Coğrafiya Və Təbii Resurslar
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Institute of Geography named after acad. H.A.Aliyev, ANAS Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Azerbaijan Geographical Society Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri COĞRAFİYA VƏ TƏBİİ RESURSLAR Proceedings of the Azerbaijan Geographical Society GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES 2017 №1 (5) Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) BAŞ REDAKTOR: akademik Ramiz Məmmədov REDAKSİYA HEYƏTİ: c.e.d., prof. Fərda İmanov (baş redaktorun müavini), akademik Qərib Məmmədov, akademik Məmməd Salmanov, c.e.d., prof. Tapdıq Həsənov, c.e.d. Zakir Eminov, c.e.d. Rəna Qaşqay, c.e.d. Hüseyn Xəlilov, c.e.d. Yaqub Qəribov, c.e.d. Rza Mahmudov, c.ü.f.d. Nazim Bababəyli, c.ü.f.d. Məhərrəm Həsənov, c.ü.f.d. Mirnuh İsmayılov (məsul katib), a.e.ü.f.d. Mətanət Əsgərova, p.e.ü.f.d. Oqtay Alxasov Redaktor: Zahid Əhmədov Buraxılışına məsul: Mail Xəlilov Kompüter tərtibatçısı: Emil Cəbrayılov Jurnal AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda yığılmış və səhifələnmişdir. Redaksiyanın ünvanı: AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Telefon: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az *** EDITOR-IN-CHIEF: academician Ramiz Mammadov EDITORIAL BOARD: Dr. geog., prof. Farda İmanov (deputy of editor-in-chief), academician Garib Mammadov, academician Mammad Salmanov, dr. geog., prof. Tapdyg Hassanov, dr. geog. Zakir Eminov, dr. geog. Rena Gashgay, dr. geog. Huseyn Khalilov, dr. geog. Yagub Garibov, dr. geog. Rza Mahmudov, PhD geog. Nazim Bababeyli, PhD geog. Maharram Hassanov, PhD geog. Mirnuh İsmayilov (executive secretary), PhD agr. sci. Matanat Askerova, PhD ped. sci. Ogtay Alkhasov Editor: Zahid Ahmadov Responsible for the issue: Mail Khalilov Computer designer: Emil Jabrayilov This journal has been composed at the Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS. Editorial address: Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS, AZ 1143 Baku c. H.Javid ave. 115 Phone: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az ISBN-978-9952-8032-5-9 ________________________ --------------------------------------------- Çapa imzalanmışdır 15.05.2017 Formatı 70x100 Tiraj-100 «AVROPA» nəşriyyatı, 2017 2 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) AKADEMİK H.Ə.ƏLİYEV - 110 ARİD DAĞ EKOSİSTEMLƏRİNİN QORUNMASI VƏ YAXŞILAŞDIRILMASININ ƏSAS YOLLARI ( Zuvandın badam bağlarının timsalında) R.M.Məmmədov, M.S.Həsənov, M.C.İsmayılov Son illər Azər- sahələri müəyyənləşdirmiş və tədbirlər planı iş- baycan höküməti- ləyib hazırlamışdır. Bu tədbirlərdən biri də vaxtilə nin regionların so- Həsən müəllimin təşəbbüsü ilə salınmış badam- sial-iqtisadi inki- püstə bağlarının və meşə zolaqlarının müasir və- şafı haqqında qə- ziyyətinin öyrənilməsidir. Keçən əsrin ikinci ya- bul etdiyi proq- rısında Coğrafiya İnstitutunun əməkdaşları akade- ram-layihələr regi- mik H.Ə.Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanın onlarda infrastruk- arid ekosistemlərində fitomeliorasiya tədbirlərinin turun əsaslı şəkil- aparılması və aqrar sektorun inkişaf etdirilməsi də yenidən qurul- məqsədi ilə badam, püstə, qoz və eldar şamından masında, əlverişli ibarət elmi-təcrübi əhəmiyyətli bağlar, meşə-bağ- investisiya şəraiti- lar və meşə zolaqları salınmasında yaxından iştirak nin yaradılmasın- etmişdir. Burada əsas məqsəd Şabran, Şamaxı, Si- da mühüm rol oy- yəzən, Xızı, Lerik və Yardımlı rayonlarının, Abşe- nayır. Azərbaycan ron və Qobustanın, Acınohur-Ceyrançölün dağlıq Respublikasının Akademik H.Ə.Əliyev hissəsindəki zəif məhsuldarlığa və antropogen Prezidenti cənab İ.H.Əliyev son çıxışlarında dünya təsirlərə qarşı yüksək həssaslığa malik arid ekosis- iqtisadiyyatında baş verən yeni tendensiyaları nə- temlərin ekoloji tarazlığını artırmaq, torpaq ero- zərə alaraq respublikamızın davamlı inkişafının ziyasının qarşısını almaq və onları kənd təsərrüfatı əsas strateji məqamlarını−iqtisadiyyatın neftdən üçün rentabelli sahəyə çevirməklə davamlı inkişafa asılılığının azaldılmasını, qeyri-neft sektorunun nail olmaq idi. Belə aqroekosistemlərdən biri də daha da inkişaf etdirilməsini, idarəetmədə çevik və 1976-cı ildə Həsən müəllimin bilavasitə rəhbərliyi səmərəli metodların tətbiqini, məmur-vətəndaş ilə Lerik rayonunun Zuvand çökəkliyində, keçmiş münasibətlərinin mövcud qanunlar əsasında qar- Zərinqala kəndinin ərazisində salınmış badam şılıqlı fayda və hörmətə əsaslanmasının vacibliyini bağlarıdır. dəfələrlə vurğulamışdır. Cənab Prezident zəngin Zuvand çökəkliyinə aparan yol Burovar silsilə- torpaq, iqlim şəraitinə malik respublikamızda iqti- sinin şərq ətəklərindən başlayır. Cənub-şərqdən şi- sadiyyatın aqrar bölməsinin inkişaf etdirilməsinə mal-qərb istiqamətində uzanan Burovar silsiləsinin xüsusi önəm verir və ölkə əhalisinin bir sıra kənd Xəzər dənizinə baxan şərq yamacları 3-cü geoloji təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatının idxal he- dövrdən qalmış zəngin flora növləri ilə örtülmüş- sabına ödənilməsini yolverilməz hal kimi qiymət- dür. Bu meşələr strukturunun mürəkkəbliyi, çoxya- ləndirir. O göstərir ki, təbii şərait və ehtiyatlardan ruslu olması, bioloji müxtəlifliyi, tez-tez bir-birini daha səmərəli istifadə edərkən ərazini ekoloji ba- əvəz edən zəngin meşə ekosistemləri ilə unikal bir xımdan qiymətləndirmək olduqca vacibdir. Res- təbiət abidəsidir. Ağac və kolların növ müxtəlifliyi- publlikamızın təbiətinin qorunmasında, yaranan nə görə İ.S.Səfərov Talışın meşə ekosistemlərinin ekoloji problemlərin həllində akademik Həsən Əli- Qafqazda yeganə olduğunu qeyd etmişdir. Burada- yevin misilsiz xidmətlərini nəzərə alaraq Prezident kı ilkin strukturunu saxlamış meşələrin 1000 hek- 2017-ci ildə Azərbaycan təbiətinin böyük dostu tarında da 32 ağac və kol növü qeydə alınmışdır ki, olmuş alimin 110 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bu da nəinki Qafqaz, ümumilikdə subtropik və bağlı sərəncam imzalamışdır. Bunları nəzərə alaraq mülayim enliklərin meşə ekosistemləri üçün tək- AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitu- rarsız zənginlikdir. Çox təəsüf ki, Lənkəran-Astara tunun Elmi Şurası respublikamızın təbii şərait və bölgəsinin ilkin meşə ekosistemlərinə hazırda yal- təbii ehtiyat potensialının düzgün qiymətləndiril- nız Hirkan Dövlət Təbiət Qoruğunda rast gəlmək məsi və səmərəli istifadə edilməsi, həmçinin aka- mümkündür. Qalan meşə sahələri isə ya təkrar tö- demik H.Ə.Əliyevin respublikamızda ekoloji şə- rəmə meşələrdir, ya da antropogen təsirlərlə ciddi raitin sağlamlaşdırılması üçün gördüyü işlərin elmi şəkildə pozulmuş meşələrdir (şəkil 1). təhlilinin aparılması istiqmətində bir sıra tədqiqat Akademik H.Ə.Əliyev Talış meşələrini "Həyə- can təbili" kitabında təbii botanika bağına və ya AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 3 Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) dendroloji parka bənzətmişdir. Dəmirağac, azat şaftlarını daha da cəlbedici edir. Suayrıcından Lən- (yerli əhali "nil" ağacı deyir), şabalıdyarpaq palıd, kərançay dərəsinin qeyri-adi vadisi çox aydın gö- şümşad, ipək akasiyası (güləbrişin), qaracöhrə, da- rünür. Belə mənzərəli landşaftların turizmə cəlb naya (sonuncu ikisi, demək olar ki, məhv olmuş- edilməsi və turizm marşurutlarına salınması çox dur) və s. Talış meşələrinin inciləridir. vacibdir. Bu meşələrin və ümumiyyətlə, regionun indiki vəziyyətini öyrənmək üçün Lənkərançayın dərəsi boyunca uzanan Lənkəran-Lerik şose yolunun hər iki tərəfində yerləşən meşələrin müasir vəziyyətini öyrənməklə tədricən Zuvand çökəkliyinə yaxınla- şırıq. Şəkil 2. Lənkarançayın qolu Qonçavuçayın "Şeytan dərəsi" Zuvandın təmiz, quru və yüngül havasını ud- duqca adamda xoş bir əhvali-ruhiyyə yaranır. Bu- radakı əhalinin uzun ömürlülüyünün bir sirri də, Şəkil 1. Eroziyadan kökləri səthə çıxmış güman ki, elə bundadır. Görünür, böyük təbiətşü- dəmirağac nas alim Həsən müəllimi bura bağlayan da bu ol- Zuvand çökəkliyi Talış dağlarının ortadağlıq muşdur. Lerik və Yardımlının ortadağlığının kse- hissəsində yerləşir. Çökəkliyin dibinin mütləq hün- rofit bozqırları və burada vaxtilə geniş yayılmış dürlüyü 1400-1450 m olub, qərbdən və cənub- arid seyrək meşə və kolluqları, Azərbaycanın digər qərbdən Talış sıra dağları, şimaldan və cənub-şərq- yerlərində olduğu kimi, ən qədim yaşayış məskən- dən Peştəsər dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ərazinin lərindəndir. Sonradan antropogen təsirlərlə ərazi- hər tərəfdən dağlarla əhatə olunması burada özünə- nin zəif dayanıqlı landşaftları deqredasiyaya uğra- məxsus atmosfer sirkulyasiyasının və istilik rejimi- mış və daha az məhsuldar dağ quru çöllərinə trans- nin yaranmasına səbəb olmuşdur. İqlimi qışı müla- formasiya olunmuşdur. Landşaftın ekoloji potensi- yim, yayı isti quru keçən yarımsəhra və quru çöl alının azalması əhalinin bu yerlərdən miqrasiyasını iqlimidir. Yağıntıların miqdarı 350-400 mm olub, gücləndirmişdir. Məhz bu səbəbdən akademik əsasən ilin soyuq dövründə düşür. Torpaqları açıq H.Ə.Əliyev bu rayonlarda iqtisadi dirçəlişi və eko- dağ şabalıdı olub, aşağıkeyfiyyətli aqroistehsal loji tarazlığı təmin etmək üçün badam və qoz bağ- qrupuna aiddir. Bitkiləri arid iqlim şəraitinə uyğun- larının, üzüm plantasiyalarının salınması məsələsi- laşmış seyrək kserofit kollardan ibarət müxtəlif- ni irəli sürmüşdür. İlk əvvəllər Zuvandda badamla otlu bitki qruplarıdır. Bura bir sıra endemik bitki yanaşı, qoz bağları da salınmışdır. Lakin qoz bağ- növlərinin geniş yayıldığı ərazi kimi məşhurdur. ları baxımsızlıqdan məhv olmuş və bu günümüzə Zuvand çökəkliyinə gedən yol Lənkarançayın ən gəlib çatmamışdır. böyük qolu olan Qoncavuçayın Peştəsər silsiləsinin Zuvand çökəkliyindəki badam bağlarına