lil Patri Mario Jaccarini SJ, 28 ta’ Mejju 1973, f’AEG, ES 41 (1973), 116. Ara wkoll Ittra ta’ Patri Mario Jaccarini SJ lil Dun Manwel [Curmi], 22 ta’ Ottubru 1973, f’AEG, ES 41 (1973), 258. 226 “Ħaddiema u studenti Għawdxin f’Malta”, f’ĦG 134(718) (Ġunju-Lulju 1980), 12. 227 Ara ibid.

148 hostel għalihom f’Malta, ħalli jnaqqsilhom l-ispejjeż”.228 Hu ried jagħtihom l-appoġġ kollu meħtieġ, u kien jaf li waħda mill-akbar problemi li kienu jħabbtu wiċċhom magħha kienet is-sejbien ta’ residenza bi prezz li setgħu jifilħu għalih. Għalhekk, dan l-appoġġ tiegħu, dirett jew indirett, għall-ftuħ ta’ iktar minn hostel wieħed kien profetiku, għax proposta bħal din qed terġa’ ssir illum mill-Grupp tal-Universitarji Għawdxin.229

Sibna għadd ta’ korrispondenzi bejn Cauchi u l-awtoritajiet tal-Gvern Malti, fil-perjodu bejn l-1968 u l-1973, jinsisti biex jinstabu postijiet addattati.230 Dan kien żmien meta Cauchi kien għadu Amministratur Appostoliku. Għall-bidu sab l-għajnuna tal-Moviment ta’ Kana, kif ukoll tal-Moviment Azzjoni Soċjali, li hu stess kien attiv fih snin qabel. L-Isqof kellu f’moħħu postijiet separati għall-ġuvintur u x-xebbiet.

L-ittra li ġejja tirrifletti perfettament is-sentimenti tal-Isqof Cauchi f’dan ir-rigward:

Onorevoli Ministru,

Nistħajjel li inti taf tajjeb bix-xewqa tiegħi u ta’ ħafna Għawdxin oħra li f’Malta jkun hemm hostel diċenti għal dawk li minn din il-gżira jiġu hemm biex jistudjaw jew jaħdmu.

228 T. Camilleri, “L-esperjenza tiegħi qrib l-Isqof Nikol Ġ. Cauchi meta kont segretarju tiegħu …”, f’ĦG 925 (Frar 2011), 29. Ara wkoll Osservatur, “Mill-ħajja Għawdxija…”, f’ĦG 51 (604) (Diċembru 1968), 2. 229 Ara “GUG proposes Malta hostel for Gozitan university students, reintroduction of Notte Gozitana”, f’http://www.independent.com.mt/articles/2015-09-07/local-news/ GUG-proposes-Malta-hostel-for-Gozitan-university-students-reintroduction-of- Notte-Gozitana-6736141716 [aċċessat fit-30 ta’ Jannar 2016]. 230 Ara Land Office (Malta), Ack. No 5195, 28 ta’ Settembru 1970, f’AEG, ES 38 (1970), 89; Letter to Mr A. Wirth, Administrative Secretary, Office of the Prime Minister, 4 ta’ Mejju 1971, f’AEG, ES 40 (1972), 245ss, fejn naqraw li “the Government’s project of setting up a Hostel for female Gozitans in Malta, has met his wholehearted approval … His Lordship was assured by Rev. Fortunato Mizzi, that the Social Action Movement would be glad to look after that section of the premises where messing and recreational facilities are provided”; u bosta korrispondenzi oħrajn f’AEG, ES 38-45 (1970-1976).

149 Din l-idea kellha l-appoġġ ta’ xi movimenti jew gruppi bħalma huma l-Kummissjoni Emigranti, il-Moviment Azzjoni Soċjali, u l-Moviment ta’ Kana li kien ħatar anki kumitat biex iwettaq dan il-proġett.

Fl-ittra tal-Administrative Secretary tal-21 ta’ April 1971 (OPM 446/66) kont ġejt informat li l-Gvern kellu intenzjoni li l-bini magħruf bħala “Garrison Sergeants Mess” fil-Furjana, jiġi adibit bħalahostel għax-xebbiet Għawdxin li jaħdmu Malta.

Milli jidher hemm xi diffikultajiet rigward dan il-lokal, imma għandi tama qawwija li inti jirnexxilek issib xi post ieħor addattat ħalli jintlaħaq il-għan ta’ hostel għall-Għawdxin sabiex hekk tiġi solvuta l-problema ta’ għadd konsiderevoli ta’ żgħażagħ tagħna li huma impjegati ’l bogħod minn darhom.231

F’korrispondenza oħra aktar tard naqraw li l-Isqof kien xeħet għajnejh ukoll fuq dar il-Furjana li qabel kienet tas-Salvation Army u li kienet tinsab vojta.232

Minkejja l-intoppi li sab u r-reżistenza għall-proġett anki mill-Kurja, l-Isqof ħadem id f’id anki mal-Unjin Ħaddiema u Studenti Għawdxin Magħquda biex sa fl-aħħar lejn tmiem is-sebgħinijiet, bl-għajnuna finanzjarja tal-Kurja ta’ Għawdex li daħlet garanti b’self mhux żgħir, inxtara post fil-Belt Valletta għall-ġuvintur, u xi snin wara ieħor f’Birkirkara, waqt li għax-xebbiet saru arranġamenti ma’ xi kunventi tas-sorijiet. Il-hostels baqgħu jipprovdu sodda u saqaf u jagħtu servizz lil għexieren ta’ żgħażagħ Għawdxin f’Malta għal bosta snin.233 Fl-1973 l-Agostinjani wkoll fetħu hostel f’Ħal Tarxien bi preferenza liż-żgħażagħ Għawdxin li kienu jistudjaw jew jaħdmu Malta.234

231 Ittra lill-Onorevoli Dr Anton Buttigieg, Ministru tal-Ġustizzja, Affarijiet Parlamentari u Djar, 11 ta’ April 1972, f’AEG, ES 41 (1973), 245b. 232 Ara Ittra lill-Onorevoli Dr Anton Buttigieg, Ministru tal-Ġustizzja, Affarijiet Parlamentari u Djar, 14 ta’ Diċembru 1972, f’AEG, ES 41 (1973), 245a. 233 Tagħrif mogħti lill-awtur minn Charles Spiteri [fit-28 ta’ Jannar 2016]. 234 Ara D. Portelli, “Hostel għall-Għawdxin”, f’ĦG 93(646) (Marzu 1973), 6-7.

150 Dwar il-“Ħaddiema u Studenti Għawdxin li jaħdmu Malta” sar ukoll Rally djoċesan fit-22 ta’ Diċembru 1985.235

Fejn tidħol il-kwistjoni tal-Għawdxin f’Malta, jidher ċar li l-Isqof Cauchi kien difensur kbir tagħhom.236 Dan kollu joħroġ mill-qalb pastorali u soċjali ta’ missier b’widnejh miftuħa għall-karba tal-familji Għawdxin, u kemm seta’ pprova jtaffi t-tbatija ta’ dawk li riedu jivvjaġġaw għal sigħat sħaħ minħabba l-istudju u l-għajxien tagħhom.

3.10. Il-mudelli qaddisa taż-żgħażagħ

L-Isqof Nikol Ġ. Cauchi kien isqof Marjan. Raħal twelidu, l-Għarb, iġib it-titular tal-Viżitazzjoni ta’ Marija lil Eliżabetta, u nistgħu ngħidu li trabba għall-kenn tal-Madonna Ta’ Pinu, li lejha kellu devozzjoni eżemplari.

L-ewwel ċirkulari li qatt kiteb bħala Isqof kienet dik tal-1 ta’ Marzu 1967, u hi att ta’ qima lil Marija fix-xahar ta’ Mejju, fejn iqiegħed taħt il-ħarsien tagħha t-tħassib tiegħu għal ċerta mentalità antikwata u perikoluża [li] hemm bżonn li tiġi mwarrba, għaliex qiegħda tiddistrana u minħabba fiha m’aħniex nifhmu biżżejjed ċerti ħtiġijiet ta’ żminijietna, bħalma huma l-kura taż-żgħażagħ tagħna, il-qdusija tal-ħajja familjari, il-ġustizzja u l-paċi fis-soċjetà.237

Lilha, ix-Xebba Bint Iżrael, u lill-qaddisin jipproponi bħala mudelli ta’ ħajja tajba għaż-żgħażagħ ta’ kull żmien.

3.10.01. Il-Verġni Marija

Fl-ewwel ċentinarju tas-Sejħa tal-Madonna Ta’ Pinu fl-1983, kienu saru diversi ċelebrazzjonijiet għaż-żgħażagħ fid-Djoċesi ta’ Għawdex. L-Isqof

235 Ara AEG, Minuti KDAL (1970- ), mhux innumerati. 236 Ara wkoll Ittra lill-Onorevoli Michael Falzon, Ministru tal-Edukazzjoni u Riżorsi Umani, 24 ta’ Mejju 1995, f’AEG, ES 65 (1995), 205. 237 Ċirkulari 2/67, 1 ta’ Marzu 1967, f’AEG, ES 35 (1967), 31a.

151 insista li min jieħu sehem fihom kellu jirrifletti iktar fil-fond dwar xi tfisser għaż-żgħażagħ id-devozzjoni tagħhom lejn Marija u x’għandhom jagħmlu biex tkun devozzjoni ġenwina.

Mill-eżempju ta’ Sidtna Marija, iż-żgħażagħ Insara għandhom jitgħallmu kif isiru dixxipli ta’ Kristu u xhieda tiegħu quddiem il-bnedmin, għax f’dan qiegħed il-qofol tad-devozzjoni Marjana mwettqa kif imiss. Skont l-Isqof Cauchi, frott tad-devozzjoni Marjana fil-ħajja taż-żgħażagħ huwa “l-ottimiżmu Nisrani, li bih huma jaffrontaw il-problemi tagħhom, jittamaw dejjem fl-għajnuna ta’ Alla, jiddeċiedu li jgħixu ta’ Nsara u jħabirku għall-ġid tal-proxxmu tagħhom anki f’ħidmiet ta’ appostolat”. 238

Il-qima lejn il-Verġni Mbierka hija parti integrali mill-esperjenza Nisranija taż-żgħażagħ, u “hija meħtieġa għall-formazzjoni reliġjuża tagħhom u tħejjihom biex isolvu iktar bil-ħeffa l-problemi morali li jiltaqgħu magħhom fiż-żgħożija”.239 Imnebbaħ mill-fidi ta’ Marija, fit-tagħlim ta’ Kristu u tal- Knisja ż-żagħżugħ jista’ jsib tweġiba għad-diffikultajiet kif ukoll gwida fid- deċiżjonijiet u fl-għażliet tiegħu.

Iż-żgħażagħ tal-lum isibu ruħhom wiċċ imb wiċċ ma’ bosta tentazzjonijiet, bħalma huma dawk tal-egoiżmu, il-pjaċir, it-tbaħrid bla rażan. Mhumiex neqsin lanqas mill-problemi tal-ħajja, li ma jridux wisq biex jaqtgħulhom qalbhom, iwassluhom f’tarf l-irdum tad-disprament, jew anki jħajruhom jagħżlu l-vjolenza bħala t-triq għas-soluzzjoni. Imma ż-żagħżugħ m’għandu qatt iċedi għal dawn it-tentazzjonijiet, anzi, bid-dawl tal-fidi u l-għarfien tad-dinjità tiegħu, għandu jagħraf id-don prezzjuż li għamillu Alla meta tah il-libertà, il-fraternità u s-solidarjetà. Hekk qalbu tinfetaħ għall-ħtiġijiet tal- oħrajn u ma jingħalaqx fl-egoiżmu tiegħu nnifsu.240

Marija, il-qaddejja ta’ Alla li bl-“iva” tagħha sar bniedem għas-salvazzjoni tagħna, tnebbaħ ukoll liż-żgħażagħ ta’ żmienna biex ifittxu bis-serjetà x’inhi

238 Ċirkulari 209/83, “Il-Madonna u ż-żgħażagħ”, 4 ta’ Settembru 1983, f’AEG, ES 52 (1983), 151. 239 Ibid. 240 Ara ibid.

152 s-sejħa tagħhom u jgħaqqdu r-rieda tagħhom ma’ dik ta’ Alla, li żgur iridhom ikunu hienja fl-għażliet li jagħmlu.

Bit-talb u bir-riflessjoni, iż-żagħżugħ Nisrani, wara li jkun għaraf b’rikonoxxenza l-ġid kollu tar-ruħ u tal-ġisem li bih żejnu l-Ħallieq, jintebaħ ukoll b’dik il-missjoni partikulari li skont il-pjan tal-Providenza, huwa għandu jwettaq fil-ħajja tiegħu; jiġifieri jiskopri l-vokazzjoni tiegħu u kollu tama fil- Mulej, jimxi ’l quddiem bla heda, fit-triq tas-sejħa tiegħu, xewqan dejjem li jħobb u jaqdi ’l Alla. Hekk kull għażla, kull deċiżjoni tiegħu tinbidel f’att ta’ fidi u f’att ta’ qima lejn ir-Rieda ta’ Alla.241

It-talba tar-Rużarju, li hija talba ta’ kontemplazzjoni, dimensjoni tal-ħajja Nisranija li jixirqilha iktar l-apprezzament ta’ kull min jemmen, hi l-proposta tal-Isqof anki liż-żgħażagħ:

Il-meditazzjoni tal-misteri tar-Rużarju u kull forma ta’ meditazzjoni Nisranija ġġibna f’kuntatt ma’ Alla u mal-kelma tiegħu, tkebbes qalbna b’ħeġġa qaddisa, tnissel fina l-biża’ ta’ Alla u l-istmerrija għad-dnubiet, tħejjina għall-kontemplazzjoni eterna, li fiha jedhew il-qaddisin fis-Sema.242

Fis-Sena taż-Żgħażagħ fl-1985, l-Isqof għamel sejħa partikulari liż-żgħażagħ biex iħajjarhom “ħalli jdaħħlu fil-ħajja tagħhom din id-drawwa qaddisa”, għax “ħadd fost iż-żgħażagħ ma jista’ jistqarr li huwa tabilħaqq Nisrani, jekk tkun nieqsa fih il-qima lejn l-Imqaddsa Verġni Marija”, u r-Rużarju hu “mezz qawwi sabiex wieħed jikber u jissaħħaħ f’din l-qima”.243

241 Ibid. 242 Ċirkulari 395/2000, “Ix-xahar ta’ Ottubru u t-talba tar-Rużarju”, 15 ta’ Settembru 2000, f’AKDG 216 (Novembru 2000), 5-6. 243 Ċirkulari 233/85, “Ir-Rużarju u ż-żgħażagħ”, 25 ta’ Settembru 1985, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, V, Malta 1989, 66.

153 3.10.02. L-eżempju tal-qaddisin

Mhux biss Marija, imma anki l-qaddisin ta’ kull żmien huma ppreżentati mill-Isqof Cauchi bħala mudelli ta’ qdusija fil-ħajja spiritwali taż-żgħażagħ kif ukoll xempji ta’ ħaddiema bieżla fil-qasam tal-pastorali maż-żgħażagħ.

Fuq quddiem, il-martri ta’ kull żmien huma ppreżentati bħala mudelli għaż-żgħażagħ, ibda biex, għax fihom tidher iż-żgħożija spiritwali tal-Knisja li qatt ma tixjieħ u tibqa’ dejjem tappella għal kull ġenerazzjoni u f’kull żmien. Imma fil-martri tidher ukoll it-tweġiba għas-sejħa ta’ Kristu, il-fedeltà sħiħa tagħhom lejh, il-kuraġġ u l-imħabba bla kalkoli, u l-libertà minn kull jasar tal-ġibdiet tal-ġisem u tad-dinja.

L-Isqof jixtieq li ż-żgħażagħ ikunu jixbhu lill-martri, u bi kliem suġġestiv jipproponilhom wieħed mill-martri kbar tar-raba’ seklu bħala mudell partikulari ta’ virtù. L-eżortazzjoni mqanqla li naqraw fl-Ittra Pastorali tas- sbatax-il ċentinarju mit-twelid ta’ San Ġorġ tikxef il-ħila ta’ Cauchi li jinqeda b’rikorrenza storika u festiva biex iwassal messaġġ li jibqa’ dejjem attwali għaż-żgħażagħ, għax hu l-messaġġ tal-Vanġelu u ta’ Kristu:

Is-sejħa li nixtieq nagħmlilkom f’dan iċ-ċentinarju hija li tagħmlu ħilitkom biex issiru tixbhu lil San Ġorġ fil-qdusija partikulari tiegħu. Fih li kien martri żagħżugħ, tidher iż-żgħożija spiritwali tal-Knisja, li tinħass meta xi wħud mill-membri tagħha jgħixu skont it-tagħlim tal-Vanġelu li jgħodd għal kull żmien. Bħalu għandna nħarsu t-twissija tal-Appostlu Missierna San Pawl: “Intom, ħuti, imsejħin għal-libertà; biss qisu li din il-libertà ma tinqdewx biha għall-ġisem… imxu mar-ruħ u taqtgħux ix-xewqat tal-ġisem” (Gal 5:13-16). Il-libertà ta’ wlied Alla ma tistax tinkiseb mingħajr taqbida ta’ kuljum sabiex wieħed jeħles mill-jasar tal-ġibdiet tal-ġisem u mill-kundizzjonamenti tal- ambjent pagan, għaliex b’hekk biss ikun jista’ jsib l-identità Nisranija tiegħu u ma jkunx imxekkel li jagħmel it-tajjeb kif tiddettalu l-kuxjenza tiegħu mdawla mill-fidi.244

244 Ittra pastorali 221/84, f’AEG, ES 54 (1984), 140.

154 F’kitbiet oħra mill-Maġisteru tal-Isqof Cauchi nsibu qaddisin oħra msemmija bħala mudelli għaż-żgħażagħ u dawk li jaħdmu magħhom, fosthom Sant’Injazju ta’ Loyola,245 u naturalment San Ġwann Bosco, il-qaddis taż- żgħażagħ. Nistgħu ngħidu li l-Isqof Cauchi kellu l-istess xewqa bħal Don Bosco li jsalva l-erwieħ, u bħal dik ta’ Kristu, kienet tħaddan lil kulħadd.

Fuq kollox xtaq jiġbed lejh l-erwieħ tat-tfal u ż-żgħażagħ biex iwassalhom għand Kristu. Kien imur ifittixhom mhux biss fil-pjazez u fit-toroq, iżda saħanistra fil-ħabsijiet. Bil-metodu preventiv li fuqu kien imexxi l-opra edukattiva tiegħu, Don Bosco rnexxielu jaħtaf ħafna żgħażagħ mill-perikli tal-għażż u tal-vizzji u jagħmel minnhom ċittadini onesti u Nsara eżemplari.246

L-Isqof Cauchi kien impressjonat bl-appostolat mal-adolexxenti u ż-żgħażagħ skont l-ispirtu ta’ San Ġwann Bosco. Il-ħidma tal-Oratorji Sależjani, b’postijiet tal-logħob u tar-rikreazzjoni bħalma huma l-grawnds tal-futbol, u anki b’attivitajiet ta’ villeġġjatura għas-sajf u djar għall-kura tad-drogati, żgur li kienet ta’ ispirazzjoni għall-Isqof fil-ħidma tiegħu u fil- pjanifikazzjoni pastorali għaż-żgħażagħ.247 Fil-fatt hu jfaħħar il-ħidma ta’ Dun Pawl Micallef (1897-1956), saċerdot mill-Belt Victoria li baqa’ magħruf bħala d-“Don Bosco ta’ Għawdex”, għax stinka biex infetaħ l-ewwel oratorju fil-gżira. L-eżempju tiegħu jsejjaħlu xhieda bil-fatti ta’ kemm il-Knisja tinteressa ruħha sinċerament fl-edukazzjoni integrali tat-tfal u taż-żgħażagħ. L-Oratorju Don Bosco joffrilhom mhux biss tagħlim reliġjuż u formazzjoni spiritwali, iżda wkoll rikreazzjoni onesta li ssaħħaħ il-karattru tagħhom.248

U fl-aħħar iżda mhux l-inqas, ma jistax ikun li l-Isqof Cauchi ma jħossux imnebbaħ fl-edukazzjoni reliġjuża mill-qaddis Malti Dun Ġorġ Preca (1880-

245 Ara Ċirkulari 299/91, “F’għeluq il-ħames ċentinarju mit-twelid ta’ Sant’Injazju ta’ Loyola”, 15 ta’ Mejju 1991, f’AEG, ES 61 (1991), 217. 246 Ċirkulari 259/87, “Ċentinarju ta’ San Ġwann Bosco”, 27 ta’ Diċembru 1987, f’AEG, ES 57 (1987), 164. Ara wkoll Ittra pastorali 217/84, f’[CAUCHI], Il-kelma tar-Ragħaj, IV, Malta 1985, 35-40. 247 Ara Ad clerum 373 (Lulju 2005), f’AEG, ES 75 (2005), 226-227. 248 Ċirkulari 216/84, “Il-Ġublew tad-deheb tal-Oratorju”, 27 ta’ Marzu 1984, f’[CAUCHI], Il-kelma tar-Ragħaj, V, Malta 1989, 51.

155 1962), fundatur tas-Soċjetà tad-Duttrina Nisranja (Museum). F’Ittra Pastorali fl-okkażjoni tal-ewwel ċentinarju mit-twelid tiegħu, hu jikteb li l-eżempju ta’ Dun Ġorġ għandu jħajjarna sabiex ninteressaw ruħna mill-edukazzjoni reliġjuża tat-tfal u ż-żgħażagħ tagħna u nipprovaw nagħtu s-sehem tagħna f’din il-ħidma pastorali li f’kull żmien, kienet u tibqa’ dejjem, parti importanti mill-missjoni li għandha l-Knisja ta’ Kristu. … Nagħmlu ħaġa siewja ħafna għall-ġid tat-tfal u taż-żgħażagħ jekk … imqanqlin mill-eżempju ta’ dan is- saċerdot, edukatur tal-erwieħ, nieħdu aktar bis-serjetà l-edukazzjoni reliġjuża tal-ġenerazzjonijiet żagħżugħa.249

3.11. Iż-żgħażagħ fil-qalba tal-Maġisteru Cauchjan

Iż-żgħażagħ u l-futur tagħhom baqgħu fil-qalba tal-Isqof Cauchi sal-aħħar tal-ministeru tiegħu, u anki jekk il-pastorali maż-żgħażagħ mhix ward u żahar kif wieħed jixtieqha, qatt ma tilef it-tama.250 L-isfidi u l-ġejjieni taż-żgħażagħ kienu fuq moħħu fil-bidu ta’ millennju ġdid, meta kien qed iqarreb sew lejn ir-riżenja tiegħu.

3.11.01. Knisja bi tweġibiet għaż-żgħażagħ fil-bidu tat-tielet millennju

Id-diskors tal-festa ta’ Kristu Re fl-2002 iddedikah liż-“Żgħażagħ fil-Knisja u fis-soċjetà”, fejn osserva li huma kienu għaddejjin minn dik li xi wħud isejħulha “rivoluzzjoni siekta”. “Imma l-Knisja tibqa’ siekta hija wkoll?”, staqsa.

Tista’ hija tikkuntenta ruħha biss bil-preżent, u ma titfax ukoll ħarsitha lejn il-ġejjieni u tinnota mhux biss dak li huwa tajjeb, pożittiv u jimliena bit-tama, imma wkoll dak li jbeżża’? U meta ngħidu ġejjieni ta’ pajjiżna u tal-umanità,

249 Ittra pastorali 163/80, “L-edukazzjoni reliġjuża”, 2 ta’ Frar 1980, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, III, Malta 1981, 80. 250 Ara Mallia, “Priests must have better grasp of youngsters’ needs”, f’The Times [of Malta] 7698 (8 ta’ Awwissu 2003), 4-5.

156 x’għandna nifhmu fuq kollox, jekk mhux il-ġenerazzjoni żagħżugħa? Xi jridu u x’għandhom bżonn iż-żgħażagħ tagħna biex anki meta jsiru rġiel u nisa jgħixu fil-prosperità u l-paċi tal-qalb? Liema wirt ser inħallulhom aħna u li huma għandhom dritt naturali għalih…?251

Mistoqsijiet li jagħmel b’sens kbir ta’ responsabbiltà quddiem il-potenzjal kbir li jara fiż-żgħażagħ għall-ġid tas-soċjetà u l-enerġija li jistgħu jinvestu għall-progress tal-pajjiż.

F’dak id-diskors l-Isqof jirrikonoxxi s-sens ta’ indipendenza li jeżisti fiż- żgħażagħ, il-pretensjonijiet ġustifikati tagħhom għall-jedd tal-libertà li imma għandhom jiġu edukati biex ma jiddeġenerawx f’libertinaġġ u permessività; edukazzjoni li tiġi sew mid-djar, mill-iskejjel, miċ-ċentri taż-żgħażagħ u fil- postijiet fejn jiltaqgħu.

L-Isqof jagħżel bejn żgħażagħ li jfittxu l-“kultura tal-mewt” u oħrajn li jfittxu l-“kultura tal-ħajja”, u f’dan il-kuntest isemmi sfidi u problemi taż-żgħażagħ li min jaf kemm drabi tkellem dwarhom fl-episkopat tiegħu: is-sewqan irresponsabbli kawża ta’ bosta inċidenti, id-drogi u sustanzi li jġibu l-mewt, l-abort u l-ewtanasja li huma nuqqasijiet gravi kontra l-ħajja u s-sagralità tagħha. L-Isqof isemmi wkoll l-egoiżmu ta’ ċerti żgħażagħ, meta min-naħa l-oħra l-formazzjoni Nisranija tista’ toħroġ minnhom is-sens ta’ altruwiżmu li ġa jeżisti fihom. L-edukazzjoni għar-rispett lejn il-ħajja hi s-soluzzjoni għal ħafna minn dawn il-problemi.

Fuq kollox l-Isqof jinnota kif “xi żgħażagħ donnhom tilfu l-vitalità tal-fidi” u “il-kwalità tar-reliġjon tagħhom hija waħda dilwita”.

Huma joħolmu b’elf ħaġa li għandha x’taqsam mal-ħajja ta’ din id-dinja, impjieg tajjeb, żwieġ hieni, dar sabiħa, u l-kumditajiet kollha. Iżda Kristu qalilna biex infittxu l-ewwel is-saltna tas-Sema … Meta żagħżugħ Nisrani jimxi fuq dan il-binarju, jiġifieri jkun aktar ispirat minn fiduċja f’Alla u xewqan

251 “Iż-żgħażagħ fil-Knisja u fis-soċjetà”, f’[Cauchi], Il-kelma tar-Ragħaj, VIII, Malta 2006, 115.

157 li jwettaq ir-rieda tiegħu, għandu mbagħad jikkonvinċi ruħu li huwa jkollu suċċess fil-ħajja u fir-relazzjonijiet tiegħu mal-oħrajn. Fuq kollox huwa jkollu s-suċċess li jissejjaħ u jkun tabilħaq “Iben Alla”.252

Sewwa meta qalb iż-żgħażagħ hi mfawra bl-hena, u sewwa meta tkun maqsuma bid-diqa, Alla għandu f’kull każ il-messaġġ tiegħu xi jwasslilhom, u huma fid-dawl tal-fidi jridu jsibu mod kif jinterpretawh b’umiltà u ottimiżmu.

Donnu dan il-kliem ta’ tħeġġiġ patern liż-żgħażagħ mhux ħlief mera tal-qalb żagħżugħa li fl-Isqof Cauchi ma mietet qatt. L-attenzjoni tiegħu sal-aħħar għal dawn il-bżonnijiet taż-żgħażagħ jixhed għaliha d-Diskors tal-Awguri tas-sena l-ġdida li għamel fl-2005, fejn fost id-dsatax-il punt li semma, jagħmel din ir-rimarka:

Il-problemi taż-żgħażagħ qegħdin jinħassu dejjem iżjed u għalhekk ma jistax jonqos li jkunu fiċ-ċentru tal-attenzjoni tagħna. Kull saċerdot għandu jħoss ir-responsabbiltà tal-ħidmiet pastorali favur iż-żgħażagħ. Mhux ta’ min jittraskura ċ-ċentri parrokkjali fejn iż-żgħażagħ jistgħu jiltaqgħu u fejn tista’ tingħatalhom formazzjoni Nisranija.253

Lill-Isqof Cauchi llum nistħajluh bi kliem l-Appostlu Ġwanni fuq fommu huwa u jistqarr: “Ktibt lilkom, żgħażagħ, għax intom qawwija u l-kelma ta’ Alla qiegħda tgħammar fikom u intom għelibtu l-ħażen” (1 Ġw 2:7-10,14).

Konklużjoni

Il-firxa estensiva ta’ kitbiet li esplora dan il-kapitlu, li żgur mhix eżawrjenti għalkollox, hi bħal mera ta’ isqof li għalih iż-żgħażagħ ma kinux xi tema sekondarja mixħuta f’xi tarf imwarrab tal-viżjoni pastorali tiegħu. Huma jidhru fil-parti l-kbira tal-kitbiet tiegħu, kemm-il darba huma s-suġġett ittrattat, u jiffurmaw l-għożża tiegħu. Iż-żgħożija spiritwali tal-Knisja lokali,

252 Ibid., 118-119. 253 Cauchi, “Laqgħa ta’ l-awguri 2005 lis-saċerdoti”, 17, f’AKDG 255 (Frar 2005), 11.

158 li hu tant ħabrek għaliha bit-twettiq tad-dispożizzjonijiet Konċiljari, kienet tiddipendi ħafna miż-żgħażagħ. Għalhekk, imqar jekk kultant beżgħan u meqjus fil-passi tiegħu, spiss imħasseb minħabba fil-problemi morali li jħabbtuhom, ra fihom, bħall-Padri tal-Konċilju, il-futur tal-Knisja, u mimli fiduċja fl-enerġija tagħhom, xtaqhom ikunu sinjal ta’ tiġdid għall-Knisja ta’ Kristu f’Għawdex.

159 160 Mario Mercieca*

KAŻ MORALI: L-EDUKAZZJONI SESSWALI

Il-Każ Morali

Bernardette, għalliema tal-PSCD li tgħallem fi skola tal-Istat, għandha diffikultà biex mal-istudenti tagħha tgħaddi kontenut dwar l-edukazzjoni sesswali, għaliex f’din is-sessjoni hemm informazzjoni ta’ kif għandhom jintużaw il-kontraċettivi, fost l-oħrajn kif jintlibes il-condom. Hija tħoss li l-istudenti tal-Form 4 m’għandhomx ikunu esposti għal din l-informazzjoni. Bernardette tmur għand il-Kappillan tagħha u tistaqsih kif għandha ġġib ruħha bħala għalliema u jekk dan it-tagħlim jaqbilx ma’ dak li tgħallem il- Knisja. Kif ser iweġibha l-Kappillan?

Daħla

Is-sesswalità hija parti essenzjali mill-ħajja tal-bniedem u jeħtieġ li tkun integrata sewwa biex b’hekk l-imħabba vera tidher b’mod aktar qawwi. Illum il-ġurnata s-sesswalità qed tkun żvalutata ħafna, tant li kollox sar xejn mhu xejn. Meta jiġri dan, il-bniedem ma jkunx qed jintebaħ li jkun qed jiżvaluta lil ġismu stess. Ikun jiżvaluta lil ġismu għax il-bniedem huwa sesswat, allura hija l-istess sesswalità li qed tidentifika lill-persuna nfisha.1

* Mario Mercieca is Seminarian for the Diocese of Gozo, currently reading for S.Th.B. in Sacred Theology at the Sacred Heart Major Seminary in Victoria, Gozo. 1 Ara R. Caru - L. Santoro, Body 4 love, Quando credi di sapere tutto sul sesso, Milano 2013, 14.

Emmaus 18 (2017 - 2018) • 161 Il-persuna qatt mhi ser tasal biex tintegra s-sesswalità tagħha jekk ma tkunx edukata. Mingħajr l-edukazzjoni sesswali l-persuna tista’ tiżbalja. Huwa għalhekk importanti li sa mill-età tal-pubertà t-tfal jibdew jiġu mgħallma fuq il-bdil fiżiku u emozzjonali li ser iseħħ fil-ħajja tagħhom. Jekk dan ma jseħħx, it-tfal ikunu qed jirriskjaw li jedukaw lilhom infushom minn sorsi ta’ informazzjoni li jippreżentaw forma banalizzata ta’ sesswalità, bil- konsegwenza li minflok jaslu biex jgħixu s-sesswalità bl-aħjar mod possibbli, ikunu qed jibbażawha biss fuq dak li jkunu qed iħossu.2 Hawn wieħed jista’ jqajjem mistoqsija importanti: Min huwa responsabbli mill-edukazzjoni sesswali? Għal ħafna snin id-diskors fuq is-sess kien meqjus bħala tabù, tant li ftit li xejn kien jissemma. Illum il-ġurnata l-folja qiegħda tinqaleb, tant li t-tfal sa minn età żgħira diġà jkollhom espożizzjoni għas-sesswalità. Il-persuni jew l-entitajiet responsabbli huma bla ebda dubju l-ġenituri (dawn għandhom importanza kbira f’dan il-qasam għax huma jafu sewwa lit-tfal), l-iskola, u, għall-Insara, il-Knisja. Imma t-tagħlim tagħhom mhux dejjem ikun jiġbed l-istess linja. Għalhekk huwa importanti ferm aktar li l-ġenituri jkunu huma l-ewwel edukaturi f’dan il-qasam, biex lil uliedhom ma jħalluhomx jimirħu waħidhom bla ebda idea ta’ xi tfisser sesswalità sana. Jekk il-ġenituri Nsara huma dawk li jagħtu l-ewwel edukazzjoni skont il-valuri tal-Vanġelu, huma jkunu qed jagħtu edukazzjoni xierqa. Għax min huma dawk il-ġenituri li ma jridux li wliedhom ikunu adulti tajba u b’saħħithom?3

L-edukazzjoni sesswali għalhekk għandha tkun moralment tajba. Huwa minnu li s-soċjetà tal-lum permezz tal-midja qed tispiċċa toħnoq l-edukazzjoni, b’konsegwenza li ġġib fix-xejn l-aspett morali, imma wieħed qatt m’għandu jaqa’ fin-nasba u jgħid: “Għamilna dak li stajna, issa daqshekk”. Għall-kuntrarju, għandu jkompli miexi bil-programm edukattiv tiegħu biex

2 Ara The Pontifical Council For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 75, (online) (1995): http://www. vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_ doc_08121995_human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018]. 3 Ara Ibid., 1.

162 joħroġ verament is-sbuħija tas-sesswalità, minflok iħalli li s-sesswalita tiġi ridotta għal oġġett ta’ pjaċir.4

1. L-Impenn tal-Knisja fl-Edukazzjoni Sesswali

Il-bniedem huwa maħluq xbieha ta’ Alla, u Alla nnifsu bagħat lil Ibnu fuq din l-art biex b’hekk aħna nkunu nistgħu nifmhu aħjar minn hu Alla.5 Il- Knisja timpenja ruħa biex teduka u torjenta bl-aħjar mod lill-bniedem biex ikompli joqrob lejn il-Ħallieq. Jekk is-sesswalità hija parti integrali mill- bniedem, allura din hija maħluqa minn Alla. Alla ħalaq il-bniedem mara u raġel biex huma jinħabbu, u din ir-relazzjoni hi mibnija fuq l-imħabba, u tesprimi ruħha wkoll fl-att sesswali. Huwa minħabba dan il-mod li l-Knisja qatt ma kkundannat is-sesswalità, imma kkundannat il-mod riduttiv u banali ta’ kif tiġi użata u ppreżentata, għax Alla ħalaq kollox tajjeb u kif suppost. Il- Kunsill Pontifiċju tal-Familja fid-Dokument The truth and meaning of human sexuality jisħaq ħafna fuq dan il-punt: is-sesswalità hija rigal mogħti minn Alla li permezz tiegħu għandha tidher l-imħabba vera.6

L-edukazzjoni sesswali dejjem trid titlaq mill-punt li bis-sesswalità l-persuna turi l-imħabba tagħha hija u tinfetaħ lejn il-persuna l-oħra. Minn hawn imbagħad joħorġu diversi aspetti li l-Knisja tisħaq fuqhom biex is-sesswalità tkun sana u f’postha. Il-Knisja fl-edukazzjoni tagħha dejjem ippruvat tqajjem kuxjenza dwar l-importanza tal-kastità, aspett importanti li permezz tiegħu is-sesswalità tkun tista’ tingħax kif suppost. Il-persuna mill-magħmudija hi msejħa biex tgħix is-safa f’kull stat tal-ħajja. Meta tagħmel dan, tkun qiegħda

4 Ara R. Caru - L. Santoro, Body 4 love, Quando credi di sapere tutto sul sesso, Milano 2013, 30. 5 Ara Konċilju Vatikan II, Kostituzzjoni Pastorali dwar il-Knisja fid-dinja tal-lum Gaudium et Spes, 7 ta’ Diċembru 1965, 22, Malta 2003, 346. 6 Ara The Pontifical Council For The Family,he T truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 11, (online) (1995): http://www.vatican.va/ roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_doc_08121995_ human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018].

163 tixbah lil Ġesù li bħala bniedem għex is-safa per eċċellenza.7 Il-Knisja tisħaq li jekk il-bniedem josserva l-kastità, ikun qiegħed jissalvagwardja lilu nnifsu. Il-persuna, meta tkun kasta, żgur li mhux ħa tweġġa’ bir-riperkussjonijiet li jistgħu jinħolqu min-nuqqas ta’ kontroll tal-passjonijiet. Is-safa twassal lill- mara u r-raġel jirrispettaw, jgħożżu, u jħarsu lil xulxin huma u jfittxu l-ġid veru ta’ xulxin fi spirtu ta’ komunjoni awtentika.

Illum il-ġurnata l-Knisja tisħaq li l-edukazzjoni sesswali għandha tibda mill-ġenituri, għall-fatt li l-ġenituri jafu sewwa lil uliedhom. Għalkemm illum qed naraw li dan l-approċċ għas-sesswalità bejn il-ġenituri u l-ulied qiegħed jissaħħaħ, xorta wieħed isib ġenituri li jħarsu lejn din l-edukazzjoni bħala xi ħaġa tqila u diffiċli biex iwassluha lil uliedhom, għax ma jkunux jafu kif sejrin jesprimu ruħhom. Imma bil-mod il-mod din il-ħaġa qiegħda tonqos. Huwa importanti li l-ġenituri jgħallmu lit-tfal dwar il-veru sinifikat tas-sesswalità, jiġifieri l-imħabba.8

Fil-Festa ta’ Marija Mtellgħa s-Sema tal-2014, l-Isqof Mario Grech iddedika Ittra Pastorali fuq is-sesswalità. Fiha huwa jisħaq li “għalkemm illum il-kastità mhix suġġett li huwa diskuss fit-tokk, naf b’żgħażagħ u għarajjes u oħrajn miżżewġa li jipprattikawha (is-safa)”.9 Mill-banda l-oħra, illum issib ukoll nies li jisħqu li l-kastità u s-safa huma aspetti li ma jeżistux, kemm fil-ħajja ta’ qabel iż-żwieġ u kemm fiż-żwieġ. Biex wieħed jgħix din it-tip ta’ ħajja, jeħtieġ li jagħmel proċess, u l-edukaturi jeħtieġ li jkunu konxji ta’ dan. Il-Papa Franġisku fl-Eżortazzjoni Appostolika Amoris Lætitia juri li l-edukazzjoni sesswali hija importanti imma jeħtieġ li tingħata fiż-żmien opportun. Dan minħabba l-fatt li t-tfal ikunu għadhom ma waslux fil-fażi tal-maturità. Importanti wkoll li l-edukatur jagħraf iż-żmien it-tajjeb biex iwassal ċertu tagħrif biex b’hekk t-tfal u l-adoloxxent ikunu jistgħu jevalwaw kull proposta li tingħata lillhom

7 Ara Il-Katekiżmu tal-Knisja Kattolika, 2348-2350, Malta 2014, 840-841. 8 Ara The Pontifical Council For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 1, (online) (1995): http://www.vatican. va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_doc_08121995_ human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018]. 9 M. Grech, Ittri Pastorali 2006-2017, Malta 2017, 88.

164 u jagħżlu dik xierqa.10 L-edukaturi allura jridu jaħdmu b’mod qawwi biex dan il-proċess ikun wieħed faċli u trankwill għat-tfal u l-adolexxenti. Dan il- proċess għandu jwassal lit-tfal u l-adolexxenti biex jagħrfu li l-kastità mhix ċaħda mix-xewqat jew il-passjonijiet tal-ġisem, imma hija att ta’ mħabba. Meta wieħed jgħix il-kastità, ikun qiegħed juri li ġismu mhux oġġett imma persuna.11 Meta l-persuna tifhem li s-safa ma tfissirx ċaħda imma gwadann, hija stess tinduna li din mhix ħaġa li tista’ tilgħab biha, għax hija valur, li jiġi mgħix b’mod kostanti u mhux skont l-aptit.12 Dan ma jfissirx li s-sess huwa dak li jtebba’ l-purità. Fil-fatt, J. Budziszewski f’On the meaning of Sex jgħid li “l-purità hija aktar faċli fi stat ta’ ħajja miżżewġa, milli meta tkun għadek ġuvni jew xebba”.13

Biex persuna tgħix is-safa, jeħtieġ li l-bniedem jikseb din id-dixxiplina li tgħinu jħobb b’mod safi u ħieles. Hija għalhekk edukazzjoni għall-imħabba. L-irwol tal-ġenituri f’dan il-qasam huwa importanti ħafna. Bla ma jkunu jafu, l-ulied ikunu qed josservaw kulma jkun qed isir, allura jekk il-ġenituri bl-eżempju tagħhom juru lit-tfal is-sbuħija tas-sesswalità u s-safa, it-tfal waħedhom jibdew jagħrfu l-importanza ta’ dawn il-valuri fil-ħajja tal- bniedem. Ma jistax ikun li fil-familja l-imħabba ma tkunx tidher, jew agħar u agħar tkun tidher bħala pulsjoni, imbagħad il-ġenituri jippretendu li t-tfal se jgħixu s-sesswalità b’mod awtentiku. Mill-banda l-oħra, jekk fil-familja, b’mod speċjali fir-rigward tal-koppja, ikun hemm element veru ta’ mħabba, l-ulied waħedhom jagħrfu li dan il-valur huwa importanti.14 Il-Katekiżmu tal-Knisja Kattolika jitkellem fuq il-kastità u s-safa. Jisħaq li meta l-kastità tkun qed tingħax, il-persuna tkun waslet fl-istat li fih tintegra s-sesswalità magħha nfisha. Fil-fatt, “il-persuna li tħares il-kastità żżomm sħaħ il-qawwiet ta’ ħajja u ta’ mħabba li jinsabu fiha. Din l-integrità tiżgura l-għaqda fiha nfisha

10 Ara Papa Franġisku, Amoris Lætitia, 281, Malta 2016, 234. 11 Ara B. Haring CSSR, Free and faithful in Christ, Moral Theology for Priest and Laity, II, Great Britain 1979, 509. 12 Ara J. Budzisewski, On the meaning of sex, United States 2012, 112. 13 Ibid., 112. 14 Ara J. Noriega, Il destino dell’eros, Prospettive di morale sessuale, Bologna 2007, 206-209.

Emmaus 18 (2017 - 2018) • 165 tal-persuna u tmur kontra kull imġiba li tista’ tidrobha”.15 Dan kollu jkompli jikkonferma li “l-kastità hija qawwa spiritwali li teħles lill-bniedem mill- egoiżmu u l-aggressjoni. Jekk il-persuna ddgħajjef il-kastità, l-imħabba tiegħu/ tagħha ssir aktar egoista, li tfisser li tikkuntenta x-xewqat biss għall-pjaċir u mhux għall-għotja”.16 Huwa meta l-bniedem jinħeles minn dan l-egoiżmu li ma jibqax skjav tal-ġibdiet tiegħu. Meta l-bniedem jinħeles minn din il-ġibda egoista frott ta’ ħafna sagrifiċċju, jikseb il-libertà mill-passjonijiet tiegħu u b’hekk jgħix ħajja aktar kuntenta u sana.17 Il-kastità twassal lill-bniedem ikun dispost b’mod onest u jkollu l-kapaċità li jikkmanda hu lil ġismu u mhux il- ġisem jikkmanda lilu. B’dan il-mod, il-persuna tkun aktar lesta li tisma’ dak li Alla jkun ippjana għaliha fil-ħajja tagħha.18 B’hekk, adolexxent jiġi mgħallem japprezza aktar is-sens veru tas-sesswalità bħala espressjoni ta’ mħabba. Dan huwa proċess kontinwu li permezz tiegħu l-bniedem jibqa’ jikber fl-imħabba ta’ Alla. Il-persuna għalhekk teħtieġ li tiddixxiplina ruħha fil-ħsieb tagħha, taħrab l-okkażjoni tad-dnub, ikollha relazzjonijiet tajba u moderati, filwaqt li l-ħajja spiritwali ma tħallihiex għall-ġenb, jiġifieri t-talb, il-qrar u t-tqarbin.19

Il-persuna li tixtieq tħaddan is-safa jeħtieġ li żżomm id-dekor, il-modestja u t-temperanza. Dawn huma tliet valuri li jwasslu biex il-persuna tgħix ħajja safja u kasta. Il-Papa Franġisku jisħaq fl-Amoris Lætitia li meta aħna ma nosservawx dawn il-virtujiet inkunu qegħdin “nirriduċu l-imħabba u s-sesswalità għal ossessjonijet li bihom induru biss mal-ġenitalità, ma’ fissazzjonijiet li jħawwdu l-ħila tagħna li nħobbu u ma’ diversi għamliet ta’ vjolenza sesswali li bihom

15 Ara Il-Katekiżmu tal-Knisja Kattolika, 2338, Malta 2014,837. 16 Ara The Pontifical Coucil For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 16, (online) (1995): http://www. vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_ doc_08121995_human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018]. 17 Ara M. Grech, Ittri Pastorali 2006-2017, Malta 2017, 90. 18 Ara J. Noriega, Il destino dell’eros, Prospettive di morale sessuale, Bologna 2007, 217. 19 Ara The Pontical Coucil For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 71, (online) (1995): http://www. vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_ doc_08121995_human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018].

166 ma nibqgħux nittrattaw lilna nfusna ta’ bnedmin jew nispiċċaw nagħmlu ħsara lill-oħrajn.”20

1. Id-dekor: Dan huwa aspett importanti ħafna fil-ħajja tal-bniedem. Ċiċerun xħin jitkellem fuq id-dekor jgħid: “Id-dekor huwa kondotta tajba għad-dinjità tal-bniedem bħala ħlejqa razzjonali”.21 Dan iwassalna biex nikkonkludu li meta m’hemmx id-dekor fil-ħajja tal-bniedem, dan ikun qiegħed jarmi d-dinjità tiegħu. Is-sbuħija mhux ta’ min jarmiha. Huwa importanti, imma, li ma nkunux aħna stess li narmu din is- sbuħija minħabba l-passjonijiet tagħna.22

2. Il-modestja: Dan l-aspett imur id f’id mad-dekor. Il-modestja llum il- ġurnata qed narawha tonqos, għall-fatt li l-midja tal-massa u l-ħafna reklami li naraw ta’ kuljum, qed ikomplu jwasslu l-messaġġ li xejn mhu xejn.23 Dan, iżda, mhux minnu, għax meta jseħħ dan, il-persuna tkun qed tirriduċi l-livell tagħha għal oġġett.

3. It-temperanza: Fil-ħajja tal-bniedem il-bilanċ dejjem deher bħala xi ħaġa importanti, għall-fatt li joħloq ċerta stabbiltà tal-ħajja. Minħabba dan, it-temperanza “ma għandhiex bħala oġġettiv li tkisser, jew li tiċċensura, jew li timla, imma pjuttost li tgħin lill-persuna tintegra ruħha”. 24 Fil-ħajja sesswali din il-virtù hija importanti, għax permezz tagħha l-bniedem ikun qiegħed juri li huwa jikkontrolla lil ġismu u mhux ġismu jikkontrolla lilu. Il-persuna ma għandhiex tistħi taċċetta li għandha l-limiti tagħha. Meta wieħed jaċċetta li għandu l-limiti, ikun ġa

20 Papa Franġisku, Amoris Lætitia, 282, Malta 2016, 234-235. 21 J. Budzisewski, On the meaning of sex, United States 2012, 120. 22 Ara Ibid., 119-120. 23 Ara The Pontifical Coucil For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 56, (online) (1995): http://www. vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_ doc_08121995_human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018]. 24 A. Bonifai u oħrajn, La bussola della vita buona, la virtu cardinali, Milan 2013, 35.

167 beda l-proċess biex jimxi ’l quddiem.25 Huwa importanti li jkun hemm bilanċ, anki fil-ħsieb tal-bniedem stess. Għalhekk huwa importanti li f’relazzjonijiet jinħolqu ċerti konfini li permezz tagħhom il-persuna tkun taf sa fejn għandha tasal biex b’hekk tgħix ħajja sana.26

Dawn it-tliet punti huma l-pilastri ċentrali biex wieħed jgħix ħajja safja. Il-Knisja tul iż-żmien dejjem ħasbet u rat li dawn it-tliet valuri l-bniedem jipprova jgħixhom, biex b’hekk ikun jista’ jgħix ħajja aktar kuntenta. Il- Knisja tisħaq li biex wieħed jikseb il-purità, jeħtieġ li jkun hemm proċess. Dan il-proċess jeħtieġ li jkollu destinazzjoni, għax jekk ma jkollux, żgur li l-bniedem ma jasalx.

Julie Collins fl-artiklu tagħha A Tortured Trio, Sexuality, Adolescence, and Moral Theology tisħaq li:

il-persuni li twieldu wara l-Konċilju Vatikan II, ħafna drabi b’mod inkonxju, jgħixu ħajja morali qrib dan l-estrem (li ma hemmx dnub). Min-naħa l-waħda dan huwa tajjeb, għax lil Alla ma jarawhx bħala aħrax, li jiġġudika, il-ħin kollu jiddetta u impossibbli tikkuntentah. Min-naħa l-oħra, il-ħażin huwa li din il- ġenerazzjoni interpretat kliem San Ġwann minn ‘Alla huwa mħabba’ għal ‘Alla li joqgħod għal kollox’. Huma jisħqu li Alla jħobbhom dejjem.27

Minħabba l-fatt li qed ngħixu f’soċjetà fejn il-kuxjenza m’għadhiex tant importanti, jew aħjar mhix iffurmata tajjeb, jista’ jagħti l-każ li t-tfal jitilgħu b’kuxjenza mhux iffurmata, u l-ħażin jibdew jgħidulu tajjeb. Il-konsegwenza ta’ dan kollu fil-qasam tal-edukazzjoni sesswali tkun li s-sess wieħed jirrendih biss għall-pjaċir, kif ukoll li l-persuna ma tkunx kapaċi tikkontrolla

25 Ara Ibid., 35. 26 Ara The Pontifical Council For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 124-126, (online) (1995): http:// www.vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_ doc_08121995_human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018]. 27 J. Collins, "A Tortured Trio: Sexuality, Adolesence, and Moral Theology", inHuman Sexuality in the Catholic Tradition, edited by K. Scott – H. Daly Horell, United States of America 2007, 174.

168 l-kapaċitajiet tagħha. Importanti għalhekk li l-ġenituri jagħtu formazzjoni tajba lil uliedhom fuq is-sesswalità, u fejn iħossuhom f’diffikultà, ma jiddejqux jirrikorru għand il-Knisja, li lesta li tgħin f’dan il-qasam. Għalhekk “il- ġenituri qatt m’għandhom iħossuhom waħedhom f’dan ix-xogħol. Il-Knisja tgħinhom u tinkuraġġihom, filwaqt li hija kunfidenti li l-ġenituri jistgħu jagħmlu dan ix-xogħol aħjar minn kulħadd”.28

2. L-Edukazzjoni Sesswali fil-ħajja tal-lum

Illum il-ġurnata qegħdin ngħixu f’soċjetà fejn ta’ kuljum il-bniedem qiegħed jiltaqa’ ma realtajiet li jmissu mas-sesswalità. Għalkemm il-persuni jitkellmu ħafna fuq is-sesswalità, dan ma jfissirx li huma jafu kif jaħdem il-ġisem tagħhom. Ħafna drabi huma jkunu jafu diversi affarijiet esterni li jinnutaw fir-rigward tas-sesswalità, imbagħad fejn tidħol il-materja tal-bniedem innifsu, dan jibża’ jistaqsi u jfittex biex jikber aktar.

L-edukazzjoni sesswali ħadet post importanti fl-iskola, tant li sa mill-ewwel snin tas-Sekondarja t-tfal jibdew jitgħallmu fuq is-sesswalità. Fil-Form 4, fil-klassijiet tal-PSCD, it-tfal jitgħallmu fuq il-kontraċettivi. Illum il-ġurnata nsibu diversi tipi ta’ kontraċettivi, fost l-oħrajn il-condom, il-coil u l-pillola. Dawn huma kollha modi ta’ kif il-persuna tista’ tagħmel att sesswali u tippreveni milli jkollha t-tfal. Fl-iskejjel fejn hemm is-subien, l-istudenti saħansitra jitgħallmu kif jintlibes il-condom biex b’hekk ikunu aktar protetti. L-Istat idur ma’ dan it-tagħlim bl-argument li qed jagħmel dan biex b’hekk ikun prevenut il-mard. Imma nistaqsu: verament li f’din l-età, tfal ta’ tlettax u erbatax-il sena jinteressahom kif jintlibes il-condom? Huwa minnu li t-tfal jinteressahom mill-mard li jista’ jiġi trażmess mill-att sesswali? Dawn huma mistoqsijiet ta’ dibattitu għar-raġuni li jista’ jkun li fl-iskola qegħdin jgħallmu

28 The Pontifical Council For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 40, (online) (1995): http://www. vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_family_ doc_08121995_human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018].

169 xi ħaġa li fil-veru sens tagħha hija skaduta. Illum il-ġurnata huwa stat ta’ fatt li l-użu tal-kontraċettivi qiegħed jintuża mhux minħabba l-prevenzjoni tal- mard, imma minħabba l-biża’ li wara l-att sesswali jkun hemm tqala mhux mistennija. Żgur li din mhix responsabbiltà min-naħa ta’ min qiegħed jagħmel l-att. Jekk il-persuna tibża’ li l-partner se titlaqha jew jitlaqha, jekk il-persuna tibża’ li l-ġenituri ma jaqblux ma’ dak li qiegħda tagħmel, jekk il-persuna tibża’ li ser ikollhom tarbija u tibża’ wkoll li ser tweġġa’, dan juri li l-persuna għad m’għandhiex biżżejjed awareness biex tingħata għal ħaddieħor.29

Fl-iskola huwa importanti li s-sesswalità tiġi mgħallma, għax hija parti integrali mill-ħajja tal-bniedem. L-għalliema għandhom l-irwol li jikkonvinċu lit-tfal li s-sess mhux oġġett li inti użajtu u rmejtu, jew li inti użajtu meta kellek bżonn biex tak ftit gost, imbagħad daqshekk. L-għalliema għandhom l-irwol li juru li s-sesswalità hija importanti. Huwa importanti li turi wkoll li fis-sesswalità hemm il-qdusija tal-għotja totali wieħed lill-ieħor. Meta persuna tagħmel l-att sesswali, tkun qiegħda litteralment tinża’ quddiem il-persuna l-oħra u tagħtiha ġisimha kollu.30 L-edukazzjoni sesswali għandha twassal lill-bniedem biex jgħix l-għotja totali fl-imħabba u l-paċenzja. L-imħabba għandha proċess li jieħu ż-żmien biex jilħaq il-milja tiegħu, liema milja tinsab fiż-żwieġ.31

Nerġgħu mmorru għall-punt tal-użu tal-condoms. Huwa vera li skont il- pubbliċità l-condoms huma l-aktar difiża tajba biex tippreveni l-mard. Iżda hu stat ta’ fatt li din il-prevenzjoni mhix totali. Permezz tal-użu tal-kontraċettivi l-persuna tkun qiegħda tesprimi s-sesswalità tagħha b’mod irresponsabbli u x’aktarx egoistiku. Illum il-ġurnata, bil-mod ta’ kif hija ppreżentata l-edukazzjoni sesswali, wieħed jista’ jasal għall-konklużjoni li huwa dritt tal-persuna li tagħmel li trid b’ġisimha, għax huwa tagħha. B’dan il-mod

29 Ara R. Caru - L. Santoro, Body 4 love, Quando credi di sapere tutto sul sesso, Milano 2013, 22-24. 30 J. Collins, A Tortured Trio: Sexuality, Adolesence, and Moral Theology, in Human Sexuality in the Catholic Tradition, edited by K. Scott - H. Daly Horell, United States of America 2007, 173. 31 Ara T. Hargot, Una gioventù sessualmente liberata (o quasi), Venezia 2017 98-103.

170 il-bniedem ikun qiegħed jirriduċi s-sesswalità għal oġġett, li huwa dritt li tużah kif trid.32 L-edukazzjoni sesswali fl-iskejjel tal-Istat tisħaq ħafna wkoll fuq l-importanza tal-kunsens tal-persuni li jkunu sejrin jagħmlu l-att. Huwa importanti l-kunsens, imma hija aktar importanti l-imħabba. L-edukazzjoni sesswali hawn tonqos milli toħroġ fid-dieher l-importanza li l-persuna tkun tirraġuna biex tista’ tasal għal dawn l-atti, għax jista’ jkun li l-persuna fiż-żmien tal-adolexxenza tkun immexxija aktar mill-passjonijiet milli mir-raġuni. L-għalliema għandhom jisħqu aktar biex juru lit-tfal li fejn jidħol il-kunsens, il-persuna għandha tkun konvinta li tgħid iva meta ċ-ċirkustanzi juru hekk, u tgħid le meta jkun hemm bżonn li tgħid le. Meta jseħħ dan, il-persuna tkun qed toħroġ aktar il-jien tagħha u tkun qiegħda turi li hija libera u ma hemm ħadd jikkmandaha.33

Fl-edukazzjoni sesswali l-għalliema jitkellmu ħafna fuq il-kontraċettivi u mard li jista’ jiġi trażmess, imma ftit li xejn huma konxji li għal tfal ta’ tlettax u erbatax-il sena, li titkellem fuq il-mard trażmess mis-sess u t-tbatija li wieħed jista’ jħoss waqt li jkun qiegħed jilbes jew juża condom, mhu qed isolvi xejn, anzi jista’ jwassal għal każ fejn minflok jaraw is-sess bħala xi ħaġa sabiħa, jibdew jistkerrhuh.34 L-għalliema jeħtieġ li jkunu konxji wkoll li l-adolexxenti f’dan iż-żmien iħobbu jesperimentaw u ftit li xejn iħabblu moħħhom mill- mard jew minn tqala li att sesswali jista’ jwassal għalihom. L-importanti għall-adolexxent huwa l-gost u l-pjaċir, u mhux il-mard jew xi tqala.

Konklużjoni

Il-Kappillan kif ser iwieġeb? Fil-każ ta’ Bernardette, il-Kappillan għandu jisħaq li l-għalliema m’għandhiex tippreokkupa ruħha żżejjed li jkollha tgħallem kif jintlibes il-condom, anki jekk dan imur kontra t-twemmin morali

32 Ara Ibid., 79. 33 Ara Ibid., 90. 34 R. Caru - L. Santoro, Body 4 love, Quando credi di sapere tutto sul sesso, Milano 2013, 33.

171 tagħha. Il-Kappillan għandu juri lil Bernardette li l-edukazzjoni sesswali tmur lil hemm minn kif jintlibes il-condom. L-ewwel u qabel kollox għandu jisħaq li waqt li Bernardette tkun qed tgħallem kif jintlibes il-condom, hija għandha turi li meta fl-att sesswali dan jiġi użat, iż-żewġ persuni ma jkunux qegħdin jagħmlu għotja totali lil xulxin, għax ikunu qed jagħmlu l-att mhux komplut.

Bernardette għandha tisħaq li meta hemm il-vera mħabba, f’każ ta’ mard il-koppja għandha tkun fidila lejn xulxin u flimkien għandhom jaslu biex jastjenu mis-sess, b’hekk is-sess ma jkunx meqjus bħala oġġett ta’ egoiżmu, imma għotja vera ta’ mħabba. Bernardette għandha turi wkoll li għalkemm fis-soċjetà tal-lum il-condom sar jintuża ħafna, il-mard xorta qiegħed ikompli jiżdied u dan ikompli jikkonferma kemm il-condom mhux il-veru oġġett li għandu jippreveni l-mard. Hija allura għandha tisħaq fuq il-vera responsabbiltà li għandu jkollha l-persuna qabel ma tagħmel l-att sesswali, jiġifieri li tara u taħseb x’konsegwenzi jistgħu jinħolqu. Huwa importanti li hija tqajjem ċerti mistoqsijiet bħal: Xi jfisser għalik li tkun f’relazzjoni? Żgur li l-ewwel tweġibiet ikunu li tagħmel l-att sesswali, imma dan mhux minnu. Hija għandha turi li relazzjoni vera hija meta l-koppja taqsam flimkien il-mumenti sbieħ u l-mumenti koroh, għax ma jistax ikun li żewġ persuni jinħabbu biss billi jagħmlu s-sess u qatt ma jkollhom relazzjoni vera. Meta jsir dan, il-persuni ma jibqgħux bnedmin imma jsiru qishom toys, għax isiru oġġett għal xulxin. Fi kliem ieħor, l-edukazzjoni sesswali trid tingħata fil- kuntest tar-relazzjonijiet mifhuma bħala l-ispazju fejn tingħax l-imħabba vera bejn żewġ persuni. L-imħabba hija vera jekk hemm l-għotja u l-komunjoni.

Il-Kappillan għandu juri lil Bernardette li hija għandha turi li s-sess huwa mod ta’ kif wieħed jesprimi l-imħabba. Jekk is-sess huwa espressjoni vera tal-imħabba, wieħed ma jistax iħobb lill-persuna l-oħra u waqt l-att sesswali juża mezzi ta’ prevenzjoni għall-mard u t-tqala. Minn hawn hija għandha tasal għal mistoqsija oħra kruċjali: Xi jfisser għalik li tħobb? Hawn Bernardette għandha turi lit-tfal li l-vera mħabba mhix l-att sesswali biss, imma tmur lil hemm minn dan. Li tħobb ifisser li tkun kapaċi tissaporti lill-partner tiegħek, tkun kapaċi tagħmel sagrifiċċji kbar minħabba l-partner tiegħek. Dan għax il-vera mħabba hija li inti tingħata kollok kemm int mingħajr riservi. Hu meta

172 l-att sesswali jesprimi din l-imħabba li jkun qiegħed jingħax fil-milja tiegħu. Minn hawn l-istudenti għandhom jagħarfu għalhekk li minflok jaraw kif sejrin jipproteġu ruħhom biex ma jkun hemm xi tqala li ma tkunx pjanata, jindunaw lis-sesswalità tmur lil hemm minn dan. Huma jaslu biex jagħrfu jgħożżu aktar il-ġisimhom kif ukoll meta jkun il-waqt joffru b’mod ġeneruż lillhom infushom għall-persuna li verament iħobbu.35

Jekk Bernardette tagħmel dan kollu, hija tkun qiegħda tasal għall- konklużjoni li meta hemm il-vera mħabba, il-kontraċettivi ma hemmx għalfejn jintużaw, għax meta hemm il-vera mħabba, is-sess ma jibqax biss xi ħaġa ta’ pjaċir, imma jsir ħaġa ta’ għotja totali. Il-vera mħabba hija kif jgħid sewwa San Pawl:

L-imħabba taf tistabar u tħenn; l-imħabba mhijiex għajjura, ma tintefaħx biha nfisha, ma titkabbarx fuq l-oħrajn; ma tagħmilx dak li mhux xieraq; ma tfittixx dak li hu tagħha, xejn ma tinkorla; ma żżommx f’qalbha għad-deni; ma tifraħx bl-inġustizzja, imma tifraħ bil-verità; kollox tagħder, kollox temmen, kollox tittama, kollox tissaporti. L-imħabba ma tintemm qatt. (1 Korintin 13:4-8)

35 Ara Papa Franġisku, Amoris Lætitia, 283, Malta 2016, 235

173 Bibljografija

Bonifai Alessandra u oħrajn, La bussola della vita buona, la virtu cardinali, Milano 2013.

Budzisewski J, On the meaning of sex, United States 2012.

Caru Rosangela – Santoro Luisa, Body 4 love, Quando credi di sapere tutto sul sesso, Milano 2013.

Collins Julie, "A Tortured Trio: Sexuality, Adolesence, and Moral Theology", in Human Sexuality in the Catholic Tradition, edited by Kieran Scott– Harry Daly Horell, United States of America 2007.

Franġisku, Amoris Lætitia, Malta 2016.

Grech Mario, Ittri Pastorali 2006-2017, Malta 2017.

Hargot Therese, Una gioventù sessualmente liberata (o quasi), Venezia 2017.

Häring Bernard CSSR, Free and faithful in Christ, Moral Theology for Priest and Laity, II, Great Britain 1979.

The Pontifical Coucil For The Family, The truth and the meaning of human sexuality, Guidlines for education within the family, 40, (online) (1995): http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/ rc_pc_family_doc_08121995_human-sexuality_en.html [4 ta’ April 2018].

Il-Katekiżmu tal-Knisja Kattolika, Malta 2014.

Konċilju Vatik a n II, Kostituzzjoni Pastorali dwar il-Knisja fid-dinja tal-lum Gaudium et Spes, 7 ta’ Diċembru 1965, Malta 2003.

Noriega José, Il destino dell’eros, Prospettive di morale sessuale, Bologna 2007.

174