ความหลากชนิดของปลาในแม่น ้างิม จังหวัดพะเยา Diversity of Fish Species In
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
บทความวิจัย ความหลากชนิดของปลาในแม่น ้างิม จังหวัดพะเยา Diversity of Fish Species in Ngim River, Phayao Province เกรียงไกร สีตะพันธุ์1*, เจนจิรา แก้วติ๊บ2, ชินวิชญ์ สุภาวรรณ์1, อาทิตยา วงศ์วุฒิ1, อิฐสะราม แสนสุภา1, จักรพันธ์ ฐานิจสรณ์1, เศกสรรค์ อุปพงศ์1 และ สทิ ธิศกั ดิ ์ ปิ่นมงคลกุล2 Kriengkrai Seetapan1*, Jenjira Kaewtip2, Chinnawit Supawan1, Athitaya Wongwut1, Itsaram Saensupa1, Jakkaphan Tanitsorn1, Seksan Uppaphong1 and Sitthisak Pinmongkholgul2 1 สาขาวิชาการประมง คณะเกษตรศาสตร์และทรัพยากรธรรมชาติ มหาวิทยาลัยพะเยา 2 สาขาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยพะเยา 1 Department of Fishery, School of Agriculture and Natural Resources, University of Phayao 2 Department of Biology, School of Science, University of Phayao Received : 8 April 2019 Revised : 20 August 2019 Accepted : 24 September 2019 บทคัดย่อ การสารวจความหลากชนิดของปลาในแม่น ้างิม อ าเภอปง จังหวัดพะเยา ตั้งแต่เดือนเมษายน 2561 ถึงเดือนมกราคม 2562 โดยใช้เครื่องมือท าการประมงท้องถิ่นได้แก่ แห ข่าย และสวิง ตลอดจนรวบรวมปลาจากคนในท้องถิ่น พบชนิดปลาใน แม่น ้างิมทั้งสิ้น 5 อันดับ (order) 11 วงศ์ (family) 20 สกุล (genus) และ 27 ชนิด (species) โดยปลาในอันดับที่มีจ านวนชนิด มากที่สุด ได้แก่ Cypriniformes จ านวน 17 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 63 รองลงมาคือ Siluriformes จ านวน 4 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 15 และ Perciformes จ านวน 3 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 11 ตามล าดับ ส าหรับวงศ์ที่มีจ านวนชนิดมากที่สุดคือ วงศ์ Cyprinidae จ านวน 11 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 41 รองลงมาคือ Balitoridae จ านวน 6 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 22 และวงศ์ Sisoridae จ านวน 2 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 7 ทั้งนี้สถานภาพการอนุรักษ์ IUCN พบปลาที่อยู่ในสถานะสิ่งมีชีวิตที่มีความเสี่ยงต ่าต่อการสูญพันธุ์ จ านวน 22 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 81 ปลาที่อยู่ในสถานะสิ่งมีชีวิตที่ไม่มีข้อมูลเพียงพอจ านวน 4 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 15 และปลา ที่อยู่ในสถานะสิ่งมีชีวิตที่ยังไม่ได้รับการประเมินความเสี่ยงจ านวน 1 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 4 คาส าคัญ : ความหลากหลายของชนิดปลา, แม่น ้างิม, จังหวัดพะเยา *Corresponding author. E-mail : [email protected] วารสารวิทยาศาสตร์บูรพา ปีที่ 25 (ฉบับที่ 1) มกราคม – เมษายน พ.ศ. 2563 270 บทความวิจัย Abstract A survey on diversity of fish in the Ngim River (a Tributary of Upper River Basin) in Pong District, Phayao Province, Northern Thailand was conducted from April 2018 to January 2019. In this survey, fish specimens were collected by cast net, long line net, and hand dip net, including by purchased from merchant. Five orders, 11 families, 20 genera, 27 species of fishes were collected. The most dominant order is Cypriniformes (17 species [63%]), followed by Siluriformes (4 species [15%]) and Perciformes (3 species [11%]). The most dominant family is Cyprinidae (11 species [41%]), followed by Balitoridae (6 species [22%]) and Sisoridae (2 species [7%]). However, the IUCN conservation status was found in 22 species (81%) least concern, 4 species (15%) data deficient and 1 species (4%) not evaluated. Keywords: fish species diversity, Ngim River, Phayao Province บทน า แม่น ้างิมเป็นแม่น ้าสาขาที่ส าคัญสายหนึ่งของแม่น ้ายมตอนบน แหล่งน ้าดังกล่าวมีการใช้ประโยชน์ทั้งการอุปโภค การบริโภค และการท าการเกษตรของชุมชน ในเขตต าบลผาช้างน้อย อ าเภอปง จังหวัดพะเยา อดีตแม่น ้าสายนี้มีทรัพยากร สัตว์น ้าอาศัยอยู่อย่างชุกชุม โดยเฉพาะปลา ซึ่งคนในชุมชนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ใกล้เคียงแหล่งน ้านี้ได้อาศัยปลาเป็นแหล่งอาหาร โปรตีนที่ส าคัญ แต่ในปัจจุบันพบว่าสภาพทางธรรมชาติของแม่น ้างิมมีการเปลี่ยนแปลงไปจากสภาพเดิมค่อนข้างมาก เนื่องจากกิจกรรมต่าง ๆ ของคนในชุมชน เช่น การบุกรุกถางป่าต้นน ้าเพื่อใช้พื้นที่ท าการเกษตรกรรม เช่น ข้าวโพด ถั่วเหลือง ข้าว รวมถึงพืชสวนชนิดต่าง ๆ ได้แก่ ยางพารา ลิ้นจี่ มะม่วง มะนาว ส้ม และลาไย เป็นต้น ซึ่งการท าการเกษตรของคนในพื้นที่ มีการใช้สารเคมีเพื่อการเกษตรแบบไม่ถูกต้องเป็นจ านวนมาก รวมถึงในบางพื้นที่มีการสร้างฝายเพื่อการกักเก็บน ้าเพื่อใช้ในฤดู แล้ง รวมถึงการปล่อยน ้าเสียและสิ่งปฏิกูลต่าง ๆ ลงสู่แหล่งน ้าอย่างที่ไม่มีการจัดการที่ถูกต้อง กิจกรรมต่าง ๆ เหล่านี้ล้วนส่งผล กระทบต่อลักษณะทางกายภาพของแหล่งน ้าได้ และที่ส าคัญยังส่งผลเสียต่อคุณภาพน ้าโดยตรง โดยเฉพาะในช่วงฤดูฝนที่มี การชะล้างสิ่งต่างๆ ทั้งสารเคมีเพื่อการเกษตร การชะตะกอนหน้าดินลงสู่แหล่งน ้า ส่งผลให้เกิดการตื้นเขินของแม่น ้าในหลาย ๆ จุด ปัญหาเหล่านี้ได้ส่งผลกระทบโดยตรงต่อคุณภาพน ้าของแม่น ้างิมท าให้แย่ลง ส่งผลให้จ านวนของปลาในแม่น ้างิมมีจ านวน ลดลง นอกจากปัญหาดังกล่าวข้างต้น ยังพบว่าในพื้นที่นี้มีการจับปลาแบบผิดกฎหมายหลายวิธี เช่น การใช้ไฟฟ้าช็อตปลา การใช้ระเบิดเพื่อจับปลาขนาดใหญ่ และการใช้ยาเบื่อปลา ซึ่งวิธีการที่ผิดกฎหมายเหล่านี้ยังเป็นอีกปัจจัยที่ส่งผลให้จ านวน และชนิดของปลาในพื้นที่ดังกล่าวลดลงอย่างรวดเร็ว ดังนั้นการส ารวจความหลากชนิดของปลาในแม่น ้างิม ซึ่งเป็นแม่น ้าสาขาของลุ่มแม่น ้ายมตอนบน ในเขตอ าเภอปง จังหวัดพะเยาครั้งนี้ จึงเป็นข้อมูลพื้นฐานของทรัพยากรปลาที่ส าคัญให้กับชุมชน และท้องถิ่นเพื่อน าไปใช้เป็นแนวทางในการ บริหารจัดการทรัพยากรปลา และยังจะน าไปสู่แนวทางสาหรับการศึกษาวิจัยทางด้านการเพาะเลี้ยงปลาของลุ่ มน ้าแห่งนี้ต่อไป เพื่อเป็นแนวทางในการอนุรักษ์และวางแผนการใช้ประโยชน์ทรัพยากรปลาอย่างยั่งยืน วารสารวิทยาศาสตร์บูรพา ปีที่ 25 (ฉบับที่ 1) มกราคม – เมษายน พ.ศ. 2563 271 บทความวิจัย วิธีดาเนิน การวิจัย ส ารวจพรรณปลาในน ้างิม ต าบลผาช้างน้อย อ าเภอปง จังหวัดพะเยา (พิกัด 47Q0653509, UTM 2136463, ความ สูงจากระดับน ้าทะเล 470 เมตร) ลักษณะของพื้นลาธารเป็นหินขนาดเล็ก กรวด และมีโขดหินขนาดใหญ่ปะปนกัน เก็บตัวอย่าง ปลาด้วยเครื่องมือท าการประมงท้องถิ่นได้แก่ แห ข่าย และสวิง เลือกเก็บตัวอย่างให้ครอบคลุมทุกลักษณะแหล่งน ้า ได้แก่ บริเวณกลางน ้า บริเวณโขดหิน บริเวณริมน ้า และแอ่งน ้า เก็บตัวอย่างทั้งหมด 4 ครั้ง ได้แก่ เดือนเมษายน กรกฎาคม ตุลาคม พ.ศ. 2561 และมกราคม 2562 ท าการถ่ายภาพปลาแต่ละชนิดที่รวบรวมได้ในภาคสนาม จากนั้นน าตัวอย่างปลาทั้งหมดมา ตรึงสภาพในฟอร์มาลีนเข้มข้นร้อยละ 10 นาน 14 วัน เมื่อครบก าหนดน าตัวอย่างปลาดังกล่าวมาเก็บรักษาสภาพใน แอลกอฮอล์เข้มข้นร้อยละ 75 ท าการจัดจ าแนกชนิดปลาโดยใช้เอกสารวิชาการด้านอนุกรมวิธานของปลาน ้าจืดในเอเชียใต้ และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ได้แก่ Kottelat (1990, 1998, 2000, 2001), Rainboth (1996), Roberts (1998, 1999) และ Smith (1945) เป็นต้น ตัวอย่างปลาที่รวบรวมได้ทั้งหมดเก็บรักษาไว้ที่ห้องปฏิบัติการสาขาวิชาการประมง คณะเกษตรศาสตร์ และทรัพยากรธรรมชาติ มหาวิทยาลัยพะเยา การเรียกชื่อวิทยาศาสตร์ปลาในการศึกษาครั้งนี้อ้างอิงตาม Kottelat (2013) น าข้อมูลชนิด และจ านวนปลาที่ได้ทั้งหมดมาหาค่าต่าง ๆ ดังนี้ 1) วิเคราะห์ร้อยละโอกาสการพบชนิดปลา (Frequency of occurrence) จ านวนครั้งที่พบปลาชนิดนั้นในการสุ่ม F (%) = × 100 จ านวนครั้งในการสุ่มตัวอย่าง 2) วิเคราะห์ค่าดัชนีความหลากชนิด (Diversity index) โดยใช้ Shonon-Weiner diversity index (Lokitsathaporn and Sinlapachai, 2008) ดังนี้ H= -∑ (pi log2 pi) เมื่อ H = ดัชนีความหลากหลาย Pi = สัดส่วนของจ านวนสิ่งมีชีวิตที่ i ต่อจ านวนสิ่งมีชีวิตทั้งหมดในตัวอย่าง 3) วิเคราะห์ค่าดัชนีความมากชนิด (Richness index) โดยใช้ Margalef diversity index (Lokitsathaporn and Sinlapachai, 2008) ดังนี้ R = (S - 1) / ln (N) เมื่อ R = ค่าดัชนีความมากชนิด S = จ านวนชนิดทั้งหมดที่พบ N = จ านวนตัวทั้งหมดที่พบ ln = natural logarithm วารสารวิทยาศาสตร์บูรพา ปีที่ 25 (ฉบับที่ 1) มกราคม – เมษายน พ.ศ. 2563 272 บทความวิจัย 4) วิเคราะห์ค่าดัชนีความเท่าเทียม (Evenness index) โดยใช้สูตรของ Pielous evenness index (Keawkhiew et al., 2013) ดังนี้ E = H/ ln S เมื่อ E = ดัชนีความเท่าเทียม H = ดัชนีความหลากหลาย S = จ านวนชนิดที่พบในสถานีสารวจ หรือ เดือนสารวจนั้น ๆ ทั้งนี้ งานวิจัยนี้ได้ผ่านการพิจารณาของคณะกรรมการจรรยาบรรณการใช้สัตว์ มหาวิทยาลัยพะเยา เลขที่รับรอง โครงการ 59 01 04 0036 โดยยึดหลักเกณฑ์จรรยาบรรณการใช้สัตว์ สานักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ ผลการวิจัย การศึกษาความหลากหลายของชนิดปลาในแม่น ้างิม จังหวัดพะเยา ท าการเก็บตัวอย่างทั้งหมด 4 ครั้ง ได้แก่ เดือน เมษายน กรกฎาคม และตุลาคม พ.ศ. 2561 และเดือนมกราคม พ.ศ. 2562 พบปลาทั้งหมด 5 อันดับ (order) 11วงศ์ (family) 20 สกุล (genus) 27 ชนิด (species) โดยปลาในอันดับ Cypriniformes มีจ านวนชนิดมากที่สุด 17 ชนิดรองลงมาคือ อันดับ Siluriformes มีจ านวน 4 ชนิด และอันดับ Perciformes มีจ านวน 3 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 63, 15 และ 11 ตามลาดับ สาหรับวงศ์ ที่มีชนิดมากที่สุด คือ วงศ์ Cyprinidae (วงศ์ปลาตะเพียน) มีจ านวน 11 ชนิด รองลงมาได้แก่วงศ์ Balitoridae (วงศ์ปลาผีเสื้อ ติดหิน และปลาค้อ) จ านวน 6 ชนิด และวงศ์ Sisoridae (วงศ์ปลาแค้) จ านวน 2 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 41, 22 และ 7 ตามลาดับ (ตารางที่ 1, ภาพที่ 1) เมื่อค านวณร้อยละความถี่ของการพบปลาแต่ละชนิด ซึ่งเป็นค่าที่ชี้ลักษณะการกระจายพันธุ์ปลาแต่ละชนิดในเชิง คุณภาพ โดยจะแสดงความสามารถในการอยู่อาศัย และการกระจายตามระยะทางและช่วงเวลาที่ดีที่สุด พบว่าชนิดปลาที่มี ความถี่ของการพบมากที่สุด (100 %) จ านวน 14 ชนิด ได้แก่ ปลาน ้าหมึก (Opsarius pulchellus) ปลามูด (Garra fuliginosa) ปลามอน (Scaphiodonichthys acanthopterus) ปลามะไฟ (Pethia stoliczkana) ปลาเวียน (Tor tambra) ปลาผีเสื้อติดหิน น่าน (Hemimyzon nanensis) ปลาผีเสื้อติดหิน (Homalopteroides smithi) ปลาผีเสื้อติดหิน (Balitoropsis sexmaculata) ปลาค้อเชียงตุง (Schistura kengtungensis) ปลาค้อนิโคล (Schistura nicholsi) ปลาไหลนา (Monopterus albus) ปลา กระทิง (Mastacembelus armatus) ปลาบู่น ้าตกเชียงใหม่ (Rhinogobius chiengmaiensis) ปลาก้าง (Channa gachua) และชนิดปลาที่พบน้อยที่สุด (25%) คือ ปลาน ้าหมึกโคราช (Opsarius koratensis) (ตารางที่ 1) วารสารวิทยาศาสตร์บูรพา ปีที่ 25 (ฉบับที่ 1) มกราคม – เมษายน พ.ศ. 2563 273 บทความวิจัย ตารางที ่ 1 ข้อมูลปลาที่พบในแม่น ้างิมและร้อยละโอกาสการพบชนิดปลา (Frequency of occurrence: F%) อันดับ/วงศ์/ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อไทย สถานภาพการอนุรักษ์ การศึกษาในครั้งนี้ (เดือน) F (%) สถานภาพใน สถานภาพ เม.ย. ก.ค. ต.ค. ม.ค. ประเทศไทย1 ของ IUCN2 Order Cypriniformes Family Cyprinidae Devario laoensis (Pellegrin & Fang, 1940) ปลาซิวใบไผ่ C LC + + + 75 Rasbora paviana (Tirant, 1885) ปลาซิวควายแถบด า C LC + + + 75 Opsarius koratensis (Smith, 1931) ปลาน ้าหมึกโคราช C LC + 25 Opsarius pulchellus (Smith, 1931) ปลาน ้าหมึก C LC + + + + 100 Garra cambodgiensis (Tirant, 1884) ปลาเลียหิน C LC + + + 75 Garra fuliginosa (Fowler, 1934) ปลามูด C LC + + + + 100 Poropuntius laoensis (Günther, 1868) ปลาจาดลาว C LC + + + + 75 Scaphiodonichthys