Coğrafiya Və Təbii Resurslar

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Institute of Geography named after acad. H.A.Aliyev, ANAS

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Azerbaijan Geographical Society

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri

COĞRAFİYA VƏ TƏBİİ RESURSLAR

Proceedings of the Azerbaijan Geographical Society

GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES

2017 №1 (5)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

BAŞ REDAKTOR: akademik Ramiz Məmmədov

REDAKSİYA HEYƏTİ: c.e.d., prof. Fərda İmanov (baş redaktorun müavini), akademik Qərib Məmmədov, akademik Məmməd Salmanov, c.e.d., prof. Tapdıq Həsənov, c.e.d. Zakir Eminov, c.e.d. Rəna Qaşqay, c.e.d. Hüseyn Xəlilov, c.e.d. Yaqub Qəribov, c.e.d. Rza Mahmudov, c.ü.f.d. Nazim Bababəyli, c.ü.f.d. Məhərrəm Həsənov, c.ü.f.d. Mirnuh İsmayılov (məsul katib), a.e.ü.f.d. Mətanət Əsgərova, p.e.ü.f.d. Oqtay Alxasov

Redaktor: Zahid Əhmədov Buraxılışına məsul: Mail Xəlilov Kompüter tərtibatçısı: Emil Cəbrayılov

Jurnal AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda yığılmış və səhifələnmişdir.

Redaksiyanın ünvanı: AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Telefon: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az

***

EDITOR-IN-CHIEF: academician Ramiz Mammadov

EDITORIAL BOARD: Dr. geog., prof. Farda İmanov (deputy of editor-in-chief), academician Garib Mammadov, academician Mammad Salmanov, dr. geog., prof. Tapdyg Hassanov, dr. geog. Zakir Eminov, dr. geog. Rena Gashgay, dr. geog. Huseyn Khalilov, dr. geog. Yagub Garibov, dr. geog. Rza Mahmudov, PhD geog. Nazim Bababeyli, PhD geog. Maharram Hassanov, PhD geog. Mirnuh İsmayilov (executive secretary), PhD agr. sci. Matanat Askerova, PhD ped. sci. Ogtay Alkhasov

Editor: Zahid Ahmadov Responsible for the issue: Mail Khalilov Computer designer: Emil Jabrayilov

This journal has been composed at the Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS.

Editorial address: Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS, AZ 1143 Baku c. H.Javid ave. 115 Phone: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az

ISBN-978-9952-8032-5-9

______------

Çapa imzalanmışdır 15.05.2017 Formatı 70x100 Tiraj-100

«AVROPA» nəşriyyatı, 2017

2 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

AKADEMİK H.Ə.ƏLİYEV - 110

ARİD DAĞ EKOSİSTEMLƏRİNİN QORUNMASI VƏ YAXŞILAŞDIRILMASININ ƏSAS YOLLARI ( Zuvandın badam bağlarının timsalında) R.M.Məmmədov, M.S.Həsənov, M.C.İsmayılov Son illər Azər- sahələri müəyyənləşdirmiş və tədbirlər planı iş- baycan höküməti- ləyib hazırlamışdır. Bu tədbirlərdən biri də vaxtilə nin regionların so- Həsən müəllimin təşəbbüsü ilə salınmış badam- sial-iqtisadi inki- püstə bağlarının və meşə zolaqlarının müasir və- şafı haqqında qə- ziyyətinin öyrənilməsidir. Keçən əsrin ikinci ya- bul etdiyi proq- rısında Coğrafiya İnstitutunun əməkdaşları akade- ram-layihələr regi- mik H.Ə.Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanın onlarda infrastruk- arid ekosistemlərində fitomeliorasiya tədbirlərinin turun əsaslı şəkil- aparılması və aqrar sektorun inkişaf etdirilməsi də yenidən qurul- məqsədi ilə badam, püstə, qoz və eldar şamından masında, əlverişli ibarət elmi-təcrübi əhəmiyyətli bağlar, meşə-bağ- investisiya şəraiti- lar və meşə zolaqları salınmasında yaxından iştirak nin yaradılmasın- etmişdir. Burada əsas məqsəd Şabran, Şamaxı, Si- da mühüm rol oy- yəzən, Xızı, Lerik və Yardımlı rayonlarının, Abşe- nayır. Azərbaycan ron və Qobustanın, Acınohur-Ceyrançölün dağlıq Respublikasının Akademik H.Ə.Əliyev hissəsindəki zəif məhsuldarlığa və antropogen Prezidenti cənab İ.H.Əliyev son çıxışlarında dünya təsirlərə qarşı yüksək həssaslığa malik arid ekosis- iqtisadiyyatında baş verən yeni tendensiyaları nə- temlərin ekoloji tarazlığını artırmaq, torpaq ero- zərə alaraq respublikamızın davamlı inkişafının ziyasının qarşısını almaq və onları kənd təsərrüfatı əsas strateji məqamlarını−iqtisadiyyatın neftdən üçün rentabelli sahəyə çevirməklə davamlı inkişafa asılılığının azaldılmasını, qeyri-neft sektorunun nail olmaq idi. Belə aqroekosistemlərdən biri də daha da inkişaf etdirilməsini, idarəetmədə çevik və 1976-cı ildə Həsən müəllimin bilavasitə rəhbərliyi səmərəli metodların tətbiqini, məmur-vətəndaş ilə Lerik rayonunun Zuvand çökəkliyində, keçmiş münasibətlərinin mövcud qanunlar əsasında qar- Zərinqala kəndinin ərazisində salınmış badam şılıqlı fayda və hörmətə əsaslanmasının vacibliyini bağlarıdır. dəfələrlə vurğulamışdır. Cənab Prezident zəngin Zuvand çökəkliyinə aparan yol Burovar silsilə- torpaq, iqlim şəraitinə malik respublikamızda iqti- sinin şərq ətəklərindən başlayır. Cənub-şərqdən şi- sadiyyatın aqrar bölməsinin inkişaf etdirilməsinə mal-qərb istiqamətində uzanan Burovar silsiləsinin xüsusi önəm verir və ölkə əhalisinin bir sıra kənd Xəzər dənizinə baxan şərq yamacları 3-cü geoloji təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatının idxal he- dövrdən qalmış zəngin flora növləri ilə örtülmüş- sabına ödənilməsini yolverilməz hal kimi qiymət- dür. Bu meşələr strukturunun mürəkkəbliyi, çoxya- ləndirir. O göstərir ki, təbii şərait və ehtiyatlardan ruslu olması, bioloji müxtəlifliyi, tez-tez bir-birini daha səmərəli istifadə edərkən ərazini ekoloji ba- əvəz edən zəngin meşə ekosistemləri ilə unikal bir xımdan qiymətləndirmək olduqca vacibdir. Res- təbiət abidəsidir. Ağac və kolların növ müxtəlifliyi- publlikamızın təbiətinin qorunmasında, yaranan nə görə İ.S.Səfərov Talışın meşə ekosistemlərinin ekoloji problemlərin həllində akademik Həsən Əli- Qafqazda yeganə olduğunu qeyd etmişdir. Burada- yevin misilsiz xidmətlərini nəzərə alaraq Prezident kı ilkin strukturunu saxlamış meşələrin 1000 hek- 2017-ci ildə Azərbaycan təbiətinin böyük dostu tarında da 32 ağac və kol növü qeydə alınmışdır ki, olmuş alimin 110 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bu da nəinki Qafqaz, ümumilikdə subtropik və bağlı sərəncam imzalamışdır. Bunları nəzərə alaraq mülayim enliklərin meşə ekosistemləri üçün tək- AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitu- rarsız zənginlikdir. Çox təəsüf ki, Lənkəran-Astara tunun Elmi Şurası respublikamızın təbii şərait və bölgəsinin ilkin meşə ekosistemlərinə hazırda yal- təbii ehtiyat potensialının düzgün qiymətləndiril- nız Hirkan Dövlət Təbiət Qoruğunda rast gəlmək məsi və səmərəli istifadə edilməsi, həmçinin aka- mümkündür. Qalan meşə sahələri isə ya təkrar tö- demik H.Ə.Əliyevin respublikamızda ekoloji şə- rəmə meşələrdir, ya da antropogen təsirlərlə ciddi raitin sağlamlaşdırılması üçün gördüyü işlərin elmi şəkildə pozulmuş meşələrdir (şəkil 1). təhlilinin aparılması istiqmətində bir sıra tədqiqat Akademik H.Ə.Əliyev Talış meşələrini "Həyə- can təbili" kitabında təbii botanika bağına və ya

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 3

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) dendroloji parka bənzətmişdir. Dəmirağac, azat şaftlarını daha da cəlbedici edir. Suayrıcından Lən- (yerli əhali "nil" ağacı deyir), şabalıdyarpaq palıd, kərançay dərəsinin qeyri-adi vadisi çox aydın gö- şümşad, ipək akasiyası (güləbrişin), qaracöhrə, da- rünür. Belə mənzərəli landşaftların turizmə cəlb naya (sonuncu ikisi, demək olar ki, məhv olmuş- edilməsi və turizm marşurutlarına salınması çox dur) və s. Talış meşələrinin inciləridir. vacibdir. Bu meşələrin və ümumiyyətlə, regionun indiki vəziyyətini öyrənmək üçün Lənkərançayın dərəsi boyunca uzanan Lənkəran-Lerik şose yolunun hər iki tərəfində yerləşən meşələrin müasir vəziyyətini öyrənməklə tədricən Zuvand çökəkliyinə yaxınla- şırıq.

Şəkil 2. Lənkarançayın qolu Qonçavuçayın "Şeytan dərəsi" Zuvandın təmiz, quru və yüngül havasını ud- duqca adamda xoş bir əhvali-ruhiyyə yaranır. Bu- radakı əhalinin uzun ömürlülüyünün bir sirri də, Şəkil 1. Eroziyadan kökləri səthə çıxmış güman ki, elə bundadır. Görünür, böyük təbiətşü- dəmirağac nas alim Həsən müəllimi bura bağlayan da bu ol- Zuvand çökəkliyi Talış dağlarının ortadağlıq muşdur. Lerik və Yardımlının ortadağlığının kse- hissəsində yerləşir. Çökəkliyin dibinin mütləq hün- rofit bozqırları və burada vaxtilə geniş yayılmış dürlüyü 1400-1450 m olub, qərbdən və cənub- arid seyrək meşə və kolluqları, Azərbaycanın digər qərbdən Talış sıra dağları, şimaldan və cənub-şərq- yerlərində olduğu kimi, ən qədim yaşayış məskən- dən Peştəsər dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ərazinin lərindəndir. Sonradan antropogen təsirlərlə ərazi- hər tərəfdən dağlarla əhatə olunması burada özünə- nin zəif dayanıqlı landşaftları deqredasiyaya uğra- məxsus atmosfer sirkulyasiyasının və istilik rejimi- mış və daha az məhsuldar dağ quru çöllərinə trans- nin yaranmasına səbəb olmuşdur. İqlimi qışı müla- formasiya olunmuşdur. Landşaftın ekoloji potensi- yim, yayı isti quru keçən yarımsəhra və quru çöl alının azalması əhalinin bu yerlərdən miqrasiyasını iqlimidir. Yağıntıların miqdarı 350-400 mm olub, gücləndirmişdir. Məhz bu səbəbdən akademik əsasən ilin soyuq dövründə düşür. Torpaqları açıq H.Ə.Əliyev bu rayonlarda iqtisadi dirçəlişi və eko- dağ şabalıdı olub, aşağıkeyfiyyətli aqroistehsal loji tarazlığı təmin etmək üçün badam və qoz bağ- qrupuna aiddir. Bitkiləri arid iqlim şəraitinə uyğun- larının, üzüm plantasiyalarının salınması məsələsi- laşmış seyrək kserofit kollardan ibarət müxtəlif- ni irəli sürmüşdür. İlk əvvəllər Zuvandda badamla otlu bitki qruplarıdır. Bura bir sıra endemik bitki yanaşı, qoz bağları da salınmışdır. Lakin qoz bağ- növlərinin geniş yayıldığı ərazi kimi məşhurdur. ları baxımsızlıqdan məhv olmuş və bu günümüzə Zuvand çökəkliyinə gedən yol Lənkarançayın ən gəlib çatmamışdır. böyük qolu olan Qoncavuçayın Peştəsər silsiləsinin Zuvand çökəkliyindəki badam bağlarına çatan- tufanogen süxurlarını kəsərək yaratdığı kanyonvarı da ətraf oroqrafik temperatur inversiyasından əmə- dərəsindən keçir. Yerli əhali qeyri-adi görünüşə ləgəlmiş sıx dumana bürünmüşdü. Abşeronda ba- malik bu kanyonu "Şeytan dərəsi" adlandırır (şəkil dam ağacları təzəcə çiçək açmışdı. Zuvandda 1400 2). m-dən yüksək dağlıq sahəsində də badam ağacının Kanyon dərəsi yamaclarının hündürlüyü 4-5 m, çiçəkləməsi çox maraqlı idi. Görünür, Həsən müəl- bəzən isə 7-8 m-ə çatır. Üzərindən salınmış körpü- lim yerli iqlim şəraitinin badam ağacı üçün əlverişli nün baş dayaqlarını çox möhkəm və aşınmaya da- olduğunu nəzərə almışdı. Tanış olduğumuz yerli vamlı təbii qranitoidlərdən ibarət süxurlar təşkil qocaman sakinlər burada badam bağının Həsən edir. Qonçavuçayın dörd kiçik qolu "Şeytan dərəsi" müəllimin təşəbbüsü və şəxsən iştirakı ilə salınma kanyonuna şəlalə kimi tökülərək onunla birləşir. tarixçəsini həvəslə bizə danışdılar. İlk salındığı Kanyonun suayrıcı hissəsində paleogen vulkaniz- dövrdə badam bağının sahəsi 20 ha olmuşdur. Əv- minin bu günümüzə çatmış müxtəlif görünüşlü vəllər kifayət qədər məhsul verən ağaclar normal qaya çıxıntıları qayalıq dağ kserofit bozqır land- inkişaf etmişdir. Hazırda baxımsızlıq səbəbindən

4 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) xeyli sahədə ağaclar yanacaq məqsədi ilə ya kö- Badamın tibbi-bioliji xüsusiyyətləri. Elmi ədə- kündən kəsilmiş, ya da əsas budaqları kəsilərək biyyatlarda badamın nəfəs yollarına xeyirli olduğu, yöndəmsiz hala salınmışdır (şək. 3 və 4). Hazırda insanı kökəltdiyi və beyin üçün faydalı olduğu bağın 3 ha-ya yaxın sahəsi nisbətən salamat qal- qeyd edilir. Bundan başqa, bağırsaq yarasını, mədə mışdır. Bu da bizə 40 yaşlı badam ağaclarının Zu- pozğunluğunu və təngnəfəsliyi müalicə edir. Yetiş- vandın özünəməxsus təbii ekoloji şəraitində inkişaf məmiş badam diş kökünü möhkəmlədir. Badam xüsusiyyətlərini öyrənməyə imkan verir. Qeyd yağı həm də quduz it dişləməsinə qarşı, mədə ağrısı edək ki, Zuvandın badam bağları Azərbaycanda ən və quru öskürək üçün xeyirlidir. Badam yağı ilə hündürdə salınmış yeganə bağdır. Burada ağacların onurğa sütununu yağlamaq qocalıqda belin əyilmə- arasındakı məsafə 5 m, cərgələrarası isə 4 m-dir. sinin qarşısını alır. Acı badam isə ağciyərə xeyirli- Bəzi ağacların diametri hətta 30-35 sm, ən hündü- dir. Onu bal ilə yemək qaraciyərə və dalağa dər- rünün boyu isə 5 m-dən çoxdur. mandır. Yağı üzdəki ləkələri aparır və s. İnsana Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarından fərqli ola- xeyrini saymaqla tükənməyən bu qeyri-adi meyvə raq, Talışın ortadağlıq qurşağının torpaq-iqlim şə- ağacını kəsib yanacaq kimi istifadə etmək, sadəcə, raitinin badam, qoz və üzüm bitkiçiliyi üçün əlve- günahdır. Zuvanddakı bağların insan qayğısına, rişli olmasının əsas səbəbi burada hündürlüyə doğ- onun isti nəfəsinə ehtiyacı vardır. Bağın yerləşdiyi ru landşaftların dəyişməsində inversiyanın baş ver- ərazidə vaxtilə Zərinqala adlı kənd olmuşdur. Ke- məsi, ərazinin ortadağlığında Talış, Peştəsər və çən əsrin ikinci yarısında, Sovetlərin hakimiyyəti Burovar silsilələri arasındakı Zuvand, Dıman, Yar- illərində bu kəndə də, Lerik və Yardımlı rayonları- dımlı və s. dağarası çökəkliklərin geniş sahə tutma- nın yüksək dağ kəndlərində olduğu kimi, "pers- sıdır. Bu da çökəkliklərə rütubtəli hava axınlarının pektivsiz" adı qoyub, əhalisini Biləsuvar rayonu təsirini xeyli zəiflədir. Nəticədə qeyd olunan dağ- ərazisinə köçürmüşlər. Bizə məlum oldu ki, indi arası çökəkliyin özünəməxsus landşaft iqlim şəraiti zərinqalalılar və digər köçürülməyə məruz qalmış əmələ gəlir. Apardığımız tədqiqatlar göstərmişdir kəndlərin də əhalisi öz keçmiş yurd yerlərinə qa- ki, Azərbaycanın digər ərazilərindəki (Qonaqkənd, yıtmaq və dədə-baba yurdlarını bərpa etmək istə- Xınalıq, Yerfi, Dəstəfur və s.) dağarası çökəkliklər yirlər. də landşaft inversiyasına məruz qalmış və əlverişli Ölkə əhalisinin qeyd olunan meyvəyə və onun təbii şəraitinə görə qədim məskunlaşma sahələri ol- tibbi-bioloji keyfiyyətlərinə olan tələbatının yerli muşlar. istehsal hesabına ödənilməsi bu cür elmi-təcrübi iş- lərin geniş tətbiqi ilə mümkündür. Lerikin Zuvand zonasında badam bağlarını genişləndirməklə həm torpaqları eroziyadan qorumuş, həm də eko- sistemllərin təbii ehtiyat potensialını artırmış ola- rıq. Bu sahədə vətəndaşların, fermerlərin və iş adamlarının adi bir təşəbbüsünü də alqışlamaq və dəstəkləmək vacibdir. Biz, AMEA Coğrafiya İnsti- tutu olaraq, bu sahədə dövlətimizin həyata keçirdi- yi sənaye-aqrar islahatlarına hər cür elmi dəstək verməyə hazırıq. Coğrafiya İnstitutunda aparılmış elmi tədqiqat işlərinin nəticələri və kadr potensialı Şəkil 3. Qorunan badam bağları bu problemin həllinə kifayət qədər imkan verir. Yaxın gələcəkdə Coğrafiya İnstitutunun bir qrup əməkdaşı ömrünü Azərbaycan təbiətinin öy- rənilməsinə, yaxşılaşdırılmasına, qorunmasına həsr etmiş böyük vətəndaş alim, akademik H.Ə.Əliyevin canlı təbiət yadigarları olan Şabran, Siyəzən, Giləzi, Şamaxı, Ağsu, İsmayıllı və Yar- dımlı ərazilərindəki badam-püstə bağlarını, Qalaal- tı, Quba, Qusar, Naxçıvan ərazilərindəki və İsma- yıllı-Zaqatala avtomobil yolu ətrafındakı qoz bağ- larının müasir vəziyyətinin öyrənilməsi istiqamə- tində elmi axtarışlarını davam etdirəcəklər.

Şəkil 4. Pozulmuş badam bağları

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 5

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

GEOMORFOLOGİYA

© Х.К.Танрывердиев, Дж.Я.Касумов АНАЛИЗ МОРФОМЕТРИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ЭКОГЕОМОРФОЛОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ВОСТОЧНОЙ ЧАСТИ КУРИНСКОЙ ДЕПРЕССИИ Х.К.Танрывердиев, Дж.Я.Касумов Институт географии им. академика Г.Алиева НАНА, АЗ 1143, Баку, пр. Г.Джавида, 115 В статье анализируются морфометрические показатели рельефа, который является неотделимой частью экологической среды. Количественные показатели, определяющие раз- дробленность рельефа, были вычислены и закартированы средствами ГИС технологий и по материалам ДЗ. Морфометрические показатели рельефа в отдельности и обобщенно были оценены по напряженности. Выделены следующие степени: слабая, умеренная, средняя и высокая напряженность территорий. Актуальность темы. Охватывая целиком часть Куринской депрессии, охватывающая в важную сельскохозяйственную низменную морфоструктурном отношении Ходжашен-Гей- территорию (Аран) и локально части окружаю- чайский антиклинальный хребет, Мингячевир- щих районов, составляя 30,25% территории и Ханабадское и Гараязы-Кюлюллинское синк- 20% населения республики, восточная часть линальные понижения, Гарамарьямский антик- Куринской депрессии обладает международно- линальный увал, Гараджинскую, Дуздагскую и го и регионального значения транспортными Гедакбозскую антиклинальные гряды, Лянге- коридорами (четырехсторонние автомобиль- биз-Алятское складчатое низкогорье, Малокав- ные и железнодорожные пути, нефтепровод Ба- казскую наклонную равнину и полностью Ку- ку-Супса, Баку-Тбилиси-Джейхан, газопровод ра-Аразскую низменность [9]. Баку-Тбилиси-Эрзерум, высоковольтная элек- В настоящее время при подсчете, картиро- тросеть), а также водопроводом Кура-Баку вании и анализе морфометрических величин обеспечивающим питьевой водой столицу г. широко применяются Географические Инфор- Баку. Все это вместе позволяет нам говорить об мационные Системы (ГИС) и материалы дис- актуальности проведения всесторонних экогео- танционного зондирования. В связи с этим, во морфологических исследований данной терри- время исследования нами использовались: тории. Кажущийся на первый взгляд равнин- цифровая модель рельефа (SRTM – Shuttle Ra- ным рельеф восточной части Куринской деп- dar Topographic Mission) с разрешением 28 м; рессии, тем не менее характеризуется достаточ- спектральные изображения, полученные со но сложным геоморфологическим строением. спутника Landsat 8 в июне 2015 году с разреше- Развитые на территории эндогенного (грязевой нием 30 м в проекции WGS 1984 UTM (39-ая вулканизм, современные тектонические движе- зона), позволяющие дешифрировать отдельные ния) и экзогенного (линейная и плоскостная речные долины, овраги и балки, каналы и кол- эрозия, дефляция и эоловая аккумуляция, за- лекторы; топографические карты 1:100000 болачивание, засоление, абразия, половодья) масштаба. В результате анализа полученных происхождения рельефообразующие процессы данных в программе ArcGIS/ArcMap 10.2 были и их производные типы и формы рельефа, в том составлены морфометрические карты. числе антропогенные факторы (ирригационная В общем морфологические, генетические, эрозия, интенсивная пастьба, эксплуатация возрастные, морфодинамические, морфометри- нефтегазовых месторождений, производство ческие и другие количественные и качествен- стройматериалов) относительно осложнили ные характеристики рельефа обусловливают экогеоморфологические условия [8], [5], [6]. экологическое состояние исследуемой террито- Динамика развития эндо- и экзоморфогенети- рии. При эколого-геоморфологическом карто- ческих процессов отражена в количественных графировании и оценке экологического состоя- морфометрических показателях рельефа. ния более целесообразнее использовать морфо- Объект и методика исследования. Объек- метрические показатели рельефа, поскольку том исследования является, расположенная они отражают в себе статистические и количес- восточнее меридиана г. Мингячевир основная

6 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

твенные характеристики рельефа [3]. Основ- сети в аридных климатических условиях дан- ными морфометрическими показателями, ха- ной территории. Поверхность рельефа в основ- рактеризующими расчленение рельефа, явля- ном расчленена реками Кура, Араз и древними ются: а) горизонтальное расчленение; б) верти- современными рукавами, старицами, овражно- кальное расчленение; в) углы наклона поверх- балочной сетью. В целях улучшения быта мест- ности земли, которые были подвергнуты все- ного населения и хозяйства были проведены стороннему анализу в нашем исследовании. широкомасштабные ирригационно-мелиора- Показатели наклона поверхности восточной тивные мероприятия, в результате чего макси- части Куринской депрессии были подсчитаны мальное значение густоты расчленения возрос- инструментом “Slope”, относящим к анали- ло здесь с 1,1 км/км2 до 2,72 км/км2 (рис. 1). На тическому модулю ArcMap/Spatial Analyst. данной территории абсолютная величина гус- Приходящий на каждый пиксель цифровой мо- тоты расчленения в общем колеблется в преде- дели (SRTM) в формате растра наклон опреде- лах 0-2,72 км/км2, В северной, заболоченной лен следующей формулой: части Лянкяранской низменности и на берегах Гызылагачского залива густота расчленения в α = tan-1 ( √ ([dz/dx]2 + [dz/dy]2) ) * 57.29578, (1) среднем равна 0,2 км/км2. На сложенных бала- ханскими (век продуктивной толщи) и верхне- где α – угол наклона, tan-1 = 1/tan, dz/dy – изме- рение поверхности в горизонтальном направле- плиоценовыми песчано-глинистыми отложени- ями, интенсивно расчлененных овражной нии из центральной ячейки, dz/dy – измерение поверхности в вертикальном направлении из сетью Боздаг-Хыдырлинской и Бабазананской центральной ячейки. грядах средний показатель густоты расчлене- ния колеблется в пределах 0,2-04 км/км2. На Полученные в результате проведенных на территории Азербайджана, в том числе на Ку- сложенных абшеронскими и четвертичными песчано-глинистыми отложениями покатых се- ра-Аразской низменности, Джейранчёльском низкогорье и соседних площадях, картометри- верных и относительно отвесных южных скло- нах асимметричного строения, аридно обуслов- ческих измерений показатели расчлененности ленных, интенсивно расчлененных овражно- рельефа впервые были подвергнуты детально- му анализу Р.Х.Пириевым [4]. По исследова- балочной сетью, с развитым грязевым вулка- низмом Алятской, Мишовдагской и Кюровдаг- ниям Р.Я.Кулиева, территория Азербайджан- ской Республики была разделена на четыре ре- ской антиклинальных гряд (Юго-восточная Ширвань), Навагинской синклинальной впади- гиона по раздробленности (дифференцирован- ны, Гараджинской и Дуздагской гряд (Аджи- ности) ареалов распределения значения углов наклона. Кура-Аразская низменность, предгор- ноурские низкогорья) средний показатель гус- тоты расчленения колеблется в пределах 0,4- ные равнины Малого Кавказа, Ганых-Агричай- 2 ская впадина были отнесены к первому типу 0,8км/км . На Приталышской денудационно- аккумулятивной, пролювиально-делювиальной распределения – нераздробленные ареалы [2]. 2 По проведенной оценке морфодинамической равнине этот показатель равен 0,58 км/км . На напряженности Азербайджана [1] Кура-Араз- Мильской денудационно-аккумулятивной про- лювиально-делювиальной равнине абсолют- ская низменность в основном отнесена к слабо напряженной территории (меньше пяти бал- ный показатель густоты расчленения достигает 0,13-1,95 км/км2, на Газанбулаг-Нафталанской лов), предгорные районы восточной части Ку- 2 ринской депрессии – к средне напряженной флювиогляциальной равнине ‒ 0,3-1,1 км/км . территории (6-10 баллов), сильно расчленен- На подвергнувшейся интенсивной дефляции и эоловой аккумуляции морского происхожде- ные крайние районы – напряженной террито- рии (10-14 баллов). При расчете морфодинами- ния аллювиальной равнинной части Юго-вос- точной Ширвани средний показатель густоты ческой напряженности были учтены горизон- 2 тальная и вертикальная расчлененность, углы расчленения равен 0,81 км/км , на аккумул- наклона и др. ятивной аллювиально-озерной Прикуринской равнине, расчлененной долиной Куры, ее древ- Содержание работы. Территория восточ- ной части Куринской депрессии относительно ними и современными рукавами, старицами ‒ 0,97 км/км2. На подвергнувшихся интенсивной слабо подвергнута естественному горизонталь- ному расчленению. Это в первую очередь объ- линейной эрозии Гедакбозской антиклиналь- ясняется слабым развитием гидрографической ной гряде, Ходжашен-Гейчайском, Ленгебиз- ском, Галамадын-Хараминском антиклиналь- ных хребтах, Сабадюзинской синклинальной

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 7

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

равнине средний показатель густоты расчлене- км2 (22,56%); общая площадь умеренно (0,5-1 ния колеблется в пределах 0,8-1,2 км/км2. На км/км2) расчлененных территорий достигает расчлененной долинами, древними и современ- 8432,797 км2 (32,19 %); общая площадь средне ными рукавами, ахмазами, р. Куры и Араза, ис- (1-1,5 км/км2) расчлененных территорий сос- пытавшей интенсивную ирригационную эро- тавляет 8443,697 км2 (32,23 %) и высоко напря- зию аккумулятивной аллювиально-морской женных (1,5 км/км2 и больше) ‒ 3412,629 км2 Сальянской равнине абсолютный показатель (13,02 %). (табл. 1). густоты расчленения колеблется в пределах 0- Восточная часть Куринской депрессии по 2,6 км/км2, на аккумулятивной аллювиальной сравнению с соседними территориями обладает Муганской равнине ‒ 0,3-2,72 км/км2, на ак- незначительной абсолютной высотой. Цен- кумулятивной пролювиально-делювиальной тральная часть ее в течение всего неотектони- Мильской равнине (восточная часть) ‒ 0,26- ческого этапа испытывала прогибание, в то 1,65 км/км2, на аккумулятивной аллювиально- время как края ее, начиная с абшеронского вре- пролювиальной Гарабахской равнине ‒ 0,28- мени подверглись воздыманию. Такая тенден- 1,61 км/км2, на Ширванской равнине ‒ 0,33- ция проявляет себя и в современных тектони- 2,53км/км2. Самый большой средний показа- ческих движениях. В современном периоде тель расчленения 1,2-1,4 км/км2 наблюдается на 53,19 % исследуемой территории расположен интенсивно расчлененных овражно-балочной ниже уровня океана, 42,12 % ‒ на высоте 0- сетью Мингячевир-Ханабадской и Гараязы- 200м, 4.69 % ‒ выше 200 м. Минимальная вы- Кюлюллинской синклинальных долинах и Га- сота составляет -28 м (на цифровой модели рамарьямской антиклинальной гряде. рельефа -36 м). Показатели абсолютной высо- Показатель густоты расчленения террито- ты, определяющие глубину расчленения терри- рии депрессии по степени морфометрической тории, имеют важное значение в формировании напряженности делится на четыре уровня, за- экогеоморфологических условий, особенно во тем подсчитываются площади этих уровней в время активизации половодий и изменений отдельности: общая площадь слабо расчлене- уровня грунтовых вод. нных (0-0,5 км/км2) территорий равна 5911,722

Таблица 1 Показатели горизонтального расчленения восточной части Куринской депрессии Густота расчле- 0-0,5 0,5-1 1-1,5 1,5-3 S нения, км/км2 Площадь (S), км2 5911,722 8432,797 8443,697 3412,629 26200,845 км2 S, % 22,56 32,19 32,23 13,02 100 % Степень Слабая Умеренная Средняя Высокая - расчлененности

Рис. 1. Карта густоты расчленения восточной части Куринской депрессии 8 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Рис. 2. Карта вертикального расчленения восточной части Куринской депрессии Таблица 2 Показатели вертикального расчленения восточной части Куринской депрессии

Глубина расчлене- 0-10 10-20 20-200 200-400 и более S ния, м Площадь (S), км2 13702,505 6374,174 5415,603 708,563 26200,845 км2 S, % 52,29 24,33 20,67 2,71 100 % Степень расчлене- Слабая Умеренная Средняя Высокая - ния

По сравнению с соседними районами пока- Гедакбозской, Дуздагской, Гировдагской ан- затели глубины расчленения здесь не так значи- тиклинальных грядах, Мингячевир-Ханабад- тельны. Максимальная отметка глубины рас- ской, Гараязы-Кюлюллинской, Сабадюзинской членения достигает 532 м, в основной же части синклинальных равнинах средний показатель депрессии этот показатель колеблется в преде- глубины расчленения достигает 50-100 м, на лах 0-10 м, а по мере приближения к пред- Гараджинской, Гарамарьямской антиклиналь- горным зонам Большого и Малого Кавказа по ных грядах, Ходжашен-Гейчайском антикли- мере возрастания абсолютной высоты возрас- нальном хребте и Лянгебиз-Алятском складча- тает и величина глубины расчленения (рис. 2). том низкогорье ‒ 150-200 м. Исключая отдельные приподнятые участки Показатели глубины расчленения по степе- территории, на испытавших интенсивное про- ни морфометрической напряженности делятся гибание берегах Гызылагаджского залива, на 4 уровня: слабая (0-10 м), умеренная (10- Сальянской, Муганской, Прикуринской, Миль- 20м), средняя (20-200 м) и высокая (выше ской равнинах средний показатель глубины 200м). Была подсчитана площадь распростра- расчленения достигает 7-10 м, на Юго-вос- нения ее: слабая степень глубины расчленения точной Ширванской, Ширванской равнинах ‒ - 13702,5045 км2 (52,29 %), умеренная степень 10-20 м, на невысокой Приталышской, являю- глубины расчленения 6374,1744 км2 (24,33 %), щейся составной частью Малокавказской нак- средняя степень глубины расчленения ‒ лонной, и Мильской равнинах, Гарабахской, 5415,6033 км2 (20,67 %) и высокая степень глу- Газанбулаг-Нафталанской равнинах ‒ 20-30 м, бины расчленения ‒ 708,5628 км2 (2,71 %) на слабо подвергнувшейся поднятию Навагин- (табл. 2). ской синклинальной впадине и Боздаг-Хыдыр- Из таблиц видно, что в распределении по линской гряде ‒ 30-40 м. На подвергнувшихся площади горизонтального и вертикального рас- интенсивному тектоническому воздыманию и членения одинаковых степеней исследуемой густо пересеченных овражно-балочной сетью территории прослеживается несоответствие. При горизонтальном расчленении умеренная и

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 9

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

средняя степени по пространственному распре- конусами выноса и межконусными понижени- делению ареалов имеют почти равномерный ями рр. Гаргарчай, Хачинчай, Тертерчай Гара- характер (табл. 1). Совсем другая ситуация про- бахской равнине, на соответствующих струк- является в площадном распределении соответ- турно юго-восточной периклинальной зоне ствующих степеней вертикального расчлене- погружения Муровдагского антиклинориума ния (табл. 2). Это несоответствие обусловлива- Газанбулаг-Нафталанских равнинах, на под- ет неадекватность влияния горизонтального и вергнувшейся относительному опусканию на вертикального расчленения на экогеоморфоло- фоне интенсивных поднятий окружающих тер- гическую напряженность [7]. риторий Навагинской синклинальной впадине Наклон земной поверхности является важ- ‒ 1,2-1,5°; на Мильской равнине, юго-восточ- ным морфометрическим показателем, характе- ная часть (Харами) которой интенсивно расчле- ризующим количество и качество рельефа. Так нена речными долинами и овражно-балочной как восточная часть Куринской депрессии, ис- сетью ‒ 1,5-2°. ключая внутридепрессионные возвышенности, Средний показатель наклона Бабазананско- гряды, поднятия и приречные валы (береговые го увала, с его террасированными северо-вос- валы) обладает плоской поверхностью, наклон точными пологими и обрывистыми северо-за- здесь весьма незначителен. Внутри депрессии падными склонами, равен 1,53°; на Хыдырлы- он колеблется в пределах 0-59,73°. По мере Боздагской гряде, характеризующейся своими приближения к предгорным зонам Большого и относительно обрывистыми западными и вос- Малого Кавказа этот показатель увеличивается точными склонами и субмеридиональным (рис. 3). На испытавших интенсивное прогиба- простиранием ‒ 2,05°; на Сабадюзинской синк- ние и осадконакопление плоских Прикурин- линальной равнине ‒ 2,43°; на Мингячевир-Ха- ской, Муганской, Юго-восточной Ширванской, набадской и Гараязы-Кюлюллинской синкли- Сальянской, Мильской (восточнаия часть) рав- нальных долинах ‒ 2,82°; на Боздаг-Гараджин- нинах средний показатель уклона доходит до ском антиклинальном хребте ‒ 5,12°. На Гиров- 0,76-1°; на волнистой Ширванской равнине, дагской гряде с ее слабонаклонными северо- осложненной конусами выноса и межгорными восточными и обрывистыми юго-западными понижениями, обусловленными аккумуляцией склонами угол наклона в среднем достигает аллювиально-пролювиальных отложений 3,7°, а максимум 34,26°. На Гарамарьямской ан- Ширванских рек, ‒ 1-1,2°; на в основном тиклинальной гряде, характеризующейся поло- плоской, северо-восточной ориентированной, гими северными и крутыми южными склонами, осложненной балками, валами (гривами) и не- средний уклон равен 8°, на Ходжашен-Гейчай- высокими холмиками и слабо расчлененной ском антиклинальном хребте ‒ 11,93° и Лянге- Приталышской равнине, на испытавшей сла- биз-Алятском складчатом низкогорье ‒ 8,72°. бые тектонические поднятия и осложненной

Рис. 3. Карта уклона восточной части Куринской депрессии

10 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Рис. 4. Карта морфометрической напряженности восточной части Куринской депрессии

Все подсчитанные показатели наклона на горизонтального и вертикального расчленения восточной части Куринской депрессии, также и наклона была составлена карта морфометри- как и другие морфометрические показатели по ческой напряженности восточной части Курин- степени напряженности делятся на четыре ской депрессии, а так же подсчитана площадь уровня: территории слабой (0-2°), умеренной распространения этих показателей, которые (2-5°), средней (5-25°) и высокой (25° и больше) распределены следующим образом: 51,25 % от напряженности. Была подсчитана также и пло- общей территории – слабая напряженность щадь распространения их: общая площадь тер- (1балл), 43,49 % – умеренная напряженность ритории со слабым уклоном равна 21060,3 км2 (2балла), 4,55 % – средняя напряженность (80,33 %), с умеренным уклоном – 3768,82 км2 (3балла), 0,71 % – высокая напряженность (14,37 %), со средним уклоном – 1312,42 км2 (4балла). (рис. 4). Морфометрические показате- (5%), с высоким уклоном – 76,39 км2 (0,3 %). ли восточной части Куринской депрессии игра- Заключение. Количественный анализ мор- ют немалую роль при экогеоморфологическом фометрических показателей подтвердил сущес- районировании, гидро- и агротехнических ме- твующую закономерность о том, что верти- роприятиях, строительных работах и т.д. кальное расчленение и наклон в основном по мере возрастания высот территории также ко- ЛИТЕРАТУРА личественно возрастают. Эта закономерность нарушается в распределений количественных 1. Ализаде Э.К., Тарихазер С.К. Современные показателей горизонтального расчленения ис- экогеоморфологические проблемы Азербайджана. следуемой территории. Причиной является ан- География и природные ресурсы, №1, 2015, 4-11. 2. Кулиев Р.Я. Пространственная организация тропогенный фактор, в результате которого ис- показателей углов наклона поверхности рельефа кусственно созданная сеть каналов и коллекто- Азербайджанской Республики. Вестник Бакинского ров способствовала возрастанию показателей Университета, серия естественных наук, №1, 2002, густоты расчленения на данной территории. 224-231. Тем не менее эта закономерность при получе- 3. Кулиев Р.Я. К методам морфометрической нии естественным фактором средних значений оценки напряженности экогеоморфологической количественных показателей горизонтального обстановки. Вестник Бакинского Университета, се- расчленения в основном наблюдается. Поэтому рия естественных наук, №3, 2006, 151-158. при рассмотрении показателей горизонтально- 4. Пириев Р.Х. Методы морфометрического го расчленения в первую очередь необходимо анализа рельефа (на примере территории Азер- байджана). Элм, Баку, 1986, 114 c. учитывать, какие факторы экзоморфогенеза – 5. Танрывердиев Х.К., Сафаров А.С. 2011. Эко- естественные или антропогенные – причинно геоморфологическая оценка Кура-Араксинской деп- обусловливают густоту расчленения не только рессии (восточная часть). Институт географии им. на данной, но и на любой другой территории. акад. Г.А.Алиева НАНА, Труды Географического На основе средних показателей естественного общества Азербайджана, ХVI, 12-15.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 11

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

6. Танрывердиев Х.К., Сафаров А.С., Касумов və xəritələşdirilmişdir. Relyefin morfometrik göstərici- Дж.Я. 2015. Экзодинамические процессы, обуслов- ləri ayrı-ayrılıqda və ümumilikdə gərginliyə görə qiy- ливающие природные риски на Кура-Араксинской mətləndirilmişdir. Aşağıdakı səviyyələr ayrılmışdır: zə- низменности. Вопросы географии. Современная if, mülayim, orta və yüksək gərginlik dərəcələri. геоморфология. Сб. 140, 483-491. 7. Халилов Г.А., Абушова С.Н. Морфометричес- ANALYSIS OF MORPHOMETRIC FACTORS кий метод экогеоморфологической оценки рельефа AFFECTING ON THE ECOGEOMORFOLOGIC Азербайджанской Республики (На примере между- CONDITIONS OF THE EASTERN KUR речья Храми-Зайам). Географический вестник ПГУ, DEPRESSION № 4(31), 2014, 17-21. Kh.K.Tanriverdiyev, J.Y.Gasimov 8. Ширинов Н.Ш. Геоморфологическое строение Кура-Араксинской депрессии (Морфоскульптуры). The paper analyzes morphometric parameters of re- Элм, Баку, 1973, 215 c. lief which is an inseparable part of the ecological envi- 9. Ширинов Н.Ш. Новейшая тектоника и разви- ronment. Quantitative indicators determining the frag- тие рельефа Кура-Араксинской депрессии. Элм, Ба- mentation of the relief were calculated and mapped by ку, 1975, 188 c. means of GIS technology and RS materials. Morpho- metric parameters of a relief separately and generally ŞƏRQİ KÜR DEPRESSİYASININ were assessed by tension. The following levels were dis- EKOGEOMORFOLOJİ ŞƏRAİTİNƏ TƏSİR tinguished: weak, moderate, medium and high tension EDƏN MORFOMETRİK AMİLLƏRİN TƏHLİLİ areas. X.K.Tanrıverdiyev, C.Y.Qasımov Məqalədə ekoloji mühitin indikatoru hesab olunan relyefin morfometrik göstəriciləri təhlil olunur. Relyefin parçalanmasını təyin edən kəmiyyət göstəricləri CİS texnologiyası və MZ materialları əsasında hesablanmış

12 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© С.А.Тарихазер, Я.Т.Джабраилова НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ К ОПРЕДЕЛЕНИЮ И КЛАССИФИКАЦИИ ЭКОГЕОМОРФОЛОГИЧЕСКОГО РИСКА С.А.Тарихазер, Я.Т.Джабраилова Институт Географии НАН Азербайджана АZ 1143, Баку, проспект Г.Джавида, 115 Для современного состояния Азербайджана и других промышленно развитых стран мира характерно нарастание угроз в природно-техногенной сфере, а антропогенные и природные катастрофы становятся постоянно действующими факторами не только экономики, но и политики. Крупнейшие катастрофы и стихийные бедствия, имевшие место в последние десятилетия в Азербайджане и за рубежом, унесли тысячи человеческих жизней, причинили большой и часто невосполнимый ущерб окружающей среде. В результате, в последние годы активного развития экологической геоморфологии появилось много новых терминов. В частности «экологический риск», «стихийные бедствия», «экологическая опасность». Поэтому, насколько они правильно истолкованы и поняты, будет зависеть реальная картина в деле их изучения и достижения поставленной цели. Введение. Конец ХХ и начало ХХI вв. экспертов департамента ООН по экономичес- отличаются проявлением катастрофических ким и социальным вопросам к 2050 г. Числен- природных процессов. Одновременно на всех ность населения будет 9 миллиардов чел. континентах наблюдаются извержения вулка- Второй причиной является процесс урбани- нов, землетрясения, тайфуны, наводнения, сход зации. Численность городского населения рас- снежных лавин, оползни, обвалы, сели и другие тет еще более быстрыми темпами. Если в 1960 процессы. Естественно возникает вопрос: что г. в городах проживало 34%, то в 2020 г. она бу- будет завтра, послезавтра и в последующие дет составлять 57,6%. Ожидается, что к 2020 г. годы ХХI века. И поэтому в большинстве стран суммарная площадь городов увеличится на мира главной политической, социально-эконо- 2,6млн. км2 и составит около 4% площади су- мической, демографической и экологической ши. Зачастую приходится осваивать непригод- проблемой является задача защиты населения и ные для строительства склоны холмов, поймы инженерно-хозяйственных объектов от стихий- рек, заболоченные участки, которые, несомнен- ных катастрофических явлений и обеспечение но, увеличивают угрозы проживания. Именно условий для устойчивого развития. на территории городов, где высока плотность Возможность эффективной борьбы с опас- населения, приходятся наибольшие социаль- ными природными процессами заключается в ные и материальные потери. Города Азербайд- знании не только их генезиса и характера разви- жана также подвержены воздействию ряда тия, но и причин всевозрастающего роста по- опасных природных процессов, в том числе и терь общества. По данным Германской перес- столица – г. Баку. Например, Шамахинское траховочной компании Muenchener Rueckver- землетрясение 1663 г. (силой 10 баллов), сопро- sichering AG (Munich Re) ущерб от природных вождавшееся обрушением целых горных мас- катастроф в мире за 2011 г. составил 400 мил- сивов, вызвало огромные разрушения, в ре- лиард американских долларов (было 820 при- зультате которых погибло 80 тыс. чел. 7 мая родных катастроф, в результате которых по- 2012 г. в Загатальском районе Азербайджана гибло 30 тыс. чел.). В 2012 г. ущерб составил произошло землетрясение силой 6 баллов. Пос- 160 миллиард американских долларов. Из них традало 800 домов, без жилья остались 400 се- 25 миллиард долларов от урагана «Сэнди» в мей, а 15 чел. получили травмы (рис. 1). В 2000 США, 20 миллиард долларов от летней засухи г. в г. Баку оползни нанесли ущерб в размере в США. В 2012 году было 900 природных ка- 50 миллион долларов [1]. Например, 3 марта тастроф, в результате чего погибло 9,5 тыс. чел. 2012 г. из-за интенсивных дождей в Хатаин- (только от тайфуна «Бофа» на Филиппинах по- ском районе города Баку произошел оползень гибло более 1 тыс. чел.). шириной 150 м, длиной 230-250 м. В результате Первой причиной считают темп роста наро- в двух 9-этажных жилых домах появились тре- донаселения. Если в начале ХIХ в. численность щины длиной 150-200 м, шириной 1 м., глуби- населения составляла всего лишь 1 миллиард, ной 0,5-5 м. Жители были эвакуированы (рис. сегодня – более 6 миллиардов, то по докладу 2). Южный склон Большого Кавказа является

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 13

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

классическим районом распространения камен- Симонов Ю.Г. и Тимофеев Д.А. [4] «мы не в си- ных и грязекаменных селей. 30 мая 2010 г. се- лах затормозить этот процесс, превратить его в левыми потоками на р. Курмухчай были затоп- бег на месте» и вести хозяйство по принципу лены 150 домов, пострадало 1000 чел. (рис. 3). «сколько вырубил – столько посадил», «сколь- В результате наводнения на р. Кура в 2010 г. ко выловил – столько вырастил». пострадало 30 тыс. жилых домов, 50 тыс. га па- Экологические катастрофы определяются хотных земель оказались в непригодном для как чрезвычайные, бедственные ситуации в хозяйственной деятельности состоянии. Мате- жизнедеятельности населения, вызванные су- риальный ущерб составил более 1 миллиарда щественными неблагоприятными изменениями американских долларов (рис. 4). Таких приме- к окружающей среде [5]. Природные опасности ров множество. обязательно должны учитываться при экономи- По официальным данным, 13% территории ческом планировании. Прежде чем возводить Азербайджана (более 10 тысяч км2) подвержено сооружение, необходимо сделать оценку терри- воздействию опасных природных процессов: тории с точки зрения степени ее природного под угрозой оползней находится 800 км2, под- риска. Как показывает мировой опыт, затраты топления – 700 км2, селей – 1300 км2, сейсмо- на прогнозирование и обеспечение готовности сдвигов – 6518 км2, снегопадов и лавин – к природным событиям чрезвычайного харак- 400км2, обвалов – 150 км2 [2]. тера в 15 раз меньше по сравнению с предотвра- Третья причина – глобальное потепление, щенным ущербом. Сегодня исследователям не- которое отмечено в последние годы. По мне- достаточно предоставить обществу выбор, надо ниям Мазур И.И., Иванов О.П. [3] из-за таяния изучить его последствия и выяснить цену этого ледников в будущем повышение уровня Миро- выбора до того, как он будет сделан, так как вого океана неизбежно приведет к отступлению цель общества – защита интересов и жизни береговой линии вглубь континентов. Границы человека. Успех зависит не только от новых на- вечной мерзлоты будут смещаться на север: к учных взглядов на системность мира, на вза- 2020 г. – на 50-80 км, к 2050 году – на 150- имодействия сложных систем, но и от новых 200км. Соответственно увеличится количество способов управления рисками катастроф и сти- осадков и, следовательно, оползней, селей, на- хийных природных бедствий. Необходима кон- воднений и др. И наконец, еще одна чрезвычай- кретная система мер по снижению рисков и но важная причина – воздействие человека на смягчению последствий угрожающих ситуа- окружающую природную среду. Как заметили ций.

Рис. 1. Землетрясение в г. Загатала (фото Рис. 2. Оползневые процессы в Хатаинском 7 мая) районе г. Баку (фото 3 марта 2012 г.)

Рис. 3. Сель на р. Курмухчай (фото 30 Рис. 4. Наводнение на р. Кура (фото мая 2010 г.) весны 2010 г.)

14 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Постановка задачи. Как известно, сущес- природы – земля, огонь, воздух, вода. Обычно твует большое разнообразие терминов, обозна- слова «стихийные явления природы», «сти- чающих те или иные понятия и направления в хийные бедствия», «катастрофа», «опасность», рамках проблемы глобальных изменений. Мы в «риск» употребляются как синонимы. работе не ставим целью выполнить сравнитель- Стихийное явление природы – это явление, ную или критическую оценку различных тер- не зависящее от человека, которое выходит за минов и их применение. Прежде чем присту- рамки повседневных состояний природы по пить к рассмотрению подходов к классифика- интенсивности, продолжительности и масшта- ции экологического риска, нужно кратко оста- бу проявления, но позволяющее адаптиро- новиться на определении основных понятий, в ваться к нему природным системам. Лихачева первую очередь терминов «стихийные бед- Э.А., Тимофеев Д.А. [23] стихийные явления ствия», «риск», «катастрофа» и «опасность». трактуют как: 1) природные процессы и собы- Как показал анализ зарубежных публикаций [6- тия, отклоняющиеся от узкого диапазона состо- 13] под понятием «риск» понимается, во-пер- яний окружающей среды, в котором нормально вых, вероятность какого-либо опасного собы- функционируют созданные человеком устройс- тия; во-вторых, вероятность негативных пос- тва, сооружения, технологии и сам человек. ледствий от него; а в третьих, произведение ве- Разрушительное природное и природно-антро- роятности опасного события и размеров ожида- погенное явление или процесс, в результате ко- емого ущерба. По-нашему мнению, экологи- торого может возникнуть или возникла угроза ческий риск – это возможность негативных из- жизни и здоровью людей, произойти разруше- менений в природе, обусловленные воздей- ние или уничтожение материальных ценностей ствием человека на процессы окружающей и элементов окружающей среды; 2) любые раз- среды [14-19]. Например, Малашевич Е.В. [20] рушительные природные и природно-антропо- под экологическим риском понимает заблаго- генные явления (землетрясение, наводнение, временно оцениваемую вероятность и степень извержение вулкана, засуха, массовое размно- опасности возникновения при том или ином жение вредителей и т.д.). Мазур И.И., Иванов вмешательстве в природную среду таких нару- О.П. [3] под стихийным бедствием подразу- шений, которые могут быть неблагоприятными мевают экстремальное, стихийное явление, не для дальнейшего функционирования и сущес- зависящее от влияния человека, обладающее твования экосистем как непосредственно в зоне большой интенсивностью и поражающими антропогенного воздействия, так и за ее преде- факторами. Арманд Д.А., Витвицкий Г.Н. [24] лами. В зависимости от величины, продолжи- природными бедствиями или катастрофами на- тельности и масштабов антропогенного воз- зывают стихийные явления не столько из-за их действия оценка экономического риска может интенсивности, сколько из-за наносимого ими соотноситься с конкретными природными ком- материального ущерба и человеческих жертв. понентом, местностью, территорией страны, Стойко С.М., Третьяк П.Р. [25] стихийными региона или биосферой в целом [12]. Реймерс процессами считают те, которые в течение ко- Н.Ф. [21] экологический риск определяет как роткого времени изменяют природу. Алексеев вероятность неблагоприятных для экологичес- Н.А. [26] под стихийными бедствиями подразу- ких ресурсов последствий любых (случайных мевает «природные явления, проявляющиеся или преднамеренных, катастрофических и др.) как могущественные разрушительные силы, антропогенных изменений природных объек- обычно не подчиняющиеся влиянию человека». тов и факторов. По Акимову В.А., Лесных В.В., Бабаханов Н.А. [27] стихийными природными Радаеву Н.Н. [22] существующие риски разде- явлениями называет такие «экстремальные лены на множество категорий, т.е. классифи- природные явления, которые уничтожают ма- цированы по различным признакам: по степени териальные ценности, созданные человеком, влияния, объекту, по местоположению, по воз- угрожают жизни и здоровью людей». Автор можности страхования и др. (рис. 5). Следо- стихийными бедствиями называет «непредска- вательно, риск – это произведение вероятности зуемые катастрофические природные процес- опасного события и размеров ожидаемого со- сы, сопровождающиеся разрушительными циально-экономического ущерба. действиями самой природы, материальных цен- Естественные экстремальные проявления ностей в огромных масштабах и человечески- развития природы называются стихийным яв- ми жертвами». Мы предлагаем следующее оп- лением. В древнегреческой философии «сти- ределение стихийного бедствия – это явление хия» означает каждый из четырех элементов природы, носящий чрезвычайный характер,

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 15

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

приводящий к нарушению нормальной жизни гических систем разных рангов. Катастрофи- людей, сопровождающееся материальным ческие события не могут рассматриваться в ущербом. этой связи абстрактно, вне масштабов измен- Причинами стихийных бедствий могут яемых территорий и вне продолжительности быть: быстрое перемещение вещества (земле- совокупной деятельности геоморфологических трясения, снежные лавины, оползни, сели, об- процессов [31]. Мазур И.И., Иванов О.П. [3] валы); высвобождение внутри земной энергии под поражающим фактором подразумевают (землетрясения, извержения вулканов); повы- «любое экстремальное воздействие на систему шение уровня вод морей и рек (наводнения); извне, приводящее к поражению функциональ- сильный ветер (ураганы, циклоны); результат ной среды системы или ее целостности». Среди деятельности людей (оползни, обвалы) и дру- поражающих факторов в нашем случае можно гие. выделить лавины, сели, обвалы, оползни и др. «Катастрофа» – греческое слово, означаю- «Опасность» – это объективно существую- щее гибель, поворот, уничтожение. В толковом щая возможность негативного воздействия на словаре [28] катастрофа трактуется как «пе- процесс или объект, в результате которого мо- релом, переворот; важное событие, решающее жет быть причинен какой-либо вред, ущерб, судьбу или дело; случай гибельный, бедствен- ухудшающий состояние, придающий развитию ный». В словаре русского языка [29] катастро- нежелательную динамику. Мазур И.И., Иванов фа – «событие с несчастными, трагическими О.П. [3] опасность трактуют как «негативное последствиями». Наливкин Д.А. [30] слово ка- свойство живой и неживой материи, способное тастрофа применяет к людям, к их жизни. Ма- причинить ущерб как самой материи, так и зур И.И., Иванов О.П. [3] катастрофой считают людям, природной среде, материальным цен- «необратимую потерю устойчивости; на языке ностям». «Геоморфологическая опасность» – систем это существенное поражение системы, угроза, возможность бедствия, катастрофы или поражающими факторами, либо ведущее к несчастья со стороны геоморфологического быстрой гибели системы, либо делающее ее не объекта. Например, в результате действия та- конкурентно способной в борьбе за сосущес- ких процессов, как лавины, сели, оползни, об- твование и обусловливающее медленную ги- валы и др. могут возникнуть кризисные ситу- бель системы». Событие становится катастро- ации, бедствия или катастрофы для людей и для фическим, если нарушение характера реакций их хозяйственной структуры. Т.о., геоморфоло- подсистемы приводит к внезапной перестрой- гическая опасность определяется динамичес- ке, в результате которой прежняя система на- кими и морфологическими характеристиками рушается и заменяется новой. Это в полной ме- геоморфологических систем. ре относится и к преобразованиям геоморфоло-

Риск

По причине По местоположению По возможности По степени влияния По источнику возникновения относительно объекта отражения

Рис. 5. Классификация рисков

Виды опасностей

Природно- Природные Техногенные техногенные

Интенсивность и частота воздействия

Рис. 6 Схема идентификации источников опасностей

16 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Обычно в научной литературе термины ется. Например, зарождение и прохождение ла- «геоморфологическая опасность» и «геоморфо- вин, селей, оползней и др. процессов, чаще логический риск» также используют как сино- обусловленные хозяйственной деятельностью нимы. Но исследователи понимают, что риск и человека, поддаются прогнозированию. Эти уг- опасность не одно и то же. Мы знаем, что такие рожающие явления можно заблаговременно ос- геоморфологические процессы, как лавины, се- лабить или даже предотвратить. ли, оползни, обвалы и другие представляют Исходя из понимания чрезвычайной ситуа- опасность для строительства жилых домов и ции, как такого состояния социально-экономи- эксплуатации инженерных сооружений. Одна- ческой системы, где ее поведение становится ко люди живут и строят в лавино-селе-обвало- трудно управляемым, и эта система может час- оползнеопасных районах, может быть они бес- тично или полностью разрушиться, под геомор- сознательно и даже сознательно идут на риск, фологической чрезвычайной ситуацией пони- принимают меры по уменьшению или даже его мается такое состояние социально-экономичес- устранению, а чаще надеются на то, что «все са- кого объекта, которое может сильно изме- мо образуется». ниться или разрушиться под действием естес- Т.о. геоморфологический риск – это вероят- твенных природных или антропогенно спрово- ность активизации опасного геоморфологичес- цированных геоморфологических явлений. кого явления, нанесения материального ущер- Таким образом, следует, что об экологичес- ба и возможных человеческих жертв, связан- ком риске нельзя говорить в отрыве от эконо- ных с какими-либо геоморфологическими ус- мических и социальных факторов. Основные ловиями. причины увеличения экологического риска, ко- Оценка степени опасности той или иной тер- торые проявляются в различных формах и нап- ритории, представляет собой ряд последова- равлениях, относят к четырем группам: увели- тельных этапов, в результате которого можно чение вероятности аварий на производстве из- идентифицировать источники опасности (рис. за усложнения техники и недостаточного кон- 6). троля за ней; резкое увеличение техногенной Для научного обоснования системы преду- нагрузки на природу, приводящей к наруше- преждения и предотвращения требуется ком- нию структуры и функционирования ландшаф- плексное изучение опасных геоморфологичес- тов; накапливающие негативные изменения в ких процессов. По мнению Бабаханова Н.А. природе, которые в конечном итоге способ- [27] одним из первых подходов к исследованию ствуют развитию необратимых процессов в этой сложной проблемы может стать класси- ландшафтах; высокая степень предрасположен- фикация этих процессов на основе ведущего ности некоторых видов ландшафтов к экологи- признака или их сочетаний. Классификацию ческому риску [1,12,27 и др.]. стихийных природных явлений провели Бу- Имеется большое количество примеров ка- дагов Б.А., Бабаханов Н.А. [1], которая в пос- тастроф, нанесших большой вред окружающей ледствие была уточнена Бабахановым Н.А. среде и населению: крупная авария на химич- [27]. Оба автора учитывали различную продол- еском заводе в индийском г. Бхопал (1984 г.), жительность стихийных природных явлений по авария на Чернобыльской АЭС (1986 г.), эко- времени. Звонкова Т.В. [32] классифицирует логическая катастрофа в районе Персидского стихийные природные явления по качествен- залива (1990–1991 гг.), катастрофические по- ным и количественным характеристикам дина- жары в Греции и США (Калифорния) (2007 г.) мичности, производимым разрушениям и за- и др. Немало примеров и в Азербайджане. По щитным мероприятиям. Существуют класси- данным Министерства по Чрезвычайным Си- фикации по условиям возникновения [33], по туациям в результате природных и техноген- размерам их проявления [34] и др. ных катастроф в первом полугодии 2015 г. в Однако мы считаем, что при одинаковой Азербайджане было зарегистрировано 5581 разрушительной силе опасных геоморфологи- происшествие стихийного и техногенного ха- ческих процессов размеры бедствий и их пос- рактера, что превышает показатель аналогич- ледствия не одинаково проявляются в различ- ного периода прошлого года на 736 (15%). В ных регионах. Кроме того, с помощью преду- результате этих происшествий погибли 48 и преждающих и защитных мер опасность неко- пострадали 125 чел. Спасателями МЧС были торых видов геоморфологических процессов не спасены 76 и эвакуированы 517 чел. только ослабевает, но и полностью ликвидиру-

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 17

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

С каждым годом возрастает уровень антро- Концепция риска включает два основных погенной нагрузки на природу, что увеличи- момента: 1. оценку риска; 2. управление рис- вает степень экологического риска. В резуль- ком. Оценка риска – научный анализ причин тате антропогенного воздействия природные его проявления и масштабов в конкретной си- системы изменяются, трансформируются, а туации. Управление риском – анализ опасной иногда полностью разрушаются. Формируются ситуации и принятия решения, направленного природно-техногенные системы, развитие ко- на уменьшение риска [35,39]. Оценка риска торых с одной стороны подчиняется природ- должна характеризовать вероятность как нас- ным закономерностям, с другой, управлению тупления самого опасного события, так и не- со стороны человека. Неправильные действия, гативных последствий этого события. а также отсутствие данных о предельно допус- Как отмечалось выше, среди причин возник- тимых экологических нагрузках могут привес- новения экологических проблем катастрофы и ти к возрастанию возможности экологического аварийные ситуации (взрывы, пожары, затоп- риска, в том числе и появлению нового [12]. ления и др.), стихийные бедствия (землетря- Так, за последние годы на Большом Кавказе сения, извержения вулканов, наводнения и др.). произошли стихийные бедствия, обусловлен- В связи с указанными проблемами можно го- ные как природными, так и антропогенными ворить о техногенных и природных катастро- факторами воздействия на природную среду. фах (геологический, геоморфологический риск Катастрофические события – техногенный и др.). Наряду с частным риском желательно оползень в г. Баку (март 2000 г.), землетрясение оценивать также и общий риск, учитывающий в г. Баку (ноябрь 2000 г.), грязекаменный сель в всю совокупность прогнозируемых опасностей г. Шеки (июль 2004 г.), паводок на р. Шин на той или иной территории [17,19,32,33,34]. Шекинского района (июль 2004 г.), оползень в Маршал В.А. [9], Кочуров Б.И., Миронюк С.Г. Губинском районе (апрель-май 2010 г.), сель в [12], Григорьев А.А., Кондратьев К.Я. [40] и др. Гахском районе (май-июнь 2010 г.) и мн. др., считают, что следует учитывать риск индиви- повлекшие значительные разрушения. Посте- дуальный (когда человек, взвесив все факты, пенно накапливающиеся негативные измене- решает, что риск оправдан выгодами, вытека- ния в природе, в конечном счете, могут стать ющими из деятельности, связанной с ним, и источником экологического риска. Предвиде- принимает его), групповой (когда риск не счи- ние этих изменений также относится к сфере тается оправданным, но каким-либо причинам комплексного географического прогноза. индивидуум вынужден принять его) и социаль- В Азербайджане до сих пор в природополь- ный. Первые два характеризуют распределение зовании и охране природы господствует кон- риска, последний – масштаб опасности. цепция экологической безопасности, основан- Важным в методическом отношении пред- ная на учете и других норм антропогенного воз- ставляется разделение экологического риска по действия на природу. Однако ее результатив- возможности его предотвращения [12, 35, 36, ность, к сожалению, не высокая из-за разного 37, 38 и др.]. Классифицируя экологический понимания «нормы» и т.д. По мнению Пор- риск по данному признаку, можно выделить фирьева Б.Н. [35] применение концепции эко- следующие его виды: устранимый, частично логического риска даст возможность выйти из устранимый и неустранимый. Различают также создавшегося тупика: «Принятие оптимального риск реальный (возникший в результате нару- с точки зрения охраны природы решения – оз- шений природной среды) и потенциальный начает экономически и социально обоснован- (ожидаемый), возможный с той или иной сте- ное сведение к минимуму отрицательного ан- пенью вероятности в прогнозный период. По- тропогенного воздействия на природные сис- тенциальный риск переходит в реальный при темы». увеличении его вероятности за счет потери ус- Концепция экологического риска активно тойчивости геосистемы и др. [40]. внедряется в природоохранную практику с се- В докладе «Снижение риска» Научно-кон- редины 80-х годов ХХ столетия ряда стран За- сультационного совета по сокращению риска падной Европы и США. Появление сложных, Агентства по охране окружающей среды США, комплексных, экологических проблем, которые в зависимости от масштабов и интенсивности не поддаются решению с помощью традицион- возможного развития опасных процессов, пред- ных подходов, и послужило одной из причин лагаются следующие уровни экологического становления и применения концепции экологи- риска: низкий (например, загрязнение подзем- ческого риска [35-38 и др.].

18 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

ных вод, разливы нефти и др.), средний (кис- tipos de mapas de riesfos // Bol. Geologico y Minezo. – лотные дожди, гербициды и др.) и высокий Ano. – Vol. 101-3 (проблемы здоровья человека, исчезновение 11.HAYS W.W. 1991. Hazard and risk assessments видов и др.). Анализируя предложенную схему, in the United States // Episodes.-N 1. мы не можем согласиться с ней полностью или 12.КОЧУРОВ Б.И., МИРОНЮК С.Г. 1993. Под- ходы к оценке устойчивости геосистем. География и по каким-то отдельным ее частям. Например, природные ресурсы, №1, с. 22-27 загрязнение подземных вод, разливы нефти 13.АКИМОВ В.А., ПОРФИРЬЕВ Б.Н. 2004. следует отнести к разряду проблем с высокой Проблемы анализа риска. Том 1, №1, с. 38-49 степенью риска для человека. Однако, как бы 14.ТАРИХАЗЕР С.А. 2006. Особенности прояв- ни было совершенным управление экологичес- ления экзодинамических процессов на различных ким риском, всегда остается остаточный риск высотно-геоморфологических поясах (на примере [1,15,16,17,19,22 и др.]. Шахдаг-Гызылгаинского массива). Проблемы ус- Заключение. Анализ научно-теоретических тойчивого развития горных территорий. Труды ГО и научно-методических терминов использова- Азербайджана, т. Х, Баку, с. 142-147 ния экогеоморфологического риска позволяет 15.ТАРИХАЗЕР С.А. 2010. Доминантные экзо- морфодинамические процессы в горных геосисте- нам отметить, что такие понятия как «стихий- мах прибрежных зон Каспийского моря (на примере ные бедствия», «риск», «катастрофа» и «опас- северо-восточного склона Большого Кавказа). Эко- ность» исследованы не до конца, и разработан- системы Каспийского моря и сопредельных реги- ные нами термины являются наиболее прием- онов: опасности и риск. Труды ГО Азербайджана, т. лемыми на современном этапе развития гео- ХV, Баку, с. 55-57 морфологической науки. Но, учитывая слож- 16.ТАРИХАЗЕР С.А. 2013. Глобальные и регио- ность процессов и явлений, оказывающих силь- нальные риски устойчивого природопользования в ное воздействие на человеческое общество, Азербайджанской части Большого Кавказа. Мате- считаем, что и в дальнейшем надо усовершен- риалы II Международной научно-практической кон- ствовать понятийный аппарат экогеоморфоло- ференции «Мониторинг окружающей среды». Брест. С.63-67 гического риска. 17.АЛИЗАДЕ Э.К., ТАРИХАЗЕР С.А. 2010. Экзоморфодинамика рельефа гор и ее оценка (на ЛИТЕРАТУРА примере северо-восточного склона Большого Кав- 1.БУДАГОВ Б.А., БАБАХАНОВ Н.А. – Ополз- каза). Баку. Изд. «Viktoriya”. 236 с. ни// В кн.: География катастроф и риска. Тбилиси, 18.АЛИЗАДЕ Э.К., ТАРИХАЗЕР С.А. 2013. 2007, с. 168-178 Структура опасных геоморфологических процессов 2.БОНДЫРЕВ И.В., ТАВАРТКИЛАДЗЕ А.М., на Малом Кавказе (в пределах Азербайджана). ЦЕРЕТЕЛИ Э.Д., МАМЕДОВ Р.М., ЛИТВИНСКАЯ Вестник КРАУНЦ, серия науки о Земле. Камчатка, С.А., А. УЗУН, ДОМИНАДЗЕ Т.Д. 2007. География № 1, выпуск 21, с. 138-146 катастроф и риска в зоне влажных субтропиков 19.АЛИЗАДЕ Э.К., ТАРИХАЗЕР С.А. 2015. Эко- Кавказско-Понтийского региона. Тбилиси, 357 с. геоморфологическая опасность и риск на Большом 3.МАЗУР И.И., ИВАНОВ О.П. 2004. Опасные Кавказе (в пределах Азербайджана). М., Макс природные процессы. Москва: Экономика, 702 с. ПРЕСС, 234 с. 4.СИМОНОВ Ю.Г., ТИМОФЕЕВ Д.А. 1990. 20.МАЛАШЕВИЧ Е.В. 1987. Краткий словарь- Анализ рельефа и проблемы рационального приро- справочник по охране природы. Минск: Ураджай, допользования. Москва: МГУ, 122 с. 223 с. 5.МЯГКОВ С.М. 1995. География природного 21.РЕЙМЕРС Н.Ф. 1990. Природопользование. риска. Москва: МГУ, 224 с. Словарь-справочник. Москва: Мысль, 639 с. 6.PETAK W.J., Atkisson A.A. 1982. Natural hazard 22.АКИМОВ В.А., ЛЕСНЫХ В.В., РАДАЕВ risk assessment and public policy: anticipating the un- Н.Н. 2001. Природные и техногенные чрезвычайные expected. - N.-Y.: Springer-Verlag.- Vol.16 ситуации: опасности, угрозы, риски. Москва: ФИД 7.BOHNENBLUST H., TROXLER C. 1987. Risk «Деловой экспресс», 352 с. analysis – is it a useful tool for the politician in making 23.ЛИХАЧЕВА Э.А., ТИМОФЕЕВ Д.А. 2004. decisions on avalanche safetu? // Avalanche formation, Экологическая геоморфология. Словарь-справоч- movement and effects.- IAHS Publication.- N 162 ник. Москва: Медиа-Пресс, 337 с. 8.ПЕРЕЛЕТ Р.А., СЕРГЕЕВ Г.С. 1988. Техноло- 24.АРМАНД Д.А., ВИТВИЦКИЙ Г.Н. 1973. – гический риск и обеспечение безопасности произ- Анатомия кризисов. Москва: Наука, 261с. водства. Москва: Знание, 105 с. 25.СТОЙКО С.М., ТРЕТЬЯК П.Р. 1983. Природа 9.МАРШАЛ В.А. 1989. Основные опасности хи- – стихия – человек. Львов: Высшая школа, 231с. мических производств. Москва: Мир, 672 с. 26.АЛЕКСЕЕВ Н.А. 1988. Стихийные явления в 10.AYALA F.J. 1990. Analisis de los conceptos fun- природе. Москва: Мысль, 254 с. damentales de riesgos y aplicacion a la delinicionde

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 19

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

27.БАБАХАНОВ Н.А. 1990. Стихийные природ- accidents and natural disasters taking place in the last ные явления: сущность и классификация. Ленин- decades in Azerbaijan and abroad claimed thousands of град: Наука, вып. 2, с. 170-176 the human lives, caused big and often irreplaceable da- 28.ДАЛЬ В.И. 1963-1866. Толковый словарь жи- mage to a surrounding medium. As a result, in the last вого великорусского языка. 4 т. years of active development of environmental geomor- 29.ОЖЕГОВ С.И. 1983. Словарь русского языка. phology many new terms have appeared in particular Москва: Русский язык, 815 с. "environmental risk", "natural disasters", "environmen- 30.НАЛИВКИН Д.А. 1969. Ураганы, бури, смер- tal hazard." Therefore, as far as they are correctly inter- чи. Ленинград, 487 с. preted and understood, will depend on the actual picture 31.АНАНЬЕВ Г.С. 1992. Динамическая геомор- in their learning and achievement. фология. Москва: МГУ, 448 с. 32.ЗВОНКОВА Т.В. 1970. Прикладная геомор- EKOGEOMORFOLOJİ RİSKLƏRİN фология. Москва, 273с. MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ VƏ 33.ПЕТРОВ В.Ф. 1976. Стихийно-разрушитель- KLASSİFİKASİYASININ BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ ные процессы в горах (лавины и сели). Москва: Зна- S.Ə.Tarixazər, Y.T.Cəbrayılova ние, 48 с. 34.КОТЛЯКОВ В.М. 1977. Главные задачи гео- Azərbaycanın və digər sənaye cəhətdən inkiçşaf et- графического изучения стихийных природных про- miş dünya ölkələrinin müasir vəziyyətində təbii-texno- цессов. Известия. АН СССР, серия географ., № 5, с. gen sferalarda təhlükələrin artması səciyyəvidir. Antro- 11-17 pogen və təbii fəlakətlər nəinki iqtisadiyyatda, həm də 35.ПОРФИРЬЕВ Б.Н. 1988. Концепция риска, siyasətdə daimi fəalliyyət göstərən amillərə çevrilmiş- новые подходы к экологической политике // США – dir. Azərbaycanda və xarici ölkələrdə son onilliklərdə экономика, политика, идеология. № 11, с. 42-54 baş verən böyük qəzalar və təbii fəlakətlər minlərlə in- 36.ЕМЕЛЬЯНОВ В.М., КОХАНОВ В.Н., НЕК- san həyatına son qoymuş, ətraf mühitə çox və bərpası РАСОВ П.А. 2003. Защита населения и территорий mümkün olmayan ziyanlar vurmuşdur. Nəticədə, son в чрезвычайных ситуациях. Москва: Академический illər ekoloji geomorfoloqiyanın fəal inkişafı ilə əlaqədar проспект: Константа, 480 с. olaraq çoxlu yeni terminlər yaranmışdır. Bunlardan 37.СЕРГЕЕВ В.С. 2007. Защита населения и тер- “ekoloji risk”, “təbii fəlakət”, “ekoloji təhlükə” və s. риторий в чрезвычайных ситуациях. Москва: Акаде- göstərmək olar. Onların nə qədər düzgün izah olunduğu мический проспект: Константа, 464 с. və başa düşüldüyü qarşiya qoyulan məqsədin öyrənil- 38.ОСИПОВ В.И. 2007. Оценка и управление məsi və nailiyyətkərinin real vəziyyətindən asılı olacaq. природными рисками (состояние проблемы). Гео- экология, №3, с. 201-211 39.Ember K.R. 1990. ERA urges to taskle solve highest risk pollution problems // Chem. And Eng. News. – Vol. 66, № 42 40.ГРИГОРЬЕВ А.А., КОНДРАТЬЕВ К.Я. 1998. Природные и антропогенные экологические катас- трофы: проблемы риска. Известия Русского Геогра- фического Общества. Вып. 4, с. 1-9

SOME QUESTIONS TO THE DEFINITION AND CLASSIFICATION OF ECO - GEOMORPHOLOGICAL RISK

S.A. Tarikhazer, Ya.T. Jabrayilova

Increase of threats in the natural and technogenic sphere is characteristic of the current state of Azerbaijan and other industrialized countries of the world. Anthro- pogenous and natural disasters become permanent factors not only economies, but also politicians. The largest

20 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

SELLİ ÇAY HÖVZƏLƏRİNDƏ ƏHALİ MƏSKUNLAŞMASINA SEL TƏHLÜKƏSİ TƏSİRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ (Kişçay-Dəmiraparançay hövzələrinin timsalında)

S.O.Ələkbərova1, S.Q.Məmmədov2, Z.Ə.Həmidova1, L.A.İsmayılova3 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu1, ARDNŞ2, ARDNSU3 Məqalədə Kişçay və Dəmiraparançay hövzələri arası ərazidə baş verən sel hadisələri ətraflı təd- qiq edilmiş, statistik rəqəmlərin müqayisəli təhlili, xəritələşdirmə və digər metodlar ilə qeyd edilən ərazidə sellərin təsərrüfata təsiri öyrənilmiş, çöl tədqiqatları əsasında məskunlaşma areallarında sel təhlükəsi müəyyənləşdirilmişdir. Məsafədən zondlama və CİS texnologiyaları sellərin vurduğu zə- rərlərin öyrənilməsinə tətbiq edilmiş, onun təsərrüfat sahələrinə təsiri, iqtisadi gərginlik dərəcəsi və s. meyarlar da nəzərə alınmaqla hövzə təhlili prinsipinə əsasən qiymətləndirilmə aparılmışdır. Giriş. Sellərin təsərrüfat sahələrinə və əhali sahələrinə və əhali məskunlaşmasına təsirinin iqti- məskunlaşmasına təsirinin tədqiq edilməsi müasir sadi-coğrafi tədqiqi və s. kimi problemlərin araşdı- dövrdə həlli çox vacib olan iqtisadi problemlərdən rılması tədqiqatın əsas məqsədini təşkil edir. biridir. Hövzədə sel hadisələrinin təsərrüfat sahələ- Əsas hissə. Sellərin ziyan vurduğu sahələrdən rinə təsirinə dair tədqiqat işlərinin aparılmasına biri də əhalinin sıx məskunlaşdığı ərazilərdə olan baxmayaraq, bu sahədə müasir texnologiyalar tət- yaşayış evləri, təsərrüfat obyektləri və əkin sahələ- biq edilməklə iqtisadi-coğrafi elmi tədqiqatlara hə- ridir. Bu baxımdan tədqiqat ərazisində sellərə mə- lə də böyük ehtiyac duyulur. ruz qalan yaşayış məntəqələri, təsərrüfat odyekt- Tədqiqat ərazisi. Kişçay və Dəmiraparançay ləri, avtomobil və dəmir yolları haqqında geniş mə- hövzələri arası ərazi Böyük Qafqazın cənub yama- lumatlar toplamış və dəqiq təhlil aparmışıq. Aparı- cının mərkəzi və şərq hissəsini və ona bitişik ərazi- lan təhlillərdə ilk növbədə diqqəti cəlb edən mə- ləri əhatə edir (şək. 1). İnzibati baxımdan Şəki, qam Dövlət proqramlarında (2004-2008 və 2009- Oğuz və Qəbələ rayonlarının dağlıq və qismən də 2013-cü illər) qəbul olunan qərarlar nəzərə alınma- düzənlik hissələrini əhatə edir. Tədqiqat ərazisinin yaraq əhalinin yenə də selli çay hövzələrində məs- sahəsi 3220 km2-dir. Bu ərazi nəinki Azərbaycan- kunlaşması prosesinin davam etməsidir. Buna mi- da, demək olar ki, bütün Qafqazda güclü sel təhlü- sal olaraq, 2012-ci ildə sel təhlükəli Kişçay hövzə- kəli ərazilərdəndir. İl ərzində 2-3 dəfə güclü sellə- sində gətirmə konusunun üzərində qaçqınlar üçün rin keçməsi ehtimalı olduqca böyükdür. Buna mi- tikilmiş şəhərciyi qeyd etmək olar. Selli çay hövzə- sal olaraq 2016-cı ilin iyul ayı ərzində Kişçay höv- sindəki yaşayış məntəqələri arasında istehsal, iq- zəsindən 2 dəfə dağıdıcı sel keçmişdir. Sellərin tə- tisadi və nəqliyyat əlaqələrinin inkişaf etməsi ilə sərrüfat sahələrinə təsirinin öyrənilməsi, onlara yanaşı, həmin ərazilərdə sellərə qarşı müdafiə təd- qarşı kompleks istiqamətli müdafiə qurğularının birlərinin həyata keçirilməsi, antropogen faktorla- hazırlanması elmi-praktiki mahiyyətə malikdir. rının ilbəil artması sellər arasında olan intervalın Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Sellərin son azalmasına [13], sellərdən dəyən ziyanın miqdarı- illərdə fəallaşması мэ tez-tez təkrarlanmasına təsir nın artmasına səbəb olur. göstərən amillərin öyrənilməsi, onların təsərrüfat

Şəkil 1. Tədqiqat ərazisinin yerləşmə sxemi

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 21

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cədvəl 1 2000-2016-cı illər ərzində Azərbaycan Respublikasında sellərin yaşayış məntəqələrinə vurduğu ziyanlar Baş verdiyi Çayın Yaranma Tarix Vurduğu ziyanlar ərazi adı səbəbi 1 2 3 4 5 Ərazidə su təchizatı pozulmuş, təsərrü- Leysan 27.08.2002 Şəki Kişçay fat obyektlərinə ziyan dəymiş, 4 yaşayış yağış evi yararsız hala düşmüşdür. Şəhərə ziyan dəymiş, su təchizatı pozul- Leysan 10.07.2004 Şəki Kişçay muş, 5 yaşayış evi yararsız hala düşmüş- yağışlar dür. 2 körpü uçmuş, 3 fərdi yaşayış evi yarar- 2005 Şəki Şinçay Yağış sız hala düşmüşdür. Şəhər iqtisadiyyatına ziyan dəymiş, 5 Leysan 06.06.2005 Şəki Şinçay yaşayış məntəqəsi sel suları altında qal- yağışlar mışdır. Leysan 2 körpü uçmuş, 3 fərdi yaşayış evi yarar- 2005 Şəki Şinçay yağışlar sız hala düşmüşdür Qəbələ-Laza kəndini birləşdirən 4200 m Leysan uzunluğundakı yolun çox hissəsi yuyu- 2007 Qəbələ Dəmiraparançay yağışlar laraq istifadəyə yararsız hala düşmüş- dür. 15 baş mal-qara məhv olmuş, 34 yaşayış 21.07.2008 Şəki Kişçay Yağış evi yararsız hala düşmüşdür. Leysan Yaşayış məntəqələrinə ziyan dəymiş, 1 21.08.2009 Şəki Kişçay yağış körpünün uçması ilə nəticələnmişdir. Baş Zəyzid, Vərəzət kəndləri tamamilə Qarasuçay, Leysan 18.05.2010 Şəki sel sularının altında qalmış, 40 metr Böyükqobu yağışlar uzunluğunda körpünü sel aparmışdır. Qəmərvan kəndində bəzi evlər və ma- şınlar sel suları altında qalmışdır. Dağ- lardan gələn sel suları Tikanlı və Abrıx Bumçay və Leysan 23.07.2015 Qəbələ kəndinə gedən yolu sıradan çıxarmışdır. Tikanlıçay yağışlar Hadisə nəticəsində bəzi yaşayış evləri- nə, avtomobillərə, fərdi təsərrüfatlara ciddi ziyan dəymişdir. Kiş kəndini rayon mərkəzi ilə birləşdi- riən beton körpü dağılmış, istirahət mər- Leysan 03.07.2016 Şəki Kişçay kəzlərinə xeyli ziyan dəymişdir. Sel ha- yağış disəsi ilə əlaqədar olaraq 35 nəfər eva- kuasiya olmuşdur. Laza kəndinə yağan yağış nəticəsində Dəmiraparan çayının suyu çoxalaraq sel əmələ gətirmişdir. Nəticədə bəndlərdə sızma əmələ gəlmişdir. Sel suları şəhə- rin mərkəzi küçələrini keçilməz etmiş-

Leysan dir. Selin gətiridiyi gil və çınqıl yolları 01.09.2016 Qəbələ Dəmiraparançay yağış tanınmaz hala salmışdır, hasarlar dağıl-

mışdır. Sel nəticəsində otellərdən birinin həyatyanı sahəsinə də ciddi ziyan dəy- miş və 5 kotec yararsız hala düşmüşdür. Bir ədəd avtomobili sel suları aparmış- dır. Cədvəl Azərbaycan Respublikası Dövlət Milli Hidrometeorologiya Departamentinin, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin və müəlliflərin şəxsi çöl məlumatları əsasında hazırlanmışdır.

22 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Fiziki-coğrafi istiqamətdə Azərbaycanın dağlıq Baş Layıski, Aşağı Şabalıd və digər kəndlərə; Kiş- ərazilərinin morfodinamiki proseslərinin tədqiqi çay və onun qollarında (Damarçın, Donuzca, Qay- selli çay hövzələrinin öyrənilməsində kosmik şə- nar, Sarıgüney, Çuxadurmaz və b.) baş verən sellər killərin deşifrlənməsi metodundan E.K.Əlizadə Şəki şəhərinə, Şəki, Kiş, Oxud, Baltalı, Qoxmuq, (1984, 2004, 2005, 2008), E.K.Əlizadə, S.Ə.Tari- İncə və digər kəndlərə ziyan vurur [9; 11]. xazər (2010), Z.Ə.Həmidova (2011) və b. istifadə 2009-cu ildə (1999-cu ilə nəzərən) Kiş və Şin etmişlər. çaylarının hövzələrində məskunlaşan kənd əhalisi- Selli çay hövzələrində baş verən sel prosesləri- nin sayı cəmi 5059 nəfər artmışdır (şək. 2). Əhali- nin daimi müşahidələrini, kompleks tədqiqini apar- nin sayı artdıqca təbiətin formalaşmasında antropo- maq məqsədi ilə sellərin təsərrüfat sahələrinə gen amilin rolu çoxalır [1], nəticədə sellər intensiv- təsirinin iqtisadi-coğrafi tədqiqi, həmin hövzələrdə ləşir, onların ətraf mühitə təsiri böyüyür, sellərdən yerləşən yaşayış məntəqələrinin sayının son illərdə dəyən iqtisadi ziyanın miqdarı artır. artması, sellərə məruz qalan yolların müəyyənləş- dirilməsi üçün bizim tərəfimizdən ilk dəfə olaraq tədqiqat ərazisində informasiya texnologiyalarının əsasında aerokosmik monitorinq işlənilmişdir. Bu metodun əsasını müxtəlif vaxtlarda çəkilmiş kosmik şəkillər, müxtəlif vaxtları əhatə edən statistik və elmi mənbələr, həmçinin rəqəmsal topoqrafik xəritələr, FHN-nin illik hesabatları, müxtəlif illərdə nəşr olunmuş sel kataloqları və şəxsi çöl tədqiqat- ları təşkil edir. 2000-2016-cı illər ərzində tədqiqat ərazisində Şəkil 2. Tədqiq olunan ərazinin selli çay baş vermiş sellər yaşayış məntəqələrinə, insanların hövzələrində əhali sayının inkişaf dinamikası fərdi təsərrüfat sahələrinə müxtəlif dərəcəli ziyan vurmuşdur. Əgər keçmiş dövrlə müasir dövrü mü- Böyük Qafqazın cənub yamacının selli çayla- qayisə etsək, görərik ki, sellər hal-hazırda fəallaş- rından biri olan Daşağılçay hövzəsindəki əhali mış və intensivləşmişdir (cədvəl 1). 1999-2009-cu illər ərzində 835 nəfər artmışdır [4; Kiş və Şin çaylarının gətirmə konusları dinamik 6; 7]. Bu hövzəyə daxil olan Aşağı Daşağıl və Aşa- inkişaf etdikcə qrunt sularının səthə çıxması, bataq- ğı Küngüt kimi kəndlər Şəki inzibati rayonu ərazi- lıqların əmələgəlməsi ilə diqqəti cəlb edən konus- sində yerləşməklə yanaşı, Daşağılçayda baş verən lararası çökəklikdə yerləşən Baltalı, Qoxmuq, sellərin təsirinə məruz qalır. Hövzənin geniş əra- Oxud və s. kimi kəndlərdə təsərrüfat sahələrinə, zini əhatə etməsi, böyük meyilliyə malik olması sel meyvə bağlarına, əkin sahələrinə, həyətyanı sahə- riskini artırır. Daşağılçayın müasir sel çöküntüləri 2 lərə, avtomobil yollarına sellərdən dəyən iqtisadi ilə örtülmüş gətirmə konusunun sahəsi 52,9 km -ə ziyanlar ilbəil artır. bərabərdir [16]. Şinçayın gətirmə konusunun sahəsi 176 km2, Daşağılçay və onun Əyriçay qolunda baş verən Kişçayın gətirmə konusunun sahəsi 119 km2 ol- sellər Oğuz inzibati rayonu ərazisinə daxil olan maqla, bunların müəyyən hissəsi müasir dövrdə sel Muxas, Baş Daşağıl, Bucaq, Calut və s. kimi kənd- çöküntülərindın təşkil olunur. Belə ki, Şinçayın ko- lərə böyük iqtisadi ziyanlar vurur. nusunun müasir sel çöküntüləri ilə örtülmüş hissə- Daşağılçay hövzəsində sel riskli ərazilərdə məs- sinin sahəsi 67,6 km2, Kişçayda isə 31,4 km2-dir kunlaşan əhalinin sayı 1999-cu ildə 4237 nəfər idi- [18]. sə, 2009-cu ildə artaraq 4768 nəfər olmuşdur [4; 6; Kiş və Şin çaylarının hövzələrində məskunlaşan 7]. Məsələn, 2009-cu ildə bu çayda baş verən sellər əhali mütəmadi olaraq sellərin təsirindən bu və ya nəticəsində rayon ərazisində kommunikasiya şəbə- digər şəkildə ziyan çəkir. Şinçayda baş verən sellər kəsinə, avtomobil yollarına ziyan dəymişdir [16]. hövzədə məskunlaşmış 20730 nəfər insana, Kiş- Belə ərazilərdə əvvəl əkinəyararlı olan torpaq sa- çayda müşahidə olunan sellər isə orada məskunlaş- hələri hal-hazırda sel materialları altında qalaraq mış 30903 nəfər insana mütəmadi olaraq zərər vur- yararsız hala düşür. Dünya təcrübəsinə istinadən maqla bərabər, ərazidə təsərrüfat sahələrinin inki- belə əraziləri asılı materiallardan təmizləyərək on- şafına və ərazi təşkilinə mənfi təsir göstərir [4; 6; ları yenidən əkinə yararlı vəziyyətə gətirə bilərik. 7]. Böyük Qafqazın cənub yamacının selli çayla- Xüsusilə Şinçay və onun qollarında (Qara, Ça- rından olan Dəmiraparançayın hövzəsində baş ve- xıl, Qozludərə) baş verən sellər Baş Göynük, Şin, rən sellərin daşlı-palçıqlı olması əsasən ərazidə iri

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 23

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) ufantıların olması ilə səciyyələnir. Dəmiraparan- s. kəndlərə dəyən ziyan daha dağıdıcı xarakter da- çayda ufantı konusları sel aktivliyinə şərait yaradır şıyır. Məsələn, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin mə- ki, buna səbəb ufantıların çayın yatağında toplan- lumatlarına əsasən, 2007-ci ildə Dəmiraparançay- ması, bu hövzədə dik yamacların, dərin və dar də- da baş vermiş sel nəticəsində Qəbələ-Laza kəndini rələrin, tez aşına bilən süxurların mövcud olmasıdır birləşdirən yerli əhəmiyyətli yolun və Qəbələ-Vən- (şək. 3). Dəmiraparançayın gətirmə konusunda dam rayon əhəmiyyətli avtomobil yolunun bir his- yerləşən Tövlə, Çuxur Qəbələ, Nic, Mirzəbəyli, səsi sel suları ilə yuyularaq istifadəyə yararsız və- Soltannuxa, Böyük Əmili, Kiçik Pirəli, Böyük Pi- ziyyətə düşmüşdür. rəli, Zarağan və s. kimi kəndlər, demək olar ki, tez- Dəmiraparançayda 2007-ci ildə baş vermiş sel- tez sellərin təsirinə məruz qalır [9; 11]. lər nəticəsində Qəbələ-Küsnət-Laza yolunun 4,2 km hissəsi dağılmış, həmin hissədə 2004-2008-ci illər ərzində Dövlət Proqramına əsasən yenidən- qurma işləri aparılmaqla, yolun 2,8 km uzunluğun- da hissəsi təmir edilmiş, bu zaman 283,1 min manat vəsait sərf olunmuşdur [16]. 1896-2010-cu illər ərzində [17; 20] üç selli çay hövzəsində (Kişçayda 38, Şinçayda 17, Daşağıl- çayda 12, Dəmiraparançayın hövzəsində 18 sel ha- disəsi olmaqla) cəmi 67 dağıdıcı sel hadisəsi mü- şahidə olunmuşdur. Şəkil 3. Dəmiraparançayın hövzəsində çay Hövzə prinsipinə əsasən sellərin təsərrüfata tə- terraslarında toplanan sel materialı sirinin iqtisadi-coğrafi qiymətləndirilməsi zamanı Dəmiraparançay Qəbələ inzibati rayonu ərazi- bizim tərəfimizdən sellərə məruzqalma dərəcəsinə sindən olan ən selli çaylardan biri olmaqla, çayda görə yaşayış məntəqələri aşağıdakı kimi qruplaşdı- baş verən sellərin qaşısının alınması və ya minimu- rılmışdır (şək. 4): ma endirilməsi məqsədilə (2004-2006-cı illərdə) 1) sellərə az məruz qalan yaşayış məntəqələri – çay sahilində 600 metr məsafədə 1005 paqon metr sellər əsasən 5-10 ildən bir təkrarlanır, nəticədə beton bənd tikilmişdir [2]. Burada Qəbələ inzibati əraziyə 5 milyon manata qədər zərər dəyir; rayonunda 1999-cu ildə sel təhlükəli ərazilərdə 2) sellərə orta dərəcədə məruz qalan yaşayış məskunlaşan 27003 nəfər kənd, 11262 nəfər şəhər məntəqələri – sellər hər 3-5 ildən bir müşahidə əhalisi olduğu halda, 2009-cu ildə həmin ərazi- olunmaqla, iqtisadiyyata 5-10 milyon manata lərdəki əhalinin sayı artaraq 30410 nəfər kəndlərdə, qədər zərər vurur; 12415 nəfər isə şəhərdə məskunlaşmışdır [4; 6; 7]. 3) sellərə çox məruz qalan yaşayış məntəqələri Sel təhlükəli hövzələrdə məskunlaşmış əhalinin – hər 2-3 ildən bir güclü və dağıdıcı sellər təkrar- sayının artması bilavasitə həmin ərazidə təsərrüfa- lanmaqla, 10-15 milyon manata qədər zərərlərlə tın inkişafına təkan verir ki, bu da birbaşa sellərin nəticələnir. zərər vurduğu arealın sahəsinin genişlənməsinə, Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasında sellərin daha böyük zərərlərlə nəticələnməsinə sə- həlli vacib olan məsələlərdən biri də selli region- bəb olur. larda baş verən sel hadisələrinin vurduğu zərərləri Dəmiraparançayın hövzəsində yerləşən kənd kəskin surətdə azaltmaq məqsədi ilə ölkə iqtisadiy- yaşayış məntəqələrində 1999-cu il ilə müqayisədə yatının tarazlı inkişafına nail olmaqla, əhalinin hə- 2009-cu ildə sel təhlükəli ərazilərdə olan əhalinin yat fəaliyyətinin yüksəldilməsini təmin etmək üçün sayı 3407 nəfər artmışdır. Dəmiraparançayda baş Azərbaycanda baş verən sel hadisələrinin vurduğu verən sellər çay hövzəsində yerləşən kəndlərə bö- zərərlərin və dağıntıların aradan qaldırmasında so- yük iqtisadi ziyanlar vurur. Dəmiraparançayda gə- sial sığortanın rolunun artırılması, sığorta işinin da- tirmə konusuna kimi hövzənin sahəsi 152,4 km2, ha səmərəli təşkili tələb olunur [16]. aktiv aşınmaya məruz qalan sahə 44,9 km2-dir. Ça- 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikasının şəhər yın gətirmə konusunun müasir dövr sel çöküntüləri və rayonları üzrə əhalinin ortaillik sayı hesablan- ilə örtülmüş sahəsi 29,29 km2-dir. mış, statistik materiallarda öz əksini tapmışdır. Be- Dəmiraparançayın hövzəsində baş verən sellər lə ki, burada Azərbaycanın əhalisi bütün regionlar, ərazidə təsərrüfat obyektlərinə, fərdi yaşayış evlə- o cümlədən tərəfimizdən seçilmiş tədqiqat ərazisi rinə, əkin sahələrinə, yollara, kommunikasiya sis- üzrə hesablanmışdır. Şəki rayonu üzrə cəmi 181,8 temlərinə, su təchizatına ziyan vurur, xüsusilə Qə- min nəfər olmaqla, bunun 67,1 min nəfəri şəhər və bələ şəhəri, Laza, Xırxatala, Küsnət, Zarağan, Sol- 114,7 min nəfəri isə kənd əhalisidir. Oğuz rayonu tannuxa, Kiçik Pirəli, Böyük Pirəli, Aydınqışlaq və üzrə cəmi 42,8 min nəfər olmaqla, bunun 7,2 min

24 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) nəfəri şəhər və 35,6 min nəfəri isə kənd əhalisidir. masına da səbəb olur. Bu baxımdan Dövlət Proq- Qəbələ rayonu üzrə cəmi 102,3 min nəfər olmaqla, ramlarında qəbul olunmuş qərarların vaxtında və bunun 34,8 min nəfəri şəhər və 67,5 min nəfəri isə lazımi səviyyədə həyata keçirilməsi vacibdir. Sel- kənd əhalisidir [8]. lərlə mübarizədə konstruktiv tədbirlərin həyata ke- 2016-cı ilin əvvəlinə şəhər və rayonlar, eləcə də çirilməsi çox əhəmiyyətli olmaqla yanaşı, onların şəhər yaşayış məntəqələri üzrə əhalinin cins bölgü- kompleks şəkildə yerinə yetirilməsi vacib şərtlər- sündə sayı hesablanmış, statistik materiallarda öz dən biridir. əksini tapmışdır. Şəki rayonu üzrə cəmi 182,7 min Dövlət poqramlarında (2004-2008-ci və 2009- nəfər olmaqla, bunun 67,3 min nəfəri şəhər və 2013-ci illər) qəbul olunmuş qərarlar sel problemi- 115,4 min nəfəri isə kənd əhalisinin payına düşür. nin həllində xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Birinci və Oğuz rayonu üzrə cəmi 43,1 min nəfər olmaqla, ikinci Dövlət proqramlarında Azərbaycanın bir çox bunun 7,2 min nəfəri şəhər və 35,9 min nəfəri isə selli çay hövzələrində, xüsusilə də Böyük Qafqazın kənd əhalisinin payına düşür. Qəbələ rayonu üzrə cənub ətəklərində bu məsələnin həllinə diqqət cəmi 103,0 min nəfər olmaqla, bunun 35,1 min nə- yetirilsə də (əsasən ikinci Dövlət Proqramında fəri şəhər və 67,9 min nəfəri isə kənd əhalisinin pa- qeyd olunmuş konkret çaylarda), qəbul olunmuş yına düşür [8]. qərarlar tam mənasında həyata keçirilməmişdir. Tərəfimizdən aparılan hesablamalara əsasən Yüksək və ortadağlıq ərazilərdə sellərə qarşı məlum olur ki, selli çay hövzələrində məskunlaş- mübarizə tədbirləri aparmaq üçün meşəsalma, hid- mış əhalinin sayı ilbəil artmışdır. Bu da ərazidə tək- rotexniki tədbirlərin aparılması məqsədəuyğundur. rarlanan sel hadisələrinin daha da intensivləşməsi- Sellərə qarşı mübarizənin elmi əsasını stasionar və nə, eləcə də sel riskinin artmasına səbəb olmuşdur. yarımstasionar xarakterli tədqiqatların nəticələri- Sellərin yaranmasına təsir edən təbii (relyef, iq- nin istifadə olunması təşkil edir. Buna görə Baş lim, geoloji, geomorfoloji, tektonik) və antopogen Qafqazın cənub yamacında selli çay hövzələrində amillər iqtisadiyyatın inkişafını ləngitməklə, təsər- və sel ocaqlarında qırıntı materiallarının toplanma- rüfat sahələrinə ziyan vurmaqla, insan ölümünə sə- sı və onların hərəkətinin öyrənilməsi üçün stasio- bəb olmaqla bərabər, cəmiyyət arasında psixoloji nar müşahidələrin təşkil olunması vacib məsələlər- pozğunluğun yaranmasına, ekoloji gərginliyin art- dən biridir.

Şəkil 4. Tədqiqat ərazisində əhali məskunlaşmasına sel təhlükəsinin təsirinin qiymətləndirilməsi

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 25

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Azərbaycan Respublikası ərazisində, ilk dəfə dəfə olaraq, kosmik şəkillərin deşifrlənməsi, statis- olaraq, sel təhlükəliliyinin coğrafi qiymətləndiril- tik rəqəmlərin müqayisəli təhlili, xəritələşdirmə və məsi ayrı-ayrı inzibati rayonlar daxilində hövzə digər metodlar ilə respublikanın selli çay hövzələ- təhlili prinsipindən istifadə olunmaqla aparılmış- rində sellərin təsərrüfata təsiri öyrənilmiş, çöl təd- dır. qiqatları əsasında məskunlaşma areallarında sel Azərbaycan Respublikası (2004-2008-ci illər) təhlükəsi müəyyənləşdirilmişdir. regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqra- ƏDƏBİYYAT mının (sellərə dair müvafiq bəndlərinin) əsasında tərəfimizdən seçilmiş tədqiqat ərazisində mövcud 1. Abduyev M.A. Antropogen yüklənməyə görə çay selli çaylarda sel riskinin azaldırması məqsədi ilə hövzələrinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi bir çox sahilbərkitmə işləri aparılmış (2006-2008- (Azərbaycan Respublikası daxilində) // AMEA-nın Xə- bərləri. Yer elmləri seriyası, 2007, № 3, s. 93-98. ci illər ərzində), Asiya İnkişaf Bankının “Sellərə 2. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial- qarşı tədbirlər” layihəsi üzrə işlər tamamlanmışdır iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər), [2]. 2009-2013-cü illəri əhatə edən dövrdə Azər- DSK, Bakı: 2009, yanvar, 678 s. baycanda qəbul olunmuş birinci Dövlət Proqramın- 3. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009- dan (2004-2008-ci illər) fərqli olaraq, yeni Dövlət 2013-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı. Proqramında (2009-2013-ci illər) sellərə qarşı “Respublika” qəz., Bakı: 2009, 16 aprel, s. 3-16. görüləcək müdafiə tədbirləri selli çaylar üzrə yox 4. Azərbaycanın statistik göstəriciləri, DSK, Bakı: əsasən inzibati rayonlar üzrə nəzərdə tutulmuşdur 1992-2008, 217 s. [3]. İkinci Dövlət Proqramında sellərə məruz qalan 5. Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Na- şəhər və inzibati rayonların sayı birinci Dövlət zirliyinin illik hesabatları (2007-2011-ci illər). 6. Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, 2009, Proqramından beş inzibati rayon çox olduğu qeyd DSK, Bakı: 2010, 435 s. edilməklə, birinci Dövlət Proqramından fərqli ola- 7. Azərbaycanın regionları 2009, DSK, Bakı: 2010, raq yeni Dövlət Proqramında sellərə məruz qalan 654 s. inzibati rayonlara da rast gəlinir. 8. Azərbaycanın əhalisi. Bakı: 2016. 132 s. Nəticə. Aparılmış bütün təhlil və hesablamaları 9. Ализаде Э.К., Кулиева С.Ю., Тарихазер С.А. nəzərə alaraq, aşağıdakı nəticələri qeyd etmək olar: Оценка степени пораженности геокомплексов юж- • FHN-nin illik hesabatlarına və statistik ного склона Большого Кавказа оползневыми проче- materialların təhlilinə əsasən Böyük Qafqazın cə- сами / Şəki-Zaqatala bölgəsinin təbii dağıdıcı hadisələri nub yamacının selli çay hövzələrində (Şinçay, Kiş- və regionun inkişafının ekocoğrafi problemlərinə həsr çay, Daşağılçay, Dəmiraparançay) mümkün sel ris- olunmuş elmi-praktik konfransın materialları. Шеки: 2005, с. 63-65 ki qiymətləndirilmişdir. Tədqiqatın nəticəsində 10. Будагов Б.А., Алиев А.С. Природно-разруши- məlum olur ki, 2009-cu il ərzində Şəki inzibati ra- тельные явления южного склона Большого Кавказа yonu ərazisində Şinçay və Kişçay hövzələrində и меры борьбы с ними // Известия АН Азерб. ССР, məskunlaşmış 51,6 min nəfər, Oğuz inzibati серия наук о Земле, 1984, № 2, с. 66-74 rayonunda yerləşən Daşağılçay hövzəsində 4,8 min 11. Будагов Б.А., Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. nəfər kənd əhalisi, Qəbələ inzibati rayonu ərazisin- Современные тенденции развития стихийно-разру- dəki Dəmiraparançayın hövzəsində isə 42,8 nəfər шительных процессов и оценка экогеоморфо-логи- insan daimi və ya fasilələrlə sellərə məruz qalır. ческой опасности (на примере южного склона • Şinçayda baş verən sellər hövzədə məs- Большого Кавказа) / Şəki-Zaqatala bölgəsinin təbii kunlaşmış 20730 nəfər insana, Kişçayda müşahidə dağıdıcı hadisələri və regionun inkişafının ekocoğrafi problemlərinə həsr olunmuş elmi-praktik konfransın olunan sellər isə orada məskunlaşmış 30903 nəfər materialları. Шеки: 2005, с. 25-29 insana mütəmadi olaraq zərər vurmaqla bərabər, 12. Будагов Б.А., Бабаханов Н.А. Природные ərazidə təsərrüfat sahələrinin inkişafına və ərazi разрушительные явления и их экономические пос- təşkilinə mənfi təsir göstərir. Daşağılçay hövzəsin- ледстивие (на примере Республики Азербайджан) // də sel riskli ərazilərdə məskunlaşan əhalinin sayı Стихийные природные процессы: географические, 1999-cu ildə 4237 nəfər idisə, 2009-cu ildə artaraq экологические и социально-экономические аспекты. 4768 nəfər olmuşdur. Dəmiraparançayın hövzəsin- М.: 2002. с. 168-178 də yerləşən kənd yaşayış məntəqələrində 1999-cu 13. Будагов Б.А., Мамедов Р.М., Ализаде Э.К. il ilə müqayisədə 2009-cu il sel təhlükəli ərazilərdə Природные и антропогенные катастрофы на тер- olan əhalinin sayı 3407 nəfər artmışdır. ритории Азербайджана // Известия НАН Азербай- джана, серия наук о Земле, № 1, 2008, с. 121-133 • Sel təhlükəliliyinin iqtisadi-coğrafi qiy- 14. Будагов Б.А., Микаилов А.А., Ализаде Э.К., mətləndirilməsi ayrı-ayrı inzibati rayonlar daxilin- Алиев А.С. Морфоструктурный анализ рельефа də hövzə təhlili prinsipinə əsasən aparılmışdır. İlk Азербайджанский части Большого Кавказа // Гео- морфология. М.: 1984, № 4, с. 47-53.

26 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

15. Будагов Б.А., Сафаров С.Г. Селевые явления тода картирования изучено влияние селей на хозяй- на южным склоне Большого Кавказа и ственную деятельность региона, на основе полевых гидрометеорологицеские факторы их формирования исследований была установлена степень опасности // Известия РАН, серия географическая. Баку: 2010, селей в ареалах расселения населения. Для изучения № 2, с. 116-121. ущерба, наносимого селями на хозяйственные от- 16. Ələkbərova S.O. Azərbaycan Respublikasının расли, был применен метод дистанционного зонди- təsərrüfatına sel hadisəsinin təsirinin iqtisadi-coğrafi рования и ГИС технологий, а также с учетом уровня tədqiqi // Coğrafiya elm. üzrə fəsəfə doktoru ..... dis. экономической напряженности и др. параметров avtorefeat, Bakı 2012, s. 24. проведено оценивание по принципу бассейнового 17. Mahmudov R.N. Azərbaycanın sel təhlükəli çay- анализа. larının kataloqu. Bakı: 2008, 106 s. 18. Mərdanov İ.E. Böyük Qafqazın cənub yamacın- EVALUATİON THE İNFLUENCE OF da sellərin inkişafının geomorfoloji şəraiti (Azərbaycan MUDSTREAM DANGER İN SETTLİNG OF SSR ərazisində). Bakı: 1978, Elm, 77 s. POPULATİON İN THE BASİNS OF 19. Mərdanov İ.E., Quluzadə V.Ə. Böyük Qafqazın MUDSTREAM BEARİNG RİVERS (on the pattern cənub yamacında ekzodinamik proseslərin ekoloji mü- of Kishchay-Damiraparanchay basins) hitə təsiri / Şəki-Zaqatala bölgəsinin təbii dağıdıcı hadi- S.O.Alakbarova, S.G.Mammadov, sələri və regionun inkişafının ekocoğrafi problemlərinə Z.A.Hamidova, L.A.Ismayilova həsr olunmuş elmi-praktik konfransın materialları. Şəki: 2005, s. 61-63 The mudstream processes taking place in the 20. Каталог селеопасных рек на территориях Се- interriver basins of Kishchay and Damiraparan rivers верного Кавказа и Закавказья. Тбилиси 1969, с. 191- were studied in detail, made a comparative analysis of 199 statistic data by the help of mapping method, examined the influence of mudstreams on economic activity of the Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanın- region. The level of mudstream danger in the areas of da Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə population settling was determined on the basis of field yetirilmişdir – Qrant № EİF/GAM-3-2014-6(21)- researches. The remote sensing method and GIS techno- 24/13/2. logy were applied for studying of danger caused by mudstreams in the economic branches. The evaluation ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ СЕЛЕВОЙ on the principle of basin analysis was carried out taking OПАСНОСТИ НА РАССЕЛЕНИЕ into account of economic tension level and other para- НАСЕЛЕНИЯ В БАССЕЙНАХ СЕЛЕНОСНЫХ meters as well. РЕК (на примере бассейна рек Кишчай- Дамирапаранчай)

С.О.Алекперова, С.Г.Мамедов,

З.А.Гамидова, Л.А.Исмаилова

В статье детально исследованы селевые процес- сы, происходящие в междуречье бассейнов рек Кишчай и Дамирапаранчай, проведен сравнитель- ный анализ статистических данных, при помощи ме-

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 27

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© A.S.Səfərov, T.A.Məmmədova CƏNUB-ŞƏRQİ ŞİRVAN DÜZƏNLİYİ VƏ ƏTRAF ƏRAZİLƏRİN MORFOSTRUKTURLARININ ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ A.S.Səfərov, T.A.Məmmədova AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr. 115 Relyefin yer səthində fiziki-coğrafi və ya təbii komponentlərin məkanda paylanmasında əsas rol oynaması və eyni zamanda, ən vacib təbii ehtiyyatlardan biri kimi səciyyələndirilməsi ilə yanaşı, onun mühitəmələgətirmə funksiyası daşıması və bu funksiyaya ekoloji geomorfologiyanın əsas paradiqmalarından biri kimi baxılması tədqiq olunan ərazinin relyefini mürəkkəbləşdirən morfostrukturların ekoloji amil baxımından tədqiqinin mühüm əhəmiyyət kəsb etməsinə dəlalət edir. Burada relyefin ekologiyanın (o cümlədən ekogeomorfologiyanın) tədqiqat obyektinin-- ekosistemin biosenozla yanaşı, qeyri-orqanik komponentinin özülünü təmsil edən biotopun əsasını təşkil etməsi onların ekogeomorfoloji istiqamətdə tədqiqinin aktuallığını xeyli zəruri edir. Bu baxımdan morfostrukturların mürəkkəb litoloji-struktur özülü və morfoloji xüsusiyyətləri (statik amillər) və onun təkamülünü şərtləndirən endogen və ekzogen proseslər (dinamiki amillər) ətraf mühitin ekoloji şəraitinin müasir vəziyyətinə və eləcə də dəyişilməsi xarakterinə güclü təsir göstərir. Tədqiq olunan Cənub-Şərqi Şirvan düzü və formalarının tektonik strukturlarla əlaqəsi səthdə onun ətrafları Azərbaycan Respublikası ərazisinin kəskin əksolunması ilə səciyyələnir. geomorfoloji rayonlaşdırılması sxeminə əsasən Cənubi Qafqaz depressiyası əyalətinin Kür çökək- liyi vilayəti daxilindəki Kür-Araz yarımvilayətinin Cənub-Şərqi Şirvan geomorfoloji rayonunu və ona bitişik sahələri əhatə edir (1). Azərbaycanın tektonik rayonlaşdırılması sxeminə görə isə o, Kür dağ- arası çökəkliyinin Aşağı Kür meqazonasının yastı- dibli əyilmələrlə bir-birindən ayrılan üç antiklinal qalxma zonasından təşkil olunmuş və şimalda Şa- maxı-Qobustan, cənub-qərbdə Muğan tektonik zo- naları arasında yerləşən Şirvan tektonik zonasına uyğun gəlir (6). O, şimalda Ələt tirəsi və Hərami silsiləsi, cənubda Salyan düzü, qərb və şərqdə isə, müvafiq olaraq, Kür çayının dərəsi və Xəzər dənizi ilə əhatələnir (şəkil). Ərazinin tektonik özülünü təşkil edən Pirsaat- Hamamdağ, Qalamadın-Mişovdağ-Bəndovan, Gü- rovdağ-Neftçala antiklinal və onların arasındakı Nəvahi və Kürsəngi (Qarqalı) sinklinal zonalarını mürəkkəbləşdirən strukturların müxtəlifliyi [7] kimi endogen amillərlə yanaşı, təbii şəraitinin özünə- məxsusluğu ilə əlaqədar olaraq ərazinin relyefi də kifayət qədər mürəkkəb səciyyə daşıyır. Onun relyefinin bu və ya digər xüsusiyyətləri müxtəlif vaxtlarda müxtəlif tədqiqatçılardan V.R.Volobuyev Şəkil 1. Cənub-Şərqi Şirvan düzü və ətraf [3,4], V.R.Volobuyev, N.Ş.Şirinov[5], Ə.V.Məm- ərazilərin morfostruktur sxemi mədov, M.A.Müseyibov, N.Ş.Şirinov [8], N.S.Şi- rinov [13,14], N.Ş.Şirinov, X.K.Tanrıverdiyev, Burada ərazinin şimal sərhədini təşkil edən Cə- A.S.Səfərov [15], X.K.Tanrıverdiyev, A.S.Səfərov nub-Şərqi Qafqaz yarımvilayətinin Qobustan geo- [12] və başqaları, xüsusilə də A.S.Səfərov [9,10,11 morfoloji rayonuna daxil olan Ələt silsiləsi (tirəsi) və s.] tərəfindən öyrənilmişdir. pliosenin gil, qum, qumdaşı və əhəngdaşılarından, Tədqiq olunan ərazinin relyefi və eləcə də onun qismən də Dördüncü dövrün silsiləsinin yamacına litoloji-struktur özülü, əsasən, Pliosen-Dördüncü kəsilmiş abrazion-akkumulyativ terrasların səthini dövrdə formalaşdığından, ərazidə arid-denudasion örtən subakval çöküntülərindən təşkil olunmuş və proseslərin intensiv təzahürünə baxmayaraq, relyef güclü dislokasiyaya uğramış Daşüz-Əmirvan və

28 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Ləngəbiz antiklinal zonasının şərq davamının bra- şimal-şərq yamac dik olmaqla pillələrlə Pirsaat ça- xiantiklinal qırışıqlar silsiləsi üzrə formalaşmışdır. yının dərəsinə (Səbadüzü çökəkliyinə) düşür. Sil- O, qərbdə Girdiman çayının sol sahilində Daşmər- silənin cənub yamacı nisbətən az meyillidir. Bu- dan palçıq vulkanından başlayaraq, Durandağ zir- nunla yanaşı, onun tektonik aktivliyi, təşkil olun- vəsinədək enlik istiqamətində, Mirzəli palçıq vul- duğu çöküntülərin struktur-litoloji xüsusiyyətləri kanınadək meridional istiqamətində, buradan Qo- və eləcə də iqlim şəraiti onun həm şimal, həm də turdağ zirvəsinədək isə yenidən enlik istiqamətin- cənub yamaclarının bedlend, gil karstı kimi arid- də uzanır və qabarıq tərəfi şimal-şərqə yönəlmiş denudasion morfostrukturlarla güclü parçalanma- qövs əmələ gətirir. Qoturdağ zirvəsindən etibarən sına səbəb olmuşdur. Silsilənin morfoloji qurulu- törəmə sinklinal vasitəsilə bifurkasiyaya uğrayan şunda palçıq vulkanları (Kolanı, Udulu, Paşalı, Ax- silsilənin şimal və cənub qolları Xəzər dənizinin, tarma-Paşalı) mühüm rol oynayır. müvafiq olaraq, Pirsaat və Ələt burunlarınadək Axtarma-Paşalı palçıq vulkanının yaxınlığında uzanır. Silsilə, onu mürəkkəbləşdirən ümumqafqaz silsiləni təşkil edən antiklinal zonanın bifurkasiya- istiqamətli tektonik pozulma ilə əlaqədar olaraq, şi- ya uğraması nəticəsində o, Nəvahi sinklinal çökək- mal-şərq yamacı maili, cənub-qərb isə dik olmaqla, liyi ilə oroqrafik və struktur baxımdan Böyük və asimmetrik quruluşa malikdir. Antiklinal silsilə Kiçik Hərami qollarına ayrılır. Cənubdan Səbadü- kimi araşdırılan Ələt morfostrukturunun səciyyəvi zü çökəkliyini əhatəedən simmetrik quruluşlu Bö- xüsusiyyətlərindən də biri burada çoxlu sayda pal- yük Hərami silsiləsi şərqdə Ələt silsiləsindən Pir- çıq vulkanlarının (Daşmərdan, Durandağ, Oyux, saat çayının dərəsi ilə ayrılır. Uzununa tektonik Mirzəli, Qoturdağ, Ayrantökən və s.) inkişaf et- çatla mürəkkəbləşən suayırıcısı boyu palçıq vul- məsidir. kanları inkişaf etmiş silsilənin yamacları yarğan və Ələt silsiləsindən cənubda, onunla Qalamadın- qobularla parçalanmışdır. Kiçik Hərami silsiləsi, Hərami silsiləsi və Mişovdağ tirəsi arasında yerlə- əksinə, asimmetrik quruluşlu olub, cənub-qərb sıl- şən Səbadüzü (şimal-qərbdə) və Nəvahi (cənub- dırımlı yamacı tektonik çatlarla mürəkkəbləşmiş və şərqdə) çökəklikləri eyniadlı sinklinallar üzrə for- gilli psevdokarst formaları ilə müşayiət olunan malaşaraq relyefdə düzünə (konform) morfostruk- yarğan-qobu şəbəkəsi ilə parçalanmışdır. turlar əmələ gətirir. Pirsaat çayının dərəsi boyu Kiçik Hərami silsiləsindən cənub-şərqdə yer- uzanan Səbadüzü çökəkliyi onu təşkil edən sinkli- ləşən və Üst Dördüncü dövrün kontinental çökün- nal qırışığın asimmetrikliyi ilə əlaqədar olaraq tüləri ilə örtülmüş geniş sinklinal quruluşlu yəhər- adekvat (müvafiq, uyğun) quruluşa malikdir: çayın varı çökəkliklə ondan ayrılan, əvvəlcə Hacıqabul sağ sahilboyu hissəsi meyilli, sol sahilboyu isə ma- gölünədək meridionala yaxın, sonra isə enliyə ya- illidir. Dördüncü dövrün allüvial-prolüvial və pro- xın istiqamətdə uzanan Mişovdağ silsiləsi yerləşir. lüvialdelüvial çöküntülərindən təşkil olunmuş çö- Nəvahi çökəkliyini cənub-qərbdən haşiyələndirən, kəkliyin dibi terraslaşmış və yarğanlarla parçalan- tektonik cəhətdən zəncirvarı yerləşən üç braxian- mışdır. tiklinal qırışıqdan təşkil olunmuş həmin silsilənin Səbadüzü çökəkliyindən Böyük Hərami və Ələt cənub yamacı ensiz və dik, şimal yamacı isə maili silsilələrinin bir-birinə yaxınlaşması ilə ayrılan Nə- olmaqla asimmetrik quruluşa malikdir. Silsilənin vahi çökəkliyi Üst Pliosen və Dördüncü dövr çö- cənub yamacının uyğun gəldiyi strukturların cənub küntülərindən təşkil olunmuş eyniadlı geniş törəmə qanadları palçıq vulkanlarının (Qızdağ, Kiçik Mi- sinklinal üzrə formalaşmışdır. Pirsaat çayı boyu in- şovdağ, Böyük Mişovdağ, Qalmas) inkişafına sə- kişaf etmiş çökəklik allüvial çöküntülər ilə doldu- bəb olmuş tektonik çat boyu onların şimal qanada rulmuşdur. Çökəkliyin dibi Pirsaat çayı və onun nisbətən xeyli gömülmüşdür. Tektonik baxımdan qolları ilə parçalanmış, yataqyanı yallar və onların həmin yamacın neotektonik mərhələdə şimal ya- arasındakı alçalmalarla mürəkkəbləşmiş və şərqə maca nisbətən xeyli aktivliyi ilə əlaqədar olaraq o doğru terraslaşmış abrazion-akkumulyativ düzənli- daha çox parçalanmış və dəniz terrasları ilə mürək- yə keçir. kəbləşmişdir. Səbadüzü çökəkliyini cənub-qərbdən əhatə Mişovdağ braxiantiklinal tirəsinin şərq davamı- edən Ləngəbiz-Ələt (Hərami) geomorfoloji rayo- nı təmsil edən və ondan yəhərvarı çökəkliklə ayrı- nunun Ləngəbiz silsiləsindən Girda platosunu əmə- lan və Orta Pliosen-Dördüncü dövr çoküntülərin- ləgətirən törəmə sinklinal mulda ilə ayrılan Qala- dən təşkil olunmuş Qalmas braxiantiklinal qalxma- madın-Hərami silsiləsi tektonik baxımdan eyniadlı sı yerləşir. Onun səciyyəvi xüsusiyyətlərindən də antiklinal zonaya uyğun gəldiyinindən düzünə biri uzununa və çəpinə tektonik çatlarla bloklara (konform) morfostruktur kimi səciyyələndirilir. ayrılması və eyniadlı palçıq vulkanı ilə mürəkkəb- Asimmetrik quruluşlu silsilənin qərb (Qalamadın) ləşməsidir. Mişovdağ tirəsindən şərqdə və ondan hissəsində uçqun və sürüşmələrlə mürəkkəbləşmiş

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 29

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Kiçik Hərami-Mişovdağ-Qalmas-Xıdırlı-Bəndo- ili, cənub-qərb yamacı isə meyilli olmaqla asim- van antiklinal zonasının gömülmə sahəsində əmə- metrik quruluşludur. Bununla əlaqədar olaraq onun ləgəlmiş düzənliklə ayrılan Bozdağ-Xıdırlı tirəsi maili yamacı qobularla zəif, meyilli yamacı isə tektonik cəhətdən Xıdırlı antiklinalı əsasında for- yarğanlar şəbəkəsi ilə intensiv parçalanmışdır. Ti- malaşmışdır. Orta və Üst Pliosenin gil, qum və rəni əmələgətirən antiklinalın meyilli qanadını qumdaşılarından təşkil olunmuş həmin antiklinal mürəkkəbləşdirən tektonik çat boyu yüksək dərə- şərqdə Xəzər dənizinin Bəndovan palçıq vulkanı- cədə minerallaşmış su çıxışları və palçıq vulkanları nın əmələ gətirdiyi eyniadlı burnunadək uzanma- müşahidə edilir. sına baxmayaraq, o, tirə ilə vulkan arasında denu- Gürovdağ tirəsinin cənub-şərq davamında yer- dasiyaya uğramış və yerində abrazion-akkumulya- ləşən və ondan Gürovdağ-Neftçala antiklinal zona- tiv düzənlik əmələ gəlmişdir. Bununla yanaşı, sının Xələc və Qarabağlar antiklinal qırışıqlarının strukturun gömülmüş tağı boyu bir neçə kiçik brek- gömülməsi nəticəsində əmələgəlmiş düzənliklə çiya sahələri əmələgətirən palçıq vulkanlarının fə- ayrılan Babazənan uvalı (tirəsi) Dördüncü dövrün aliyyəti izlənilir. qumlu-gilli çöküntülərindən təşkil olunmuş eyni- Tədqiq olunan ərazinin qeyd olunan morfo- adlı asimmetrik quruluşlu antiklinal üzrə formalaş- strukturlar sistemindən cənub-qərbdə onunla Gü- mışdır. Uvalın meyilli cənub-qərb qanadı boyu ke- rovdağ-Babazənan morfostrukturlar sistemi arasın- çən tektonik çat boyu minerallaşmış su və eləcə də da məxsusi Cənub-Şərqi Şirvan düzü yerləşir. Ge- neft və qaz çıxışları müşahidə edilir, maili şimal- niş ərazini əhatə edən bu düzənlik struktur baxım- şərq yamacı isə geniş terras pillələrinin mövcud- dan M.H. Ağabəyov və Ə.V. Məmmədova görə luğu ilə səciyyələnir. Babazənan uvalı cənub-şərq- [2], Aşağı Kür çökəkliyinin əsas tektonik vahidlə- də onun davamını təşkil edən, relyefdə palçıq vul- rindən olan Hərami-Salyan antiklinoriumunun Qa- kanları brekçiyaları və düzənliyin səthində yastı lamadın-Bəndovan şimal-şərq antiklinal zonası ilə qabarma ilə aşkar olunan Dürovdağ və Neftçala an- onun cənub-qərb Gürovdağ-Neftçala antiklinal zo- tiklinallarının gömülmə sahəsinə keçir. nasl arasında yerləşən Kürsəngi və ya Qarqalı (Şiri- Tədqiq olunan ərazinin şimal-qərb, qərb və cə- nova görə, 13) sinklinalı üzrə formalaşması ilə əla- nub hissələrini Aşağı Kür meqasinklinoriumunun qədar olaraq mürəkkəb sinklinal quruluşlu morfo- ayrı-ayrı strukturları üzrə inkişaf etmiş düzənliklər struktur kimi səciyyələndirilir. Dördüncü dövr çö- əhatə edir. Onun şimal-qərbində yerləşən Qalama- küntülərindən təşkil olunmuş sinklinal şimal-qərb- dın-Hərami silsiləsi ilə Kür çayının dərəsi arasında də Mişovdağ və Gürovdağ morfostrukturları ara- inkişaf edən Şirvan akkumulyativ allüvial-prolü- sında, demək olar ki, qapanır və cənub-şərqə doğru vial düzənliyinin cənub-şərq kənarının prolüvial- kəskin genişlənərək Cənubi Xəzər çökəkliyinə açı- delüvial və dəniz akkumulyativ düzənliyinin mü- lır. Morfostruktur mərkəzi hissədə səthdə palçıq asir relyefi onu mürəkkəbləşdirən yataq akkumul- vulkanları (Kürsəngi və s.) ilə əksolunmuş basdı- yasiyası, yataqyanı yalların və gətirmə konusları- rılmış antiklinallarla mürəkkəbləşmişdir. Morfo- nın inkişafı ilə əlaqədar olaraq formalaşır. Burada strukturun litoloj-struktur özülünün və inkişaf tari- dərinlik eroziyası başlıca olaraq gətirmə konusla- xinin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olaraq onun dibini rının zirvəyə yaxın və orta akkumulyasiya isə on- təşkil edən düzənliklər də mənşə müxtəliflikliyinə ların kənar hissələrində baş verir. Konuslararası sa- görə fərqlənir. Burada antiklinal silsilə-tirə və yük- hələr yastı, az şoranlaşmış və ya demək olar ki, şo- səkliklərin ətəkləri boyu terraslaşmış abrazion-ak- ranlaşmamış düzənliklər əmələ gətirir. kumulyativ dəniz, onları əhatə edən ensiz prolüvi- Ərazinin qərb ətrafını təşkil edən və Kür çayı ilə al-delüvial, mərkəzə doğru delüvial-şoran, şoranlı Araz çayı arasında yerləşən Muğan düzünün şimal- təpəli-çalalı, laqunlu-şoranlı, dənizsahili zonada tə- şərq hissəsi allüvial-delta, yastı və zəif parçalanmış pəli-qumlu və s. akkumulyativ allüvial, allüvial- relyeflə səciyyələnir. Əsasən Kür və Araz çayları- prolüvial və akkumulyativ-dəniz kimi müxtəlif nın akkumulyativ fəaliyyəti nəticəsində formalaş- mənşəli düzənliklər kompleksi inkişaf etmişdir. mış düzənlikdə meandrlı qədim dərələr, axmazlar, Kürsəngi və ya Qaraçala mürəkkəb qraben- yataqyanı yallar, yallararası yastı çökəklər və s. ge- sinklinal düzənliyi morfostrukturunu cənub-qərb- niş inkişaf etmişdir. Düzənliyin cənub-şərq kənarı- dən əhatə edən morfotstrukturlar sistemin əsas nı çalalarla mürəkkəbləşmiş yastı, parçalanmış ak- oroqrafik vahidlərindən olan Gürovdağ tirəsi kumulyativ dəniz düzənliyi əhatə edir. struktur baxımdan eyniadlı braxiantiklinal qırışıq Cənub-Şərqi Şirvan morfostrukturlar sisteminin üzrə formalaşmışdır. Əsasən, Pleystosenin Abşe- qərb və cənubunda yerləşən akkumulyativ allüvial- ron və Bakı əsrlərinin qumlu-gilli çöküntülərindən dəniz mənşəli Salyan ovalığı səthinin xeyli yastılı- təşkil olunmuş tirə şimal-şərq yamacı nisbətən ma- ğı və dənizə doğru zəif meyilliyi (1-2° və az) ilə

30 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) səciyyələnir. Onun ən alçaq sahil zolağında mürək- научн. конфер. аспирантов АН Азерб. ССР. Баку, kəb akkumulyasiya ilə səciyyələnən səthi delta və 1980, с. 211-216. dayaz dəniz çöküntülərindən növbələşdiyi son Ye- 10. Сафаров А.С. Основные черты рельефа ni Kaspi əsrinin qumlu-gilli-balıqqulaqlı çöküntü- Юго-Восточной Ширвани и прилегающих низкого- lərindən təşkil olunmuşdur. Ovalığın ümumi dü- рий. Изв. АН. Азерб. ССР, Сер. Наук о Земле, 1983, №6, с. 58-64. zənlik halı Bala Kür (Akkuşa) axarının yataqyanı 11. Сафаров А.С. Палеогеоморфология и мор- valı (səddi) və Kürün deltaları ilə pozulur. фоструктурный анализ Юго-Восточной Ширвани и Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, tədqiq olunan смежной территории. Автореф. на соиск. уч. степ. ərazinin geoloji-geomorfoloji quruluşunun müxtə- канд. геогр. наук. Баку, 1986, 23 с. lifliyi onun relyefini mürəkkəbləşdirən morfo- 12. Танрывердиев Х.К., Сафаров А.С Некото- strukturların ekogeomorfoloji funksiyasının fərqli рые вопросы изучения палеорельефа депрессион- səciyyə daşımasına dəlalət edir. Bu baxımdan əra- ных зон (на примере Куринской впадины). Изв. АН. zinin relyefinin inkişafı və simasının əsas əlamət- Азерб. ССР, Сер. Наук о Земле, 1985, №3, с. 84-90. lərini şərtləndirən litoloji-struktur, morfoloji, mor- 13. Ширинов Н.Ш. Геоморфологическое стро- fometrik kimi statik və müasir tektonik hərəkətlər, ение Кура-Араксинской депрессии. Баку, 1973, 216 с. palçıq vulkanizmi və arid denudasion, talassogen 14. Ширинов Н.Ш. Новейшая тектоника и раз- və s. kimi dinamik proses və hadisələrin ətraflı витие рельефа Кура-Араксинской депрессии. Баку, tədqiqi onun ekogeomorfoloji şəraitinin öyrənil- 1975, 191 с. məsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. 15. Ширинов Н.Ш., Танрывердиев Х.К., Сафа- ров А.С. Юго-восточная Ширвань. В кн.: Рельеф ƏDƏBIYYAT Азербайджана. Баку, 1993, с. 186-188.

1. Əlizadə E.K., Tanrıverdiyev X.K., Xəlilov OCНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ H.A. və b. Geomorfoloji rayonlaşdırma. Azərbaycan МОРФОСТРУКТУР ЮГО-ВОСТОЧНОЙ Respublikasının coğrafiyası. I cild. Fiziki coğrafiya. Ba- ШИРВАНСКОЙ РАВНИНЫ И kı, 2014, s. 127-132. ПРИЛЕГАЮЩИХ ТЕРРИТОРИЙ 2. Агабеков М.Г., Мамедов А.В. Куринская межгорная впадина. В кн.: Геология СССР. Том 47. А.С.Сафаров, Т.А.Мамедова Азербайджанская ССР. Геологическое описание. М. Средообразующая функция и основополагаю- 1972, с. 316-330. щая роль рельефа в пространственном распределе- 3. Волобуев В.Р. Устройство поверхности нии природных компонентов предопределяют зна- Юго-Восточной Ширвани. ДАН. Азерб. ССР, 1947, чимость его в формировании экогеоморфологичес- Т. III, № 8, с. 360-365. ких условий территорий. Исходя из сущности дан- 4. Волобуев В.Р. О геоморфологии Кура- ного положения в статье рассматриваются основные Араксинской низменности. Тр. Конф. по геоморфо- особенности строения рельефа и осложняющих его логии Закавказья. Баку, 1953, с. 76-81. морфоструктур Юго-Восточной Ширвани и приле- 5. Волобуев В.Р., Ширинов Н.Ш. Краткая гео- гающих территорий: Ширванской, Муганской и морфологическая характеристика Кура-Араксин- Сальянской равнин Нижне-Куринской низменнос- ской низменности. В кн.: Природные условия и ес- ти. тественные ресурсы Кура-Араксинской низменнос-

ти. Баку; 1965, с. 29-51. MAIN FEATURES OF MORPHOSTRUCTURES 6. Кенгерли Т.Н. Тектоническое районирова- OF THE SOUTH-EASTERN SHIRVAN PLAIN ние. В кн.: Геология Азербайджана, том IV, Текто- AND ADJOİNİNG TERRİTORİES ника, Баку, 2005, с. 32-34. 7. Мамедов А.В., Гасанов И.С., А.Д. Исмаил- A.S.Safarov, T.A.Mammadova заде. Нижне-Куринская мегазона. В кн. Геология The environment forming functions and basic role of Азербайджана, том IV, Тектоника, Баку, 2005, с.231- 233. the relief in spacial distribution of natural components 8. Мамедов А.В., Мусеибов М.А., Ширинов predetermine its importance in formation of ecogeomorphological conditions of territories. Proceedings from Н.Ш. Новейшие тектонические движения и их роль the main point of given position in the article is conside- в формировании современного структурного плана red main features the construction of relief and compli- и рельефа Куринской впадины. В сб.: Вопросы гео- cated its morphostructures of the South-Eastern Shirvan морфологии и ландшафтоведения. Баку. 1966, с. 96- 139. and adjoining territories as Shirvan, Mughan and Salyan 9. Сафаров А.С. Морские террасы Юго-Вос- plains of the Lower Kur lowland. точной Ширвани и прилегающих низкогорий, Мат.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 31

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© R.Ə.Fətəliyev, Y.N.Tağıyeva, A.İ.Əliyev GEOLOJİ VƏ ARXEOLOJİ XRONOLOGİYALARIN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ HAQQINDA R.Ə.Fətəliyev, Y.N.Tağıyeva, A.İ.Əliyev AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 [email protected], [email protected], [email protected] Məqalədə geoloji və arxeoloji xronologiyaların müqayisəli təhlili və korrelyasiyasından, bu xronologiyaların tərtibi üçün əsas olan nisbi və mütləq yaşın təyin edilməsi üsullarından bəhs edilir və arxeoloji mədəniyyətlərin yaşının müvafiq geoloji dövrlərlə bilavasitə tutuşdurulmasına imkan verən müqayisəli geoloji və arxeoloji xronologiya cədvəli təqdim edilir. Eyni zamanda, geoloji, geomorfoloji, paleocoğrafi və arxeoloji tədqiqatlar apararkən süxur və mədəni təbəqələrin geoloji və arxeoloji yaşlarının sinxronlaşdırılmasında bu müqayisəli cədvəlin əhəmiyyəti vurğulanır. Xronologiya – tarixi hadisələrin, sənədlərin ya- aşkar edilən maddi-mədəniyyət abidəsinin nisbi və şının və zaman daxilində ardıcıllığının müəyyən mütləq yaşını təyin edir, onun hansı mədəniyyətə edilməsidir. Bu baxımdan arxeologiyada çeşidli mənsub olduğunu müəyyənləşdirir və bu zaman mədəniyyətlər, tarixi hadisə, maddi-mədəniyyət bəzi regional fərqlər olsa da, vahid arxeoloji xrono- nümunələri tarixi sənəd rolunu oynayırsa, geologi- logiyaya əsaslanırlar. Fərq ondan ibarətdir ki, geo- yada bu funksiyanı, müvafiq olaraq, Yer kürəsində loqlar əmələgəlmə vaxtına görə süxur təbəqələrini, baş vermis müxtəlif geoloji proseslər və onu təşkil arxeoloqlar isə təbəqələrdəki qədim insan fəaliyyə- edən süxurlar, çöküntülər yerinə yetirir. ti ilə bağlı mədəniyyətləri ayırırlar. Geoloji, paleocoğrafi və s. tədqiqatlar zamanı Arxeologiyada istifadə olunan dövrləşmə sis- yerin formalaşmasında iştirak edən həmin süxurla- teminin əsasını hər bir tarixi mərhələni xarakterizə rın və çöküntü laylarının müxtəlif üsullarla nisbi və edən əmək aləti və onun hazırlanması üsulları təş- mütləq yaşı təyin edilir. Stratiqrafiya, paleontolo- kil edir (Мартынов, 2005). Bu sistemə görə, bütün giya, litologiya və tarixi geologiya kimi geoloji insanlıq tarixi üç böyük mərhələyə - Daş, Tunc və fənlərin metod və üsulları nisbi yaşın müəyyən Dəmir dövrlərinə, onlar da öz növbəsində daha ki- edilməsində mühüm rol oynayır və bu zaman sü- çik dövrlərə və mədəniyyətlərə bölünmüşdür. Bu xurların laylanma ardıcıllığı prinsipi (N.Steno qa- sistemdə dövrlərin sürəkliliyi müxtəlifdir: belə ki, nunu) əsas götürülür, yəni yatımı pozulmamış hər Daş dövrü tarixi inkişafın ən uzun sürən dövrü olub bir üstdəki lay altdakından cavandır. Əmələgəlmə və onun, demək olar ki, 99 faizini əhatə edir. Arxe- vaxtlarının eyniliyi isə həmin süxurlarda oxşar fa- oloqlar üçün həmin dövrə aid əşyaların yaşını və una və flora qalıqlarının olması ilə müəyyən olu- ibtidai insanların yaşadığı paleocoğrafi şəraiti ay- nur. Mütləq yaşın təyini üçün isə bir çox fiziki- dınlaşdırmaq həmişə çətinlik törədir və bu zaman kimyəvi üsullar, o cümlədən kalium-arqon (K-Ar), geoloji, fiziki-kimyəvi, paleocoğrafi və paleobota- termo-lüminissent, radio-karbon, uran-ion, paleo- niki metodlar, xüsusilə süxurlarda mikroskopik bit- maqnit, trek və s. üsullar tətbiq edilir. ki qalıqlarının (spor, tozcuqlar) öyrənilməsinə Yuxarıda adları çəkilən üsulların köməyilə sü- əsaslanan palinoloji analiz üsulu köməyə gəlir. Pa- xurlar və onların əmələ gətirdiyi layların nisbi və leolit dövrü üçün dünya üzrə ümumi bir fikir for- mütləq yaşları müəyyən edilərək, ayrı-ayrı region- malaşsa da, Mezolit dövründən başlayaraq, sonrakı lar və daha kiçik mərhələlər üzrə müəyyən fərqlər dövrlərdəki bu və digər mədəniyyətlərin yaranma- olsa da, dünya geoloqları tərəfindən qəbul edilən sı, sürəkliliyi və məhv olması zamanları arasında vahid bir xronoloji cədvəl tərtib edilmişdir. Geo- əhəmiyyətli regional fərqlər mövcuddur (Альма- xronoloji şkala adlandırılan ümumiləşdirilmiş hə- рик, 1959). min cədvəl müxtəlif regional və regionlararası şka- Göründüyü kimi, hər iki elm sahəsinin öyrənmə laların sintezi olub, eraların, dövrlərin və s. davam- obyekti yerlə, xüsusilə yer qabığı ilə əlaqədar olsa lılığını və onların sərhədlərini əks etdirir. da, arxeologiya onun lap üst hissəsini - insan yaşa- Arxeologiya təkcə qədim tarixi prosesləri, mad- yışı ilə əlaqədar olan hissəsini, daha doğrusu, orada di və ictimai həyatda baş vermiş konkret hadisələri mövcud olan maddi-mədəniyyət nümunələrini və qeyd etməklə kifayətlənmir, onun vəzifəsi həm də onlarla bağlı tarixi və ictimai-siyasi prosesləri öy- həmin tarixi hadisələrin vaxtını və xronologiyasını rənir. Geologiyada, paleocoğrafiyada yer qabığının müəyyən etməkdir (Мартынов, 2005). Arxeoloq- bu təbəqəsini təşkil edən çöküntülər "Dördüncü lar da, geoloqlar kimi, tədqiq etdikləri təbəqənin və

32 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) dövr" və ya "Antropogen dövrü" çöküntüləri ad- yeniliklər zahirən bir-birindən fərqli görünən müx- landırılır və onların son 1,8 mln. ildə əmələ gəldik- təlif elm sahələrinin qovuşuğunda əldə edilir. Bu ləri bildirilir. Dördüncü dövr çöküntülərinin hərtə- baxımdan, arxeologiya elmi son dövrlər təbiət və rəfli – geoloji, geomorfoloji, paleocoğrafli və s. cə- dəqiq elmlərin nailiyyətlərindən uğurlu istifadə et- hətdən öyrənilməsi qədim insanların yaşadıqları məklə insanlıq tarixinin üfüqlərini məkan və za- dövrlərin təbii-coğrafi şəraitinin – bitki örtüyünün, manca xeyli genişləndirmişdir. Son 30 ildə yaran- heyvanat aləminin, iqliminin və bütövlükdə ekosis- mış yeni tədqiqat üsulları sayəsində insan nəslinin teminin müəyyən edilməsində çox böyük əhəmiy- 2.5-3.0 mln. il əvvəl əmələ gəldiyinə dair məlumat- yət kəsb edir. lar əldə edilmişdir, bu da bütövlükdə Dördüncü Müasir dövrdə istənilən elm sahəsində digər dövrü, yəni Antropogen dövrünü və qismən də Ne- elmlərin nailiyyətlərindən istifadə etmədən uğur ogen dövrünün son mərhələsini əhatə edir (Каплин qazanmaq mümkünsüzdür və ən parlaq nəticələr, и др., 1977; Четверт. система, 1987). Cədvəl Müqayisəli geoloji və arxeoloji xronologiya Geoloji yaş Arxeoloji yaş Arxeoloji Əsr və mütləq Mədəniy- Dövr Epoxa Dövr Vaxt düşərgələr yaş yət Yeni, Son Üst Son Orta əsr, - - (Subatl.) 0.0-2.5 min il 2,5 min il Antik Dəmir 3.2-2.5 Muğan düzü, Muğan

Orta dövrü min il əv. Talış dağları 5-2.5 min il Tunc 5-3.2 I Kültəpə,

) əv. dövrü min.il əv. Kür-Araz Babadərviş

Orta Soyuqbulaq, (Subbor., Xalkolit 6,5-5

Yeni Kaspi Alxantəpə, (Eneolit) min il əv. Leylatəpə Atlant.) Leylatəpə

Holosen (Q Alt Şomutəpə, 8.3-6.5 Həsənsu, 8-5 min il əv. Çalağantəpə, min il əv. Şomutəpə Neolit Töyrətəpə

Erkən Kampini, Damcılı,

Üst 12-8.3 (Boreal) 16-8 min il Azil, Qobustan

Mezoli min il əv. əv. Tardenua Qobustan,

Üst Orinyak, Damcılı, 30-12 Solyuntre, Xvalın Yataqyeri,

) min il əv. Madlen Son Alt Zar

III

- I 125-16 min Azıx (III), il əv. Orta Mustye Tağlar, 200-30 150-30 Daşsalahlı,

D Ö R D Ü N C Ü (Atropogen) D Ö V (Q)R min il əv. min il əv. Buzeyr, Xəzər Qazma Pleystosen (Q Orta 460-125 min il əv. Aşel

D A Ş D V Ö R Ü Bakı 780-350 Azıx(V-VI), Erkən 730-460 min il əv. P a l e t o l i min il əv. Qaraca

Abşeron Alt Eopleystosen 1.800-730 min Quruçay, 2.5mln.- Azıx(VII- il əv. Oldovan 200 min il X), 2,0 mln.-

- əv. Qaraca Son Pliosen Akçaqıl 800 min. il 3 gen Neo (N2 ) 2.4-1.8 mln. il əv. əv.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 33

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Beləliklə, arxeologiya geoloji xronologiyanın palinoloji cəhətdən Azərbaycan ərazisində geniş ən son dövrü ərzində çökmüş süxurlarda qalan in- tədqiq edilmişdir. Mezolit Üst Xvalın əsri ilə uzla- san izlərini - qalıqlarını və onlara məxsus maddi əş- şır və tam olaraq Erkən Holosen (Boreal) epoxasını yaları öyrənir və aşkar edilən mədəni təbəqələri əhatə edir. Neolit dövrü isə Orta Holosen (Subbo- xronoloji qaydada sistemləşdirir. Bu zaman çökün- real, Atlantika) epoxasının qismən Alt Yeni Kaspi tü təbəqələri və mədəni təbəqələr arasında yaş eti- əsrləri ilə uzlaşır. Ölkəmizin ən məşhur arxeoloji barilə ümumi uyğunluq olsa da, bəzi dövrlər üzrə abidələrindən biri Qobustan və eləcə də Töyrətəpə, müəyyən sürəklilik, yəni diapazon fərqi müşahidə Çalağantəpə, Şomutəpə və digər qədim insan dü- edilir ki, bu da təbiidir. Geoloji və arxeoloji xrono- şərgələri Mezolit və Neolit dövrlərinə aiddirlər logiyaların müqayisəli şəkildə təhlili, daha doğru- (Ализаде и др., 1978; Hüseynov,1973; Rüstəmov, su, sinxronlaşdırılması, uzlaşdırılması, yəni hansı 1994; Гусейнов, 2010). arxeoloji mədəniyyət Dördüncü dövrün hansı yaşı- Xalkolit (Eneolit - Tunc-Daş əsri), Tunc və Də- na uyğundur, hansı qədim insan məskənləri ilə mir dövrləri 6.5 min il əvvəldən başlayaraq, son 2,5 təmsil olunubdur və hansı səviyyədə öyrənilibdir min il əvvələ qədər davam etmişdir ki, bu da Orta və s. bu kimi sualları araşdırmaq məqsədilə Azər- Holosen epoxasının Yeni Kaspi əsrinin qismən Alt baycan ərazisi üçün ümumiləşdirilmiş müqayisəli və bütövlükdə Orta mərhələlərinə uyğun gəlir. So- geoloji və arxeoloji xronologiya cədvəli tərtib edil- yuqbulaq, Alxantəpə, Leylatəpə və s. Xalkolit döv- mişdir (cədvəl). Əyani müqayisə üçün cədvəldə rünün həm də palinoloji cəhətdən geniş tədqiq edil- müvafiq arxeoloji dövrlərə məxsus mədəniyyətlə- miş düşərgələridir (Müseyibli, 2014; Тагиева, Ве- rin və ölkəmizin ərazisində öyrənilmiş bəzi qədim лиев, 2015). Azərbaycan ərazisində Tunc (Kür- insan məskənlərinin - düşərgələrin adları da göstə- Araz mədəniyyəti - I Kültəpə, Babadərviş və s.), rilmişdir. eləcə də Dəmir dövrünə aid (Muğan mədniyyəti) Cədvəldən göründüyü kimi, ən qədim - Alt Pa- çoxlu sayda öyrənilmiş arxeoloji abidələr mövcud- leolit arxeoloji mədəniyyətləri olan Oldovan, Qu- dur. ruçay və Aşelin yaşı (2,5 mln. - 200 min il əvvəl) Beləliklə, tərtib edilmiş cədvəldən görünür ki, yerin Neogen dövrünün Son Pliosen və Dördüncü süxur təbəqələrinin geoloji və qədim mədəniyyət- dövrün Eopleystosen, Erkən və qismən Orta Pleys- lərin arxeoloji yaşları arasında müəyyən bir uzlaş- tosen epoxalarının, müvafiq olaraq, Akçaqıl, Abşe- ma, korrelyasiya müşhidə edilir. Uzlaşmanın cəd- ron, Bakı və Orta Xəzər əsrlərinə uyğun gəlirlər. vəl şəklində əyani olaraq göstərilməsi, əminliklə Bu dövrə aid Azıx (V-X təbəqə) və Qaraca düşər- demək olar ki, geoloji, geomorfoloji, paleocoğrafi gələrinin mədəni təbəqələrini (Quruçay mədəniy- və arxeoloji tədqiqatlarda həmin sahələrin mütə- yəti) misal göstərmək olar (Джафарзаде,1944). xəssisləri üçün qarşılıqlı əhəmiyyət kəsb edəcək və Daş dövrünün 200-30 min əvvəlki dövrünü əha- bu da, öz növbəsində, insanlıq tarixinin ən qədim tə edən Orta Paleolit aid Mustye mədəniyyəti Orta dövrlərində baş vermiş tarixi hadisələrin daha dol- və Son Pleystosen epoxasının, müvafiq olaraq, Üst ğun və düzgün interpretasiya edilməsinə faydalı Xəzər və Alt Xvalın əsrləri ilə uzlaşır. Azərbayca- dəstək olacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, təqdim nın bu mədəniyyətlərə aid qədim insan düşərgələ- edilən cədvəl bu istiqamətdə atılan ilk addımdır və rindən Azıx (III təbəqə), Tağlar, Daşsalahlı, Bu- müəlliflər gələcəkdə onun daha da təkmilləşdiril- zeyr və Qazmanın yaşları həm də paleobotaniki məsini istisna etmirlər. (palinoloji) analizlərlə öyrənilmiş və dəqiqləşdiril- mişdir (Мамедов, Алескеров, 2002). ƏDƏBIYYAT: Üst Paleolit təxminən 30-12 min il əvvəkli 1. АЛИЗАДЕ С.А., БАЙРАМОВ А.А., МА- dövrü əhatə edir ki, bu da Son Pleystosen epoxası- МЕДОВ А.В., ШИРИНОВ Н.Ш. 1978. Геология чет- nın Alt və qismən də Üst Xvalın əsrlərinə uyğun вертичных отложений Азербайджана. Объяснитель- gəlir və beləliklə, bütövlükdə Paleolit dövrü Neo- ная записка к карте четвертичных отложений Азер- gen dövrünün Son Pliosen və Dördüncü dövrün байджана. Елм, Баку. Eopleystosen və Pleystosen epoxalarını qapamış 2. АЛЬМАРИК А.С., МОНГАЙТ А.Л., 1959. В olur. Üst Paleolit dövrü qismində Azərbaycan əra- поисках исчезнувших цивилизаций. Изд. АН СССР, zisində Qobustan, Damcılı, Yataqyeri və Zar dü- М. şərgələri qeydə alınmışdır, onlardan yalnız Damcılı 3. CƏFƏROV Ə.Q. Azərbaycan arxeologiyası. 2008. 6 cilddə, I cild, Daş dövrü. Şərq-Qərb, Bakı, 632s. düşərgəsi palinoloji analizlərlə öyrənilmişdir (Cə- 4. ДЖАФАРЗАДЕ И.М. 1944. Следы древней- fərov, 2008). шей культуры человека на территории Азербайджа- Mezolit (Orta Daş) və Neolit (Yeni Daş əsri) на. Изд-во АН ФАН, 9. təxminən 12-6.5 min il əvvəlki dövrü əhatə edir və bu dövrlərə aid abidələr istər arxeoloji və istərsə də

34 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

5. КАПЛИН П.А., ЛЕОНТЬЕВ О.К., РЫЧА- ных хронологий. Представлена сравнительная хро- ГОВ Г.И., ПАРУНИН О.Б., СВИТОЧ А.А., ШЛЮ- нологическая таблица, где непосредственно можно КОВ А.И. 1977. Хронология и палеогеография сопоставлять возраст археологических культур с со- плейстоцена Понто-Каспия (по данным абсолютно- ответствующей геологической эпохой. Одновремен- го датирования). В кн.: Палеогеография и отложе- но, подчеркивается значение данной сравнительной ния плейстоцена южных морей СССР. Наука, М. таблицы в синхронизации возрастов геологических 6. МАРТЫНОВ А.И. 2005. Археология: учеб- и археологических отложений при проведении гео- ник. 5-е изд., Высшая. школа. М. логических, геоморфологических, палеогеографи- 7. МАМЕДОВ А.В., АЛЕСКЕРОВ Б.Д. 2002. ческих и археологических исследований. Плейстоцен Азербайджана. Нафта-пресс, Баку, с.190. ON A COMPARATIVE ANALYSIS OF 8. MÜSEYİBLİ N.Ə. 2014. Leylatəpə mədəniy- GEOLOGICAL AND ARCHAEOLOGICAL yətinin xronologiyası və dövrləşdirilməsi. AMEA-nın CHRONOLOGIES Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq elmləri seriyası,1, 91- R.A.Fataliyev, E.N.Tagieva, A.I.Aliyev 109. 9. HÜSEYNOV M.M. 1973. Uzaq Daş dövrü. The article reviews questions of correlation of geolo- Gənclik, Bakı, 72 s. gical and archaeological chronologies and methods of 10. ГУСЕЙНОВ М.М. 2010. Древний Палеолит determining the relative and absolute age which are the Азербайджана. Тек-Нур, Баку, с.220 foundation for the development of these chronologies. 11. RÜSTƏMOV C.N. 1994. Qobustan dünyası. A comparative chronological table is presented, where Azərnəşr, Bakı, 176 s. you can directly compare the age of the archaeological 12. ПОПОВ Г.И. 1970. Четвертичная система. cultures with the corresponding geological epoch. At the В кн.: Геология СССР, ХVI, Недра, М. same time, the importance of this comparative table is 13. Руководство по изучению новейших отло- highlighted in synchronization of ages of geological and жений. 2-е изд.// Под ред. П.А. Каплина. Изд-во archaeological depositions while conducting geological, МГУ, 1987, 238с. geomorphological, paleogeographic and archaeological 14. ТАГИЕВА Е.Н., ВЕЛИЕВ С.С. 2015. Палео- research. география Абшеронского полуострова и история заселения его человеком. Coğrafiya cəmiyyətinin əsərləri, “Coğrafiya və təbii resurslar”, 1, 23-28.

О СРАВНИТЕЛЬНОМ АНАЛИЗЕ ГЕОЛОГИЧЕСКОЙ И АРХЕОЛОГИЧЕСКОЙ ХРОНОЛОГИЙ

Р.А.Фаталиев, Е.Н.Тагиева, А.И.Алиев

В статье рассматриваются вопросы корреляции геологической и археологической хронологий и ме- тоды определения относительного и абсолютного возраста, являющиеся основой для разработки дан-

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 35

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

LANDŞAFTŞÜNASLIQ

© Q.İ.Rüstəmov, A.N.İsayev ŞIRVAN DÜZÜ AQROLANDŞAFTLARININ GEOKIMYƏVİ ŞƏRAİTİNİN İNSAN SAĞLAMLIĞINA TƏSİRİ VƏ ONLARIN YAXŞILAŞDIRILMASI YOLLARI Q.İ.Rüstəmov, A.N.İsayev AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 [email protected], [email protected] Şirvan düzü aqrolandşaftlarında 2012-2015-ci illərdə aparılan elmi tədqiqat işləri nəticəsində ərazidə yayılan makro və mikro-elementlərin miqrasiya və konsentrasiyasının qanunauyğunluqları öyrənilmişdir. Məqalədə Şirvan düzü aqrolandşaftlarının geokimyəvi xüsusiyyətləri, mövcud geo- kimyəvi şəraitin bu aqrolandşaftlardakı canlıların − bitkilərin, heyvanların, xüsusən də insanların sağlamlığına təsiri və ərazi üçün səciyyəvi olan xəstəliklərin yayılma arealları araşdırılaraq konkret elmi dəlillərə əsaslanan tövsiyə xarakterli təkliflər verilir. İlk dəfə olaraq tədqiqat ərazisi üçün Coğ- rafi İnformasiya Sistemləri (ArcGİS) kompüter proqramından istifadə edilməklə ortamiqyaslı “Şir- van düzü aqrolandşaftlarının geokimyəvi xəritəsi” tərtib edilmişdir. Mövzunun aktuallığı. Elm və texnikanın daha Landşaftşünaslıq və landşaft planlaşdırılması şöbə- coşqun inkişaf etdiyi müasir dövrdə təbii ərazilərin sində aparılmış, torpaq, süxur, dib çöküntüləri və optimallaşdırılması və təbii ehtiyatlardan səmərəli su nümunələri spektral analiz metodu ilə "Elvax- istifadə edilməsi işində davamlı və məhsuldar aq- CEP 01" markalı rentgen-fluoressent spektrometri rolandşaft komplekslərinin yaradılmasında land- vasitəsilə tədqiq edilmişdir. şaftların geokimyəvi xüsusiyyətlərinin ətraf mühitə Tədqiqatların aparılmasında A.İ.Perelmanın təsirinin öyrənilməsi məqsədilə müxtəlif ekosis- ”Landşaft komponentlərinin müqaisəli və əlaqəli temlərdə ekoloji-geokimyəvi tədqiqatların aparı- tədqiqi “ metodundan istifadə edilmişdir [9]. lmasının böyük elmi və praktik əhəmiyyəti vardır. Xəstəliklərin yayılma dərəcəsini müəyyən et- Müxtəlif təbii ərazi komplekslərinin daha geniş mək üçün ilkin material və faktiki göstərici Səhiy- sahələri istehsal prosesinə cəlb edildikcə təbii land- yə Nazirliyi sistemi üzrə ilk dəfə qoyulmuş diaq- şaftların, eləcə də aqrolandşaftların antropogen tə- nozla qeydə alınmış xəstələrin sayı olsa da, xəstə- sirlər nəticəsində dəyişməsi torpaqların münbitliyi- liklərin beynəlxalq təsnifatına (XBT) və ayrı-ayrı nin azalmasına, onların çirklənməsi ilə əlaqədar xəstəliklərin lokalizasiyalar üzrə bölgüsünə görə ən olaraq ekoloji cəhətdən təhlükəli sayılan bir sıra mühüm göstərici kimi əhalinin hər 10 000 nəfərinə toksiki elementlərin qida zəncirinə daxil olmasına düşən xəstəliklərin sayı əsas götürülür. Hər 10 000 gətirib çıxarır ki, bu da bitkilərdə, heyvan və insan- nəfərə düşən xəstələrin sayı 100-ə qədər olduqda larda, bir sözlə, bütün canlı orqanizmlərdə müxtəlif xəstəlik az yayılmış, 200-ə qədər olduqda geniş ya- xəstəliklərin əmələgəlməsinə səbəb olur. Müxtəlif yılmış, 200-dən çox olduqda çox geniş yayılmış xassəli kimyəvi elementlərin aqrolandşaft kom- hesab edilir. Şirvan düzünün tibbi-ekogeokimyəvi plekslərində yayılması, onların torpaq profilində aqrolandşaft xəritəsinin tərtibatında respublika- konsentrasiyası, bitkilər tərəfindən mənimsənilmə- mızda ilk dəfə nəşr edilən “Milli Atlas”-a daxil si landşaftların geokimyəvi şəraitinin ekoloji cəhət- edilmiş “Azərbaycan Respublikasının tibbi-eko- dən qiymətləndirilməsinin aktuallığını daha da ar- geokimyəvi landşaft xəritəsi”ndən [2], yerli səhiy- tırır. yə təşkilatlarının, Respublika Səhiyyə Nazirliyinin Tədqiqatın metodikası. Elmi tədqiqat işləri fond materiallarından, eləcə də çoxillik çöl tədqi- Şirvan düzündə yerləşən 8 rayonun 3 qəsəbəsində, qatları zamanı müxtəlif mənbələrdən əldə edilmiş 188 kəndində 2012-2015-ci illərdə aparılmışdır. m ə lumatlardan istifad ə olunmuşdur. Tədqiqat sahəsindəki 38 məntəqədə torpaq kəsim- Aparılan analizlərə əsasən Şirvan düzü aqro- ləri vurulmuş, həmin ərazilərdən torpaq, bitki, su landşaftlarında makro və mikroelmentlərin izafili- nümunələri götürülmüş və analizlər aparılaraq əv- yi və çatışmazlığı aşkar edilmiş və geokimyəvi vəllər aparılan tədqiqat nəticələri ilə müqayisə edi- anomaliyaların insan sağlamlığına təsiri araşdırıl- lərək yeni məlumatlarla daha da zənginləşdirilmiş- mış, əldə edilən faktiki materiallar əsasında aero- dir. Analizlər AMEA Coğrafiya İnstitutunun Meşə kosmik fotoşəkillərin deşifrələnməsindən alınan torpaqlarının coğrafiyası laboratoriyasında və məlumatlardan, “LANDSAT-TM” və “İKONOS” yerin süni peklərindən alınan məlumatlar və fond

36 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) materiallarından, ArcGİC, Google Earth, Google onların sahələrə verilmə xərclərini azaldır. Bu güb- Map, Map-Nassa kompüter proqramlarından isti- rələr iqtisadi cəhətdən çox faydalı və səmərəli he- fadə edilərək ilk dəfə olaraq tədqiqat ərazisi üçün sab edilir. XX əsrin ikinci yarısından etibarən əsa- ortamiqyaslı “Şirvan düzü aqrolandşaftlarının geo- sən superfosfatın tərkibinə Mn, B, Zn, Cu, Co, Mo, kimyəvi xəritəsi” tərtib edilmişdir. Ni, İ, Cr və başqa elementlər əlavə edilir və bitkilər Tədqiqatın məzmunu. Şirvan düzündə apardı- əkilən sahələrə verilirdi. Tədqiqatların nəticələri ğımız tədqiqatların nəticələri göstərir ki, makro- göstərir kı, belə tərkibli gübrələrin bitkilərə tətbiqi ionlardan hidrokarbonatlı-xlorlu-kalsiumlu çox səmərəlidir. Torpaqlarda bəzi elementlərin (HCO3-Cl-Ca), sulfatlı-maqneziumlu-kalsiumlu miqdarı cox kiçik olub, faizin mində biri ilə ölçü- (SO4-Mq-Ca), xlorlu-natriumlu-kalsiumlu (Cl-Na- lür. Belə elementlərə ultra mikroelementlər deyilir. Ca), xlorlu-hidrokarbonatlı-kalsiumlu (Cl-HCO3- Mikroelementlərin miqdarının az olmasına baxma- Ca), sulfatlı-kalsiumlu-natriumlu (SO4-Ca-Na) yaraq, onların çatışmaması heyvan və insan orqa- birləşmələr ərazinin aqrolandşaftları üçün daha sə- nizmlərində patoloji vəziyyət yaradır. Xüsusilə ciyyəvidir (şəkil 1). heyvanlarda endemik xəstəliklərə səbəb olur. Ma- Xəritədən göründüyü kimi, Şirvan düzünün aq- raqlı cəhət burasındadır kı, mikroelementlərin tor- rolandşaftlarında, makroelementlərdə olduğu kimi, paqda çox olması da canlı orqanizmlərə mənfi təsir mikroelementlərin də paylanmasında çox böyük göstərir. Təbiətdə mikroelementlər torpaqəmələgə- fərqlər müşahidə edilir (cədvə 1). Təbiətdə az miq- tirən süxurlarda, suda, bitki və heyvan qalıqlarında, darda mövcud olan mikroelementlər insan, heyvan eləcə də üzvi qalıqlarda mövcuddur. Deməli, əgər və bitkilərin həyatında, ümumiyyətlə, bioloji aləm- torpaqda qıda elementləri az olursa, bu, bitki orqa- də böyük əhəmiyyətə malikdir. Mikroelementlər nizmlərində də öz əksini tapır, bitkilərlə qidalanan insan, heyvan və bitki orqanizmlərində gedən fizio- heyvanlarda həmin elementlərin çatışmaması oz loji və biokimyəvi proseslərin katalizatoru hesab mənfi təsirini göstərir. Bu isə birbaşa insan sağlam- edilir. Təbiətdə az miqdarda mövcud olan bu mik- lığına təsir edən əsas amillərdən sayılır [8]. roelementlər canlı aləmin sağlamlığı və onların or- Azərbaycan Respublikasında aparılan çoxsaylı qanizmlərində gedən bütün fizioloji proseslərlə sıx tədqiqatların nəticələri göstərir ki, kənd təsərrüfa- bağlıdır. Təbiət mikroelementləri çox funksiyaya tında mikroelementlərin tətbiqi bitkilərin xəstəlik- malik olan elementlər kimi yaratmışdır. lərə qarşı davamlılığını, quraqlıq və şaxtaya qarşı Azərbaycan Respublikasında torpaqşünaslar, müqavimətini artırır. Mikroelementlərın kənd tə- aqrokimyaçılar, fizioloqlar, biokimyaçılar, kimya- sərrüfatına tətbiqi bu bitkilərin boy inkişafını xeyli çılar, həkimlər, baytarlar, ümumiyyətlə, təbiətşü- yaxşılaşdırır, onların məhsuldarlığını artırır, məh- naslar mikroelementlərin həyati proseslərdə əhə- sulun keyfiyyət göstəricilərini xeyli yaxşılaşdırır. miyyətini, torpaq münbitliyinin formalaşmasında Şirvan düzündə yayılan əsas mikroelementlər oynadığı rolu müəyyənləşdirməklə böyük müvəf- Cd, B, Zn,Tb, As, Mo,V, Co, Sr, Cu, Sb, Ni, Cr, fəqiyyətlərə nail olmuşlar. Müəyyən edilmişdir ki, Ba, Mn, Ti, Y, Zr, Sr, Rb, Fe-dir. Bunlardan mikrobioloji əhəmiyyətə malik olan Mn, Fe, V, Ni, tədqiqart ərazisi üzrə izafi mikroelementlər Cd, B, Li, İ, Br və başqaları insan, heyvan və bitki orqa- İn, Sb, Zn,Tb, As, Mn, Pb,V, Co, Sr, çatışmayan nizmində çox zəruri proseslərin normal getməsini mikroelementlər isə Mo, Ti, Y, Zr, Rb,Cr,Ba, Ni, təmin edir. Sr,Fe-dir (şəkil 1). Mikroelementlər torpağın münbitliyinin artırıl- Sıxlığı (kipliyi) 5 q/sm3-dan artıq və ya atom masında, bitkilərin qidalanmasında, orqanizmin in- kütləsi 50 vahid olan kimyəvi elementlər ağır me- kişafında, məhsulun artmasında və keyfiyyətinin tallara aiddir. Təhlükəliyinə görə onlar üç sinfə ay- yaxşılaşmasında əsaslı rol oynayır. Hazırda dün- rılır: I sinif - xüsusilə toksik elementlər - Cd, Zn, yada mineral gübrələr, o cümlədən fosfor, azot və Se, Pb, Hg, As; II sinif toksik elementlər: B, Cr, Sb, kalium gübrələri ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı bitki- Ni, Cu, Co; III sinif zəif toksik elementlər Ba, V, lərinin məhsuldarlığının artırılması, məhsulun key- W, Mn və Sr [5]. fiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün mikrogübrələr, Spektral analizlər nəticəsində müəyyən edilmiş- yəni tərkibində mikroelementlər olan gübrələr də dir ki, tədqiqat ərazisində aşkar edilən mikroele- geniş miqyasda tətbiq edilir. Keçən əsrin 70-80 ci mentlərdən bəziləri toksik xarakterli olub aqro- illərində Sovet İttifaqında, Avropa ölkələrində − landşaftlardakı canlı varlıqların-bitklərin, heyvan- Almaniya Federativ Respublikasında, İtaliyada, ların, xüsusən də insanların həyat fəaliyyətinə, on- Fransada, eləcə də Azərbaycan Respublikasında ların bir sıra fizioloji funksiyalarının icra olunma- mineral gübrələrin tərkibinə mikroelementlər əlavə sına müəyyən dərəcədə təsir göstərir. Müəyyən edilirdi ki, bu da gübrələrin tətbiqinin səmərəsini edilmişdir ki, tədqiqat ərazisində yayılan ağır me- artırır, insan sağlamlığına təsirini yaxşılaşdırır və tallardan Cd, As, Zn, Pb I dərəcəli; B, Co, Cu, Ni,

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 37

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cr II dərəcəli; Ba, V, M, Sr III dərəcəli toksiki ele- olur. Ağır metalların torpağın üst qatında paylan- mentlərdir. ması bir sıra amillərdən-çirklənmə mənbəyinin xü- Metallar, adətən, torpaqda asan toplanır, lakin susiyyətindən, regionun meteoroloji xüsusiyyətlə- torpaqdakı ağır metallar uzun müddətdə öz təsirini rindən, geokimyəvi amillərdən və ümumi landşaft saxlayır. Məsələn torpaqda Zn-in yarımparçalanma mühitindən asılıdır. dövrü 500 il, Cd-un 1100, Cu-un 1500 il, Pb-unku Ağır metallar trofık zəncirlərin vasitəsilə bitki- isə bir neçə min ilə bərabərdir. Ağır metalların lərə daxil olaraq sonradan heyvan və insanlar tərə- təhlükəsi ondan irəli gəlir ki, onlar toplanaraq canlı findən mənimsənilir. Bu metalların mübadiləsində orqanizmlərdə yüksək toksikli metal tərkibli üzvi bir sıra bioloji maneələr iştirak edir ki, buna görə maddələr törədirlər. Bir təbii mühitdən digərinə canlı orqanizmləri bu elementlərin artığından qo- keçdikdə onlar öz kimyəvi qurluşunu, formasını ruyan müəyyən seçilmiş bioloji toplanılma baş ve- dəyişərək öz aralarında və qeyri-metallarla kimyə- rir. Buna baxmayaraq, bioloji maneələrin fəaliyyəti vi reaksiyalar yaradırlar. Bundan başqa, ağır metal- müəyyən qədər məhdud olduğu üçün ağır metallar lar torpaqda bir sıra kimyəvi reaksiyaların kataliza- torpaqda daha tez toplanır. Torpaqların ağır metal- toru rolunu oynayır. Torpaq hissəcikləri ilə sıx bağ- larla çirklənməyə qarşı davamlılığı onun buferli- lı olan müddətdə ağır metallar çətin mənimsənilir liyindən asılı olaraq müxtəlifdir. Ən böyük bufer və onların torpağa, ətraf mühitə mənfi təsiri cüzi tutumu və çirkləndirici maddələrin bitki və canlı olur. Lakin əgər torpaq şəraiti ağır metalların tor- orqanizmlərə mənfi təsirini aşağı salmaq qabiliy- paq məhluluna keçməsinə imkan yaradırsa, onda yəti yüksək humuslu, ağır qranulometrik tərkibli, torpaqların birbaşa çirklənməsinin təhlükəsi arta- yüksək udma tutumlu, əhəngli karbonatlarla zəngin raq onların bitkilərə, eləcə də insan və heyvan orqa- olan torpaqlardadır. Bu torpaqlar kimyəvi çirklən- nizmlərinə daxil olmalarının ehtimalı artır [7]. dirici maddələrin mənfi təsirinə təbii sabitlik verir. Torpaqların və bitkilərin çirklənməsinin təhlü- Torpağın çirklənməyə qarşı müqaviməti, eyni za- kəsi bitkinin və torpaqdakı kimyəvi maddələrin nö- manda, su rejimindən, su keçiriciliyindən, suaxarın vündən, ağır metalların və onlar ilə kompleks mad- aşağı düşən, ya da qalxan cərəyanlarının üstünlü- dələr əmələgətirən maddələrə əks-təsir göstərə bi- yündən və s. asılıdır. Torpağın sorbsiya qabiliyyəti lən elementlərin olmasından, torpaqda bu metalla- ilə yanaşı, bu göstəricilər torpağın hidrosferə və at- rın mənimsənilən formalarının miqdarından və tor- mosferə qarşı qoruyucu funksiyasında özünü bi- paq-iqlim şəraitindən asılıdır. Deməli, ağır metalla- ruzə verərək torpaqda çirkləndirici maddələrin top- rın mənfi təsiri əsas etibarilə onların mütəhərrik- lanmasına təsir göstərir [7]. liyindən asılıdır. Mədəni bitkilərin, kənd təsərrüfatı məhsullarının, heyvanların və insanların orqaniz- minə ağır metallar yalnız mütəhərrik formada daxil

Şəkil 1. Şirvan düzü aqrolandşaftlarının geokimyəvi xəritəsi

38 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cədvəl 1 Şirvan düzü aqrolandşaftlarından götürülmüş torpaq nümunələrinin mikroelement tərkibi. Kəsim-1, Ağdaş rayonu, Qaradeyin kəndi (Yonca sahəsi)

Sira Mendeleyev Orta miqdar, %-lə Konsentra- №-si cədvəlindəki sıra Element siya klarkı №-si Torpağın Yer qabığındakı (KK) tərkibində klark (YQK) 0-20 sm 6 B 0,0014 0,0012 1,116 23 V 0,0280 0,009 3,111 26 Fe 0,3729 4,65 0,080 1 28 Ni 0,1242 0,058 2,143 37 Rb 0,0016 0,015 0,107 38 Sr 0,0415 0,034 1,221 39 Y 0,0005 0,0029 0,172 40 Zr 0,0020 0,017 0,118 20-50 sm

6 B 0,0041 0,0012 3,416 23 V 0,0280 0,009 3,111 26 Fe 0,3729 4,65 2 0,080 28 Ni 0,1242 0,058 2,143 37 Rb 0,0016 0,015 0,107 38 Sr 0,0415 0,034 1,221 39 Y 0,0005 0,0029 0,172 40 Zr 0,0020 0,017 0,118 50-80 sm 26 Fe 0,3729 4,65 0,080 37 Rb 0,0016 0,015 0,107 3 38 Sr 0,0041 0,034 1,221 39 Y 0,0005 0,0029 0,172 40 Zr 0,0020 0,017 0,118 50-80 sm 26 Fe 0,3729 4,65 0,080 4 37 Rb 0,0016 0,015 0,107 38 Sr 0,0041 0,034 1,221 39 Y 0,0005 0,0029 0,172 40 Zr 0,0020 0,017 0,118

Mikroelementlərin qida zəncirinə daxil olması qatışıqlardan hazırlanmış üzvi gübrə olan kompos- və eyni zamanda, landşaft komponentlərində, xü- tun torpağa verilməsi də kadmiumun miqdarını susən torpaqda çatışmayan mikroelementlərin azaldır [5]. mövcudluğu insanlarda muxtəlif xəstəliklərin ya- Aqrolandşaftlar daxilində toksiki elementlərin ranmasına səbəb olur. 1-ci cədvəldə Şirvan duzu yüksək konsentrasiya klarkı tədqiqat ərazisinin şi- aqrolandşaftlarındakı mikroelementlərin konsen- mal-şərqində, Kürdəmirin Muğanlı, Qarasaqallı, trasiya klarkları (KK) verilmişdir. Böyük Kəngərli kəndləri yaxınlığında, Ağsuyun Kadmium (Cd) elementinin torpaqda, suda və Göydələhli kəndi yaxınlığında buğda və yonca sa- bitkilərin tərkibində çoxluğu bu mikroelementin hələrində də müşahidə edilmişdir. Eynilə civə, qur- qida zəncirinə daxil olmasına gətirib çıxarır ki, bu ğuşun mərkəzi sinir sistemini zədələyir, irsi xəstə- da insanlarda ağciyər və qaraciyərin davamlı funk- liklərin (eybəcərlik, psixoz), mutasiyanın yaranma- siyasının pozulmasına, böyrək xəstəliklərinə, pros- sına gətirib çıxarır. Qurğuşunun yüksək konsentra- tat vəzinin xərçənginə, sümüklərin ovulmasına, bo- siyası əsəb, ürək-damar, immunitet və endokrin yun qısalmasına səbəb olur. Bu ərazilərdə Cd-un sistemlərinin pisliyə doğru dəyişməsinə, böyrək- miqdarını azaltmaq üçün 4-5 ildən bir çəltik sahə- lərin funksional pozğunluğuna gətirib çıxarır. lərini kartof və yonca aqrolandşaftları ilə əvəz et- Ağır mexaniki tərkibli torpaqlarda toksikantla- mək lazımdır. Qeyd edək ki, quş peyini və müxtəlif rın hərəkətliyi azalır. Torpağın kipliyinin artması çirkləndirici maddələrin hərəkətliyini artırır. As-

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 39

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) nin maksimum miqdarının 2-ci və 9-cu kəsimlərdə təsərrüfatı məhsullarında nitratların miqdarı az ol- (KKAs=5,8) olması muşahidə edilmişdir. Bitkilərdə duqda praktiki olaraq uşaqlar və yaşlı insanlar üçün As-nin 10-100 mq/kq səviyyəsində xroniki təsiri təhlükə yaranmır. BST-nin normalarına görə nitrat- onun qida zəncirinə daxil olmasına gətirir ki, bu da ların yol verilən miqdarı çəkisi 60 kq olan insan ağciyər və dəri xərçənginə, mədə funksiyalarının üçün 220 mq NO3 təşkil edir. Kənd təsərrüfatı məh- pozulmasına səbəb olur. Bor tədqiqat ərazisinin aq- sullarından nitratların əsas mənbəyi tərəvəzdir. İs- rolandşaftları üçün izafi mikroelement olması ilə tixanalarda alınan məhsullarda açıq qruntda alınan digərlərindən seçilir. Borun miqdarı əsasən 0,3-1,0 məhsula nisbətən nitratların miqdarı on dəfələrlə mq/l olduqda, o, bitkilər üçün toksiki hesab edilir çox olub 1 kq məhsulda maksimal miqdara 10 qr-a [7]. Fe,Y, İ, Zr, Rb tədqiqat ərazisində çatışmayan qədər çata bilər. Bu da istixanalarda zərərli maddə- mikroelementlərdir. Şirvan düzü arolandşaftların- lərin sərbəst olaraq buxarlanması və hava axını ilə da Fe-in KK-sı 0,04-lə 0,1arasında dəyişir. Fe-in aparılmaması ilə əlaqədardır. İstixanalarda örtülü çatışmazlığı qan azlığına, halsızlığa, əsəbiliyə və şəraitdə buxarlanan nitratlar yenə də bitkilərin üzə- bir sıra başqa xəstəliklərə səbəb olur. Ərazidə yo- rinə çökür [7]. dun və bromun çatışmazlığı isə qalxanvarı vəzin Gübrələmə texnologiyası gözlənilməyəndə azo- xərçənginə və “endemik zob “xəstəliyinin yaran- tun nitrat formalarının ərzaq məhsullarında, yemdə masına gətirib çıxarır. və suda toplanması baş verir, o da insan orqanizmi- Ağır metalların torpaqdakı canlı orqanizmələrə nə keçərək bəzi xəstəliklərin yaranmasına səbəb müştərək baş verən toksiki təsiri daha güclüdür. olur (Ə.Güləhmədov, M.P.Babayev, F.Z.Axundov, Məsələn, sinkin və kadmiumun torpaq mikroorqa- 1988; Z.R.Mövsümov, 1994). Nitratlar nitritlərlə nizmlərinə qarşı birgə mənfi təsiri onlara ayrı-ayrı- birgə konserogen təsir yaradaraq, insan orqanizmi lıqda göstərilən təsirdən dəfələrlə güclüdür. Hey- və ətraf mühit üçün daha ağır fəsadlar törədə bi- van və insan orqanizminə daxil olan ağır metallar lərlər. Meyvə-tərəvəz və su ilə qəbul edilmiş nitrat- uzunmüddətli mənfi təsir göstərir və bir sıra xəstə- ların 80%-nin insan orqanizmindən xaric edilməsi- liklərin əmələgəlməsinə səbəb olur. Orqanizmin nə baxmayaraq, onun mədə-bağırsaq sistemində çirklənmələrə reaksiyası onun fərdi xüsusiyyətlə- qalan hissəsi bəzi mikroorqanizmlərin və ferment- rindən - yaşından, cinsdən, səhhətindən asılıdır. Bir lərin təsiri ilə daha yüksək toksiki maddəyə - nitritə qayda olaraq, uşaq, yaşlı, çox qoca və xəstə insan- çevrilir. Nitritin insana toksiki təsiri nitratdan 10- lar daha həssas olur. Toksik maddələr orqanizmə 20 dəfə artıqdır. Ona görə də nitratın insana zərərli daimi ya vaxtaşırı az miqdarda daxil olduqda xro- təsiri, eyni zamanda, nitritin təsiri ilə daha da güc- niki zəhərlənmə baş verir. Xroniki zəhərlənmə baş lənir. Normal halda qanın tərkibində olan hemo- verəndə eyni maddələr müxtəlif insanlarda böyrək, qlobin nəfəs alan zaman havanın oksigenini özünə qanəmələgətirən orqan, qaraciyər və sinir sistem- birləşdirərək oksihemoqlobinə çevrilir. Oksihe- lərində müxtəlif pozulmalara səbəb ola bilərlər. moqlobin qanla birlikdə toxumalara yayılaraq özü- Ağır metalların təhlükəli olması ondan ibarətdir ki, nə birləşdirdiyi oksigeni bədənin hər yerinə çat- onlar orqanizmdə toplana bilirlər (qurğuşun, sink – dırır. Beləliklə, normal vəziyyətdə hemoqlobin bə- orqanizmin bərk, nikel, mis və kobalt isə - yumşaq dəndə oksigendaşıyıcısı vəzifəsini yerinə yetirir. toxumalarda), kimyəvi formasını dəyişərək öz ara- Orqanizmə nitrat və nitrit daxil olduqda isə onlar larında və bioloji baxımdan əhəmiyyətli olan qeyri- hemoqlobinlə birləşərək methemoqlobin adlanan metallarla çoxsaylı reaksiyalar yaradırlar. Əksər davamlı birləşmə əmələ gətirir. Nəticədə qanda he- hallarda insan orqanizminə daxil olan ağır metal moqlobinin miqdarı azalır. Oqranizmin oksigenlə birləşmələri xərçəng xəstəliklərinə səbəb olur. normal təchizi pozulur. Bundan əlavə, onlar bir sıra ürək-damar və mərkəzi Adətən, normal orqanizmdə methemoqlobinin əsəb sistemində (əsasən uşaqlarda), böyrəkdə, qa- miqdarı hemoqlobinin ümumi miqdarının 2%-ni raciyər və həzm sistemində funksional və üzvi po- təşkil edir. Kiçikyaşlı uşaqlarda, xüsusilə vaxtın- zulmalara səbəb olurlar. Uşaqların qanında qur- dan tez doğulmuş körpələrdə methemoqlobinin ğuşunun miqdarı artıq olduqda onlarda ağlın zəif miqdarı 4%-ə çatır. Yaşlıların orqanizmində xüsusi inkişafı müşahidə olunur. Torpağa fosforu yüksək ferment sistemi mövcuddur. Bu sistem əmələgəl- miqdarda verməklə Pb,Cu,Zn və Cd-un toksiki tə- miş methemoqlobini parçalayaraq onun miqdarını sirini azaltmaq mümkündür [8]. bərpa edir. Uşaqlarda isə bu ferment sistemi fəaliy- Son dövrlərin ən aktual məsələlərindən olan nit- yət göstərmədiyi üçün nitrat və nitritlə zəhərlənmə rat problemi XX əsrdə meydana gəlmişdir. Şübhə- ölümlə nəticələnə bilər. Torpaq biotasının, qismən siz, bu, kənd təsərrüfatının bütün sahələrinin kim- mikrobiotanın torpağın münbitliyi və "sağlamlığı", yalaşması ilə, o cümlədən mineral gübrələrin geniş həmçinin ətraf təbii mühitin vəziyyətinin keyfiy- miqyasda istifadə olması ilə sıx əlaqədardır. Kənd yətini saxlamaq üçün üzvi gübrələrdən müntəzəm

40 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) istifadə etmək məqsədəuyğundur. Bu məqsədlə is- yonca bitkisi tərkibindəki Y və Sr-un BUƏ-nin tifadə edilən üzvi gübrələr kimi quş və mal peyini, yüksək olması ilə səciyyələnir. torf, şəhər zibili, sapropel və s. materiallar effektiv Mühitdə kükürd, azot və karbon oksidlərinin ola bilər [5]. böyük konsentrasiyası yarananda bu, nəfəs yolları- Süni azota nisbətən təbii azotun miqdarını artır- nın iltihabına, ağciyər xəstəliklərinə və bronxial maq ekoloji cəhətdən daha faydalıdır. Uzun illər asmaya səbəb olur. Ona görə də əkinçiliyin kimya- ərzində aparılan tədqiqatların nəticəsində müəyyən laşdırlması gübrələmə sistemlərinin keyfiyyəti və edilmişdir ki, torpaqların münbitliyini artırmaq həmçinin ətraf mühitin (hava, su, torpaq), qida və üçün başlıca aqrotexniki tədbirlərdən biri də pax- yem bitkilərinin toksiki birləşmələr və ağır metal- lalı bitkilərdən olan yoncanın əkilməsi və növbəli larla çirklənməsi üzərində daimi nəzarətin olmasını əkin sisteminin tətbiqidir. Belə ki, 1 hektar yonca tələb edir [1]. əkini suvarma şəraitində 2-3 il ərzində torpağın 0- Kimyəvi meliorasiyanın əsasını mühit reaksiya- 60 sm qatında 15-20 t/ha humus və 0,9-1,4 tona ya- sını dəyişmək yolu ilə ağır metalları mənimsənilə xın azot toplamaq qabiliyyətinə malikdir [3]. bilməyən vəziyyətə keçirmək təşkil edir. Əhəng Ekosistemi (o cümlədən torpağı) çirkləndirən mineral gübrələrlə birlikdə verildikdə yüksək ef- antropogen mənşəli toksikantlar arasında dioksin- fekt əldə edilir, belə ki, mineral gübrələr ağır me- lər çox təhlükəli hesab olunur. Mikroskopik göbə- talların izafiliyinin mənfi təsirini kompensasiya ləklərin istehsal etdiyi mikrotoksinlər və zəhərlərlə edir, əhəngləmə isə metalların az mütəhərrik bir- torpağın çirklənməsi ekosistem üçün ciddi təhlükə ləşmələrinin (karbonatlar, fosfatlar, hidroksidlər) hesab olunur. Mikrotoksinlər yem bitkilərini, həm- əmələgəlməsinə və nəticədə bu metalların bitkidə çinin heyvanları və insanın müxtəli orqanlarını zə- miqdarının xeyli azalmasına səbəb olur. Əhəngdən dələyə bilir. istifadə zamanı Şirvan düzündəki torpaqlarda pH- Bitklərin tərkibində mikroelementlərin miqda- ın midarının yüksək (8-9) olduğunu nəzərə almaq rını öyrənmək məqsədilə Şirvan düzü aqrolandşaft- lazımdır. larından götürülmüş müxtəlif bitki növləri mufel Detoksikasiya prosesində üzvi gübrələrə xüsusi sobasında yandırılaraq kül halına salınmış və spek- yer ayrılır, zəif həllolma qabiliyyətinə malik olan tral analizlər nəticəsində onların mikroelement tər- üzvi-mineral birləşmələrin əmələgəlməsi ağır me- kibi müəyyən edilmişdir. Alınan nəticələr əsasında talların mütəhərrikliyini azaldır. Ağır metalların fi- müxtəlif mikroelementlər üçün bioloji udulma əm- totoksikliyini azaltmaq üçün təbii seolitlərdən isti- salları (BUƏ) hesablanmış, sonra isə onların azal- fadə etmək olar. Bunlar yaxşı sorbentlər olmaqla ma sıraları düzəldilmişdir. Bitkilərin kül tərkibi yanaşı, həm də qida elementlərinin mənbəyi, həm- haqqında spektral analizlərin nəticələri və BUƏ- çinin torpağın strukturunu yaxşılaşdıran maddələr- nin azalma sıraları 2-ci cədvəldə verilmişdir dir. Torpağın ağır metallarla çirklənmə təhlükəsini Aqrolandşaftlardakı istər mədəni, istərsə də ya- azaltmaq üçün aqronomiya vasitələrindən (kənd tə- banı bitkilərin tərkibində mikroelementlərin ümu- sərrüfatı bitkilərinin seçilməsi və s.) istifadə edilir. mi miqdarı və bioloji udulma əmsallarının (BUƏ) Belə ki, ağır metallara qarşı toksiklik təsirə davam- təhlili burada müəyyən bitki konsentratorlarının aş- lılıq dərəcəsinə görə azalma sırası ilə bitkiləri aşa- kar edilməsi ilə nəticələnmişdir. Müəyyən edilmiş- ğıdakı kimi yerləşdirmək (düzmək) olar: otlar – ta- dir ki, ərazi aqrolandşaftları üçün daha çox səciy- xılkimilər - kartof - şəkər çuğunduru. Eyni miqdar- yəvi olan yonca, çəltik, buğda, arpa, biyan, yerkö- da qurğuşun olan torpaqda (1000mq/kq) kartof və kü, tərəvəz və s. bu kimi bitkilər daha geniş ərazi- pomidorda bu element az toplanır, yerkökü və turp- lərdə yayılmışdır. 2-ci cədvəldən göründüyü kimi, da isə onun miqdarı dəfələrlə çox akkumulyasiya Qaradeyin kəndi yaxınlığındakı sahədə becərilmiş olunur. Cədvəl 2 Şirvan düzü aqrolandşaftlarındakı bitkilərin tərkibində mikroelmentlərin ümumi miqdarı və bioloji udulma əmsalı (BUƏ), K-1, Ağdaş rayonu, Qaradeyin kəndi Mikro- Mikroelementlərin %-lə miqdarı Bitkilər Atom №-si (Kb) BUƏ elementlər Külün tərkibində Torpaqda 26 Fe 0,0268 0,3729 0,1 37 Rb 0,00036 0,0016 0,1 Yonca 38 Sr 0,00064 0,0041 0,2 39 Y 0,0005 0,0005 1,0 40 Zr 0,0006 0,0040 0,03 푺풓 풀 푭풆 푹풃 풁풓 BUƏ-nın azalma sırası: > > = > ퟏ,ퟐ ퟏ,ퟎ ퟎ,ퟏ ퟎ,ퟏ ퟎ,ퟎퟑ

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 41

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Kompleks qranulaşdırılmış (dənəvarı) gübrənin 5. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y., Məmmədova tərkibi N:P:K=64:0:15 YVK-ı torpaqda olan nitrat- S.Z. “Aqroekologiya”, Bakı, Elm – 2010, s 207-209, ların miqdarına nəzarət edir, bu, 76,8 mq/kq – müt- 256-258, 356-360. ləq quru çəkini keçməməlidir. Maye halında kom- 6. Nağıyev P.Y., İsmətova X.R. və b. “Kosmik pleks gübrənin tərkibi N:P:K = 10:34:0 əlavə ilə təsvirlərin təhlili əsasında Kür-Araz düzənliyində kənd təsərrüfatı sahələrinin öyrənilməsi”. Azərbaycan Milli 0,6% manqan torpaqda mütəhərrik fosfatın miqda- Aerokosmik Agentliyi, 2006, №3-4, IX cild. rına nəzarət edir, bu, 27,2 mq/kq mütləq quru çə- 7. Salmanov M.A., İsmayılov N.M., Cəfərov kini keçməməlidir [5]. Ə.M. “Praktiki aqrobioekologiya”. BAKI – Elm -2013, Nəticə. Şirvan düzündə apardığımız tədqiqat- (286 s) s.61-63, s.66-67. ların nəticələri göstərir ki, makroionlardan hidro- 8. Şəkuri Bəhruz. “Azərbaycan torpaqlarının karbonatlı-xlorlu-kalsiumlu (HCO3-Cl-Ca), sulfat- geokimyəvi xüsusiyyətləri”. Bakı, Elm, 2011, s 18-24, lı-maqneziumlu-kalsiumlu (SO4-Mq -Ca), xlorlu- 158-160. natriumlu-kalsiumlu (Cl-Na-Ca), xlorlu-hidrokar- 9. Перельман А.И. Геохимия. Москва, 1989. bonatlı-kalsiumlu (Cl-HCO3-Ca), sulfatlı-kalsiumlu-natriumlu (SO -Ca -Na) birləşmələr ərazinin ВОЗДЕЙСТВИЕ ГЕОХИМИЧЕСКИХ 4 УСЛОВИЙ АГРОЛАНДШАФТОВ НА aqrolandşaftları üçün daha səciyyəvidir. Tədqiqat ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА И СПОСОБЫ ИХ ərazisi üzrə izafi mikroelementlər Cd, B, İn, Sb, УЛУЧШЕНИЯ Zn,Tb, As, Mn, Pb,V, Co, Sr, çatışmayan mik- Г.И.Рустамов, А.Н.Исаев rolementlər isə Mo,Ti,Y, Zr, Rb,Cr,Ba, Ni, Sr, Fe- В результате проведенных в агроландшафтах dir. Müəyyən edilmişdir ki, tədqiqat ərazisində ya- Ширванской равнины научно-исследовательских yılan ağır metallardan kadmium Cd, As, Zn, Pb I работ с 2012 по 2015 гг. изучены закономерности dərəcəli; B, Co, Cu, Ni, Cr II dərəcəli; Ba, V, M, Sr миграции и концентрации макро- и микроэлемен- III dərəcəli toksiki elementlərdir. тов, распространенных на этом участке. В статье Tədqiqatlar göstərir ki, aqrolandşaftlar altındakı рассматриваются геохимические особенности агро- torpaqların tərkibində izafiliyi ilə seçilən Cd, Pb, ландшафтов, влияние имеющихся геохимических B, Tb, V və s. mikroelementlər KK-nın çox olma- условий на состояние и здоровье живых существ sına baxmayaraq, bitkilər tərəfindən zəif mənim- этих агроландшафтов – растений, животных и в осо- sənilir, bu da bitkilərin spesifik xüsusiyyətləri və бенности людей, а также ареалы распространения заболеваний, характерных для исследуемой терри- torpaqdakı pH-ın miqdarı ilə əlaqədardır. Belə ki, тории, на основе которых выдвинуты предложения bitkilər də, digər canlı varlıqlar kimi, bu toksikant- рекомендательного характера. Впервые составлена ları “xoşlamır”. «Геохимическая карта агроландшафтов Ширван- Nəhayət, sonda qeyd edək ki, aqrolandşaftların ской равнины» среднего масштаба, с использова- kimyalaşdırılması, qida və yem bitkilərinin toksiki нием компьютерной программы Географической birləşmələrdən, konserogen maddələrdə, ağır me- Информационной Системы (ArcGIS). tallardan mühafizə edilməsi və aqrolandşaftların təbii mühitinin sağlamlaşdırılması coğrafiyaçı təd- THE IMPACT OF AGRICULTURAL qiqatçılarla yanaşı, həm də geoloqların, bioloqla- LANDSCAPES GEOCHEMICAL CONDITIONS rın, ekoloqların və digər mütəxəsislərin daim diq- ON HUMAN HEALTH AND WAYS TO IMPROVE THEM qət mərkəzində olmalıdır. G.I.Rustamov, A.N.Isayev ƏDƏBİYYAT As a result of the research, conducted in the agricultural landscapes of the Shirvan Plain from 2012 to 2015, 1. Abbasov V.M., Əliyeva R.Ə., Səlimova N.Ə., the laws of migration and concentration of macroe- Abbasov M.M., Abbasov Ə.İ., Əsgərov , Abbasov Ş.M. lements and microelements spread in this territory were “Ekoloji kimya” Bakı, «Bakı» nəşriyyatı, 2003-cü il, studied. In the article, the geochemical features of agro- 208 s. landscapes and the impact of the existing geochemical 2. Azərbaycan Respublikasının "Milli Atlas"ı , conditions on the health of living creatures available in Bakı, 2014 .səh. 281-282.s. these agricultural landscapes – plants, animals, and es- 3. Babayev M.P., İsayeva F.H., Cəfərova S.F. pecially humans, as well as the areals of spread of di- “Suvarılan torpaqların münbitliyinin bərpası və qorunub seases characteristic for the territory were investigated, saxlanılması”. BAKI - «ELM» - 2010 , s-59. based of which the recommendations are proposed. For 4. İsmayılov M.C. “Kür Araz ovalığı landşaftla- the first time, "Geochemical map of agrolandscapes of rının ekologiyası”. Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin the Shirvan Plain" of medium scale was compiled əsərləri Bakı, 2003, s.65-70. through the use of Geographic Information Systems (ArcGIS).

42 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© Ə.Q.Xudeynatova ŞİRVAN DÜZÜ GƏTİRMƏ KONUSLARI VƏ KONUSLARARASI ÇÖKƏKLİKLƏRİ LANDŞAFTLARININ DİFERENSİASİYA XÜSUSİYYƏTLƏRİ Ə.Q.Xudeynatova AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 [email protected] Məqalədə Şirvan düzü gətirmə konusları və konuslararası çökəklikləri landşaftlarının diferensiasiya xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. ArcGIS proqramında ərazinin meyilliyi, parçalanmanın də- rinliyi və sıxlığı xəritələri tərtib edilmişdir. Ayrı-ayrı gətirmə konuslarının relyef xüsusiyyətləri və qrunt sularının səviyyəsindən asılı olaraq diferensiasiyası araşdırılmışdır. Şirvan düzünün relyefi, landşaft xüsusiyyətləri edir. Düzənliyin ən çox hissəsi 0-20 m mütləq hün- XX əsrin 60-70-ci illərində bir sıra alimlər tərəfin- dürlüklər arasında yerləşir (2051,8 km², 52%), 20- dən tədqiq olunmuşdur (N.Ş.Şirinov, 1975, 40 m arasında yerləşən ərazi də kifayət qədər olub, M.A.Müseyibov, 1975, O.A.Kərimov, 1975, Şirvan düzünün 21%-ni təşkil edir (823,9 km²). Y.Ə.Qəribov, 1982 və s). Ötən dövr ərzində ərazi- Mütləq hündürlüklərin artması ilə ayrı-ayrı hün- nin landşaftlarında ciddi transformasiyalar baş ver- dürlüklər arasında yerləşən ərazilərin sahəsinin mişdir. ümumi əraziyə görə faizlə nisbəti azalır. Şirvan düzü Kür-Araz ovalığının ən böyük dü- Şirvan düzünün şimal hissəsi Əlicançay, Tür- zü olub, Kür çayının sol sahilində yerləşir. Səthi yançay, Göyçay, Girdimançay, Ağsuçay çaylarının əsasən hamar allüvial ovalıq olub, meyilliliyi 5°- gətirmə konuslarından və batıq konuslararası dü- 30° arasında dəyişir. Düzənliyin səthində qədim zənliklərdən ibarətdir. Türyançay, Göyçay və Gir- çay yataqlarının qalıqlarına, yataqboyu bəndlərə, dimançayın gətirmə konusları daha böyükdür. hamardibli çökəkliklərə, düzənliyin kənarlarında Şirvan düzünün şimal kənarında çayların gətirmə çayların yelpikvarı formada əmələ gətirdiyi yastı konusları olmayan hissəsində Bozdağ və Ləngəbiz gətirmə konuslarına rast gəlmək olur. Şirvan düzü- silsilələrinin cənub ətəyi boyu ensiz (3-5 km) delu- nün kənar hissələri dağlara tərəf yüksələn maili vial-proluvial maili düzənlik uzanır. Bu ərazilər düzənlikdir. Çayların gətirmə konusları relyefin yarğan və qobularla parçalanmışdır. Şirvan düzü- əsas nahamarlıqlarını yaradır və meyillik 0,5°-1,5° nün Kürətrafı zonasının mütləq yüksəkliyi 0 m-dən -dən 3-5°-ə kimi artır [6]. aşağı olan allüvial düzənlikdir. Relyefin ən geniş Şirvan düzü Mingəçevirdən Hacıqabul gölünə yayılmış formaları allüvial hamar düzənlik, Qarasu qədər 180 km məsafədə uzanır, maksimal eni 55 yatağı, Kürboyu qabarıq akkumulyativ yaldır. Şir- km-dir. Şirvan düzünün mütləq hündürlüyə görə van düzü relyefin xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən paylanmasına nəzər saldıqda, relyef həm şimaldan aşağıdakı sahələrə ayrılırlar: cənuba doğru, həm də qərbdən şərqə doğru alçalır 1. Çayların gətirmə konuslarının üstün olduğu (şəkil 1). alüvial-proluvial maili dalğavarı düzənliklər sahə- si. 2. Səthi hamar çalalı-tirəli allüvial sahil düzən- liklər. 3. Deluvial-proluvial maili və azmaili düzənlik- lər [11]. Çayların gətirmə konusları landşaftların forma- laşmasına təsir edən ən əsas amillərdən biridir. Şir- van düzünün qərbində yelpikvarı formada yerləşən Türyançay gətirmə konusu müxtəlif landşaft kom- plekslərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Onun sahəsi 550 km²-dir. Gətirmə konusu üzərində landşaftın formalaşmasında və onun daxili dife- Şəkil 1.Şirvan düzünün mütləq hündürlüklər rensiasiyasında Türyançayın akkumulyasiya, ero- üzrə paylanma xəritəsi Ərazinin dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşən ziya-akkumulyasiya fəaliyyəti ilə yaranmış relyef hissəsi 464 km², yəni Şirvan düzünün 12%-ni təşkil formaları aparıcı amillərdir. Gətirmə konusunun zirvəsindən ətək hissəsinə doğru meyillik azalır.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 43

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Nəticədə landşaftəmələgətirici amillərin diferensi- yalarası çökəkliklərin şorlaşmış boz-çəmən torpaq- asiyası baş verir. Süxurların litoloji tərkibi dəyişir, ları üzərində ətli və ağacşəkilli şoran, seyrək yov- çaydaşıları və çaqıldaşıları, qum və gillərlə əvəz şan bitkilərindən ibarət yarımsəhra landşaftı for- olunur. Qrunt sularının dərinlik səviyyəsi azalır, malaşmışdır. Gətirmə konusunun zəif maili terras- minerallaşma artır. Quru-çöl bitkiləri yarımsəhra laşmış ətək hissəsində çimli-çəmən torpaqlar üzə- bitkiləri ilə əvəz olunur. Konusun zirvə ətrafında rində müxtəlif ot və seyrək yovşanlı bitkili yarım- meyilliyi 2,1-3°, ətək hissəsində 0,1-0,5°-dir (şəkil səhra landşaftı formalaşmışdır. Bu landşaftların 2). formalaşmasına relyefin zəif meyilliyi (0,6-1°) və onun bir qədər erozion parçalanmaya (1,5- 2km/km²) məruz qalması şərait yaratmışdır. Relye- fin meyilli olması və erozion parçalanması həm də burada qrunt sularının bir qədər dərində yerləşmə- sinə səbəb olmuşdur. Gətirmə konusunun zəif meyilli ətək hissəsində torpaq səthini 90-95% örtən çəmən bitkiləri (çayır, biyan, süpürgə və taxılkimi- lər) inkişaf etmişdir. Kanal və arxların sahillərində yovşan , qarğı, qamış və böyürtkənə rast gəlinir. Gətirmə konusunun maili yamac hissəsində kserofit kollu, qarğılı, qamışlı, müxtəlifotlu land- şaftlar formalaşmışdır. Ərazinin cənubunda basdı- rılmış qalxmaların təsiri və relyefin yastı olması ilə əlaqədar olaraq qrunt və səth sularının toplanması Şəkil 2.Şirvan düzünün meyillik xəritəsi üçün əlverişli şərait yaranmışdır. Gətirmə konusu şimalda 120 m mütləq yüksək- Gətirmə konusunun zirvəətrafı – təpə hissəsin- likdən başlayıb, cənubda 0 m-lik səviyyəyə kimi də kserofit kollu, taxıllı və müxtəlifotlu landşaftlar davam edir. Gətirmə konusunun səthində yerləşən formalaşmışdır. Konusun zirvəətrfı qabarıq hissə- yalların üzərində yaşayış məntəqələri, bağlar, taxıl sinin mütləq yüksəkliyi 100–120 m-dir. Relyefin və pambıq əkinləri yerləşir. Yalarası çökəkliklər mütləq yüksəkliyinin artması ilə əlaqədar iqlim əsasən şoranlıqlardan ibarətdir. Türyançayın gə- tədricən quru-çöl xarakteri alır. Burada relyefin tirmə konusunun iqlimi yarımsəhra və quru-çöl iq- üfüqi parçalanması 3 km/km²-dır. Gətirmə konusu- limidir. Gətirmə konusunun zirvəsinə doğru, 70km nun ətək hissəsinə nisbətən zirvəətrafı təpə hissə- məsafədə tədricən mütləq yüksəkliyin 120 m-ə sində qrunt sularının dərində olması (5-10 m) qu- qədər artması illik günəş radiasiyasının azalmasına ru-çöl landşaftının formalaşmasına təsir etmişdir. (130-125 kkal/sm²), yağıntıların isə artmasına Gətirmə konusunun təpə hissəsinin təbii landşaft- (300-450 mm ), torpaq və bitki örtüyünün dəyiş- ları insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində xey- məsinə səbəb olur [9]. li dəyişmişdir. Təbii landşaftlar yalnız çay sahillə- Gətirmə konusunun relyefi qrunt sularının də- rində dar zolaqda saxlanılmışdır [6]. rinlik səviyyəsi və kimyəvi tərkibinə təsir göstə- Göyçayın gətirmə konusu Türyançay və Girdi- rir. Qrunt suları kimyəvi tərkibinə görə hidrokarbo- mançayın gətirmə konusları arasında yerləşib 450- nat – sulfat tipli olub, minerallaşma dərəcəsi 3-30 480 km² sahəni əhatə edir. Bu konusun səthində q/l arasında dəyişir [1]. Ağdaş şəhərindən 1-1,5 km müxtəlif istiqamətlərdə yerləşən sahil yalları, yal- şimalda 70-80 m mütləq yüksəklikdə səthin arası çökəkliklər, qədim və müasir çay yataqları, meyilliyi 2,1-3°, qrunt sularının dərinlik səviyyəsi basdırılmış qalxmalar landşaftların parçalanmasına 6 m, bəzi yerlərdə isə 10 m-dir. Qrunt sularının də- və onun daxili diferensiasiyasına səbəb olmuşdur. rinlik səviyyəsi və minerallaşma dərəcəsi konus- Göyçayın gətirmə konusu 0 m-lik hipsometrik sə- lararası çökəkliklərdən konusun zirvəsinə doğru viyyədən başlamış zirvə hissəsində 120 m mütləq dəyişir. Gətirmə konusu ilə konuslararası çökəkli- yüksəkliyə kimi davam edir. Gətirmə konusunun yin təmasında qrunt suları 1-3 m dərində yerləşirsə, səthində zirvəətrafı və yamac hissəsinin relyefi nis- konusun zirvəsində səthin parçalanması ilə əlaqə- bətən mürəkkəb, ətək hissə isə nisbətən yastı və dar bu suların dərinlik səviyyəsi artıb 4-5 m-ə çatır sadə quruluşludur. Göyçayın gətirmə konusunun [6]. Gətirmə konusunun təpəsində qrunt suları iç- landşaftını relyefin meyilliyi və morfoloji qurulu- məyə yararlıdırsa, gətirmə konusunun ətəklərində şuna görə iki hissəyə ayırmaq olar: meyilliyi çox qrunt suları şor (sulfatlı-xlorlu) olub, içmək üçün olan zirvəətrafı və azmeyilli terraslaşmış ətək his- yaramır. Gətirmə konusunun yastı ətək hissəsi və sə. Birinci hissə 30-120 m, ikinci hissə isə 0-30 m hündürlüklər arasında yerləşir. Göyçayın gətirmə

44 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) konusunun ətəyindən zirvə ətrafına doğru mütləq quru-çöl landşaftı inkişaf etmişdir. Sahəsi 90- yüksəkliyin artması ilə fiziki-coğrafi şəraitin təd- 100km² olan bu landşaftların formalaşmasında ça- ricən dəyişməsi baş verir və konusun morfoloji qu- yın eroziya və akkumulyasiya fəaliyyəti aparıcı ruluşuna müvafiq olaraq landşaftəmələgətirici amildir. Bu landşaft 30 m-lə 120 m mütləq yük- amillər başqa xarakter alır. Gətirmə konusunun zir- səklik arasında yerləşir. Relyefin meyilliyi gətirmə vəətrafı və yamac hissələrində meyillik 2-4° olub, konusunun təpə hissəsində 2-3° arasında dəyişir. orta dərəcədə parçalanmaya (2-3 km/km²) məruz Gətirmə konusunun zəif maili ətək hissəsində boz, qalmışdır. Gətirmə konusunun terraslaşmış ətək boz-çəmən torpaqlar üzərində yarımsəhra landşaftı hissəsinin meyilliyi bir qədər azdır (0,5°) və zəif formalaşmışdır. Bu landşaft tipi 0 m-dən başlayıb (0,5-1 km/km²) parçalanmışdır (şəkil 3). 30 m yüksəkliyə kimi davam edir. Meyilliik 0,5-1° arasında dəyişir. Bu landşaft tipinin cənub sərhədi Qarasu çökəkliyindən keçir. Ərazidə qrunt suları- nın dərinlik səviyyəsi 1-2 m, bəzən 3 m, Qarasu çö- kəkliyinə qovuşan hissədə isə 1 m-dir [6]. Şirvan düzünün ümumi landşaft fonunda Gir- diman və Ağsu çaylarının gətirmə konusları yaxşı seçilir. Relyef cənuba doğru meyilli olub, sahil yal- ları, qədim yataq, yarğan və qobu şəbəkəsi ilə xeyli mürəkkəbləşmişdir. Girdimançay və Ağsu çayları- nın gətirmə konuslarının birlikdə sahəsi 800-850 km²-dir. Bu çayların gətirmə konusları sahəsində landşaftlar akkumulyasiya və eroziya prosesləri və bununla əlaqədar inkişaf edən relyef formalarının təsiri ilə formalaşmışdır. Gətirmə konusları üzərin- Şəkil 3. Şirvan düzünün üfuqi parçalanma xəritəsi də müxtəlif istiqamətlərdə yerləşmiş qədim və mü- Göyçayın gətirmə konusunun ətək hissəsindən asir çay dərələri, yarğanlar, qobular, sahil yalları və zirvə ətrafına 65-75 km məsafədə 120 m yüksəklik yalarası çökəkliklər və s. landşaftın daxili diferen- fərqinin yaranması ilə iqlim amillərinin diferensi- siasiyasını yaratmışdır. Girdimançay və Ağsuçayın asiyası əmələ gəlir [6]. Məsələn, gətirmə konusu- gətirmə konuslarının çöküntü materialları, litoloji nun ətək hissəsində -4,5 m mütləq yüksəklikdə quruluşu, səthinin meyilliyi və relyefinin morfoloji 10°C-dən yuxarı temperaturların illik cəmi xüsusiyyətini nəzərə alaraq onları üç hissəyə ayır- 4529°C, günəşli saatların miqdarı 2400 saat, ümu- maq olar. Gətirmə konusunun zirvəətrafı hissəsi mi günəş radiasiyası 134 kkal/sm², yağıntıların çaydaşıları, çınqıl və qumlardan, orta hissəsi qum, miqdarı 300-400 mm və buxarlanma qabiliyyəti qumlu gillərdən, ətək hissəsi isə narın gil və gilli- 1000-1100 mm olduğu halda, gətirmə konusunun cələrdən təşkil olunmuşdur. Bu çaylar 0 m-lik hip- zirvəətrafı hissəsində 120 m mütləq yüksəklikdə sometrik səviyyədə əlavə gətirmə konusları forma- yerləşən Göyçayda bu rəqəmlər uyğun olaraq laşdırırlar. Bütün bu landşaftəmələgətirici ekzogen 4468°C, 2100 saat, 125 kkal/sm², 433 mm və proseslər günəş radiasiyasının – iqlim amillərinin 900mm-ə bərabərdir(9). Gətirmə konusunun təsiri altında baş verir. Gətirmə konusunun ətək- terraslaşmış ətək hissəsindəkı səthə yaxın yerləşən lərindən zirvəsinə doğru relyefin yüksəlməsi iqlim (1 m-ə qədər) qrunt suları intensiv buxarlanaraq şəraitini müəyyən dərəcədə dəyişir. Həmin istiqa- torpaqların şoranlaşmasına səbəb olmuşdur. Nə- mətdə yarımsəhra iqlimi quru çöl xarakteri alır. ticədə şorlaşmış ətək hissədə boz-çəmən torpaqlar Göstərilən bu xüsusiyyətlər gətirmə konuslarında üzərində şoran və efemer bitkiləri inkişaf etmişdir. ətək hissədən zirvəətrafına doğru mütləq yüksək- Göyçayın gətirmə konusunda qrunt sularının yer- liyin artması ilə əlaqədar olaraq iqlim ünsürlərinin ləşməsi və yatım şəraitində müəyyən qanuna- müqayisəli təhlilində daha aydın görünür. Gətirmə uyğunluq müşahidə edilir. Gətirmə konusunun konuslarının orta və ətək hissələrində 0-50 m yük- zirvə hissəsindən ətraflara doğru uzaqlaşdıqca səklikdə günəşli saatların illik miqdarı 2400, ümu- qrunt sularının dərinlik səviyyəsi azalır. Zirvə və mi günəş radiasiyası 134 kkal/sm², yağıntılar 300- qismən yamac hissədə qrunt sularının dərinlik 340 mm, buxarlanma qabiliyyəti 1000-1100 mm səviyyəsi 3 m, orta hissədə 2 m, ətraf yastı əra- olduğu halda, zirvəətrafında 60-170 m yüksəklikdə zilərdə isə 1-2 m-dir. İntensiv suvarılan sahələrdə bu rəqəmlər uyğun olaraq 2100 saat, 125 kkal/sm², qrunt suları səthə daha yaxın yerləşir [1]. 400-440 mm və 900 mm-ə bərabər olur [9]. Girdi- Gətirmə konusunun zirvəətrafı – təpə hissə- mançay və Ağsu çaylarının gətirmə konuslarında sində boz-qonur torpaqlarda müxtəlifotlu və taxıllı yarımsəhra və quru çöl bitkiləri inkişaf etmişdir.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 45

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Relyefdə müşahidə edilən yallarda yovşan, sirkan, yef, qrunt suları və iqlim landşaftların formalaşma- dəvətikanı və müxtəlifnövlü quraqlıq sevən bitki- sına təsir edən əsas amillərdir. Gətirmə konusların- lər bitir. Gətirmə konusunun ətəyindən zirvəsinə dan fərqli olaraq konuslararası çökəkliklər yastı və doğru yarımsəhra bitkiləri çöl bitkiləri ilə əvəz olu- genişdibli olub, nisbətən sadə quruluşa malikdir. nur. Konusların yamac və ətək hissələrinə nisbətən Gətirmə konuslarının mütləq yüksəkliyi 120-168 m alçaq sahələrində ətli şoran, qarağan və s. efemer- olduğu halda, konuslararası çökəkliklərdə bu, 40- lər, gətirmə konuslarının zirvəətrafında qaratikan, 60 m arasında dəyişir. Bu relyef formalarında olan iydə, böyürtkən, yulğun, cır nar kolları, yovşan, qa- süxurlar da öz litoloji tərkibinə görə fərqlənir. Be- tırquyruğu, taxılkimilər inkişaf etmişdir. Gətirmə lə ki, gətirmə konusları nisbətən kobud, konuslar- konuslarının bitki örtüyünə antropogen amillər tə- arası çökəkliklər isə narın çöküntülərdən təşkil sir göstərir. Baş Şirvan Kanalının çəkilməsi ilə əla- olunmuşdur. Konuslararası çökəkliklərdə qrunt su- qədar olaraq bu ərazilər daha çox dəyişmişdir. ları səthə yaxın yerləşir. Qrunt sularının dərinlik Gətirmə konuslarının zirvəətrafı təpə hissəsində səviyyəsi 0,5-2 m-dir. Burada qrunt suları daha açıq şabalıdı və qonur torpaqlar üzərində kserofit çox şorlaşmışdır. Konuslararası çökəkliklərin dib kollu, taxıllı quru çöl landşaftı inkişaf etmişdir. hissəsində isə qrunt sularının səthə yaxın olması Ümumi erozion parçalanma Girdimançayın gətir- bataqlıqların əmələgəlməsinə səbəb olur [5]. mə konusunda 2,5-3 km/km², Ağsuçayın gətirmə Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ərazinin relyef şə- konusunda isə isə 2-2,5 km/km²-dir. raiti digər fiziki-coğrafi proseslərlə birlikdə land- Gətirmə konuslarının zirəətrafının quru çöl şaftəmələgətirici amillərin dəyişməsinə səbəb olur. landşaftı inkişaf edən ərazilərində yarımsəhra və Çökəkliklərin dibindən dağətəyinə doğru hipso- quru çöl iqlimi hakimdir. Burada yağıntıların orta- metrik yüksəkliyin artması ilə iqlim quru-çöl xa- illik miqdarı 400-450 mm-dir. Yağıntılar əsasən rakteri alır. Konuslararası çökəkliyin cənub hissə- payız və qış fəsillərində yağır. Gətirmə konusları- sində (Kürdəmirdə) günəşli saatların illik miqdarı nın zirvəətrafında hakim bitki örtüyü kserofit kol- 2500 saat, şimal hissəsində (Göyçayda) 2200-2300 lardan – qaratikan, iydə, nar, böyürtkən, söyüd, saatdır. Ümumi günəş radiasiyasının ortaillik yulğun, müxtəlifotlu taxılkimilərdən və ağotlardan miqdarı Kürdəmirdə 135 kkal/sm² olduğu halda, ibarətdir. Gətirmə konuslarının zirvəətrafı ərazilə- Göyçayda 125 kkal/sm²-dir. Cənubda yağıntıların rində ətəyinə doğru getdikcə kserofit kollara nisbə- ortaillik miqdarı 300 mm, buxarlanma 1000-1100 tən müxtəlif otların üstünlük təşkil etməsi müşahi- mm, şimalda yağıntı 400-440 mm, buxarlanma 900 də edilir. mm-dir. Ərazidə vegetasiya dövründə çoxillik fəal Gətirmə konuslarının yamac və ətək hissələri temperaturların cəmi Kürdəmirdə 4647°C, nisbətən narın və kövrək allüvial-proluvial çökün- Göyçayda 4467°C-dir [9]. İqlim göstəricilərinin tülərdən təşkil olunduğundan relyef yarğan, qobu, belə müxtəlifliyi üfüqi zonallıq qanununa uyğun dərələrlə xeyli parçalanmış və yataqyanı yallarla landşaftın diferensiasiyasını yaradır. Cənubda mürəkkəbləşmişdir. yarımsəhra landşaftı şimalda quru-çöl landşaftı ilə Şirvan düzünün Ləngəbiz silsiləsinə qovuşan əvəz olunur. hissəsində isə palçıq vulkanlarının qədim və cavan Konuslararası çökəkliklərin dib hissəsində in- brekçiyalarından ibarət gətirmə konusları yerləşir. trazonal landşaftlar inkişaf etmişdir. Çökəklik cə- Gətirmə konuslarının zirvə hissəsində ətək və ko- nuba tərəf Qarasu bataqlıqlığına doğru genişlənir. nuslararası çökəkliklərə nisbətən daha kobud mate- Landşaftlar relyefin çökək olması və qrunt suları- riallar çökmüşdür. Burada relyefin parçalanma sıx- nın səthə yaxın yerləşməsinin təsiri ilə formalaş- lığı hər km²-də 2,5-4,5 km-dir. Bitki örtüyü arid mışdır. Bu landşaftlar yarımsəhra iqlim zonasında xarakter daşıyır və aridləşmə qərbdən şərqə doğru formalaşdığından intrazonal xarakter daşıyır. artır [6]. Çala və çökəkliklər də landşaftların formalaş- Konuslararası çökəkliklərin də landşaftların masına təsir göstərir. Qarasu çökəkliyi Göyçay, formalaşmasına təsiri böyükdür. Türyançay, Göy- Girdimançay və Ağsuçayın gətirmə konusları ilə çay və Girdimaçayın gətirmə konusları arasında Kürün yataqboyu düzənliyi arasında yerləşir. Bu müasir relyefdə öz əksini yaxşı tapan konuslararası çökəkliyə Kürün axmazları və qismən digər mənfi çökəkliklər yerləşir. Bu çökəkliklər özlərinin relyef relyef formaları daxildir. Qarasu çökəkliyi 3-3,5km xüsusiyyətlərinə, hipsometrik yüksəkliklərinə, eni olan zolaq şəklində Göyçay meridianından baş- mənşəyinə və landşaftəmələgətirici amillərin təsi- layaraq Hacıqabul gölünə qədər 100 km məsafədə rinə görə gətirmə konusları üzərində müşahidə edi- uzanır. Onun sahəsi 350 km²-ə yaxındır. Qarasu lən sahil yalları arasındakı çökəkliklərdən əsaslı çökəkliyinin nisbi dərinliyi 1,5-6 m-dir. Qarasu çö- sürətdə fərqlənir. Konuslararası çökəkliklərdə rel- kəkliyi dəniz səviyyəsindən 7,5 m, Hacıqabul gölü yaxınlığında isə 20,5 m alçaqdadır.

46 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Padar çökəkliyi eyniadlı basdırılmış qalxma ilə 2. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. AMEA Ləngəbiz silsiləsi arasında yerləşir. Çökəkliyin sa- akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu. I cild. həsi 235 km²-ə yaxındır. Padar çökəkliyi cənub- Fiziki coğrafiya. Bakı, 2014. 529 səh. şərqə doğru genişlənən və eni 20-25 m, nisbi də- 3.Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafi- rinliyi 0,5-1 m olan çökəklikdir. Padar çökəkliyin- yası. I cild, Bakı: Elm, 1996. 265 səh. 4.İsmayılov M.C. Azərbaycanda geosistemlərin op- də proluvial, proluvial-deluvial çöküntülər yayıl- timallaşdırılmasının müasir vəziyyəti və əsas istiqamət- mışdır. Təsvir edilən ərazidə torpaqların şoranlaş- ləri (Kür-Araz ovalığı timsalında). Azərbaycan landşaft- masına Ləngəbiz silsiləsindəki Axtarma–Paşalı larının optimallaşdırılması, səmərəli təşkili və davamlı palçıq vulkanının brekçiyalarından yuyulmuş duz- inkişafın müasir problemləri. Azərbaycan Coğrafiya Cə- ların əraziyə miqrasiya etməsi, həmçinin arid iqlim miyyətinin əsərləri. XVI cild. Bakı-2011. 219-225 səh. şəraitində qrunt sularının buxarlanması və tərkibin- 5. İsmayılov M.C., Kür çökəkliyi landşaftlarının dəki mineralların torpaqda toplanmasına səbəb ekologiyasına təsir edən əsas amillər. İnsan və Təbiət. olur. Qrunt sularının dərinlik səviyyəsi 3-5 m-dir. Elmi və praktiki konfransın materialları.Bakı-2002. 23- Bu sular intensiv minerallaşmışdır. 27 səh. Şirvan düzü ərazisində basdırılmış qalxmalara 6. Kərimov O.A. Şirvan düzünün landşaftı və onun formalaşmasına relyefin təsiri. Сoğrafiya elmləri nami- da rast gəlmək olur. Bu basdırılmış qalxmalar yeni zədi alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya işi. Bakı - və müasir tektonik hərəkətlərin təzahürü olub, 1975. 158 səh. landşaftların formalaşmasında və onun daxili dife- 7. Гарибов Я.А. Антропогенное изменение естес- rensiasiyasında mühüm rol oynayır. Şirvan düzün- твенных ландшафтов Ширванской равнины и пути dəki Padar, Şahsünnü və Arşalı basdırılımış qalx- их дальнейшей рациональной реконструкции. maları buna misal ola bilər. Sorsor, Cəlayir, Göy- Автореферат канд. дисс. Баку, 1982 .25 стр. dəlləkli, Şahbəyli, Müsüslü, Mollakənd, Kotavan 8. Qəribov Y.Ə. Azərbaycan Respublikasının təbii basdırılmış qalxmaları isə relyefdə nisbətən zəif landşaftlarının optimallaşdırılması. Bakı. AzTU mətbə- seçilir [13]. Qalxmaların ətəyindən onun tağ his- əsi, 2012. 216 səh. səsinə doğru qrunt sularının dərinlik səviyyəsi artır 9. Климат Азербайджана. Под. ред. Мадатзаде А.А. и Шихлинского Э.М. Баку: изд-во А Н Азерб. və buna müvafiq olaraq landşaftlar dəyişir. ССР, 1968, 345 стр. Nəticə. Şirvan düzündəki gətirmə konusları və 10. Мусеибов М.А. Геоморфология и новейшая konuslararası çökəkliklərin landşaftların diferensa- тектоника Среднекуринской впадины. Баку, siya xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün Азернешр, 1975. 200 стр. ArcGİS proqramının köməyi ilə ərazinin relyefinin 11. Müseyibov. M.A., Quliyev. R.Y. Azərbaycan mütləq hündürlüklər üzrə paylanması, meyilliyi, SSRİ–nin geomorfologiyası, ADU nəşri, Bakı -1974, üfüqi və şaquli parçalanması xəritələri tərtib edil- 239 səh. mişdir. Məlum olunmuşdur ki, tədqiq olunan ərazi- 12. Рельеф Азербайджана. Баку :«Элм »,1993. də 0-20 m və 20-40 m mütləq hündürlüklər arasın- 292 стр. da yerləşən sahələr üstünlük təşkil edir. Gətirmə 13. Ширинов Н.Ш., Новейшая тектоника и раз- витие рельефа Кура-Араксинской депрессии. Баку : konuslarının zirvəsində meyillik ətək hissəsinə nis- «Элм», 1975. 191 стр. bətən çoxdur. Bunlarla yanaşı, üfüqi və şaquli par- çalanmanın kəmiyyət göstəriciləri landşaftların diferensiasiya xüsusiyyətlərini müəyyən edən əsas ОСОБЕННОСТИ ДИФФЕРЕНЦИАЦИИ amillərdəndir. ЛАНДШАФТОВ КОНУСОВ ВЫНОСА И Konuslararası çökəkliklər relyefinə görə yastı МЕЖКОНУСНЫХ ПОНИЖЕНИЙ və genişdibli olub, nisbətən sadə quruluşa malikdir. ШИРВАНСКОЙ РАВНИНЫ Lakin belə ərazilərdə landşaftların diferensiasiya- А.Г.Худейнатова sına qrunt sularının dayazda yerləşməsi və mineral- laşma dərəcəsi daha çox təsir göstərir. Ona görə də В статье описываются особенности дифферен- циации ландшафтов Ширванской низменности в belə çökəkliklərdə intrazonal landşaftlar olan ba- области конусов выноса и межконусных низмен- taqlıqların və şoranlıqların sahəsi artır. ностей. С помощью программы ArcGis были состав- лены карты, описывающие угла, глубину и густоту ƏDƏBİYYAT территории. Были исследованы особенности 1. Алимов А.К., Магамедов А.М,. Майылов рельефа различных конусов выноса и их Ф.Ю. Гидрогеологические основы регулирования дифференциация в зависимости от уровня грун- водно-солевого режима орошаемых земель аридной товых вод. зоны.Баку: «Элм », 1996. 381 стр.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 47

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

FEATURES OF DIFFERENTIATION OF describing the slope, the depth of irregularity and den- LANDSCAPES OF THE SHIRVAN LOWLAND sity of the territory. There were investigated the pecu- IN THE AREA OF CONES AND LOWLANDS liarities of the relief of the various cones and their dif- BETWEEN CONES ferentiation depending on the groundwater level.

A.G.Khudeynatova

The article describes the features of differentiation of landscapes of the Shirvan lowland in the area of of cones and lowlands between cones. With the help of the program ArcGIS there have been compiled the maps,

48 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

HİDROLOGİYA

© H.L.Mustafabəyli, Y.R.Rəhimov ŞİN VƏ KİŞ ÇAYLARI HÖVZƏLƏRİNDƏ TƏHLÜKƏLİ SEL HADİSƏLƏRİNİN (03.07.2016-cı ildə) YARANMA SƏBƏBLƏRİ H.L.Mustafabəyli, Y.R.Rəhimov AMEA Səki Regional Elmi Mərkəzi, AZ 5500 Şəki, L. Abdullayev k., 24 Məqalədə Kiş və Şin çaylarında baş vermiş 03.07.2016-cı il tarixli sel hadisələrində reqressiv landşaft növlərinə malik sel ocaqlarının fəallaşmasında bir çox fiziki, coğrafi, geomorfoloji, ekoloji, kimyəvi, geoloji amillərin iştirakına diqqət yetirilmiş və bu sellərin xarakterik xüsusiyyətləri aydınlaşdırılmışdır. Sellərin əmələgəlməsində qeyd edilən amillərin təsirləri olsa da, bu sellərin yaranmasının başlıca səbəbləri kimi qəfil isti hava təzahürlərinin təsirindən yüksək dağlıq ərazilərdə (2400–3000 m) qar altında yerləşən qırıntı materiallarının donunun intensiv surətdə açılması (yəni soliflükasiya prosesi) və yağan güclü leysan yagışları nəticəsində yaranan sürüşmə və uçqun proseslərinin həcminin kəskin surətdə artması hesab edilir. Təhlükəli sel hadisələri, bir qayda olaraq, Bö- doldurulmuş çuxurlar (2) və maili yamaclararası yük Qafqazın cənub yamacının dərin dərələrə ma- dərələr boyunca aşınma materialları ilə toplanmış lik dağ çaylarında gözlənilmədən baş verir və xüsu- uzunsov azdərinlikli çökəkliklərdən (3) ibarətdir silə Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna çox böyük zi- [2,3]. Yaranma səbəblərinə görə sellər erozion, qa- yan vurur [1]. Onların yaranma səbəbləri içərisində zıma-yarma və uçqun-sürüşmə tipli olur. Ərazidəki ən təsirli səbəb güclü leysan yağışları və böyük süxurların tektonik və geomorfoloji quruluşları miqdarlı mövsümi qar kütləsinin sürətlə əriməsi arasında qarşılıqlı əlaqələr müşahidə edilmədiyin- hesab edilir. İri qaya parçaları ilə yanaşı, süxur qı- dən, denudasion və akkumulyativ proseslər əsasən rıntıları, mineral hissəciklərin və toz halına düşmüş relyef və müəyyən qədər geokimyəvi xüsusiyyət- gillərin də böyük miqdarda toplantıları (50–60%-ə ləri ilə bağlıdır [4,5,8]. Bununla belə, antiklinal qı- qədər) sellər üçün səciyyəvidir. Onlar qabaqcadan rışıqlıqların tağ hissələrində yer səthinə çıxan sü- formalaşmış süxurların aşınma qabığında yerləşən xurların daha intensiv aşınmaya məruz qalması sel ocaqları (1), süxurların qırıntı materialları ilə müşahidə edilir.

Sxem 1. Şəki rayonunun Şin və Kiş çayı hövzələrinin sel ocaqları (1–maili yamacların aşınma zonaları, 2– dərin çuxur və çalalar və 3–yamaclararası uzunsov çökəkliklər )

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 49

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

3 iyul 2016-cı il tarixli Kiş və Şin çaylarında baş yanacaq kimi istifadəsi üçün kəsilməsi hesabına verən sellər uçqun-sürüşmə tipli olduğundan, on- zəiflədilməsi, alp çəmənliklərinin qoyun sürüləri lara müvafiq olan selyaradıcı ilkin səbəblər aşağı- ilə normadan artıq miqdarda otarılması, atmosferdə dakı bəndlərdə qeyd olunan amillərlə müəyyənləş- CO2 və SO2 qazlarının faiz miqdarının yüksəlməsi dirilir: və s.); 1. Böyükqalınlıqlı qar kütləsinin sel ocaqla- 5 – kimyəvi (həllolma, yuyulma, suffoziya, rında intensiv surətdə əriməsi. Bu hadisə II-tipli hidroliz, hidratlaşma, oksidləşmə, sementləşmə, qırıntı materialları ilə doldurulmuş çuxurların (50– aşınma qabıqlarının yaranması və s.); 60 m dərinlikli) üzərində toplanan 4–5 m-lik qar 6 – geoloji (litoloji-mineraloji tərkibdən, strati- kütləsinin sürətlə əriməsi nəticəsində baş verir. qrafik bölgü, struktur quruluş, neotektoniki və 2. Böyükmiqyaslı soliflüksiya prosesinin seysmiki, klivaj və s.) proseslərlə əlaqədar olaraq. getməsinə şərait yaranır. Qar altında yerləşən və Şin çayının Baş Göynük kənd körpüsü ərazisin- mövsüm ərzində donmaya məruz qalmış qırıntı də çayın gətirmə konusunun sonuncu 03.07.2016- materiallarının dondan azad olması sel kütləsinin cı il tarixli sel hadisəsindən sonra iri daş, palçıq və tamamilə yumşalaraq boşalmasına və "delyapsiv" lil materialları ilə şişməsi bu ərazidə daha çox uç- tipli sürüşmələrin əmələgəlməsinə səbəb olur. qun tipli sel hadisəsinin baş verdiyini göstərir. 3. Ağırlığa tab gətirməyən çuxur–oyuq tipli Sürüşmə proseslərinin üstünlüyü ilə xarakterizə morfoloji sel ocaqlarının çay dərəsinə yaxın əra- olunan sel hadisələri zamanı Kiş və Şin çaylarında zilərdəki toplantıları “asekvent” tipli sürüşmələr və “afat” tipli struktur sellərin ( 03.07. 2016-cı il) uçqunlar yaradır. əmələgəlməsi səciyyəvi xarakter daşıyır. Struktur 4. Bu tipli uçqunların başverməsi çay dərələ- tipli sellərin əmələgəlmə mexanizmi aşağıdakı şə- rinin ensiz hissələrində müvəqqəti bəndlərin əmə- kildə baş verir: ləgəlməsinə səbəb ola bilər. Bu hallarda çayların 1. Güclü leysan yağışı nəticəsində III tipli aşağı axarlarında suyun birdən-birə kəskin azal- maili yamaclararası dərələr boyunca toplanmış ması müşahidə edilir (02.07.2016-ci il tarixdən uzunsov çökəkliklərdəki (uzunluğu 400–500 m, 03.07.2016-cı il tarixə keçən gecə Kiş çayının Da- qalınlığı 4–5 m) kifayət qədər kimyəvi aşınmaya marçın qolunda eyni bu cür vəziyyət baş vermiş- uğramış toz materialları islanaraq çay dərəsinə dir). doğru topalar şəklində hərəkət edir. 5. Çayın yuxarı axarlarındakı dərələrdə ötən 2. Toz materialın islanması onlarda toplan- illər ərzində yaranmış müvəqqəti təbii bəndlərin mış qələvi birləşmələrin həll olması ilə baş verdi- arxasında toplanan iri gölmçələrin suyu şişərək və yindən, proses endotermik reaksiya kimi istiliyin özünə tunel və keçidlər yaradaraq qırıntı udulması fonunda baş verir və havanın temperaturu materiallarını palçıqlı-daşlı sel növündə turbulent kəskin aşağı düşür. axınla daşımağa başlayır. 3. Əlavə olaraq mütləq hündürlüyü nisbətən Yuxarıda inkişaf mərhələləri ilə təsvir olunan aşağı olan və qar ortüyündən azad olan sahələrdə uçqun tipli turbulent sel hadisələrinin yaranmasın- yer səthinin qızması və leysan yağışı vasitəsilə ani da iştirak edən fiziki, kimyəvi, geoloji, geomorfo- müddətdə soyuması nəticəsində isti və soyuq hava loji, coğrafi, bioloji və ekoloji amillərin bu proses- cəbhəsi yaranır ki, bu da çay dərəsi boyunca sürətlə dəki ümumi rolunu qiymətləndirmiş olsaq, aşağı- soyuq küləyin əsməsinə şərait yaradır. dakı sıranı almış olarıq: 4. Burada sonuncu sürüşmə hadisəsindən 1 – coğrafi (radiasiya aşınması, mövsümi iqlim sonrakı mövsümlərdə dəfələrlə soliflüksiya prose- dəyişkənlikləri ilə əlaqədar tez-tez baş verən tem- sinin getməsinin ardınca hökm sürmüş quraq iqlim peratur və rütubət tərəddüdləri, yüksəklik qurşaq- şəraiti sel ocağının üst qatında kimyəvi aşınmaya ları, landşaft növləri – fasiya, yarımərz və mərzlər, və toz materialının miqdarının xeyli artmasına sə- sel ocaqlarının ərazidə yerləşmə mövqeyi və s.); bəb olur. 2 – fiziki (istilik +5°, +15°, +25°, +35° C və 5. Maili yamaclararası dərələr boyunca top- şaxtanın – 5°, –15°, – 25°, –35° C təsirindən mexa- lanmış uzunsov çökəkliklərdəki qar altında yerlə- niki aşınma, soliflüksiya və s.); şən və mövsüm ərzində bir neçə dəfə donmaya və 3 – geomorfoloji (qədim moren və qlassial, ero- əriməyə məruz qalmış qırıntı materiallarının don- zion, denudasion, sürüşmə, uçqun, akkumulyativ dan azad olması sel kütləsini tamamilə yumşalaraq və s. relyef formaları, təngi, dərə, qobu, çuxur, çala, boşalmasına səbəb olur və leysan yağışlarının təsiri şırım və s.); altında “delyapsiv” sürüşmələrin yaranması ilə nə- 4 – ekoloji (meşələrin qırılması, seyrəldilməsi ticələnir. və yaxud Şin və Kiş çayları hövzələrində cavan 6. “Delyapsiv” sürüşmələr nəticəsində çay pöhrələrin təsərrüfatlarda “lobya şaxları” və ya dərələrinə dolan lilli materialın içərisində suyun

50 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) miqdarı 20 – 30% təşkil edir. Xarici örtüyü əsasən tünlük təşkil edir və əsasən I tipli aşınma zonala- toz məhsullarının qismən islanması ilə seçilən və rına aid edilir. Şin çayının gətirmə konusunda (900 kürəvi formada toparlanmış sel kütləsi çay dərəsi – 300 m-lik çay yatağı səviyyəsi) bu süxuların kül- ilə hərəkən edən soyuq hava cəbhəsi ilə hərəkət li miqdarda qum və çınqıl materialları toplanmış- edir. dır. 7. El arasında “afat” adlandırılan struktur Şin çayı dərəsinə sel materialları gətirən üçüncü tipli sel hadisəsi çayın sulu dərəsi ilə hərəkət et- – 1900–2000 m-lik səviyyədəki mənbələr Mehdi- dikcə tədricən islanır, onun tərkibində suyun miq- liçay (sağ qol) və Çaxılçaydır (sol qol). Bu çay qol- darı 50%-ə qədər yüksəldikdə dağılaraq qatı lil larının aşağı axınları 1500–1600 m-lik yüksəklik- kütləsinə çevrilir və çay məcrasından çıxaraq da- lərdə dağ-meşə qurşağına düşdüyündən meşələrin ğıntılar törədir. qırılması baş verərsə, daha böyük miqdarda Alt Kiş çayının Damarçın çayı hövzəsində Təbaşir yaşlı CaO-lə zəngin qaya parçalarının uç- 03.07.2016-cı il tarixində yağmış qısamüddətli qunlar yaratmasına səbəb ola bilər [6]. Şin çayında leysandan sonra çayın gətirmə konusunda böyük 1000–1200 m-lik səviyyədə yerləşən çay qolları və miqdarda lil materialının çınqıl və daş ilə birgə da- erozion dərələrdə toplanmış əsasən Üst Təbaşir

ğıntılar yaratmasına və sel məhsullarının toplan- dövrünün Na2O ilə zənginləşmiş material üstünlük masına səbəb olmuşdur. “Narınqala” və Kiş kənd təşkil edir. Daha çox erozion dərə və çuxurlarda körpüsü ətrafı ərazilərdə aparılan müşahidələr və cəmlənən palçıqlı çınqıl, kəsək, qum materialı güc- selgətirmə materiallarının müayinəsi onların bu lü leysanlar nəticəsində Şin çayı hövzəsində sel və ərazidə daha çox fiziki və kimyəvi aşınmaya məruz daşqınların yaranmasına səbəb olur və hazıkı çay qaldığını göstərir. Beləliklə, toz materialı ilə ör- yatağının mənzərəsi növbəti sel hadisələri zamanı tülmüş uzunsov maili çökəkliklərdəki qırıntı mate- daha ciddi fəsadlarla üzləşəyəcəyimizdən xəbər ve- riallarının soliflüksiya prosesindən sonra leysan rir. yağışlarının təsirindən “delyapsiv” sürüşmələr ya- Kiş çayı hövzəsində selyaradıcı ocaqlar əsasən ratma ehtimalının daha çox olduğu aydın olur. maili yaylaq sahələrində 2400–3000 m-lik yüksək- Şin çayı hövzəsində baş verən bu böyükmiq- liklərdəki maili yamaclardakı aşınma zonasında yaslı turbulent sel hadisəsi nəticəsində həm körpü olan landşaft fasiyalarında (I tip), Damarçın, Qay- və həm də yaxınlıqdakı yaşayış məntəqələri və əkin nar və Çuxadurmaz çay dərələri ətrafında forma- sahələri üçün ciddi təhlükə yaranmışdır. laşmış dərin və qırıntı materialları ilə dolmuş çu- Çayın gətirmə konusunda toplanan qırıntı mate- xurlara aid landşaft yarımmərzlərində (II tip) və rialının əsasən üç sel ocağı mənbəyindən gətirildiyi maili yamaclar arasında yerləşən uzunsov çökək- ehtimal edilir. Birinci növbədə toplanan lil mate- likləri əhatə edən landşaft mərzlərindən (III tip) rialı Şin çayının ən yuxarı qolları olan Qaraqayaçay ibarətdir. Bu ərazilərdə alp çəmənliklərinin aşın- (sağ qol) və Babaçay (sol qol) ərazilərinə aid edilə ması nəticəsində yaranan qum, çınqıl, kəsək və toz bilər. Burada Orta Yura yaşlı süxurlardan təşkil materialları tədricən maili yamacların ətəklərində- olunan qara gil şistlərinin aşınmasından əmələgə- ki çökəkliklərə toplanır. Damarçın çayının ətraf lən Na2O ilə zəngin qara və ya tünd-boz rəngli ərazisində yüksəkdağlıq sahələrdə Alt Təbaşir lillərin əmələgəlməsi təxminən 2400 -2600 m-lik dövrünün Valanjin lay dəstəsinin karbonatlı fliş çö- alp çəmənliklərinə uyğun olan aşınma zonaların- küntüləri iştirak edir. Alp çəmənliklərinə malik dan gətirilə bilər [6]. Aşınmanın intensiv getməsi, olmayan çılpaq maili yamaclarda bu süxurlar de- yəqin ki, həm iqlimdə baş verən temperatur tə- nudasiya prosesinə məruz qalır və 10–15 sm-lik rəddüdləri və həm də çəmənliklərin normadan artıq aşınma qabığı yaradır. Külək və yağışların təsiri miqdarda qoyun sürüləri ilə otarılması ilə bağlı ola altında qırıntı materialları daşınır və yamaclararası bilər. Qırıntı materiallarının ikinci ocağı Qaflançay uzunsov çökəkliklərə (III tipli), müxtəlif mənşəli (sağ qol) və Seyidyurdçay (sol qol) qollarıdır. Bu- və formalı çuxurlarda toplanılaraq (II tipli) sel rada Orta Yura dövrünün üst hissəsinə aid Bayos ocaqları yaradır. Karbonatlı flişin fiziki aşınma- və Bat mərtəbəsinin SiO2 ilə zəngin süxurları üs- sından əmələgələn gil-qum materialı uzunsov sel ocaqlarında kimyəvi aşınmaya məruz qaldığından

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 51

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) kimyəvi elementlərin yuyulma dərəcəsinə müvafiq Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq və gələ- olaraq daşınması və toplanması baş verir. cəkdə sel hadisələrinin təhlükəlik dərəcəsinin Kimyəvi aktivlik sırasına görə yuyulma və top- zəiflədilməsi üçün aşagıdakı təklifləri məqsədəuy- lanma sırası aşağıdakı şəkildə qəbul edilə bilər: Fe ğun hesab edirik: və Mn oksidləri (ilkin denudasiya əraziləri), Si, Ti, Təkliflər: Al və Mg oksid və birləşmələri (mexaniki dezinte- 1. Baş Göynük körpüsünün alt hissəsindəki qı- rasiya əraziləri) və Na, Ca və K birləşmələri (kim- rıntı materiallarının səviyyəsi son illərdə 4–5 m yəvi dezinteqrasiya əraziləri) [7]. artdığından çay yatağının təmizlənməsi və ilkin Kimyəvi dezinteqrasiyaya məruz qalmış kiçik- vəziyyətə salınması üçün tədbirlər planı tərtib edil- dənəli tozlu sahələr bir neçə illik isti quraq və rü- məli və icrası əlaqədar orqanlar tərəfindən nəzarətə tubətli mövsüm dəyişmələrinin fiziki və kimyəvi alınmalıdır. təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Qış mövsümündə qar 2. Körpünün yuxarıdan sağ hissəsindəki istinad altında qalaraq şaxtadan donmuş sahələrin yayda bəndləri körpünün sağ dayağından xeyli sağda yer- qar əriməsindən sonra dondan açılması nəticəsində ləşdiyindən çayın intensiv axınlarına məruz qalır süxur qırıntılarının və minerallararası əlaqələrin və turbulent axarlı güclü sellərin körpünün sağ zəifləməsi baş verdiyindən (soliflüksiya prosesi) dayağı və ətraflarına ziyanvurabilmə ehtimalı bö- mineralların yuyulma prosesi güclənir. Bir neçə yükdür (sxem 2). Ona görə də sağ istinad bəndlə- günlük günəşli qızmar havaların təsirindən aşınma rindən 20–25 m aralı və onlara paralel 2 –3 bənd qabıqlarının üst hissəsi quruyur və qalın toz təbə- qurulmasına və sel sularının əsas hissəsinin körpü qəsi formalaşır. Qələvi elementlərlə zəngin olan altından ötürülməsinə ehtiyac vardır. uzunsov aşınma qabıqlarının üzərfini örtmüş toz 3. Körpüdən cənuba doğru olan istiqamətdə sağ kütləsi leysan yağışların təsirindən struktur sellərin tərəfdə yerləşən istinad divarlarından sonra akku- əmələgəlməsinə səbəb olmuşdur. Alt Təbaşir döv- mulyativ torpaq-çay terrası yerləşir. Bir qədər cə- rünün Valanjin mərtəbəsinə aid kül rəngli lillərlə nubdakı hündür sahə ilə istinad divarı arasındakı yanaşı, 3 iyul 2016 -cı il Kiş çayı sel hadisəsində sağ sahilə sel axınlarının təsiri çay yatağının istiqa- gətirilən materiallar içərisində 1900 – 2000 m-lik mətini dəyişdirə bilər. Hal-hazırda axınların istiqa- və 1500–1600 m-lik hündürlüklərdən gətirilmiş mətinin də həmin tərəfə meyilli olduğunu nəzərə (çaydaşıları, çınqıl, qum) və həm də Üst Yura döv- alsaq, istinad bəndlərinin davamı olaraq 3–4 yeni rünün Titon mərtəbəsinin (çaydaşıları, kəsək, çın- bəndin də inşa edilməsinə ehtiyac olduğu aydın qıl, qum və s.) və Üst Təbaşir yaşlı süxur qırıntıla- görsənir (sxem 2). rının (kəsək, çınqıl, palçıq və s.) da olduğu müşahi- də edilmişdir.

Sxem 2. Şin çayı körpüsünün ətrafında sel təhlükəli ərazilərin sxematik planı

52 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Nəticə: 4. Mustafabəyli H.L. Tətbiqi geokimyanın bəzi 1. Kiş çayında baş vermiş 03.07.2016-cı il problemləri. Bakı. "Nafta-Press", 2007, s- 179. tarixli sel hadisəsi struktur tipli sellərə aid olub 5. Rəhimov Y.R., Mustafabəyli H.L. Böyük Qaf- əsasən yüksəkdağlıq ərazinin reqressiv landşaft qazın cənub yamacı çaylarının sel fəaliyyəti və ona təsir zonaları ilə əlaqədar olaraq formalaşmışdır. Son edən təbii amillər. Az. Aqrar elmi jurnalı, 2014, 4, s- 101–104. illər ərzində Damarçın qolunun sahillərindəki 6. Ландшафтная карта Азербайджанской ССР. uzunsov çökəkliklərdə toplanmış aşınma qabığına под. ред. М. А. Мусейибова. Москва. 1975 г. aid olan lil və qırıntı məhsulları üzərində olan qalın 7. Перельман А.И. Геохимия. Москва., "Выс- qar təbəqəsinin intensiv surətdə əriməsi və eyni шая школа"1989 , 457 с. zamanda, yağan güclü leysan vasitəsilə qatı palçıq 8. Э.Ш. Шихалибейли. Геологическое строе- halında olan sel materialları çay dərəsinə daşın- ние и развитие Азербайджанской части южного mışdır. Uçqun və sürüşmələrlə xarakterizə olunan склона Б.Кавказа. Баку. 1956 г., 223с. lil topalarının hərəkəti onların su ilə qatışaraq dağılmasına qədərki müddətdə davam etmişdir. ПРИЧИНА ОБРАЗОВАНИЯ ОПАСНЫХ 2. Şin çayında baş vermiş 03.07.2016-cı il СЕЛЕВЫХ ЯВЛЕНИЙ В БАССЕЙНАХ РЕК КИШ И ШИН (в 03.07.2016) tarixli sel hadisəsi turbulent tipli sellərə aid olub əsasən yüksəkdağlıq hissədə Qaraqaya, Seyidyurd- Н.Л.Мустафабейли, Ю.Р.Рагимов çay qollarının sahillərindəki reqressiyaya uğramış В статье обращается внимание на участие неко- landşaft zonalarındakı çuxur və çalalarda, habelə торых физических, географических, экологических, uzunsov çökəkliklərdə son illərdə toplanmış aşın- геоморфологических, химических, геологических ma qabığı məhsulları hesabına baş vermişdir. Üzə- факторов при активации селевых очагов, обладаю- rində olan qalın qar təbəqəsinin intensiv surətdə щиx регрессивными ландшафтными видами, и вы- əriməsi və eyni zamanda, yağan güclü leysan va- яснены характерические особенности этих селей, sitəsilə qırıntı materiallarının çay dərəsinə sürüş- произошедших в реках Киш и Шин 3 июля сего года. dürülməsi, habelə çay dərələrinin sıldırım yamac- Наряду с отмеченными факторами главной причи- ной образования селей является интенсивное тая- larının qayaları ilə birgə uçqunlar yaratması nəti- ние находяшихся под снегом дробленных материа- cəsində çayın gətirmə konusuna çox böyük həcmdə лов, расположенных на высокогорной (2400 -3000 sel materialı gətirilmişdir. метрах) территории, то есть процесс солифлюкации 3. Kiş və Şin çaylarında baş vermiş и образование оползней и обвалов в результате силь- 03.07.2016-cı il tarixli sel hadisələrində reqressiv ных ливней. landşaft növlərinə malik sel ocaqlarının fəallaş- masında bir çox fiziki, coğrafi, geomorfoloji, THE CAUSE OF CREATION OF FLOODING ekoloji, kimyəvi, geoloji amillər iştirak etmiş EVENTS İN THE BASINS OF SHIN AND KISH olsalar da, bu sellərin yaranmasının baş səbəbi qəfil RIVERS (in 03.07.2016) isti havaların təsirindən yüksəkdağlıq ərazidə H.L.Mustafabeyli, Y.R.Rahimov (2400–3000 m) qar altında yerləşən qırıntı mate- In the article, flood events that took place in Kish and riallarının donunun intensiv surətdə açılması, yəni Shin rivers on 03.07.2016 it has been paid attention the soliflüksiya prosesi və yağan güclü leysan nəticə- participation of some physical, geographical, geomor- sində sürüşmə və uçqunların əmələgəlməsi hesab phological, ecological, chemical, geological factors in edilir. forming of flood stream in regressive types of landscape and characteristic features of these floods were defined. ƏDƏBİYYAT Not only has the role of these factors, but also the main caused of flooding show itself a sudden change in tem- 1. Azərbaycan Respublikasının regional coğrafi perature. In high mountainous terrain (2400–3000 me- problemləri. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu. Bakı. 2003. ters) a type of material known as crumb under the snow 2. Əyyubov Ə. C. və b. Kiş və Şin çayları melts intensively the process of the solifluction and as a hövzələrinin selləri. Bakı. "Elm",1998. s-215. result of heavy rains cause landslide and avalanches. 3. Kiş çayı hövzəsində sel hadisələri və onlara qarşı mübarizə tədbirləri. Bakı."Nurlan", 2010. s-159.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 53

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© A.H.Ənsərova SU ANBARLARI EKOSİSTEMLƏRİNİN FİTOBAKTERİOPLANKTONUN VEGETASİYA XÜSUSİYYƏTLƏRİ A.H.Ənsərova Azərbaycan Dövlət Tibb Universiteti AZ 1107, Bakı, A.Bakıxanov küç. 23 Məqalədə müxtəlif coğrafi-iqlim zonalarında yaradılan və ekosistem xüsusiyyətləri ilə fərqlənən su anbarlarında fitobakterioplanktonun birliyinə aid hidrobiontların vegetasiya xüsusiyyətləri şərh olunur. Məlum olmuşdur ki, su anbarlarında ilk dövrlərdə fitobakterioplanktonun vegetasiyası sü- rətlənir. Lakin hövzənin qaz-duz rejimlərinin fiziki-kimyəvi vəziyyətinin sabitləşməsinə antropogen amillər mənfi təsir göstərir. Bu səbəbdən də antropogen evtroflaşma yaranır, hipoksiya və anaerobioz kimi hadisələr baş verir. Təbii sututarlardan fərqli olaraq, süni hesab edi- Maraqlıdır ki, Volqa çayı və onun əsas qolları məc- lən su anbarlarında fauna-floranın inkişafında mü- rasında yaradılan su anbarlarının bir növ “patriar- əyyən mərhələlər-dövrlər tələb olunur. Belə ki, çay xı” sayılan Rıbinski su anbarı bir çox tədqiqatçılar ekosistemlərindən fərqli olaraq, yeni yaranan su nəsli tərəfindən 75 ildir vaxtaşırı tədqiq edilir [5; 6; anbarlarında gələcəkdə inkişaf edən hidrobiontla- 14; 29]. Yuxarı və Orta Volqa və Kürdə, eyni vaxt rın əsas “mayası” çayların özündə mövcud olan kəsiyində yaradılan Qorki, Kuybışev və Mingəçe- canlılar sayılır. Bununla belə, yeni yaranan mühit vir su anbarlarında həmin tədqiqatlar (1956-1957) şəraiti aborigen-avtoxton fauna-floranın hamısı Y.P.Rozanova [30] və M.Ə.Salmanov [20; 21] tə- üçün eyni dərəcədə əlverişli olmur. Təbii sututar- rəfindən həyata keçirilmişdir. Maraqlıdır ki, hər üç larda isə mühit və xarici amillərin uzun illər ərzin- su anbarında fitoplanktonun floristik tərkibi oxşar də tarazlaşması, ekosistemdə maddələr dövranı, olmuşdursa, Volqanın axım boyu – cənuba doğru trofik əlaqələr kimi proseslərin gedişini müəyyən ərazilərdə fitoplanktonun sayı, biokütləsi və ilkin edə bilir. Lakin su anbarları yarananda su altında məhsulu 1.5-2 dəfə çox olmuşdur [38]. Səciyyə- qalan bütün üzvi, qeyri-üzvi maddələr, torpaq örtü- vidir ki, eyni vəziyyət Dnepr çayı üzərində yaradı- yünün özü aşınır, suların fiziki-kimyəvi xassələri, lan astanalı su anbarlarında A.D.Primaçenko [14; qaz, duz rejimləri kəskin dərəcədə dəyişir. Beləlik- 15] və D.Z.Qak [3] tərəfindən qeyd edilmişdir. lə, yeni yaranan mühitdə canlı aləmin tələbatını Azərbaycanda su anbarlarının alqoloji və mik- ödəyən amil-faktorların yaranmasına ilk növbədə robioloji cəhətdən öyrənilməsi keçən əsrin 50-ci il- kütləvi reaksiya verən – bakterio-fitoplanktondur lərində S.Q.Rzayeva və M.Ə.Salmanov [21; 25; [9; 18; 23; 28]. Bir qayda olaraq bütün su anbarla- 26] tərəfindən Mingəçevirdən başlanmış və indiyə rında suyun şəffaflığı çaylardakından dəfələrlə ar- kimi vaxtaşırı təkrar olunur, alınan nəticələr müqa- tıq olur, çaylarda su bulanıq olduğuna görə spor- yisəli şəkildə qiymətləndirilir. Azərbaycanda da su anabioz vəziyyətdə olan fitoplankton əhatəsində anbarlarının “ağsaqqalı” sayılan Mingəçevir su an- olan biogen elementləri mənimsəyə bilmir, su an- barında həmin məsələlər 1957, 1983, 1996 və barlarında isə şəffaflıq artır, necə deyərlər, fito- 2013-cü illərdə, Varvara su anbarında – 1977, planktonun “əl-qolu açılır”, kütləvi vegetasiya ya- 1994-cü illərdə, Şəmkir su anbarında – 2003, 2013- ranır və fotosintez proseslərində ilkin üzvi mad- cü illərdə, Ağstafaçay su anbarında 2013-cü ildə, dələr, biokütlələr artır. Öz vegetasiyasını başa vu- Arpaçay su anbarında 2015-ci ildə, Aşıqbayramlı ran milyonlarla fitoplankton bakterioplankton üçün və Yekəxana su anbarlarında isə 2014-cü ildə öyrə- asan mənimsənilən enerji mənbəyinə çevrilir. Bun- nilmişdir. dan başqa, fitoplankton su anbarlarının torfikasını, Qeyd etmək lazımdır ki, fitoplanktonun inkişa- tipini, saprobluq dərəcəsini, sanitar-hidrobioloji, fında temperatur, işıq amilləri, hidrokimyəvi inqra- nəhayət, ümumi ekoloji vəziyyətini müəyyən edə diyentlər, bərk gətirmələr və b. faktorlar mühüm bilən inandırıcı vasitədir. rol oynayır. Həmçinin müasir ekoloji vəziyyətlə Su anbarlarında fitoplanktonun növ tərkibi və əlaqədar olaraq eyni çay məcrasında axın boyu yer- onun fotosintez prosesində əmələ gətirdiyi ilkin üz- ləşən silsiləli su anbarlarında növbə ilə birinci sayı- vi maddələrin miqdarı, keçən əsrin 50-80-cı illərin- lan su anbarı daha güclü alloxton maddələr axınına də, keçmiş SSRİ-də Dnepr, Volqa, Don, Kür və b. məruz qalır. Özü də belə vəziyyət çay hövzəsində çaylar üzərində, silsilə şəklində yaradılan su anbar- mövcud olan yaşayış massivindən, sənaye infra- larında müfəssəl öyrənilmişdir [3; 4; 7; 8; 22; 27]. strukturundan asılı olaraq fərqlənir. Məsələn, Orta Kürün Azərbaycana aid hissəsində yaradılan 4 su

54 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) anbarından, Kür hövzəsinə yuxarı byefdə atılan ən robiontlar tərəfindən neytrallaşması-zərərsizləşmə- kəskin, təhlükəli pollyutantlar, on min tonlarla al- si ləng gedir, uzun vaxt tələb edir. Ona görə suların loxton üzvi maddələr, biogen elementlər, milyon fiziki-kimyəvi xassələrini dəyişən, ümumiyyətlə, tonlarla asılı terrigenlər Şəmkir su anbarında top- hidrobiontlar üçün zərərli olan və bioloji məhsul- lanır və mürəkkəb xassəli proseslərə cəlb olunur. darlığın formalaşması qanunauyğunluqlarını pozan Su anbarlarında ümumi bioloji məhsulun for- ziyanlı maddələr akkumulyasiya olunur, uzunmüd- malaşmasında fitoplanktonun iştiraketmə müddəti, dətli ikinci çirklənmə mənbəyinə çevrilir. həmin hövzələrin yerləşdiyi ərazinin coğrafi-iqlim Qeyd etmək lazımdır ki, fitoplanktona aid olan şəraitindən asılı olaraq, müxtəlifdir. Əgər Rusiya şöbələrə məxsus növlərin hamısı su anbarlarında Federasiyası, Ukrayna Respublikası ərazilərindəki bərabər sayda inkişaf etmir. Həmçinin bu və ya su anbarları il ərzində orta hesabla 5-6 ay kəskin başqa su anbarında vegetasiya dövründə yosun dərəcədə soyuyub-donursa, deməli, fitoplankton növlərinin say tərkibi və biokütlə göstəriciləri də yarım il vegetasiyadan məhrum olur və ilkin üzvi fərqlənir. Məsələn, məlum olmuşdur ki, isti iqlim maddələr sintez edilmir. Lakin cənub qurşaqda, is- şəraitində olan su anbarlarında “istisevər” və azot ti-mülayim iqlim şəraitində su anbarlarında assi- birləşmələrinə tələbkar sayılan göy və göy-yaşıl milyasiya-dissimilyasiya prosesləri aramsız, il bo- yosunlar üstünlük təşkil edir. Maraqlıdır ki, bu yu, müxtəlif intensivlikdə olsa da, davam edir. Ey- qrupa aid taksonlar üçün yüksək şəffaflıq lazımdır ni vaxtda və müxtəlif coğrafi iqlim şəraitlərində ya- [16]. Aydın olmuşdur ki, yaz və payız fəsillərində radılan Kuybışev (Volqa çayı) və Mingəçevir (Kür nisbətən aşağı temperatur şəraitində və yağmurlar- çayı) su anbarlarında həmin məsələlər, yəni fito- la, ərintilərlə əlaqədar olaraq sularda şəffaflıq aza- planktonun məhsuldarlığı, destruksiya prosesləri, lan ərəfələrdə kütləvi şəkildə diatomlara aid növlər mikrobioloji rejim müqayisəli şəkildə müfəssəl öy- inkişaf edir [12]. Beləliklə də ilkin məhsulun əmə- rənilmişdir. Alınan nəticələr cədvəl 1-də təqdim ləgəlməsində alqofloranın şöbə, cins və növlərinin edilir. rolu ayrıca qiymətləndirilir [2; 15]. Cədvəl 1-dən aydın görünür ki, Kuybışev su an- Ali bitkilərdən, quruda yayılan bütün bitki alə- barında fitoplanktonun ilkin məhsulu yay fəslində mindən fərqli olaraq, fitoplankton tayacıqlar, ko- maksimum, yazın əvvəlində, payızın ikinci yarısın- malar böyük ərazilər zəbt edən kütlə-küləş yarat- da kəskin dərəcədə azalır və qışda isə, demək olar mır. Lakin həmin təkhüceyrəli, adi gözlə çox çətin ki, tam təyin olunmur. Mingəçevir su anbarında ya- seçilən-görünən fitoplankton ardı-arası kəsilmə- zın ikinci yarısı və payızın ilkin aylarında fito- dən, qısa zaman vaxt kəsiyində vegetasiya proses- planktonun fizioloji aktivliyi oxşar səviyyədə da- lərini davam etdirməklə böyük həcmdə biokütlə vam edir. Maraqlı göstəricilərdən biri də il boyu yaradır. Məhz bu səbəbdən də su anbarlarından sə- həmin su anbarlarında ümumi üzvi maddələrin des- mərəli istifadə məsələlərində mühüm iqtisadi əhə- truksiyasına aid rəqəmlərdir. miyyət kəsb edən balıqçılığın inkişaf etdirilməsi Qeyd etmək lazımdır ki, qış aylarında buzla ör- üçün fitoplanktonun ilkin məhsulu barədə real mə- tülü su anbarlarında və Şimali Xəzərdə fitoplank- lumatların əldə edilməsi olduqca vacibdir. Su an- tonun fotosintez aktivliyini müəyyən etmək müm- barlarının trofik tipinə görə kateqoriyalara bölün- kün olmamışdır. Deməli, ehtimal etmək olar ki, so- məsi şərt-göstəriciləri, fitoplanktonun məhsuluna yuq iqlim şəraitində olan su anbarlarında antropo- əsasən cədvəl 2-də verilir. gen mənşəli pollyutantların öz-özünə təmizlənmə proseslərində heterotrof mikrobiota və başqa hid-

Cədvəl 1 Kuybışev və Mingəçevir su anbarlarında fitoplanktonun ilkin məhsulu, üzvi maddələrin destruksiyası, suda mikrobların ümumi sayı və saprofitlərin miqdarına aid göstəricilərin müqayisəsi Analizlər Kuybışev su anbarı Mingəçevir su anbarı yaz 220 yaz 290

yay 410 yay 600 Fitoplanktonun ilkin məhsulu q/m2 payız 210 payız 400 qış 0 qış 110 Üzvi maddələrin destruksiyası q/m2 360 522 Mikrobların ümumi sayı mln/ml 2.6 4.7 Saprofit bakteriyaların miqdarı 4800 8300

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 55

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cədvəl 2 Trofik tipə görə su hövzələrində fitoplanktonun ortaillik məhsulu, destruksiya olunan üzvi maddələrin miqdarı (qC/m2), ümumi mikrobların (mln/ml) və saprofit bakteriyaların sayı (min/ml) Mikrob. Saprofit Su hövzəsi, İlkin Destruk- ümumi bakt. Müəlliflər tipi və adı məhsul siya sayı miqdarı Evtrof: Ağ göl (Kosino) 200 180 2.4 4-5 [2] Qara göl (Kosino) 210 176 2.3 3-4 [3] Kuybışev su anbarı 370 510 3.2 7-8 [36] Mingəçevir su anbarı 360 522 4.6 8-11 [40] Şəmkir su anbarı 508 634 6.2 10-12 [19] Kremençuk su anbarı 348 460 3.4 9-11 [35] Mezotrof: Qlubokol gölü 112 93 0.8-0.9 0.8 [41] Kolomen gölü 103 87 1.0-1.2 0.9-1.1 [16] Rıbinsk su anbarı 76 120 10-1.3 0.9-1.2 [45] Kiyev su anbarı 110 98 1.4-1.6 1.1-1.3 [3]

Cədvəl 3 Müxtəlif ərazilərdəki su anbarlarında 1 ml suda fizioloji qrupa aid bəzi bakteriyaların miqdarı (yay fəsli) Sellüloza- Azoto- Cl.pasteu- Denitrifi- Sulfatlaş- Su anbarı parçalayan bakter rianum katorlar dırıcılar Müəlliflər (aerob) Qorki 8 25 60 100 68 [28] Kuybışev 30 18 110 300 85 [21] Rıbinski 20 30 80 100 19 [13] Kremençuk 40 100 80 100 40 19[] Kiyevski 60 210 60 100 45 [18] Zaporojski 100 250 180 160 47 [3] Mingəçevir 700 360 50 200 135 [23]; [40] Şəmkir 1000 300 400 1000 530 [11] Aşıqbayramlı 1000 230 300 180 60 [25] Yekəxana 1000 360 190 200 45 [25] Ağstafaçay 100 100 56 70 15 [26]

Su anbarlarının özündə yaranan və hövzəyə Volqa çayının hər üç axarı məcrasında (Yuxarı, məxsus ərazi-sahələrdən qəbul olunan üzvi maddə- Orta və Aşağı Volqa) yaradılan su anbarlarında lərin mineralizasiyası əsasən su qatları və lil-qrunt- kompleks şəkildə aparılan mikrobioloji tədqiqat- da fəaliyyət göstərən mikrobiota tərəfindən həyata lardan məlum olmuşdur ki, çay axını boyu – şimal- keçirilir. Həmçinin fizioloji qrup adlanan, ayrı-ayrı dan cənuba doğru həm çayın özündə, həm də su maddələrin parçalanmasında iştirak edən qruplar, anbarlarında eyni qrupa aid mikrobların miqdarı məsələn, sellülozaparçalayan (aerob-anaerob), sər- kəskin dərəcədə fərqlənir [13;17]. bəst azotfiksə edənlər (aerob-anaerob), nitrifikator- Qeyd etmək lazımdır ki, su anbarları yaradılan- lar (1-ci və 2-ci mərhələ), denitrifikatorlar, sulfat- dan sonra ilk dövrlərdə subasar ərazilərdəki külli laşdırıcılar, kükürd bakteriyaları və b. su anbarla- miqdarda üzvi maddələr, biogen elementlər mühiti rında bioloji və ekoloji baxımdan olduqca mühüm zənginləşdirir və hövzələrdə fizioloji qrupa aid proseslərdə fəal iştirak edirlər. Məhz mikrobiotaya olan bakteriyalardan hidrobiontların inkişafı üçün aid olan, yuxarıda qısa şəkildə göstərilənlərlə əla- real təhlükə sulfatlaşdırıcı bakteriyaların fəaliyyəti qədar olaraq, su anbarlarının bioloji məhsuldarlığı- sayəsində yaranır. Bu zaman aralıq məhsulu sayı- nın qiymətləndirilməsində bəzi mikrobioloji gös- lan hidrogen-sulfid qazı (H2S) əmələ gəlir və bu təricilər də əsas kimi istifadə edilir (cədvəl 3). qaz kəskin zəhər kimi kütləvi qırğına səbəb olur. Cədvəl 3-dən aydın görünür ki, cənuba məxsus Hələ keçən əsrin 40-50-ci illərində prof. S.İ.Kuz- iqlim şəraitində yaradılan su anbarlarında fizioloji netsov [10] təcrübələrlə sübut etmişdir ki, su höv- qrupa aid olan bakteriyaların miqdarı daha çoxdur.

56 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) zələrində anaerobioz hadisəsini yaradan sulfatlaş- 15. Приймаченко А.Д. Фитопланктон и первич- dırıcı bakteriyaların intensiv inkişafı üçün 3 amil- ная продукция Днепра и днепровских водохрани- faktor: üzvi maddələr, sulfat-sulfid birləşmələri və лищ. Киев, 1981, 278 с. oksigen qıtlığı lazımdır. Ona görə fitoplanktonun 16. Пырина И.Л. Определение первичной про- kütləvi inkişaf etdiyi su anbarlarında böyük həcm- дукции фитопланктона по максимальному фотосин- тезу, суммарной солнечной радиации и прозрачнос- də əmələgələn ilkin məhsulun son məqamda vətəgə ти воды. Гидробиол. ж., 1979, т. 15, № 6, с. 109-113 əhəmiyyətli bioloji məhsulun yaranmasına sərf 17. Розанова Е.П. Характеристика бактериаль- edilməsi üçün mühitdə oksigen rejimində fəsad-ən- ного населения Горковского водохранилища в пер- gəl olmamalıdır. Bunun üçün, birinci növbədə, su вый год его существования. Бюлл. ин-та БВ. 1959, № anbarlarına əlavə olaraq alloxton xarakterli, antro- 3, с. 3-9 pogen mənşəli üzvi maddələr, xüsusilə məişət çir- 18. Романенко В.И. Первичная продукция и kabı axıdılmamalıdır. бактериальная деструкция органического вещества в Рыбинском водохранилище. Сб. прод. биолог. Ис- ƏDƏBIYYAT след. экосистем пресных вод. Минск, 1973, с. 110-125 1. Винберг Г.Г. К вопросу о балансе органи- 19. Романенко В.И. Микробиологические про- ческого вещества в водоемах. Тр. Лимнол. ст. в Ко- цессы продукции и деструкции органического ве- сино. 1934, вып. 18, с. 5-24 щества во внутренних водоемах. Л., «Наука», 1985, 2. Винберг Г.Г. Первичная продукция водое- 295 с. мов. Минск, «Высщая школа», 1960, 329 с. 20. Салманов М.А. Микробиологическая ха- 3. Гак Д.З. Бактериопланктон и его роль в био- рактеристика Куйбышевского водохранилища. Тр. логической продуктивности водохранилищ. М., ИБВ АН СССР, 1959, вып. 2(5), с. 3-14 «Наука», 1975, 254 с. 21. Салманов М.А. Микробиологические про- 4. Гулая Н.К. Первичная продукция и деструк- цессы в Мингечаурском водохранилище. Тр. ИБВ ция органического вещества в Бухтарминском водо- АН СССР, 1960, вып. 3(6), с. 21-35 хранилище. Тр. Ин-та Микробиол. и вирусол. АН 22. Салманов М.А., Сорокин Ю.И. Первичная Каз. ССР, 1969, вып, 13, с. 31-45 продукция Куйбышевского водохранилища. Изв. 5. Гусева К.А. Фитопланктон Учинского водо- АН СССР, Сер. биолог. наук, № 4, 1962, с. 603-613 хранилища. Бюлл. Московск. об-ва испыт. природы. 23. Салманов М.А. Органического вещество 1947, т. II, вып. 2, с. 10-12 фотосинтеза фитопланктона в водной толще Минге- 6. Гусева К.А. «Цветение» воды, его причины, чаурского водохранилища. Сб. Биология Мингеча- прогноз и меры борьбы с ним. Тр. Всесоюзн. Гидро- урского водохранилища. Баку, 1963, с. 11-18 биол. об-ва, 1952, т. IV, с. 46-55 24. Салманов М.А., Манафова А.А. Монито- 7. Королякова И.Л. Растительность Кремен- ринг экосистемы Мингечаурского водохранилища. чукского водохранилища. Киев, «Наукова думка», Тез. докл. III Всесоюз. конф. «Пробл. экологии При- 1977, 211 с. байкалья». Иркутск, 1988, с. 8-9 8. Кузьмин Г.В., Девяткин В.Г. Видовой сос- 25. Салманов М.А., Ансарова А.Г. Микробио- тав фитопланктона Иваньковского водохранилища. логическая и гидробиологическая характеристика Антропогенные факторы в жизни водоемов. Тр. Акстафачайского водохранилища. Тр. Общества зо- ИБВВ АН СССР, 1975, с. 5-31 ологов Азерб. Том 6, № 1, Баку, 2014, с. 124-131 9. Кузнецов С.И. Микробиологическая харак- 26. Салманов М.А., Ансарова А.Г. Микробио- теристика распада органических веществ в иловых логическая характеристика Ашыгбайрамлинского отложениях. Тр. Лаб. сапропеловых отложений. водохранилища. Тр. БГТУ, Минск, 2015, № 4, с. 272- 1950, вып. 4, с. 15-28 276 10. Кузнецов С.И. Роль микроорганизмов в 27. Сорокин Ю.И. О применении радиоактив- круговороте веществ озерах. М., Изд-во АН СССР, ного углерода С14 для изучения первичной продук- 1952, 300 с. ции водоемов. Тр. Всесоюзн. гидробиол. общества. 11. Мамедова В.Ф. Фитопланктон и его первич- 1956, т. 7, с. 3-9 ная продукция в Шамкирском водохранилище. Тр. 28. Сорокин Ю.И. Определение продуктивнос- Ин-та Микроб. НАНА, 2005, Л., т. 8, с. 26-30 ти фотосинтеза фитопланктона в водной толще с по- 12. Мароховец Л.В. Фитопланктон Куйбышев- мощью С14. Физиол. растений. 1959, т. 6, вып. 1, с. ского водохранилища в год его заполнения. Тр. 118-125 ИБВ. СССР, 1959, т. 2, с. 46-52 29. Сорокин Ю.И., Петипа Т.С., Павлова Е.В. 13. Новожилова М.И. Бактериальное население Количественная оценка пищевой роли морского водной толщи Рыбинского водохранилища. Тр. бактериопланктона. Океанология, 1970, т. 10, с. биол. ст. «Борок», 1958, т. 3, с. 40-47 322-340 14. Приймаченко А.Д. Основные особенности развития Волжского фитопланктона после сооруже- ния Горьковской и Куйбышевской плотин. Гидро- биол. ж., т. 2, 1966, с. 9-15

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 57

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

ОСОБЕННОСТИ ВЕГЕТАЦИИ ФИТО- VEGETATION FEATURES OF PHYTO- БАКТЕРИОПЛАНКТОНА В BACTERIOPLANKTON IN DIFFERENT ВОДОХРАНИЛИЩАХ РАЗЛИЧНЫХ WATER RESERVOIRS ECOSYSTEMS ЭКОСИСТЕМ A.G.Ansarova А.Г.Ансарова This article is characterized by features of the vege- В данной статье характеризуются особенности tation and the main representatives of the participants of вегетации главных представителей и участников production-destruction processes, which are the phyto- продукционно-деструкционных процессов, каковы- plankton and microbiota in reservoirs located in diffe- ми являются фитопланктон и микробиота в водохра- rent climatic zones. Also it found that, depending on the нилищах, расположенных в различных климатогео- gas, salt, thermal conditions and physico-chemical cha- графических зонах. Кроме того установлено, что в racteristics of water reservoirs, the development of зависимости от газового, солевого, термического plankton, benthic organism communities proceeds dif- режимов и физико-химических особенностей воды ferently, that is closely connected with their state of the водохранилищ, развитие планктонно-бентосных со- ecosystem. It is also revealed that the occurrence of обществ гидробионтов протекает неодинаково, что eutrophication, hypoxia and zamorov reservoirs are the тесно связано с состоянием их экосистем. Также result of anthropogenic impacts on water reservoirs of выявлено, что возникновение эвтрофирования, ги- the ecosystem. поксии и заморов в водохранилищах является ре- зультатом антропогенного воздействия на экосис- темы водохранилищ.

58 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

TORPAQ COĞRAFİYASI

© İ.Ə.Quliyev, Q.Ş.Yaqubov CEYRANÇÖL MASSİVİNİN CƏNUB-QƏRB KÜRYANI DÜZƏNLİYİ TORPAQLARININ TƏSƏRRÜFAT ƏHƏMİYYƏTİ İ.Ə.Quliyev, Q.Ş.Yaqubov AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr. 115 [email protected] Məqalədə Ceyrançöl massivinin cənub-qərb Küryanı düzənliyi torpaqlarının çöl, laboratoriya və çoxsaylı xəritə, fond materialları əsasında morfogenetik xassələri müqayisəli təhlil edilmiş və iri- miqyaslı torpaq xəritəsi (1:100000) tərtib olunmuşdur. Aparılmış müqayisəli təhlillər və tərtib edil- miş xəritələr torpaqdan istifadənin optimal metodlarının işlənməsi zamanı nəzərə alınmasının əhə- miyyətli yanaşma olduğu göstərilmişdir. Ərazidə təsərrüfat quruculuğunun yaradılmasında və torpaqlardan istifadə də torpaq xəritəsinə istinad etmədən qarşıya qoyulan məqsədə çatmaqda yaranan çətinliklər göstərilmişdir. Giriş. Respublikamız ərazi etibarilə kiçik ölkə sahə olmayan əraziyə malik olmaqla qərbdən Gür- hesab olunsa da, zəngin yerüstü və yeraltı sərvətlə- cüstan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası rə malikdir. Bu sərvətlər içərisində cəmiyyətimizin arasındakı dövlət sərhədi, şimaldan massivin cə- yüksək səviyyədə sosial-iqtisadi, maddi-mədəni nub-qərb istiqamətdə maili enən terras formalı 250 imkanlarına malik olmasında torpaq-bitki sistemi- m yüksəklikdən keçən horizontal xətti, şərqdən nin mühim əhəmiyyəti vardır. Bakı-Poylu-Tbilisi dəmir yolunun qovşağı, cənub- Respublikanın regionları sırasında zəngin po- dan Kür çayı ilə sərhədlənir. tensial münbitliyi, yüksək məhsuldarlığı və qidalı- Massivin öyrənilən hissəsində yayılan torpaq- lığı ilə fərqlənən torpaq-bitki sisteminə malik Cey- bitki potensialı təsərrüfatda, dövlət qoruğu, əkin və rançöl massivinin özünəməxsus yeri vardır. Bu otlaq altında istifadə olunur (4920,5 ha dövlət qo- massivdə yayılmış torpaq-bitki örtüyünün mühafi- ruğu, 9965 ha əkin, 8579,5 ha örüşaltı). Ərazidə zəsi və məhsuldarlığının artırılması üzrə bir sıra el- Sadıxlı, Böyükkəsik, Ağstafa quşçuluq kompleksi, mi tədqiqat işlərinin aparılmasına ciddi ehtiyac ya- Muğanlı, Keçvəlli, Soyuqbulaq, Saloğlu kimi ya- ranmışdır ki, onlardan ən vacibi torpaq örtüyünün şayış məntəqələri vardır. Tədqiqat obyekti kiçik morfogenetik xassələrinin öyrənilməsi, torpaq va- sahəni (23465,0 ha) əhatə etsə də, onun ərazisində hidlərinin tipoloji təsnifatının hazırlanması və on- 7 kənd məskunlaşmışdır. Massivin tədqiq olunan ların xəritələşdirilməsidir. Çoxsaylı torpaqşünas, torpaqlarının çox hissəsi suvarılma şəraitində əkin aqrokimyaçı və geobotanik tədqiqatçılara görə, tor- altında və dövlət qoruğu altında istifadə olunur. paq-bitki sisteminin mühafizəsi və məhsuldarlığı- İşin aparılma metodikası. Torpaq örtüyünün nın artırılmasına ən qiymətli sənəd torpaq xəritəsi morfogenetik xassələrinin, torpaq vahidlərinin ge- hesab olunur [10,12,13]. netik-tipoloji durumunun müasir vəziyyəti və təs- Torpaq xəritəsi torpağın aqrokimyası ilə məşğul nifat sxeminin naturada müasir durumu və onların olan kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri üçün torpaq- nə dərəcədə antropogen transformasiyaya uğrama- ların coğrafi yayılma məkanı, aqrokimyası, melio- sını özündə əksetdirən xəritə sənədlərinin və tor- rasiyası (50-ə qədər ünsürləri), becərmə texnologi- paqlardan səmərəli istifadənin təşkili baxımından yası, gübrələmə, növbəli əkin sistemi haqqında mə- məlumatların hazırlanmàsı məqsədi ilə kameral ha- lumatları kompleks halında özündə əksetdirən zırlıq, çöl və yekun kameral olmaqla 3 mərhələdə əvəzsiz sənəd hesab olunur. tədqiqat işləri aparılmışdır. Kameral hazırlıq mər- Ona görə də Ceyrançöl massivinin cənub-qərb hələsində tədqiq olunan obyektin torpaq-bitki örtü- hissəsində yayılmış torpaqların yuxarıda göstərilən yünə aid fond və ədəbiyyat məlumatları toplanmış, xassələrinin öyrənilməsi və həmin xassələr əsasın- onlar tədqiq olunaraq sistemləşdirilmişdir. Çöl təd- da torpaq xəritəsinin elmi-tədqiqi əsaslarla tərtibi qiqat mərhələsində irimiqyaslı torpaq tədqiqatları- bu məqalənin yazılmasında əsas məqsəd kimi qar- na aid təlimatın tələbinə müvafiq olaraq ərazidəki şıya qoyulmuşdur. müəyyən istiqamətlərdə marşurutlar üzrə gedişlər Tədqiqatın obyekti və metodikası. Öyrənilən edilməklə torpaq kəsimləri qazılaraq laboratoriya obyekt massivin cənub-qərb qurtaracağında, Kür analizləri üçün torpaq-qrunt nümunələri götürül- çayı subasarının şimal-şərq sahilində çox da böyük müşdür. Marşurutlar üzrə gedişlər zamanı naturada

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 59

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) torpaq örtüyünün xəritələşdirilməsi və torpaq tak- lanan rütubətin miqdarı yer səthində bitki örtüyü- sonlarının diferenləşməsi əsasında növbələşməsi nün örtük sıxlığından və radiasiya balansının miq- irimiqyaslı topoxəritə üzərinə köçürülməklə çöl darından asılı olaraq 800-1125 mm təşkil edir. Qu- şəraitinin ilkin torpaq xəritəsi hazırlanmışdır. Xəri- ruluğun radiasiya əmsalı 1,5-2,4 arasında tərəddüd tələşdiriləndə zonal qanunauygunluqlar, relyef, bit- edir [11]. kilik, hidroloji şərait, iqlim, qrunt sularının dərinlik Ərazinin bitki örtüyü quru-bozqır torpaqlarda, səviyyəsi və torpaqəmələgətirən süxurların geo- yarımsəhra quru-bozqır iqlim şəraitində inkişaf kimyəvi xassələrinə xüsusi fikir verilmiş və həmçi- tsiklinə malik yovşanlı-efemerli, yovşanlı-kövrək nin gözə görünən, dərk olunan torpaqdaxili xassə- şorangəli-efemerli, Küryanı subasarlarda göyrüc, ləri özündə əksetdirən çöl jurnalları tərtib edil- adi qovaq, söyüd qarışıqlı ağyarpaq qovaq, müx- mişdir. təlif kol və çəmən senozuna malik bitki növlərin- Kameral yekun mərhələsində çöl şəraitində gö- dən təşkil olunmuşdur. Tuqay tipli meşə fitosenoz- türülmüş torpaq nümunələrində aşağıdakı metod- larının tərkibində dominant bitki növləri kimi qa- larla və tərkibdə laborator fiziki-kimyəvi analizlər nadmeyvə yalanqoz-(Pterocaya pterocarpa), qara- aparılmışdır. 1. Hiqroskopik nəmlik-çəki metodu ağac-(Ulmus folicla), cənub söyüdü-(Salıx austra- ilə; 2. Qranulometrik tərkib-Kaçınskinin pipet üsu- lioz), ot bitkiləri otlaq sahələrində yayılmaqla dolu ilə; 3. Humus-Tyurinə görə; 4. Karbonatlılıq- minant bitkilər kimi iyli yovşan- (Artemisia fraq- kalsimetr vasitəsi ilə; 5. Udulmuş Ca, Mg- İvanov rans), kövrək şoran- (Salsola riqida), qandayandı- üsulu ilə; 6. Udulmuş Na -Qolinə görə; 7. Tam su rıcı ağot- (Andropoqon isahaemum L. Sp.pl), so- çəkimi-Arınuşkinaya görə. ğanaqlı dişə-(Poa-bulbosa L), kilkəşli tonqal otu- Təhlil. Ceyrançöl massivinin tərəfimizdən öy- (Bromus- squarrosus L) və s. növlərdən ibarət yov- rənilən hissəsində torpaq örtüyünün geoxronoloji şanlı-şoranqəli, yovşanlı-efemerli-müxtəlifotlu dövr ərzində inkişaf edib formalaşaraq hazırkı ge- formasiyaların tərkibində inkişaf tapmışlar [9]. netik səviyyəyə çatmasında ümumi torpaqəmələ- Becərilən əkinaltı torpaqlarda isə suvarma şəra- gətirən təbii amillərin (relyef, iqlim şəraiti, bioloji, itində taxıl, tərəvəz və yem bitkilərindən ibarət tö- ölkənin tarixi, torpaqəmələgətirən süxurlar) qarşı- rəmə aqrofitosenoz formasiyası yayılmışdır. lıqlı təsiri rol oynamışdır. Torpaq örtüyü. Massivin öyrənilən ərazisində Ərazinin torpaq örtüyü misalında torpaqəmələ- yayılmış torpaqlar Ceyrançöl massivinin torpaqə- gətirən amillərdən hansının daha çox rol oynadığı mələgəlmə şəraitinə uyğun yayılmaqla yarımsəhra haqqında fikir söyləmək mümkün deyil. Lakin bu- quru-bozqır xarakterli olub bu zonaya xas morfo- nunla belə, torpağın dənəvər qatının, yuxarıda gös- loji-genetik xüsusiyyət kəsb etmişdir. Bir tərəfdən, tərilən torpaqəmələgətirən amillərin birgə təsiri al- yarımquru rütubətlənmə, digər tərəfdən, Kür çayı tında yarandığını məşhur torpaqşünaslar bildirmiş- subasarının nəmləşdirici təsiri aşağıdakı torpaq lər [1,2,3,4,5,6,7,8,13,14,15]. yarımtiplərini formalaşdırmışdır: Ceyrançölün tərəfimizdən öyrənilən bu hissə- - adi boz-qəhvəyi; sində torpaq-bitki örtüyünün müasir vəziyyəti təbii - qədimdən suvarılan çəmən-boz-qəhvəyi; amillərlə yanaşı, antropogen amillərin təsiri ilə də - subasar çəmən (tuqay)-meşə. bağlı olduğu araşdırılmışdır Bu torpaqlar qranulometrik tərkib, şorakətləş- Ərazinin səth quruluşunun formalaşmasının kö- mə və mədəniləşmə əlamətlərinə görə növ və növ- kündə cənub-şərq istiqamətində alçalan mezorel- müxtəlifliklərinə ayrılmışdır. Bununla belə, onu da yef formaları, o cümlədən dalğavarı maili düzənlik qeyd etmək olar ki, həmin torpaqlardan təsərrüfat- və Küryanı subasarların relyefi dayanır. Ceyrançö- larda istifadədə optimal variantların seçilməsi na- lün cənub-qərbi Küryanı düzənlik hissəsi neogen minə morfoloji-genetik araşdırma tip və yarımtip- yaşlı, əsasən qonur, qismən incə sortlaşdırılmış lər üzrə aparılmışdır. müxtəlif litoloji yatımlı prolüvial-allüvial çöküntü- Adi boz-qəhvəyi torpaqlar relyef baxımdan lərdən təşkil olunmuşdur. Torpaqəmələgətirən sü- dağətəyi düzənliklərdə və alçaqdağlığın cənub ba- xurlar həmin litoloji tərkibli prolüvial-allüvial tər- xarlı maili yamaclarında yayılmaqla, qışotlaqlar al- kibli çöküntü süxurlarından ibarətdir. İqlim şəraiti tında istifadə olunur və ümumi ərazinin 8600 hek- qışı quru keçən mülayim-isti yarımsəhra quru-boz- tarını və ya 36,66%-ni təşkil edir. Morfoloji-gene- qır tipinə aiddir. Havanın çoxillik orta temperaturu tik xüsusiyyətləri quru-bozqır zonanın tipik torpağı 12,5°C, yağıntıların miqdarı isə illər üzrə geniş di- olan boz-qəhvəyi torpaqlarınkına oxşardır. Genetik apazonda olmamaq şərti ilə 393-410 mm arasında qatların rəngi qonur çalarlı qəhvəyidir. Qatlar üzrə dəyişir. Yağıntıların çox hissəsi ilkin yaz və yayın rəng çalarlarında qonur çalarlı qəhvəyi rənglər üs- ilk aylarına təsadüf edir. Torpaq səthindən buxar- tünlük təşkil edir. Qranulometrik tərkibinə görə əsasən orta, qismən ağır gillicələr üstünlük təşkil

60 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) edir (aşağı qatlarda). Münbitliyin əsas əlamətlərin- morfoloji-genetik əlamətlərinin kökündə geoxro- dən olan humusun miqdarı üst qatlarda çox da yük- noloji zaman ərzində təbii yolla torpaqdakı əlamət- sək olmayıb 2,37-2,19% təşkil edir ki, bu da üzvi lərin formalaşması zonal qaydada getsə də, torpaq- çöküntülərin torpaq səthində az toplanması, bitki ların profilində becərmənin suvarma şəraitində qalıqlarının isti iqlim şəraitində sürətli minerallaş- aparıldığı üçün aydın nəzərə çarpan morfoloji də- ması ilə əlaqədardır. Torpağın profili karbonatlıdır, yişiklik baş vermişdir. Suvarmanın tarixi bu tor- mühit reaksiyası zəif qələvidir (pH 8,1-8,8). Tor- paqlarda 100 ilə qədərdir. Suvarma intensiv aparıl- paq profilinin yarımmetrlik qatında udulmuş əsas- dığı üçün torpağın profilində suvarılmayan torpaq- ların cəmi 35,51 mq/ekv təşkil edir. Ondan üstün- ların profili ilə müqayisədə suvarılan torpaqlarda lüyü Ca kationu tutur. Udulmuş əsaslar cəmindən genetik qatların keçidliyində tədricilik, rənglərin Na kationun miqdarının üst qatlarda 1,95 mq/ekv qatlar üzrə seçilməsində monotonluq yaranmış, və ya 6,54 % təşkil etməsi onu göstərir ki, bu tor- mexaniki hissəciklərin profildə aşağıya doğru miq- paqlar zəif şorakətləşmişdir (cədvəl 1). Cədvəl 1- rasiyası çoxalmış və beləliklə, orta və aşağı qatlar- dən görünür ki, adi boz-qəhvəyi torpaqlar şorlaş- da qranulometrik tərkib ağırlaşmışdır. mamışdır (quru qalıq 0,050-0,105%). Bunlarla yanaşı, dənəvər torpaq layı və buna mü- Qədimdən suvarılan çəmən-boz-qəhvəyi tor- vafiq olaraq kökyanı qidalanma qatı 60-80 sm-ə paqlar massivin cənub-qərb hissəsinin mərkəzində, qədər dartılmış, humus qatının rəngi bir qədər Küryanı xırdatəpəli düzənlikdə yayılmaqla ümumi açıqlaşmış (qəhvəyidən qonura tərəf), humuslaş- ərazinin 9940 hektarını və ya 42,3 %-ni təşkil edir. mış qatın dərinliyi 40-50 sm-ə qədər olmuş, qranu- Relyefi kiçik hündürlüklü qalxma və çökəkliklər- lometrik tərkib ağırlaşmışdır. Belə ki, fiziki gilin və dən ibarətdir. Təbii bitkiliyində yovşanlı-efemerli, lil fraksiyasının miqdarı aşağı qatlarda, müvafiq yovşanlı-şoranqəli-müxtəlif efemer qarışıq forma- olaraq, 70,68-72,50 və 41,22-41,90% təşkil etmiş- siyaları üstünlük təşkil edir. Torpaqəmələgətirən dir (cədvəl 1). Aİı və Aİıı qatlarında strukturluluq süxurları prolüvial, allüvial çöküntülərin gipsli, topavarı-barıtvarı və topavarı-dənəvarilik kəsb karbonatlı gillicələrdən ibarətdir. Torpaq profilinin etmişdir. aşağı qatlarında səthə yaxın qrunt sularının təsiri ilə pas ləkələrin, bir qədər mavi ləkələrin olması çə- mənləşmənin olduğunu göstərir. Bu torpaqların Cədvəl 1 Ceyrançöl massivinin cənub-qərb Küryanı düzənliyi torpaqlarının kimyəvi xassələri

Kəsimin Dərinlik, Qranulometrik Humus, Ümumi Udulmuş Cəmindən, %-lə CO2-yə pH- su Quru qalığa nömrəsi sm-lə tərkib, %-lə %-lə azot, %- əsasların görə suspen- görə suda Fiziki gil Lil lə cəmi, Ca Mg Na CaCO3, ziya- asan həll <0,01 mm fraksiyası mq/ekv % sında olunan <0,001 mm duzlar, %

Adi boz-qəhvəyi torpaqlar 0-15 34,6 21,20 2,13 0,07 31,87 83,15 9,95 6,90 10,18 7,5 0,105 15-32 44,38 13,2 1,37 0,05 33,91 85,52 7,96 7,12 20,36 8,0 0,100 K-2 32-53 45,74 16,88 0,99 0,03 34,67 85,08 9,50 5,42 20,96 8,0 0,150 53-78 33,94 19,36 0,48 - - - - - 13,24 7,6 0,165 78-110 46,86 8,21 0,32 - - - - - 13,24 7,6 0,189 K-3 0-12 55,98 33,20 2,57 0,09 37,40 74,86 20,05 5,09 15,24 7,7 0,093 12-26 53,90 32,66 1,02 0,07 26,85 68,9 24,21 6,89 10,18 7,6 0,202 26-41 51,36 29,42 0,52 0,04 26,71 56,16 37,44 6,41 7,13 7,2 0,552 41-50 49,76 27,60 0,27 0,03 33,81 60,63 34,01 5,36 5,09 8,0 0,821 (gips) 50-79 45,67 21,05 0,11 - - - - - 5,09 8,1 2,041 (gips) 79-115 66,75 27,03 0.11 - - - - - 5,09 8,2 2,189 (gips) Qədimdən suvarılan çəmən-boz-qəhvəyi torpaqlar 0-17 41,00 11,58 2,90 0,10 49,54 71,66 22,20 2,09 3,05 7,1 0,081 17-33 71,66 41,22 2,28 0,08 48,01 73,94 21,87 4,19 2,04 6,9 0,179 K-3 33-56 72,50 41,72 1,84 0,06 50,13 69,82 27,93 2,26 12,22 7,8 0,586 56-80 70,86 41,91 0,98 - - - - - 13,24 7,9 0,583 80-115 71,85 40,53 0,61 - - - - - 14,05 8,0 0,599 Subasar çəmən-meşə torpaqlar K-4 0-15 50,0 20,02 6,45 0,37 29,70 64,0 30,67 5,32 4,501 7,1 0,123 15-22 44,01 16,01 2,15 0,15 19,2 57,24 38,57 4,10 4,930 7,4 0,104 22-30 49,02 12,10 1,59 0,12 17,80 57,30 39,82 2,78 5,012 7,6 0,096 30-85 55,0 31,11 2,17 - - - - 6,704 7,7 0,117 85-110 33,11 11,13 0,95 - - - - 4,823 7,0 0,109 110-151 45,66 14,17 1,97 - - - - 7,215 7,8 0,168

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 61

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Suvarılan torpaqlarda karbonatların yüksək nin 4920 hektarını və ya 20,97%-ni təşkil edir. Su- miqdarı aşağı qatlarda toplanmışdır (14,1%). Hu- basar çəmən-meşə torpaqları təbii-coğrafi məkan musla üst qatda orta dərəcədə təmin olunmaqla etibarilə yarımsəhra quru-bozqır zonanın torpaqları (2,28-2,90) aşağı qatlara doğru becərmənin suvar- olsalar da, onun genetik baxımdan formalaşmasın- ma şəraitində aparılmadığı üçün onun miqdarı da Kür çayının subasarında səthdən və qrunt suları 0,98%-ə qədər azalmışdır. Profilin üst qatları suda hesabına izafi rütubətlənməsinin rolu böyük ol- asan həll olunan duzlardan yuyularaq onların şor- muşdur. Torpaqəmələgəlmədə daimi su axını reji- luluq əmələ gətirəcək miqdarı 0,586-0,583%-ə qə- minin üstünlük təşkil etməsi və axan sularla məcra- dər çoxalmışdır. Yəni aşağı qatlarda (55-80 sm) or- yanı ərazilərdə gətirilən çöküntülərin çökdürülmə- ta dərəcədə şorlaşma müşahidə edilmişdir. Bu isə sinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir [1,13], gipsin suda asan həll olunan duzların içərisində V.Həsənova görə, bu massivin Küryanı subasar yüksək göstəriciyə malik olması ilə əlaqədar ol- çəmən-meşə torpaqları profilinin morfoloji-gene- muşdur. Udulmuş əsaslarla bundan əvvəlki torpaq- tik baxımdan formalaşmasında Kür çayında su axı- lara nisbətən yüksək dərəcədə təmin olunmuşlar nının dövri olaraq daşması ilə gətirilən çöküntülə- (üst 0-50 sm-lik qatda 48,01-49,90 mq/ekv). Udul- rin geoxronoloji dövr ərzində litoloji növbələşmə- muş əsaslar cəmindən udulmuş Na kationunun sinin rolu böyük olmuşdur. Belə ki, güclü su daş- miqdarı həmin qatda 0,40-2,01 mq/ekk və ya 2,81- qınları ilə subasarlarda kobud qırıntılı, zəif sortlaş- 4,19% təşkil etməsi onu göstəriri ki, qədimdən su- dırılmış qənbər və qırma daşlardan, çayda su axı- varılan boz-qəhvəyi torpaqlar şorakətləşməyə mə- mının sakit axımı zamanı isə dispersləşmiş asılı çö- ruz qalmamışdır (cədvəl 1). Torpaq mühitinin reak- küntülərin sərbəst çökdürülməsi ilə yaranan lillər- siyası neytraldır (pH-7,2). dən ibarət laylı qatlardan ibarət torpaq profil for- Morfoloji genetik təsvirdən göründüyü kimi, malaşmışdır. Oxşar torpaq profilləri Qanıx-Əyri- qədimdən suvarılan torpaqlar bu massivdə yayıl- çay hövzəsində yayılmış çayların subasarlarında da mış torpaqlarla müqayisədə yüksək münbitlik xas- müşahidə olunmuşdur. səsi kəsb edir ki, buna da səbəb, şübhəsiz, bitkilərin Bu kimi hidroloji proseslərlə əlaqədar olaraq tələbinə müvafiq normada suvarma sularından massivin Küryanı subasarlarında hündürboylu istifadə olunmasıdır. ağac cinslərindən ibarət tuqay meşələri, subasarlar- Subasar çəmən-meşə (tuqay) torpaqları massi- dan bir qədər aralı qrunt və səth suların zəiflədiyi vin Küryanı düzənliyinin subasarında dar zolaq ətraflarda çəmənəmələgətirən ot bitkiləri qarışıqlı formasında qərbdən şərq tərəfə, Kür çayının yata- kolluqlardan ibarət çəmən-kol fitosenozları forma- ğına paralel olaraq uzanmaqla tədqiq olunan ərazi- laşmışdır.

Şəkil 1. Ceyrançöl massivinin cənub-qərb Küryanı düzənliyinin torpaq xəritəsi

62 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Yuxarıda göstərilən hidrogeoloji şəraitlə əlaqə- ƏDƏBİYYAT dar olaraq Küryanı subasarlarda inkişaf tapmış tor- 1. Babayev M.P., Həsənov V.H. və b. Azərbay- paqlar digər torpaqlardan kəskin fərqlənən profilə can torpaqlarının morfogenetik diaqnostikası, nomenk- malikdilər. Profilin üst qatında meşə döşənəyinin laturası və təsnifatı. Bakı “Elm”. 2011. 447 səh. ağac bitkilərinin seyrəkliyi və günəş şüasının təsi- 2. Məmmədov Q.Ş., Yaqubov Q.Ş. Azərbaycan rini azaldan sıx meşə çətirinin olmaması, humusla Respublikası torpaqlarının irimiqyaslı tədqiqi və xəri- yüksək təmin olunması (0-90 sm-lik qatda 0,93- tələşdirilməsinə dair təlimat. Bakı. 2002. 208 səh. 6,45%), karbonatlarla zəif təminatı (1,6-4,8%), hu- 3. Yaqubov Q.Ş. Ceyrançöl qışotlaqaltı torpaq- minin fulfatlara nisbətən üstünlüyü (>1,07), udul- larında deqradasiya prosesləri və onlara qarşı tədbirlərin muş əsaslarla orta dərəcədə təmin olunması (17,8- işlənməsi.//Ümummilli lider H.Ə.Əliyevin anadan ol- masının 93 illiyinə həsr olunmuş “XXI əsrdə ekologiya 29,7 mq/ekv), udulmuş Na-un az olması ilə şora- və torpaqşünaslıq elmlərinin aktual problemləri” möv- kətləşmənin olmaması, suda asan həll olunan duz- zusunda V Respublika elmi konfransı. Bakı. 2016. Səh. ların böhran dərəcəsindən (<0,25%) quru qalığa 149-150 görə aşağı, mühit reaksiyasının neytrala yaxın ol- 4. Александров Л.Н, Антипов-Каратаев И.Н. и ması (pH <7,8) və s. əlamət kəsb etməsi subasar др. Почвоведение Изд-во Госселхоз литература. çəmən-meşə torpaqları üçün xarakterikdir (cədvəl Москва. 1958. 438 1). 5. Аринушкина Е.В. Руководство по химичес- Subasar çəmən-meşə torpaqlarının digər mü- кому анализу почв. Изд-во МГУ. 1961. с.130-155. hüm aqronomik əhəmiyyət kəsb edən əlamətlərin- 271-303. 310-342 dən aşağıdakıları göstərmək olar: qranulometrik 6. Вильямс В.Р. Почвоведение. ОГИЗ. Сель- хоз. Москва. 1944. 456 с. tərkibində orta gillicələr əsas yeri tutur (fiziki gil 7. Волобуев В.Р. Почва и климат. Баку. 1953. 33-50%, lil fraksiyası 11-31%), kökyanı qidalanma Изд-во АН Азерб. ССР. 320 с. qatının qalınlığı 80-100 sm, humuslaşmış qatın qa- 8. Волобуев В.Р. Система почв мира. Баку lınlığı isə 20-25/35-45 sm, laylılıq dərəcəsi əsasən «Элм». 1973. 308 с. yüksək, qismən orta, strukturu üst humuslaşmış 9. Гаджиев В.Д, Мамедов А.И Учет и пути у- qatda qozvarı-dənəvarı/topavarı-xırda kəltənli, лучшения зимных пaстбищ Азербайджана // Кормо- qrunt sularının dərinliyi meşəyanı ərazilərdə 1,0, производство, вып.20, Москва, 1979, 66-72 с. kənarlarda 1,5-5,0 m olmaqla şirin xassəlidirlər 10. Докучаев В.В. Избранные сочинения. М. (cədvəl 1). изд-во МГУ. 1953 Subasar çəmən-meşə torpaqları hündürboylu, 11. Климат Азербайджана (Под. Редакцией Мадатзаде А.А. Шыхлинского). Баку изд-во АН orta sıx çətirli meşə bitkiləri ilə örtülməklə ətraf Азерб. ССР. 341 с. mühitdə temperatur və havatənzimləyici rol oyna- 12. Ротенский А.Т Растительный покров Кав- maqla Kür çayı sularının izafi buxarlanmasının каза. Москва, 1948,320 с. həm qarşısını alır, həm də ətraf ərazilərin çay daş- 13. Салаев М.Э. Диагностика и классификация qınlarından qorunmasında mühüm rol oynayır. Bu- почв Азербайджана. Изд-во «Элм». Баку. 1991. 238 nunla belə, bu torpaqlar qiymətli ağac bitki senoz- с. ları ilə örtlü olduqları üçün dövlət təbiət qoruğu 14. Сибирцев Н.И. Избранные сочинения. Том kimi mühafizə olunur. Ceyrançöl massivinin cə- 1. Почвоведение Гос. изд-во Севхозлит. Москва. nub-qərb Küryanı düzənliyində inkişaf etmiş tor- 1951. 472 с. paqların coğrafi yayılmasını əksetdirən torpaq xə- 15. Тюрин И.В. Вопросы генезиса и плодо- родия почв. Изд-во Наука. Москва. 1966. 287 с. ritəsi məqalənin mətninə daxil edilmişdir (şəkil 1). Nəticə və təkliflər. Tədqiq olunan ərazidə ya- ХОЗАЙСТВЕННОЕ ЗНАЧЕНИЕ yılmış torpaq örtüyünün morfoloji-genetik əlamət- КАРТОГРАФИРОВАНИЯ ПОЧВ lərinin öyrənilməsi ilə yanaşı, onların coğrafi yayıl- ПРИКУРИНСКОЙ РАВНИНЫ ma arealı haqqında dəqiq torpaq xəritəsi (M ДЖЕЙРАНЧЕЛЬСКОГО МАССИВА 1:100000) tərtib edilmişdir. Xəritənin tərtib edil- И.А.Кулиев, Г.Ш.Ягубов məsində qarşıya qoyulan əsas məqsəd bu torpaqlardan təsərrüfatlarda məqsədyönlü istifadəsi üzrə В статье даются сравнительный анализ морфоге- optimal variantların seçilməsi olmuşdur. Torpaq нетических свойств почв Прикуринской низменнос- xəritəsi olmadan onlardan səmərəli istifadə edib, ти Джейранчельского массива и крупномасштабная карта (1:100000) на основе фондовых материалов. münbitliyinin qorunması üzrə tətbiqlər sisteminin Сравнительный анализ и составленная карта имеют hazırlanması mümkün deyildir. большое значение для разработки оптимальных ме- тодов землепользования и успешной организации хозяйственных работ в данном районе.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 63

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

ECONOMIC IMPORTANCE THE MAPPING ranchol massif was compiled on the bases of fund ma- OF SOILS OF SOUTH-WESTERN KURSIDE terials. Carried out comparative analysis and compiled PLAIN OF THE JEYRANCHOL MASSIV map have a great importance for working out optimal methods of land use. I.A.Guliyev, G.Sh.Yagubov

The comparative analysis of morphogenetic peculi- arities of soils was carried out in the article. A large scale map (1:100000) of the soils of Kurside plain of the Jey-

64 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

EKOCOĞRAFİYA

© Z.İ.Eyyubova KİÇİK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ YAMACI TEXNOGEN LANDŞAFTLARININ EKOGEOKİMYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ (DAŞKƏSƏN VƏ GƏDƏBƏY RAYONLARI TİMSALINDA) Z.İ.Eyyubova AMEA akad.H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ1143. Bakı, H.Cavid prosp., 115 Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının texnogen landşaftları Daşkəsən və Gədəbəy ra- yonları timsalında öyrənilmiş, götürülmüş süxur, torpaq, su, bitki nümunələrinin analizi aparılmış, onların tərkibindəki kimyəvi elementlərin miqdarı müəyyənləşdirilmiş və alınan nəticələr uyğun elementlərin regional fondakı miqdarı ilə müqayisə edilmişdir. Hər iki rayonun mədən tullantılarının laboratoriya analizi göstərmişdir ki, nümunələrin tərkibində toksik mikroelementlərin miqdarı çoxalmış, faydalı mikroelementlər isə azalmışdır. Məqa- lədə tədqiqat ərazisinin səciyyəvi xüsusiyyətləri araşdırılmış, yaranan gərgin ekoloji vəziy- yətin qarşısının alınması üçün təkliflər irəli sürülmüşdür. Giriş. Azərbaycan ərazisinin landşaft-ekoloji 2000 m, zəylik alunit yatağı isə 1700-2100 mütləq xüsusiyyətləri, relyefi, geoloji quruluşu, hidroter- hündürlüklər arasında yerləşməklə, 1500 hektara mik və geokimyəvi şəraiti xeyli rəngarəngdir. yaxın sahəni tutur. Gədəbəy rayonu üzrə 1400- Landşaftda geokimyəvi şəraitin dəyişməsini göstə- 1700 m mütləq hündürlüklü ərazilərdə isə 237 hek- rən ən həssas indikator torpaqdır. Ən əsas element- tar sahəni əhatə edir. Kortəbii amillərin təsiri ilə lərdən hesab edilən manqan, bor, dəmir, molibden, təbii landşaftın nəinki torpaq-bitki örtüyü, eləcə də kobalt və sink torpağın tərkibində mövcuddur. Bu bütövlükdə bütün ünsürləri texnogen deformasi- kimyəvi elementlərin miqdarının torpağın tərkibin- yaya uğrayır, nəticədə təbii geosistemin yerində də olduqca az miqdarda olmasına baxmayaraq, bit- texnogen landşaftlar formalaşır. kilərin inkişafında, həmçinin insan və heyvanların Təhlil. Ərazidə kimyəvi elementlərin miqdarı- sağlam və normal yaşayışı üçün rolu əvəzedilməz- nın tullantı süxurlarının tərkibində yolverilən həd- dir. Son illərdə aparılan tədqiqatlarla aşkar edilmiş- də olması gələcəkdə rekultivasiya yolu ilə torpaq- dir ki, orqanizmlərin sağlam inkişafına təsiri baxı- bərpa işləri aparılan zaman nəzərə alınmalıdır. Belə mından mikroelementlərin müsbət cəhətləri olduğu ki, miqdarı yolverilən səviyyədə olan kimyəvi ele- kimi, mənfi cəhətləri də vardır. mentlər torpaqlarda münbitliyin yaranmasında, bit- Mikroelementlər böyümə, çoxalma, qanəmələ- kilərin qidalanmasında və onların boy inkişafında gətirmə, maddələr mübadiləsi və b. həyati əhəmiy- stimullaşdırıcı rol oynayırlar. Yəni Co, Cu, Zn, S yətli proseslərdə mühüm rol oynayır. Bütün canlı- elementləri digər Ni, Mg, Mn, Ti, Mo kimi mikro- lar mikroelementləri qida məhsullarından, sudan elementlər sırasına daxil olmaqla becərilən kənd və atmosfer havasından alırlar. Mikroelementlərin təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığında və tam in- anomal miqdarı insan orqanizmində fermentlərin kişaf kondisiyasına çatmasında müstəsna rola ma- funksiyasının pozulmasına səbəb olur [4]. likdirlər. Tədqiq olunan mədənlərdəki tullantıların Müasir mərhələdə mikroelement probleminin tərkibində həmin mikroelementlərin göstərilən aktuallığı ətraf mühitin mis, ftor, arsen, kadmium, hədd daxilində olmaları texnogen törəmələrin sət- civə, manqan, molibden, sink və b. bu kimi ele- hində fito və ya aqrosenozların yaradılmasında nə- mentlərlə getdikcə artan çirklənməsi nəticəsində zərə alınacaqdır. Bundan başqa, rekultivasiya olu- gündəmə gəlmişdir. Toksik mikroelementlər qazanacaq sahələrdə münbit torpaq-qrunt qatı yaradıl- bənzər, maye və bərk tullantıların texnoloji emalı ması zamanı tullantı süxurlarının tərkibindəki bit- prosesində atmosfer havası və su ilə torpağa daxil kilərin normal inkişafında stimullaşdırıcı rol oyna- olur ki, bu da şəhər və sənaye komplekslərində süni yan mikroelementlərin kəmiyyəti ilə yanaşı, onla- biogeokimyəvi mühitin yaranması ilə nəticələnir. rın aqrobioloji xassələri də öyrənilməlidir. Tədqiqat obyekti. Tədqiqat obyekti Daşkəsən Mikroelementlər bitkilərin həyat proseslərinin və Gədəbəy rayonlarını əhatə edir. Daşkəsən rayo- kökündə dayanır. Bitkilər üçün zəruri olan, lakin nunda texnogen tullantı poliqonları üzrə şimal- onların çox cüzi miqdarda qəbul etdikləri maddələr şərq, şimal-qərb, cənubi Daşkəsən yataqları 1800- də vardır ki, bu maddələr olmadıqda onların boy

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 65

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) inkişafı ya dayanır, ya da onlar xəstəliyə tutulurlar. yük əhəmiyyəti vardır. Onun çatışmazlığı səbəbin- Məsələn, Bor (B) elementi bitkinin boy hüceyrə- dən bitkilərin gövdəsində qeyri-üzvi fosfor topla- lərində karbohidratların hərəkətinə təsir edərək bu nır, karbohidratların mübadiləsi pozulur, nəticədə hüceyrələrin bölünməsinə və böyüməsinə kömək bitkidə qlükoza və fruktozanın miqdarı çoxalır. Sa- edir. Mis (Cu) isə fosforlu gübrələrin bitkilər tərə- xaroza və nişastanın miqdarı azalır. Dəmir (Fe) findən mənimsənilməsində stimullaşdırıcı rol oy- mikroelementlər içərisində ən geniş yayılmış fay- nayır. Onun torpaqda çatışmaması torpaqda müxtə- dalı element sayılır. O, bitkilərin gövdəsində kali- lif xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, um elementi ilə birlikdə həm möhkəmlik, həm də kənd təsərrüfatı bitkilərini xəstəliklərdən (oydium, elastiklik yaradır. Onun çatışmaması isə meyvə mildium) qorumaq üçün onları mis-sulfat duzunun ağaclarında “xloroz” adlı xəstəlik yaradır [8]. qarışığı olan duzlu məhlul ilə çiləmək lazımdır. Müzakirə. Tədqiqat zamanı mədənlərdə top- Manqan (Mn) dəmirlə birlikdə bitkilərin tənəffüs lanmış töküntü süxurlarının və torpaq qırıntılarının prosesinə müsbət təsir göstərir. Bitkilər manqan üzərində bitən bitkilərin boy artmasında və məh- birləşmələrini həm kökləri, həm də yarpaqları vasi- suldarlığında mühim rol oynayan Ti, Mn, Cu, Zn, təsilə qəbul edirlər. Onun miqdarı torpaqda kifayət Co, Ni, Fe, B, Mo kimi bir sıra mikroelementlər qədər olmadıqda bitkilərin azotla qidalanması və öyrənilmişdir. Bu elementlərin miqdarının töküntü oksigendən istifadəsi zəifləyir. Molibden (Mo) bit- süxurlarında öyrənilməsində əsas məqsəd bitkilə- kilərdə amin turşularının və zülalın sintezə qədər rin inkişafında onların rolunu aşkar etməkdir [7]. gedən biosintez proseslərində fəal iştirak edir və Analitik təhlillərdən göründüyü kimi, tullantı havanın molekulyar azotunun mənimsənilməsində süxurlarının tərkibində üstün yeri Fe, Ti və Cu kök yumrucuq bakteriyalarının, azot və qlostridi- tutur. Şimal-şərq mədənlərində Fe-ın miqdarı yük- um bakteriyalarının fəaliyyətini gücləndirir. Yar- sək olub, 0,406-1,123% arasında dəyişir. Ti və Cu paqların rənglərinin dəyişib sarımtıl-yaşıl rəng al- miqdarı isə, müvafiq olaraq, 0,19-0,451 və 0,014- ması və tökülməsi Mo-nın miqdarının azlığına işa- 0,047% arasında dəyişir. Tullantılarda dəmir ele- rədir. Kobalt (Co) bitkilərin quraqlığa davamlı- mentinin miqdarının yüksək olması mədənlərdə lığını artırır və o bir çox fermentlərin fəal hissəsini əsasən dəmir filizinin hasilatı ilə əlaqədardır. Digər təşkil edir. Sink (Zn) karbohidroza fermentinin mikroelementlərin miqdarı cüzi olub ya faizin min- tərkibinə daxil olub karbonat turşusu reaksiyasının də birinə bərabərdir, ya da ondan da azdır (cədvəl (H2O3:H2O+CO2) gedişinə katalizator kimi təsir 1). göstərir. Bitkilərdə fosforlu birləşmələrin, karbo- hidratların və zülalların mübadiləsində sinkin bö- Cədvəl 1 Daşkəsən rayonu ərazisindəki mədənlərin tullantıxanalarından götürülmüş süxur nümunələrində mikroelementlərin miqdarı (mütləq quru tullantı süxurlarında, %-lə)

Nümunə meydançaları Kəsimin N-si Fe

sm Zn Co

Dərinlik, Dərinlik,

Şimal-qərb mədəninin şimal

yamacının orta hissəsi K-12 0-30 - -

0,451 0,357 0,013 0,014 0,001 0,002 0,459 0,037

Zəylik alunit tullantılarının

qərb qanadı K-5 0-30 -

0,185 0,092 0,011 0,017 0,011 0,003 0,001 0,667 0,019

Zəylik alunit yatağının 5 cənub hissəsinin orta qanadı K-4 0-30

0,391 0,01 0,009 0,023 0,013 0,004 0,021 0,406 0,031 0,001

Şimal-şərq mədənlərinin I

sahəsi K-1 0-30 -

0,32

0,037 0,014 0,047 0,087 0,002 0,002 1,021 0,041

Şimal-şərq mədənlərinin II

sahəsi K-2 0-30 -

0,19

0,041 0,013 0,044 0,067 0,002 0,003 1,123 0,031

Şimal-şərq mədənlərinin III

sahəsi K-3 0-30 -

0,29 0,40

0,012 0,047 0,093 0,003 0,004 1,019 0,024

66 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cədvəl 2 Gədəbəy mədənlərindəki tullantı süxurlardan götürülmüş süxur nümunələrində mikroelementlərin miqdarı (mütləq quru çəkiyə görə)

Kəsi

Dərinlik,

Nümunələrin götürüldüyü yer min № Ti

Nı Fe

Cu Co sm Mn Mo si

I.Töküntü məntəqəsi mis-qızıl

K-01 0-50 -

yatağının şimal qanadı 0.18

0.322 0.016 0.523 0.012 0.003 0.001 0.368 0.043

II.Töküntü məntəqəsi terrasın

K-02 0-50 001

berması 0.23

0.418 0.013 0.677 0.031 0. 0.002 0.332 0.014

III.Töküntü məntəqəsi saf filiz K-03 0-50 qalınlığı

0.191 0.018 0.011 1.121 0.002 0.003 0.001 0.423 0.009 0.003

IV.Töküntü məntəqəsi K-04 0-50 işlənmiş süxur qalınlığı

0.553 0.009 0.003 0.015 0.005 0.009 0.006 0.406 0.011 0.004

Cədvəl 3 Daşkəsən ASC-nin filizsaflaşdırma zavodunun tullantıxanalarından götürülmüş torpaq nümunələrində sulfidli konsentratlar qarışığının spektral analizlərinin nəticələri

Filizin mikroelement tərkibi, %-lə Mikroelementlər I sahə II sahə III sahə Kobalt (Co) 0,11 0,12 0,15 Mis (Cu) >>>1 >>>1 >>>1 Manqan (Mn) 1,8 2,2 2,5 Sink (Zn) 0,73 0,65 1,0 Qurğuşun (Pb) 0,48 0,46 0,52 Dəmir (Fe) >>>1 >>>1 >>>1 Titan (Ti) 0,3 0,36 0,32 Xrom (Cr) 0,0031 0,0027 0,0028 Nikel (Ni) 0,021 0,092 0,020 Qallium (Ga) 0,003 0,002 0,002 Molibden (Mo) 0,0006 0,0006 0,0012 Barium (Ba) 0,03 0,04 0,024 Itterbium (Yb) 0,0006 0,0007 0,0005 Stronsium (Sr) 0,013 0,025 0,025

Cədvəl 2-nin təhlilindən, rəqəm məlumatların- Ərazidəki kəşfiyyat quyuları və lağımlar səthə dan görünür ki, töküntü süxurların tərkibində əsas çıxarılmış süxurlarla örtülmüşdür. Texnogen axın- yeri Ti, Cu, Te, qismən Mn tutur. Onların miqdarı ların altında qalan ərazilərdə təbii landşaftlar, de- töküntü süxürların yarımmetrlik qatında məntəqə- mək olar ki, məhv olmuş, onların yerində texnogen lər üzrə, müvafiq olaraq, 0.191-0.553, 0.015-1.121, geokimyəvi landşaftlar yaranmışdır. Bu cür sistem- 0.368-0.532 və 0.009-0.231% təşkil edir. Digər lərin mövcud olduğu ərazilərdən götürülmüş tor- mikroelementlərin miqdarı vahidin mində birindən paqların tərkibindəki kimyəvi elementlərin miqdarı bir qədər yüksəkdir. müəyyənləşdirilmiş, alınan nəticələr uyğun ele- mentlərin regional fondakı miqdarı ilə müqayisə

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 67

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) edilmişdir. Anomallıq əmsallarının hesablanması Daşkəsən rayonu ərazisindən toplanmış bitki nü- ilə istər texnogen geosistemlərin yayıldığı yerlər, munələrindən isə mikroelementlərin BUƏ-nin (bi- 푆푟 istərsə də toxunulmayan ərazilər üçün geokimyəvi oloji udulma əmsalı) azalma sırasının: > 0,64 formullar işlənib hazırlanmışdır. Hər bir elementin 푅푏 퐹푒 > şəklində olduğu müəyyən edilmişdir. anomallıq dərəcəsi konsentrasiya əmsalının, yaxud 0,45 0,12 anomallıq əmsalının hesablanması yolu ilə tədqiqat Daşkəsəndə bu sıranın ifadəsi aşağıdakı kimi- obyektlərində kimyəvi elementlərin miqdarının hə- dir: Pd40,00 >Sn12,0 > B6 > Cu4,1 >Pb3,1 > min elementlərin fondakı miqdarına nisbəti ilə mü- Zn2,1>As0,9>Sr0,3>Ba0,2>Y,Zr,Fe0,1>Rb0,02. əyyənləşdirilmişdir. Hər hansı elementin anomal- Gədəbəy rayonunda keçən əsrin ortalarından lıq əmsalı 1,5-dən yüksək olduqda, demək ki, land- başlanmış dağ-mədən işləri indiyə qədər davam et- şaftın bu elementlə çirklənməsi haqqında mülahizə dirilir. Hələ ilk əvvəllər Simens qardaşlarının tə- irəli sürmək olar [6,7]. Geokimyəvi şəraitin tədqiqi şəbbüsü ilə ərazidəki mis yataqları işlənmiş, ehti- məqsədi ilə əldə edilən nümunələr ərazinin toxu- yatlar uzun müddət xarici ölkələrə daşınmışdır. Fi- nulmayan sahələrindən, həmçinin filiz mədənləri- lizin tərkibində saf misin miqdarı az olduğuna (1- nin tullantıxanalarından götürülmüşdür. 3%) görə mis emalı zamanı ətraf mühitə xeyli miq- Məlumdur ki, Daşkəsən rayonu respublikamı- darda tullantı atılır. Bu müəssisələrin təsiri bir neçə zın başlıca sənaye mərkəzlərindəndir. 1954-cü il- km2-lik ərazini əhatə edir. Zamanla mədənlər ətra- dən burada kəşfiyyat işlərinə başlanılmış, son illər- fında tullantılardan, terrikonlardan ibarət landşaft- də də bu işlər davam etdirilir. Ərazidə zəngin dəmir lar yaranmış və zaman keçdikcə də arealını geniş- filizi yataqları ilə yanaşı, alunit və kobalt yataqları ləndirmişdir. Son illərdə aparılan kəşfiyyat işləri da kəşf edilmiş, son dövrlərdə isə burada qızıl ya- nəticəsində Gədəbəy rayonunun mərkəzində köhnə taqlarının olması da təsdiq olunmuşdur. Alunit mis yataqları ətrafında zəngin qızıl ehtiyatlarının filizindən öz təyinatından başqa, son zamanlar bö- mövcud olması aşkara çıxarılmışdır. Hal-hazırda yük marağa səbəb olan sərbəst kükürdün alınması bu yataqlar "İnternational Mining Company" tərə- da diqqət çəkir. Yeni elmi tədqiqatlara əsaslanan findən istismar edilməkdədir. Geniş arealı əhatə kəşfiyyat qazmaları aparmaq və yeni texnologiya- edən karxananın irihəcmli tullantı ocaqları da möv- ları tətbiq etməklə Daşkəsən filiz yataqlarından də- cuddur. Həmin ərazilərdə aparılan tədqiqat işləri- mir filizi ilə yanaşı, yuxarıda adları çəkilən polime- nin nəticəsi olaraq ərazinin geokimyəvi xarakteris- talların sənaye üsulu ilə istismarına nail olmaq olar. tikasını vermək mümkün olmuşdur. Nümunələr Daşkəsən ASC-nin tullantıxanasından götürülmüş həm tullantı sahələrindən, həm də təbii landşaftlar- sulfidli konsentratlar qarışığının spektral analizlə- dan rütubətli və mülayim-rütubətli iqlimli dağ-çə- rinin nəticələri göstərir ki, kobalt və misin nəm mən landşaftlarının subalp çəmənliklərindən götü- üsulla alınmış konsentrat tullantısından yenidən rülmüşdür. Analizlərin nəticələri əsasında aşağıda- saflaşdırma ilə maqnetitli konsentrat almaq olar kı geokimyəvi formulalar işlənib hazırlanmış- (cədvəl 3). dır. Zavod daxilində mövcud olan 4 əsas tullantı Rayon ərazisində Zəylik alunit yatağı ətrafında sahəsinin hər birindən götürülmüş torpaq nümunə- toxunulmayan ərazidən götürülmüş torpaq nümu- lərinin müqayisəsi aşağıdakı kimidir: 퐶푑23,5 푇푏 nəsində geokimyəvi formula şəkil- I tullantı sahəsində 19,3 푆푟,푍푟0,2푌,푅푏,퐹푒0,1 푌0,15푍푟0,12푆푟0,11퐹푒0,08 푅푏0,06 퐴푠 də olduğu halda, yataqboyu tullantı ocağından II tullantı sahəsində 3,18 uzaqlaşdıqca tullantınının ətəyində uyğun olaraq 푍푟0,21푌0,2푍푛0,17 푆푟,푀푛0,11푅푏0,09 푃푑 퐵푟 푀표 푌 푍푟 푆푟 푅푏 푇푏21,5 > > > > > > > III tullantı sahəsində 94,8 0,83 0,45 0,19 0,17 0,11 0,09 푌0,20푍푟0,16퐹푒,푆푟0,09 푅푏0,08 퐹푒 푌 푍푟 푆푟 푇푏 , 0-20 m-lik məsafədə > > > IV tullantı sahəsində 33,39 0,06 0,22 0,21 0,12 푌푟0,12푍푟,푆푟0,12퐹푒0,09 푅푏0,04 퐹푒 푅푏 푁푏 푇푏 > > , 20-50 m-lik məsafədə > Geokimyəvi formulalarda göstərilən mikroele- 0,10 0,09 0,06 4,4 푌 푍푟 푆푟 푅푏 퐹푒 mentlər assosiasiyası tədqiqat sahəsinin geokimyə- = > > > , 50-100 m-lik 0,23 0,23 0,13 0,12 0,10 vi xüsusiyyətləri haqqında müəyyən təsəvvür əldə 푇푏 푆푛 퐶표 푌 푍푟 məsafədə isə > > > > > etməyə imkan yaradır. Spektral analizlərin nəticə- 4,63 1,24 0,89 0,20 0,17 푆푟 푅푏 퐹푒 lərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, tullantı ocaq- > = şəklindədir. 0,11 0,07 0,07 larında konsentrasiyası daha yüksək olan kimyəvi Şimal-qərb mədən tullantısının toxunulmayan element terbiumdur. Tb-la yanaşı bu torpaqlarda ərazisi üçün tərtib edilmiş formula müəyyən miqdarda Zr, Y, Zn, Rb, Fe kimi mikro- 푆푏22,푇푏10,3 elementlərin olması da müşahidə edilir. formasında ifadə olunur. 푌푟,퐹푒,푆푟,푍푟0,1푍푛0,05푅푏0,01

68 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Şəkil 1. Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarının ekoloji geokimyəvi landşaft xəritə sxemi Tullantılar ərazidən keçən çay yataqları boyun- Nəticə. 1. Tədqiqat nəticəsində əldə edilmiş ca daha geniş sahələri əhatə edir. Missu çayının ya- materiallardan Daşkəsən və Gədəbəy rayonları əra- tağında Cl və Tb-un, Arıqdamçayın yuxarı axarın- zisində olan texnogen landşaftların rekultivasiya- da isə As,Sr,Cu,Pb və Zn kimi mikroelementlərin sında istifadə etmək olar. mövcud olması aşkar edilmişdir. Bu toksik ele- 2. Texnogen landşaftlarda mədən tullantıları- mentlərin klark konsentrasiyasının, uyğun olaraq, nın laboratoriya analizindən müəyyən olunmuşdur Missu çayı yatağında KKCl=21; KKTb=6; Arıqdam- ki, süxur nümunələrin tərkibində toksik mikroele- çayın yuxarı axarında isə KKAs=5,9; KKSr=3,6; mentlərin miqdarı normadan çox, faydalı mikroe- KKCu=3,1 və s. olması müəyyən edilmişdir. lementlərin miqdarı isə normadan azdır. Analizlərin nəticələri əsasında çay yataqların- 3. Tədqiqat regionunun texnogen geosistem- dan toplanan tullantıların tərkibində aşkar edilmiş lərinin bərpası üçün səthin relyefindən, tullantı sü- mikroelementlərin azalma sıraları düzəldilmişdir. xurlarının qranulometrik və kimyəvi tərkibindən Azalma sıraları Missu çayı yatağında asılı olaraq gübrələrdən istifadə və sahəyə münbit Cl21>Tb6>Y0,4>Zr0,3>Rb,Sr,Fe0,1 şəklində; Arıq- torpaq qatı verməklə ərazidə meliorasiya tədbirləri dam çayının yuxarı axarında həyata keçirilməlidir. Belə ki, rekultivasiya olun- As5,9>Sr3,6>Cu3,1>Pb1,7>Zn1,2>Fe0,2>Zr0,1>Rb0,05> muş yerlərə (texniki mərhələdə) bioloji mənimsə- Y0,01 şəklindədir. Arıqdamçay və Missu çaylarının məni sürətləndirmək üçün sahələrə makro (NPK) birləşdiyi yerdə çay yatağı boyu təbii landşaftda isə və mikro elementlər (dəmir, mis, kobalt, nikel, mikroelementlərin konsentrasiya klarkının (KK) manqal və s.), eləcə də üzvi gübrələr (peyin, quş azalma ardıcıllığı aşağıdakı kimidir: südü, at peyini, torf və s.) verilir. Bu mərhələ başa Zn1,1>Sr0,3>Zr,Y,Fe0,1>Rb0,03. Göründüyü kimi, çatdıqdan sonra rekultivasiya olunmuş yerlərdən karxanadan uzaqlaşdıqca mikroelementlərin KK- bioloji rekultivasiya mərhələsi həyata keçirilir. Bu nın tədricən azalması müşahidə edilir. Karxana ət- mərhələdə aqrotexniki təmrinlər (şumlama, arat, rafından götürülmüş torpaq nümunələrinin analiz- kultivasiya) aparılır və taxıl, yem, tərəvəz və çoxil- lərindən əldə olunan nəticələr əsasında mikroele- lik əkmələr qurupuna aid olan bitkilər səpilir. Aq- mentlərin KK-nın aşağıdakı azalma sıraları tərtib rotexniki aqronomik tədbirlər zonal qaydada hə- edilmişdir: yata keçirilir. Gədəbəydə: ƏDƏBIYYAT Tb61,0>Ag35,0>Cd26>Mo5,0>V3,0>Ba2,0>Co0,5>Sr0,2> Y,Fe0,1>Zr0,06 >Rb0,03 1. Əlizadə E.K., Rüstəmov Q.İ., Kərimova E.C. Sıralardan aydın nəzərə çarpan odur ki, tədqiqat Abşeron yarımadasının müasir landşaftlarının ekogeo- ərazisində Tb , Pd , Ag , Cd , Sn kimi kimyəvi xüsusiyyətləri. Bakı. 2015, 245s. 61,0 40,00 35,0 26,0 12 2. Məmmədov Q.Ş Azərbaycan torpaqlarının mikroelementlərə daha çox təsadüf edilir. Bu mik- ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı. "Elm",1998. 280 s. roelementlərlə yanaşı, ərazidə Mo5,0, V3,0 və Ba2,0- 3. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya və un da izafiliyi müşahidə olunur. ətraf mühit. Bakı."Elm", 2004. 504 s.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 69

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

4. Rüstəmov Q.İ., Sultanov E.S., Rüstəmova увеличились, полезные микроэлементы уменьши- A.M. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı landşaftlarının лись. Для того, чтобы предотвратить напряженную geokimyəvi şəraitinin ekoloji qiymətləndirilməsi. экологическую обстановку, были выдвинуты пред- AMEA-nın “Xəbərlər”-i, Yer elmləri, N2, 2012. ложения. 5. Şəkuri B.Q. Kiçik Qafqaz torpaqlarının bio- geokimyəvi xassələri. Bakı, Azərnəşr, 1986 s.72. ENVİRONMENTAL AND GEOCHEMİCAL 6. Сорокина Е. П. Картографирование техно- CHARACTERİSTİCS OF TECHNOGENİC генных аномалий в целях геохимической оценки ур- LANDSCAPE SYSTEMS İN THE NORTH- банизированных территорий. Вопросы географии. EASTERN SLOPE OF THE LESSER CAUCASUS сб. 120. Изд. "Мысль", Москва, 1983. (ON THE PATTERN OF DASHKASAN AND 7. Свет Ю. Е., Смирнова П. С. Геохимические GADABAY DISTRICTS) принципы выявления зон воздействия промышлен- Z.I.Eyyubova ных выбросов в городских агломерациях. Вопросы географии 120. Изд. "Мысль", Москва, 1983. The natural and technogenic landscapes in the north- 8. Перельман А.И. Геохимия. Москва, 1989, eastern slope of the Lesser Caucasus on the pattern of 528 с. Dashkasan and Gadabay district have been studied. The analyzes taken from the soil, water, plants, rocks. The ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ГЕОХИМИЧЕСКИЕ amount of chemical elements in the composition of sam- ХАРАКТЕРИСТИКИ ТЕХНОГЕННЫХ ples were determined, the results were compared with ЛАНДШАФТНЫХ СИСТЕМАХ НА СЕВЕРО- the amount of matching elements in the regional back- ВОСТОЧНОМ СКЛОНЕ МАЛОГО КАВКАЗА ground. Were carried out the amount of chemical ele- (НА ПРИМЕРЕ ДАШКЕСАНСКОГО И ments in the composition of samples were determined. ГЕДЕБЕКСКОГО РАЙОНОВ) The results were compared with the amount of appropri- ate elements in the regional background. The toxic mic- З.И.Эюбова roelements in the compostion of master of laboratory Изучены природные и техногенные ландшафты analysis increase and useful microelements decrease in на северо-восточном склоне Малого Кавказа на при- both regions. In order to prevent the tension ecological мере Дашкесанского и Гедебакского районов. Были situation some proposals were offered. проведены анализыобразцов взяты из почв, вод, растений и горных пород. В статье проанализирова- ны типичные особенности области исследований. Было определено количество химических элементов в составе образцов, результаты сравнили с количес- твом совпадающих элементов на региональном фоне. В обоих районах в составе отходов добычи ла- бораторному анализу токсичные микроэлементы

70 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© A.Ə.Məlikov LƏNKƏRAN TƏBİİ VİLAYƏTİNDƏ ÇAY HÖVZƏLƏRİNİN EKOCOĞRAFİ VƏZİYYƏTİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ A.Ə.Məlikov AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Az 1143, Bakı, H.Cavid prosp., 115 Lənkəran təbii vilayətində əhali məskunlaşmasının ildən-ilə getdikcə sıxlaşması, ərazidə faraş tərəvəz və sitrus meyvələri sahələrinin genişləndirilməsi bölgədəki səth sularına olan təlabatı artır- mış və nəticədə çay hövzələrinə göstərilən antropogen təsirlər çoxalmışdır. Son illər çay hövzələ- rinin antropogen yüklənməsi bölgənin əsas ekocoğrafi problemi olaraq qalır. Təbii vilayətdə çay hövzələrinin hər km²-nə düşən əhali və heyvan (ev quşları, iri və xırdabuynuzlu mal-qara) sıxlığına, hövzənin meşəlilik və antropogenləşmə əmsallarına və çayların çirklənmə dərəcəsinin göstəriciləri- nə əsasən antropogen yüklənmə müəyyənləşdirilmiş və ekocoğrafi vəziyyət qiymətləndirilmişdir. Aparılan tədqiqatlara görə, vilayətin çay sularında suların çirklənmə indeksinin (SÇİ) qiyməti 3,3- 5,7 arasında dəyişir. Bölgədə Bolqarçay və Astaraçayın suyu sanitar-gigiyenik normalara görə mü- layim çirklənmiş, keyfiyyəti isə III sinfə uyğun gəlir. Digər çayların (İncəçay, Boladıçay, Viləşçay, Lənkərançay, Təngərüçay) suları isə çirklənmiş hesab olunaraq, keyfiyyəti IV sinfə uyğun gəlir. Respublikanın su ehtiyatlarına əsasən çay, göl kommunal-məişət sahələrinin çirkab sularının axı- və yeraltı sular aiddir. Bu ehtiyatlar içərisində çay dılması, torpaqların şumlanması, sosial infrastruk- suları üstünlük təşkil edir. Hazırda çay sularından turun yaradılması və s. ilə xarakterizə olunur. həyatın bütün sahələrində geniş istifadə edilir. Bu- Tədqiqatlar [11,12,13] göstərir ki, ekocoğrafi na görə də ölkə ərazisində təbii su çatışmazlığı problemlərin həllinə hövzələrin antropogen yük- problemi ildən-ilə aktuallaşır. Respublikada su ça- lənməsini müəyyən etmək yolu ilə nail olmaq tışmazlığının əsas səbəbləri – su mənbələrinin böl- mümkündür. gələr və rayonlar üzrə qeyri-bərabər paylanması, Qeyd edək ki, respublika ərazisinin təbii amil- suya olan tələbatın ildən-ilə artması, habelə suvar- lərə (seysmiklik, sellilik, sürüşmə, dolu, eroziya və ma zamanı yaranan su itkisi, eləcə də suların çirk- s.) görə ekoloji vəziyyəti B.Ə.Budaqov [5] tərəfin- lənməyə məruz qalmasıdır. Ümumiyyətlə, sənaye- dən qiymətləndirilərək “Azərbaycan ərazisinin nin sürətlə inkişafı, kənd təsərrüfatının kimyalaşdı- ekoloji-coğrafi rayonlaşdırılması” xəritəsi tərtib rılması, şəhərlərin böyüməsi və su ehtiyatlarından edilmişdir. Həmin xəritədə respublika ərazisi eko- istehsal və məişətdə düzgün istifadə edilməməsi loji cəhətdən çox gərgin, gərgin və qismən gərgin respublikada su problemini xeyli gərginləşdirmiş- olmaqla 3 qrup rayona bölünərək, tədqiqat obyekti dir. Bu cür gərginlik respublikanın digər bölgələ- seçilən çayların hövzələri gərgin və qismən gərgin rində olduğu kimi, Lənkəran təbii vilayətində də rayonlara aid edilmişdir. Lakin qeyd edilən xəritə- müşahidə olunmaqdadır. Lənkəran ovalığında əha- də tədqiq olunan çay hövzələrinin antropogen yük- li məskunlaşmasının ildən-ilə getdikcə sıxlaşması, lənmə səviyyələri nəzərə alınmamışdır. ərazidə faraş tərəvəz və sitrus meyvələri sahələri- Azərbaycanın çay hövzələrinin hər km²-nə dü- nin genişləndirilməsi hesabına bölgədəki səth sula- şən əhali və heyvan (ev quşları, iri və xırdabuy- rından həm qeyri-rassional, həm də kortəbii şəkildə nuzlu mal-qara) sıxlığına, hövzənin meşəlilik və istifadə edilməsi burada ekoloji vəziyyətin gərgin- antropogenləşmə əmsallarına və çayların çirklən- ləşməsini bir qədər də artırmışdır. Odur ki, Lənkə- mə dərəcəsinin 2007-ci ilədək olan göstəricilərinə ran təbii vilayətində çay hövzələrinin ekocoğrafi əsasən antropogen yüklənməyə görə ekocoğrafi və- vəziyyətinin qiymətləndirilməsi aktuallığı ilə se- ziyyətinin qiymətləndirilməsi M.A.Abduyev [1] çilir. tərəfindən aparılmışdır. Bölgədəki çay hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyə- Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Ko- tinin qiymətləndirilməsi F.Ə.İmanov, R.H.Verdi- mitəsinin əhalinin 2009-cu il siyahıyaalınma mə- yev [6], Z.B.Ağayev [2], B.Ə.Budaqov [5], lumatlarına və 2015-ci ilin statistik göstəricilərinə M.A.Abduyev [1] və digər tədqiqatçılar tərəfindən [3] əsasən hər bir hövzə üçün əhalinin və ev hey- aparılmışdır. Bu tədqiqatların təhlili göstərir ki, çay vanlarının orta sıxlığı müəyyən edilmişdir (Cədvəl hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyəti suyun götürül- 1). Yerinə yetirilmiş tədqiqatlarda [1, 9] qeyd edil- məsi, su obyektlərinə sənaye, kənd təsərrüfatı, diyi kimi, çay hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi bal sistemi tətbiq edilməklə antropogen yüklənməyə görə aparılmışdır

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 71

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cədvəl 1 Lənkəran təbii vilayətində çay hövzələri üçün antropogen yüklənmənin növü (2015-ci il) Hövzədə Əhali- Hövzədəki Heyvan- Antro- yaşayan Hövzənin Höv- nin heyvan- ların pogen- əhalinin meşəliliyi № Çayın adı zənin sıxlığı, ların sayı, sıxlığı, ləşmə sayı, min sahəsi nəfər/km2 min baş baş/km2 əmsalı nəfər km2 % 1 Bolqarçay 2170 15373 7 41230 19 434 20 0,5 2 İncəçay 200 35161 176 90800 454 22 11 0,5 3 Boladıçay 231 73732 319 142390 616 49 21 0,5 4 Viləşçay 935 148989 159 187660 200 234 25 0,5 5 Lənkərançay 1100 157033 143 275100 250 264 24 0,5 6 Təngərüçay 239 38816 162 51863 217 131 55 0,5 7 Astaraçay 242 17500 72 31460 130 136 56 0,5

Belə ki, əhalinin sıxlığı hər km2-də 5 nəfərdən yəti 5 bal qiymətləndirilməyə uyğun gələrək, öyrə- az olduqda hövzənin vəziyyəti 1 bal, sıxlıq 5 nəfər- nilən çay hövzələrinin 14,3%-ni təşkil edir. Böl- lə 24 nəfər arasında olduqda 2 bal, 25-49 nəfər ol- gənin İncəçay, Viləşçay, Təngərüçay və Boladıçay duqda 3 bal, 50-99 nəfər olduqda 4 bal, 100-149 hövzələrində əhalinin sıxlığı 159-319 nəfər/km2 nəfər olduqda 5 bal, 150 nəfərdən çox olduqda isə arasında dəyişdiyi üçün bu hövzələrin ekocoğrafi 6 bal qiymətləndirilir. Hövzələrin suyunun keyfiy- vəziyyəti 6 bal qiymətləndirilməyə uyğun gəlir ki, yətinin pisləşməsi bal sisteminin çoxalmasına uy- bunlar da öyrənilən hövzələrin 57,1%-nə bərabər- ğun gəlir. Sıxlıq nə qədər çox olarsa, su obyektlə- dir. Bölgədə bu amilin təsiri ilə ekocoğrafi vəziy- rinin kimyəvi və bakterioloji çirklənmə ehtimalı da yəti 1 və 3 bal qiymətləndirilən çay hövzəsi qeydə bir o qədər çox olur. Sıxlıq 5 nəfər/km2-dən az ol- alınmamışdır (şəkil 1). duqda çayların ekoloji vəziyyəti, demək olar ki, bu Çay hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyəti həm də antropogen yüklənmə növündən asılı olmur. Lən- hövzənin hər km2-nə düşən heyvanların sayından kəran təbii vilayətində Bolqarçayın hövzəsində asılıdır. Belə ki, hövzənin hər km2-nə düşən hey- əhalinin sıxlığı 7 nəfərdən çox olduğu üçün bu höv- vanların sayı 15 başdan az olduqda, onların suyun zənin ekocoğrafi vəziyyəti 2 bal, Astaraçay hövzə- keyfiyyətinə təsiri zəif hesab olunur və 1 bal qiy- sində isə əhalinin sıxlığı 72 nəfərdən çox olduğu mətləndirilir. Heyvanların saylı 15-25 baş/km2 ol- üçün həmin hövzənin ekocoğrafi vəziyyəti 4 bal duqda 2 bal, 26-40 baş/km2 olduqda 3 bal, 41-100 qiymətləndirilməyə uyğun gəlir ki, bunların da hər baş/km2 olduqda 4 bal, 101-150 baş/km2 olduqda 5 biri ayrı-ayrılıqda tədqiq olunan çay hövzələrinin bal, 151 baş/km2-dən çox olduqda isə 6 bal qiy- 14,3%-ni təşkil edir. mətləndirilir [12]. Lənkəran təbii vilayətində Bol- qarçayın hövzəsində heyvanların sıxlığı 19baş/km2 təşkil etdiyi üçün bu hövzənin suyunun keyfiyyəti 2 bal, Astaraçay hövzəsində isə heyvanların sıxlığı 130-a bərabər olduğu üçün həmin hövzənin eko- coğrafi vəziyyəti 5 bal qiymətləndirilməyə uyğun gəlir ki, bunların da hər biri ayrı-ayrılıqda tədqiq olunan çay hövzələrinin 14,3%-ni təşkil edir. Öyrə- nilən çay hövzələrinin böyük əksəriyyətində (71,4%) isə heyvanların sıxlığı 200-616 baş/km2- Şəkil 1. Əhalinin sıxlığına görə çay hövzələrinin dən çox olduğu üçün bu hövzələrin ekocoğrafi və- ekocoğrafi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi (2015-ci ziyyəti 6 bal qiymətləndirilməyə uyğun gəlir. Bu il) amilin təsiri ilə ekocoğrafi vəziyyəti 1, 3 və 4 bal Lənkərançay hövzəsində əhalinin sıxlığı 143nə- qiymətləndirilən çay hövzəsi qeydə alınmamışdır fər/km2 olduğundan bu hövzənin ekocoğrafi vəziy- (şəkil 2).

72 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

hövzələrinin yalnız 28,6%-ni təşkil edən Təngərü- çay və Astaraçay hövzələrində meşəlilik 35%-dən 14,30% çoxdur. Ona görə də həmin çay hövzələrində meşə-

14,30% nin axıma müsbət təsir göstərməsi –1 bal qiymət- 2 bal ləndirilmişdir. Digər çay hövzələrində isə meşəlilik 5 bal 6 bal 35%-dən az olduğu üçün meşənin axıma mənfi

71,40% təsir göstərməsi +1 balla ifadə olunmuşdur (cədvəl 2). Çay hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyətinin qiy- mətləndirilmə göstəricilərindən biri də ərazinin an- Şəkil 2. Heyvanların sıxlığına görə çay tropogenləşmə dərəcəsi hesab olunur [1, 9]. Antro- hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyətinin pogenləşmə dərəcəsinin artması su obyektlərində qiymətləndirilməsi (2015-ci il) axımın il ərzində paylanmasının, asılı gətirmələr və Hövzənin meşəlilik dərəcəsi də ekocoğrafi və- çirkləndirici maddələr axımının çoxalmasına səbəb ziyyətə təsir göstərir. Meşə ehtiyatlarının istifadəsi olur. B.Ə. Budaqov və Y.Ə. Qəribovun [4] tədqi- maye və asılı gətirmələr, həmçinin həll olmuş mad- qatına görə, respublika ərazisinin antropogenləş- dələrin illik və fəsillik axımının çoxillik dəyişmə- məsi şaquli zonallığa uyğun olaraq çayların mənsə- sinə təsir göstərir. Meşələrin qırılması və bərpası bindən mənbəyinə doğru dəyişir və yüksəklik art- torpaqdakı məhlulun pH göstəricisinin dəyişməsi dıqca hövzələrin antropogenləşmə əmsalı əsasən və ağır metalların miqrasiyasının zonal xüsusiyyət- kiçilir. Çayların aşağı axınında antropogenləşmə lərinin pozulması ilə müşahidə olunur. N.İ. Alekse- əmsalı 0,8-0,9 arasında, orta axınında 0,3-0,6 ara- yevskiyə [9] görə, bu tip antropogen yüklənmənin sında, yuxarı axınında isə 0,1-0,2 arasında dəyişir çaylara təsirini müəyyən etmək çox çətindir. Odur [1, 4]. ki, onun axıma təsiri yalnız təxmini olaraq bal dərə- Lənkəran təbii vilayətində Bolqarçay hövzəsi cəsi ilə müəyyən edilə bilər. XX əsrin əvvəllərində antropogenləşməyə daha erkən dövrlərdə məruz respublikamızın çay hövzələrində meşəlilik 35% qalmış, eroziya proseslərinin intensivliyi artmış və təşkil etmşdir [8]. Bu qiymət “0” bal kimi qəbul nəticədə torpaqların münbitlik götəriciləri pisləş- edilə bilər. Meşəlilik 35%-dən çox olduqda axımın mişdir [2]. Çayın suyu suvarma məqsədi ilə geniş dəyişməsinə meşənin müsbət təsir göstərməsi –1 istifadə olunduğundan 1965-ci ildə Bolqarçay su balla, meşəlilik 35%-dən az olduqda isə meşənin anbarı inşa olunmuşdur. mənfi təsir göstərməsi +1 balla ifadə olunur. Çay

Cədvəl 2 Lənkəran təbii vilayətində çay hövzələrinin antropogen yüklənməsinin qiymətləndirilməsi Antropogen Antropogen yüklənmə yüklənmənin (balla) Bal- № Çayın adı ların intensivliyi Əhalinin Heyvanların Meşə- Antropo- Axıdılan çirkab cəmi Si- Dərəcə sıxlığı sıxlığı lilik genləşmə suları nif müla- 1 Bolqarçay 2 2 +1 3 3 11 III yim əhəmiy- 2 İncəçay 6 6 +1 3 3 19 IV yətli əhəmiy- 3 Viləşçay 6 6 +1 3 3 19 IV yətli Lənkəran- əhəmiy- 4 5 6 +1 3 3 18 IV çay yətli əhəmiy- 5 Təngərüçay 6 6 +1 3 3 19 IV yətli –1 17 əhəmiy- 6 Boladıçay 6 6 3 3 IV yətli müla- 7 Astaraçay 4 5 - 1 3 3 14 III yim

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 73

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Yaşayış məntəqələrinin arasından keçən çayın meşəsizləşmiş ərazilərdə daha intensiv xarakter al- çirkab suları və bərk-məişət tullantıları ilə çirklən- mışdır. məsi, o cümlədən sahil mühafizə zonalarının sakin- N.İ. Alekseyevskiyə [9] görə, antropogenləşmə lər tərəfindən qanunsuz olaraq mənimsənilməsi, əmsalı 0,2-dən kiçik olduqda, hövzənin yüklənmə- ərazinin əhali tərəfindən daha sıx məskunlaşması si təbii kimi qəbul edilərək 1 bal götürülür. Əmsal antropogenləşmə dərəcəsini artırmışdır. Digər çay 0,2-0,4 arasında olduqda 2 bal, 0,41-0,60 arasında hövzələrindən fərqli olaraq Viləşçayın hövzəsi in- olduqda 3 bal, 0,61-0,80 arasında olduqda 4 bal, sanın təsərrüfat fəaliyyətinə daha çox məruz qal- 0,81-dən böyük olduqda isə 5 bal qəbul edilir. mışdır [6]. Ərazinin düzən dağətəyi və alçaqdağlı- Mənbədən mənsəbə doğru antropogenləşmə dərə- ğında qırılmış meşələrin yerində əkin sahələri, örüş cəsinin qeyd edilən istiqamətdə dəyişməsini nəzərə və biçənəklər yayılmışdır. Bu çay sistemində insa- alsaq, Lənkəran təbii vilayətində çay hövzələrinin nın təsərrüfat fəaliyyəti, xüsusilə də əkinçilik ənə- antropogenləşmə əmsalının qiymətini orta hesabla nəvi yay otlaqlarını da qismən əhatə etmişdir (Yar- 0,5 qəbul edə bilərik ki, bu da 3 ballıq antropogen dımlı rayonu ərazisində). Apardığımız müşahidə- yüklənməyə uyğun gəlir. lərə əsasən məlum oldu ki, Viləşçay hövzəsində Suyun keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə onlara son zamanlar yaradılan bir çox istirahət-turizm axıdılan çirkab sularının miqdarından da asılıdır. komplekslərinin və qum-çınqıl karxanalarının fəa- Respublikadakı 65 iri şəhər və rayon mərkəzlərin- liyyəti nəticəsində hövzəyə göstərilən antropogen dən yalnız 25-də kanalizasiya sistemi mövcuddur təsirlər bir qədər də artaraq buradakı ekoloji vəziy- ki, bunun da 17-də təmizləyici qurğular vardır. yəti daha da gərginləşdirmişdir. Lənkərançayın Azərbaycanın su obyektlərinə ildə 73,3 mln. m3 su hövzəsində təbii vilayətin ekoloji durumu üçün bö- axıdılır ki, bunun 25,3 mln. m3-i çirkab sularının, yük əhəmiyyət kəsb edən su və torpaqqoruyucu 48 mln. m3-i müəyyən təmizləmə prosesi keçən su- funksiyaya malik nadir (endemik) bitki tərkibindən ların payına düşür [7]. ibarət olan Hirkan tipli meşələrin də çox hissəsi Ümumiyyətlə, çaylara axıdılan çirkab suları, toplanmışdır. Hazırda ərazidə təbii qazın məhdud- adətən, 2 göstərici ilə qiymətləndirilir [12]: luğuna görə bu meşələrin də böyük bir hissəsinin 1) Çaya axıdılan çirkab suyunun çayın illik qırılması müşahidə olunur. Lənkərançayın hövzə- axımına nisbəti; sində çayçılıq, sitrusçuluq, tərəvəzçilik üçün mü- 2) Çay axımının 1 m3-nə düşən çirkab suyu- hüm torpaq tipləri olan sarı dağ-meşə, sarı podzollu nun həcmi. və sarı podzollu-qleyli torpaqların böyük hissəsi Tədqiq olunan çayların, demək olar ki, hamısı cəmləşdiyindən əhali burada sıx məskunlaşmışdır. az və ya çox dərəcədə bu növ antropogen yüklən- Məşğuliyyəti əsasən əkinçilik və bağçılıq, qismən məyə məruz qalır. Bir qayda olaraq, hövzəsində də heyvandarlıq olan əhalinin çay hövzəsinə gös- müxtəlif növ antropogen fəaliyyət inkişaf edən tərdiyi antropogen təsirlər ildən-ilə sürətlənir. Bu çayların 2-5 bal arasında çirklənməyə məruz qal- proses əhalinin təbii artımı ilə əlaqədar olaraq yeni dığı göstərilir. Hər bir çaya axıdılan çirkab sula- torpaq sahələrinin mənimsənilməsi məqsədi ilə sa- rının həcmi barədə məlumatların az olmasını və on- kinlər tərəfindən çayın sahil mühafizə zonalarının ların illik axıma olan nisbətini təyin etməyin çətin- qanunsuz olaraq zəbt edilməsi ilə bir qədər də ge- liyini nəzərə alsaq, tədqiq olunan çayların çirklən- nişlənir. Təngərüçayın hövzəsinin bəzi sahələrində mə dərəcəsini orta hesabla 3 bal qiymətləndirmək meşələrin qırıldığı talalarda eroziya prosesinin in- olar [9]. F.Ə. İmanov və R.H. Verdiyev [6] qeyd tensiv getməsi antropogen faktorlarla yanaşı, həm- edirlər ki, Azərbaycan ərazisindən Xəzər dənizinə çinin hövzənin yüksək meyilliyi ilə də izah olunur. tökülən kiçik çaylara çirkab suları axıdılsa da, hə- Hövzədə son vaxtlar yaradılan qum-çınqıl karxana- min suların həcmi çayların axım həcmi ilə müqa- sının fəaliyyəti (Astara rayonunun Vaqo kəndi) nə- yisədə xeyli kiçikdir. ticəsində buradakı ekocoğrafi vəziyyət gərginləş- M.A.Abduyevin [1] tədqiqatına görə, respubli- məkdə davam edir. Digər çay hövzələrindən fərqli kada çay hövzələrinin 2%-nin zəif, 25%-nin müla- olaraq Astaraçayın hövzəsinin çox hissəsi meşələr- yim, 73%-nin isə əhəmiyyətli dərəcədə antropogen lə örtülü olsa da, meşə sahələrindən təmizlənmiş yüklənməyə məruz qaldığı aşkar edilmişdir. Bu ba- torpaqlarda çay, sitrus əkinləri meşə biogeosenoz- xımdan çay suları çirklənmə indeksinə görə əsasən larının ekoloji funksiyasını daşımaq iqtidarında ol- mülayim çirklənmiş (III sinif) və çirklənmiş (IV madığından plantasiyalarda və açıq sahələrdə ero- sinif) sulara aiddir. ziya prosesi getmişdir. Eroziya prosesləri hövzənin Qeyd edilən antropogen yüklənməyə (çay höv- sutoplayıcı hissəsində, yüksəkdağlığın dağ-çəmən- zələrinin hər km2-nə düşən əhalinin və heyvanların boz torpaqlarında və meşənin yuxarı sərhədində, sıxlığı, hövzənin meşəlilik əmsalı, antropogenləş- mə əmsalı və çaylara axıdılan çirkab suları) görə

74 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Lənkəran təbii vilayətində çay hövzələrinin eko- yişir. Burada Bolqarçay və Astaraçayın suyu sa- coğrafi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi cədvəl 2- nitar-gigiyenik normalara görə mülayim çirklən- də verilmişdir. miş, keyfiyyəti isə III sinfə uyğun gəlir. Digər çay- Tədqiqatlara [7, 9] görə, təbii vilayətdə çayların ların (İncəçay, Boladıçay, Viləşçay, Lənkərançay, vəziyyətinin inteqral dəyişməsi hövzələrin müxtə- Təngərüçay) suları çirklənmiş hesab olunaraq, key- lif növ antropogen yüklənməsi ballarının cəminə fiyyəti IV sinfə uyğun gəlir (şəkil 4). uyğun gəlir. Əgər ümumi balların cəmi 5-dən az olarsa, çayların vəziyyətinə antropogen yüklənmə- nin təsiri yox dərəcəsində qəbul olunur. Balların cəmi 5-10 arasında olduqda çayların vəziyyəti zəif antropogen yüklənmə, 11-15 arasında olduqda mü- layim antropogen yüklənmə, 16-20 arasında olduqda isə əhəmiyyətli dərəcədə antropogen yüklənmə kimi qiymətləndirilir. Beləliklə, Bolqarçay və As- taraçayın hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyətini gös- tərən balların cəmi, müvafiq olaraq, 11 və 14-ə bə- Şəkil 4. Lənkəran təbii vilayəti çaylarında suyun rabər olduğundan həmin hövzələr mülayim dərəcə- çirklənmə indeksinin (SÇİ) diaqramı (2015-ci il) də antropogen yüklənməyə uyğun gəlir (III sinif) SÇİ-nin kəmiyyətindən asılı olaraq sular aşağı- və bunlar vilayətin çay hövzələrinin 28,6%-ni təş- dakı keyfiyyət siniflərinə bölünür (cədvəl 3) kil edir. Digər çay hövzələrində ekocoğrafi vəziy- Cədvəl 3 yəti göstərən balların cəmi 15-dən böyük olduğu Suyun keyfiyyət sinfi ilə çirklənmə üçün həmin hövzələr əhəmiyyətli dərəcədə antro- indeksinin asılılığı pogen yüklənmə ilə səciyyələnərək (IV sinif), təd- № Su SÇİ-nin Suyun qiq olunan çay hövzələrinin 71,4%-ni özündə bir- qiyməti keyfiyyət ləşdirir (şəkil 3). sinfi 1 Təmiz 0 - 1 I 2 Zəif 1 - 2 II 28,60% çirklənmiş mülayim əhəmiyyətli 3 Mülayim 2 - 4 III

71,40% çirklənmiş 4 Çirklənmiş 4 - 6 IV 5 Güclü 6 - 10 V Şəkil 3. Çay hövzələrinin antropogen çirklənmiş yüklənməyə görə ekocoğrafi vəziyyətinin 6 Fövqəladə > 10 VI qiymətləndirilməsi (2015-ci il) çirklənmiş

Səth sularının ekoloji təhlükəsizliyinin qiymət- Qeyd edək ki, çay hövzələrinin ekocoğrafi və- ləndirilməsi sistemində suyun çirklənmə indeksin- ziyyətinin qiymətləndirilməsi üçün çaylarda da- dən (SÇİ) geniş istifadə olunur [10]: vamlı şəkildə monitorinqlərin aparılması vacibdir. n 1 Ci Lakin apardığımız araşdırmalara görə, iri və orta SÇİ =  çaylardan fərqli olaraq, kiçik çayların çoxu dövlət n i1 YVQH monitorinq sisteminə daxil edilməmişdir. Buna gö- Burada Ci – komponentin konsentrasiyası, n – rə də cəmiyyət qarşısında duran əsas məsələlərdən indeksin hesablanması üçün göstəricilərin sayı, biri də məhz kiçik çayların mühafizəsidir. YVQH isə normativə görə yolverilən qatılıq həd- didir. Çirklənmə indeksi YVQH-ni keçən inqredi- ƏDƏBİYYAT yentlərin orta kəmiyyətini ifadə edir. SÇİ orta 1. Abduyev M.A. Antropogen yüklənməyə görə çay hesabla 6 indeksə (O2, OBT5 və YVQH-dən çox hövzələrinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi olan 4 çirkləndiriciyə) görə hesablanır. Lənkəran (Azərbaycan Respublikası daxilində), AMEA Xəbərlə- təbii vilayətinin çayları üçün bunlara üzvi maddə- ri, Yer elmləri seriyası, № 3, Bakı, 2007, s. 93-97. lərin birləşmələri, ümumi dəmir, ammonium azotu, 2. Ağayev Z.B. Lənkəran təbii vilayəti çay sularının neft məhsulları və mis aid ola bilər [7]. keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, Hidrometeorologiya Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, vilayətin və ətraf mühitin monitorinqi, № 3, Bakı, 2006, s. 101- çay sularında SÇİ-nin qiyməti 3,3-5,7 arasında də- 106.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 75

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

3. Azərbaycanın regionları, Azərbaycan Respublika- вотных/км2), лесистость и коэффициент антропоге- sının Dövlət Statistika Komitəsi (2016, 28 oktyabr). низации водосбора, также сброс в реки сточных вод. Mənbə: http://www.stat.gov.az/source/regions/. Выявлено, что интегральное изменение состояния 4. Budaqov B.Ə., Qəribov Y.Ə. Təbii landşaftların рек соответствует сумме экспертных баллов (СБ) по antropogenləşməsinin əsas istiqamətləri, Azərbaycan каждому виду антропогенных нагрузок. Классы сла- Respublikasının konstruktiv coğrafiyası, Bakı, Elm, бой, умеренной и значительной антропогенной наг- 2000, s. 158-170. рузки можно выделять при СБ=5-10; 11-15; 16-20 5. Budaqov B.Ə. Azərbaycan Respublikası ərazisi- баллов соответственно. Проведенное исследование nin ekoloji-coğrafi rayonlaşdırılması xəritəsi, Bakı, показывает, что в пределах изучаемых бассейнов 2007. сумма экспертных баллов изменяется от 11 до 19 6. İmanov F.Ə., Verdiyev R.H. İctimaiyyətin iştirakı баллов. Выявлено, что 28,6 % исследуемых рек под- ilə Xəzər dənizinə tökülən kiçik çayların mühafizəsi, вержено умеренной а 71,4 % значительной степени Bakı, 2006, s. 108. антропогенной нагрузке. По индексу загрязнения 7. Məmmədov R.M., Abduyev M.A. Azərbaycan речные воды отнесены, в основном, к умеренно заг- Respublikasının dağ çaylarından su ilə təminatının eko- рязненным и загрязненным (III и IV класс). loji təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi, AMEA-nın Xəbərləri, Yer elmləri, №1, 2012, s. 49-54. ASSESSMENT OF THE ECOGEOGRAPHIC 8. Xəlilov M.Y. Bitki örtüyünün antropogen dəyiş- STATE OF RIVER BASINS IN THE LANKARAN məsi və bərpası. Azərbaycan Respublikasının konstruk- NATURAL AREA tiv coğrafiyası, Bakı, Elm, 2000, s. 131-157. A.A.Malikov 9. Алексеевский Н.И., Гриневский С.О., Ефремов П.В., Заславская М.Б., Григорьева И.Л. Малые реки To assess the ecogeographic state at the river basins и экологическое состояние территории, Водные ре- using data on population density (people/km2) and сурсы, 2003, т.30, №5, с. 586-595. livestock (animals/km2), forest cover and watershed 10. Метод комплексной оценки степени загряз- anthropogenization factor also discharge into the waste ненности поверхностных вод по гидрохимическим water of the river. It was revealed that the integral chan- показателям, Руководящий документ, Методичес- ge in the state of rivers correspond to the amount of ex- кие указания, 2002, РД 52.24.643. pert scores (SB) for each type of anthropogenic pressu- 11. Никаноров А.М., Брызгало В.А., Черногаева res. Classes weak, moderate and significant anthropo- Г.М. Антропогенно-измененный природный фон и genic load can be recovered when SB = 5-10; 11-15; 16- его формирование в пресноводных экосистемах Рос- 20 points respectively. The study shows that within the сии, Метеорология и гидрология, 2007, №11, с. 62- studied basins amount of expert points varies from 11 to 79. 19 points. It was revealed that 28,6% of the study of ri- 12. Скорняков В.А. Учет распределения антро- vers subject to moderate and 71,4% largely anthro- погенных факторов и антропогенных нагрузок при pogenic load. According to the index of pollution river оценке качества воды, Проблемы гидрологии и гид- water attributed mostly to moderately polluted and pol- роэкологии, Изд. МГУ, 1999, т.1, с. 238-261. luted (III and IV class). 13. Фащук Д.Я. Оценка антропогенной нагрузки на водосборы Черного и Азовского морей (геогра- фо-экологический подход), Водные ресурсы, 1998, т.25, №6, с. 694-711.

ОЦЕНКА ЭКОГЕОГРАФИЧЕСКОГО СОСТОЯ НИЯ РЕЧНЫХ БАССЕЙНОВ ЛЯНКЯРАНСКОЙ ПРИРОДНОЙ ОБЛАСТИ А.А.Меликов

Для оценки экогеографического состояния на речных бассейнов использованы данные по плот- ности населения (чел/км2) и поголовью скота (жи-

76 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© N.S.İmamverdiyev ABŞERON İQTİSADİ-COĞRAFİ RAYONUNDA KÜLƏK ELEKTRİK STANSİYALARININ QURULMASI ÜÇÜN ƏLVERİŞLİ YER SEÇİMİ N.S.İmamverdiyev AMEA akad. H. Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu İ[email protected] Məqalədə Abşeron iqtisadi rayonunun ərazisində külək elektrik stansiyalarının qurulması üçün əlverişli yer seçiminin coğrafiya informasiya sistemləri (CİS) vasitəsilə təhlili aparılmışdır. Tədqiqatda müxtəlif mənbələrdən əldə edilən xəritələr və meteoroloji məlumatlardan istifadə edərək küləyin sürəti, istiqaməti, intensivliyi, stansiyanın qurulması planlaşdırılan ərazinin relyef xüsusiyyətləri, enerji nəql xətlərinə və avtomobil yollarına yaxınlığı, ərazinin istifadə yararlılığı və s. kimi amilləri nəzərə alaraq Abşeron iqtisadi rayonunda külək elektrik stansiya- larının (KES) qurulması üçün optimal ərazilər və külək sürət bölgüsünə görə onların sahəsi müəyyən edilmişdir. Giriş. Külək enerjisi Azərbaycanda hal-hazırda arasında yerləşir. Rayonun ərazisində əhalinin sıx ənənəvi yollarla alınan elektrik enerjisinin maya məskunlaşması və sənaye-tikinti obyektlərinin dəyərindən baha olsa da, ekoloji tarazlığın saxlanıl- xeyli hissəsinin burada cəmlənməsi nəticəsində ması məqsədilə tükənməyən enerji növü kimi ona respublika üzrə enerji sərfiyyatının 45%-dən çoxu marağı artırmışdır. Bərpa olunan enerji mənbələri bu regionun payına düşməsinə səbəb olmuşdur. içərisində külək enerjisi iqtisadi baxımdan ən əlve- Azərbaycanda ümumi enerji istehsalı 2013-cü ildə rişli enerji növlərindən biridir. Digər mənbələrlə 23,354, 2014-cü ildə 24,728, 2015-ci ildə 24,688 müqayisədə küləkdən alınan hər kVt*s enerjiyə qo- mln. kVt*s, iqtisadi rayonda isə 11,110 mln.kVt*s yulan maliyyə xərci azdır. Dünyada küləkdən elek- olmuşdur. Abşeronda külək potensialına müvafiq trik enerjisi istehsalı 2015-ci ildə 432,680 GVt olaraq qurulan KES-lərin rayonun ümumi enerji olmuş və 2016-cı ildə 11,11% artaraq 486,749 sektorunda payı 2013-cü ildə 0.8 MVt (0.003%), GVt-a çatmışdır. 2016-cı ildə yalnız külək 2014-ci ildə 2.3 MVt (0.009%), 2015-ci ildə 4,6 enerjisinə inkişaf etmiş ölkələr 42, inkişafda olan MVt (0.018%), enerji məhsullarının istehsalı üzrə ölkələr isə 67 mlrd. ABŞ dolları həcmində inves- külək enerjisi 2013-cü ildə 2.9 MVt, 2014-ci ildə tisiya yatırmış və 2015-ci illə müqayisədə 4% artım isə 8.3 MVt gücündə olmuşdur [5]. Hal-hazırda olmuşdur. Küləkdən ən çox enerji alan ölkələr Çin iqtisadi rayonda 5 ədəd külək elektrik stansiyası (169 GVt), ABŞ (82 GVt), Almaniya (50 GVt), fəaliyyət göstərir (cədvəl 2). Azərbaycanda quru- Hindistan (28 GVt) və İspaniyadır (23 GVt). lan KES-lərin ümumi ərazisi 120 km², illik ümumi Azərbaycanda ümumi enerji istehsalı 2015-ci ildə enerji istehsalı 480 min kWt*s, daimi işçi sayı isə 24,688 mln. kVt*s təşkil etmişdir. Enerji isteh- 2015-ci ildə 180 nəfərdən çox olmuşdur [2]. lakının artması ilə paralel enerji istehsalı da hər Respublika üzrə qurulan KES-lərin enerji isteh- ötən il 1-1.5% artmaqdadır. Bu sahəyə dövlət sal gücünə görə iqtisadi rayon ilk yeri tutur (cədvəl büdcəsindən ayırılan maliyyə də 2016-ci ilə qədər 1). Külək enerjisi əsasən Abşeron iqtisadi rayo- eyni tendensiya üzrə artmışdır. Belə ki, 2015-ci nunun ərazisindən əldə edilir. 2020-ci ilə qədər ildə energetika və sənayeyə dövlət büdcəsindən iqtisadi rayonda külək elektrik stansiyaları sayının 1.290 mlrd. manat vəsait xərclənmişdir [5]. Külək 10-a çatdırılması planlaşdırılmışdır (cədvəl 3). Öl- enerjisinə isə 2015-ci ilə qədər 66 milyon manat kəmizdə istifadə edilən KES-lərdə 1 turbinin gücü vəsait qoyulmuş və 124.3 min kVt*s elektrik 0.2-0.5 MVt arasında dəyişir. İllik enerji istehsalı enerjisi istehsal edilmişdir [8]. 2016-cı ildə külək isə ən çox 150 min kWt*s olan 2 saylı Yeni Yaşma enerjisi ölkənin ümumi qoyuluş gücündə 66 MVt- külək elektrik stansiyasıdır (şəkil 7) [3]. lıq paya malikdir ki, bu da 15000 MVt ümumi İqtisadi rayonda külək enerjisindən istifadə is- külək potensialının cəmi 0.44 faizi deməkdir. tiqamətində 2016-cı ilə qədər 5 külək elektrik stan- Tədqiqat ərazisi və külək enerjisi istehsalı. siyası qurulmuş, 5-i isə layihələndirilərək 2020-ci Abşeron iqtisadi rayonunun ümumi sahəsi 5,9 min ilə qədər qurulması planlaşdırılır (cədvəl 2) [2]. km2 olmaqla ölkə ərazisinin 7 faizini təşkil edir. Material və metod. Tədqiqat işində ilkin olar- Əhalinin sayı isə 2.8 mln. nəfərdir. Coğrafi koor- aq mövzu üzrə görülmüş işlər təhlil edilərək müva- dinatları 48°50'38.44 - 50°22'49.60 şərq uzun- fiq xəritələrin informasiya bazası üçün məlumatlar luqları və 39°39'44.66 - 40°58'49.29 şimal enlikləri toplanmışdır. Bunun üçün Azərbaycanın Milli At-

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 77

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cədvəl 1 Azərbaycanın külək elektrik enerji istehsalı üçün potensial əraziləri

Külək Ortaillik külək Tutduğu sahə İstifadəyə yararlı ərazilər Regionlar gücü sürəti (m/s) (min km2) (min km2) Abşeron iqtisadi rayonu Yaxşı 5-7 5.9 1.34 Gəncə-Daşkəsən regionu Orta 3-4.5 12.5 0.625 Naxçıvan MR Orta 3-4.5 5.5 0.275

Cədvəl 2 Abşeron iqtisadi rayonunda qurulan KES-lər (2015) [2]

Stansiyanın adı Qurulma tarixi Enerji gücü, MVt Yerləşdiyi ərazi İcraçı

Sitalçay 2011 3.6 Xzı r. Sitalçay k. “Trans-TS” MMC Kaspian Menecment Sistems” və Yeni Yaşma 2014 50 Xızı r. Yeni Yaşma qəs. “Aztorq” MMC Ekoloji park 2010 0.04 Bakı ş. Xəzər r. Qala qəs. ARDNŞ Hökməli külək parkı 2011 8 Abşeron r. Hökməli qəs. “Alten Qrup” şirkəti “Kaspian Texnoloji Yeni Yaşma külək parkı 2009 0.7 Xzı r. Yeni Yaşma k. Şirkəti”

Cədvəl 3 Abşeron iqtisadi rayonunda qurulması planlaşdırılan KES-lər [6]

Enerji Stansiyanın adı Yerləşdiyi ərazi Icraçı gücü, MVt Xəzər akvatoriyası Külək adası 1 200 ARDNŞ Pirallahı-Çilov arası körpü Abşeron Günəş-Külək hibrid ES 105 Abşeron ABEMDA Abşeron 15 Abşeron “Kaspian Texnoloji” şirkəti Xızı 25 Xızı “Xəzər Menecment System” MMC Şurabad 8 Xızı “Alten Qrup” MMC

lasında yer almış külək xəritələrindən əlavə, 30x30 paket proqramı ilə Coğrafi İnformasiya Sistemləri m ölçülərində olan rəqəmsal hündürlük model- dəstəkli çoxyönlü təhlil alətindən (Spatial Analyst indən (Global Digital Elevation Model GDEM) Tools) istifadə edilmişdir. Bu metodla KES-lərin istifadə edilmişdir [7]. Azərbaycanın iqlim məlu- istifadə yerinin seçilməsində əsas nəzərə alınan matları və rəqəmsal hündürlük modelindən amillər (külək intensivliyi ərazilərinə, enerji nəql (GDEM) əldə edilən məlumatlardan istifadə edərək xətlərinə, infrastruktur şəbəkələrinə, nəqliyyat yol- mövzuya müvafiq xəritələr (hipsometrik, sürət larına yaxınlıq) ilə əlaqədar Abşeronun coğrafi əra- bölgüsü, külək intensivliyi, ərazi yararlılığı, elek- ziləri üzrə xəritələr vektorlaşdırılaraq əldə edilən trik şəbəkəsi, baxarlılıq, meyillilik və avtomobil məlumatlar WGS84 39N kordinat sisteminə gətir- yolları) hazırlanmışdır. Məqalədə Azərbaycanın ilmiş və onların hər birinin geoinformasiya bazası elektrik enerji xəritəsi, külək enerji potensial məlu- yaradılmışdır. Əldə edilən raster xəritələrinin mə- matları, ETSN hidrometeoroloji xidmətlər bürosu safə (distance) analizi aparılmış, arcgis proqramın- tərəfindən 2002-2014-cü illərə aid olan orta aylıq, da (Arcmap/Spatial Analyst Tools-Weighted Sum) illik və çoxillik külək sürəti və istiqaməti üzrə əldə raster formatında təhlil edilmişdir. Nəticədə KES- edilən meteoroloji məlumatlardan, həmçinin lərdən istifadə yerinin seçilməsi məqsədilə ərazinin internet resurlarından istifadə etməklə müxtəlif yararlılıq bölgüsü xəritəsi hazırlanmışdır. Lakin bu saytlardan (accuweather.com weather.com və s.) xəritənin tam dəqiqliyi üçün seçilmiş lokal ərazidə götürülmüş məlumatlar yer almışdır. praktiki işlər aparmaqla müəyyən etmək olar. Məlumatları sistemləşdirərək açıq olan online Məlumatların təhlili. Hər hansı bir ərazidə xəritələrindən (Basemap), ArcGİS ArcMap 10.3.1 külək enerjisindən istifadə yerinin seçilməsi üçün 78 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) küləyin sürəti, intensivliyi, enerji şəbəkəsinə ya- (şəkil 1). Lakin ərazidə KES-lərin qurulması plan- xınlığı, relyefin əlverişliliyi, nəqliyyat vəziyyəti və laşdırılarsa, bunun yalnız hibrid (külək və günəşlə s. kimi amillər KES-lərin yerləşdiriləcəyi ərazilərin birgə) şəkildə inşa edilməsi əhəmiyyətli olar. təyin edilməsi üçün əsas şərtlərdir. Bu parametrlər KES-lərin istifadə yeri seçimində küləyin sürə- stansiyanın qurulması üçün müəyyən edilən tinin əlverişliliyi ilə yanaşı, küləklərin davamiyyəti məbləğdən əlavə maliyyə xərcinin qarşısını alır. və istiqaməti əsas parametr olaraq nəzərə alınır. Bu Seçilən ərazidə KES-ləri qurmazdan əvvəl, ilk amil ərazidə ortaillik külək sürətinin 2-7 m/s ara- olaraq, ərazidə küləyin ən az 1 il, yaxud çoxillik (5- sında dəyişmə aralığına görə 6 sinif müəyyən edil- 10 illik) sürəti, gücü və istiqamət göstəricilərini mişdir. Bu potensial küləyin həm sürəti, həm də in- müəyyən etmək üçün meteoroloji ölçmə işləri tensivliyinə uyğun olaraq ayrılmışdır. Belə ki, kü- aparılmalıdır. Nəticədə ərazidə küləyin sürəti, lək rejiminin bölgüsünə görə iqtisadi rayonun ümu- hakim istiqaməti, intensivliyi, enerji potensial gücü mi ərazisi üzrə (5,9 min. km2) ortaillik sürət 4.1 m/s təyin edilərək mühüm iqtisadi və ekoloji qiymət- təşkil edir. ləndirmədən sonra ərazidə KES-in qurulması üçün Külək enerjisindən istifadə yerinin seçimində səmərəlilik dərəcəsi müəyyən edilir. Külək sürət əlverişlilik baxımından nəzərə alınması vacib olan bölgüsünə görə, Abşeronda 10-20 m yüksəklikdəki digər parametr ərazinin relyefidir. Yer seçimində ortaillik külək sürət xəritəsinə nəzərən, ərazidə kü- bu amilin təsiri ərazinin ətraf mühit və relyef sinif- lək sürətinin 2-7 m/s arasında tərəddüdünü nəzərə ləndirilməsinə uyğun əlverişli ərazi seçiminə əsas- alaraq ərazi 6 fərqli zonaya bölünmüşdür. İqtisadi lanır. Tədqiqat sahəsində relyef qiymətləndirilmə- rayonda küləyin sürəti geniş ərazidə 3-5 m/s, ensiz sinə əsasən rayonun 1.34 min km2 (22.83%) ərazisi sahədə isə 5-7 m/s arasındakı əraziləri əhatə edir nəzəri cəhətdən KES-lərin qurulması üçün səmərə- (şəkil 1) [3]. lidir. Bu ərazilər xəritədə göstərilən yüksəkyararlı Küləyin gücü və davamiyyətinə görə təyin olu- və qismən ortayararlı əraziləri əhatə edir (şəkil 3). nan külək intensivliyi hər hansı bir sahədə qurulan Elektrik nəql xətləri və transformator mərkəzlə- KES-lərdən istifadə yerinin seçilməsi üçün əsas tə- rinə qədər olan məsafə KES-lərdən istifadə yeri se- yinedici amil olaraq götürülür (şəkil 2). Bununla çimində qismən nəzərə alınan digər xüsusiyyətdir. yanaşı, investisiya qoyulmazdan əvvəl seçilən Çünki stansiyalardan elektrik xətlərinin şəbəkəyə ərazidə torpağın qiyməti (qrafik 1) və istehsal qədər olan hissəsi əsasən yerüstü çəkildiyindən ya- edilən elektrik enerjisinin iqtisadi səmərəliliyi də tırılan investisiyaya qənaət edilsə də, elektrik xətlə- təhlil edilməlidir. İqtisadi rayonda külək intensiv- rinə uzaqlıq məsafəsindən asılı olaraq enerji itkisi- liyi ümumi respublika üzrə sürəti orta və güclü nə də səbəb olur. Energetika Nazirliyinin ölkə üzrə olmaqla 3.5-7 m/s arasında dəyişir. Zəif gücə malik enerji nəql xətlərinin paylanması məlumatlarından küləklər (2-4 m/s) Abşeronun qərb hissəsində ilin istifadə etməklə iqtisadi rayonun elektrik enerji 100-110 gününü əhatə etdiyindən KES-lərin nəql xətlərindən uzaqlıq məsafəsinə müvafiq bölgü qurulması üçün iqtisadi cəhətdən əlverişsiz sayılır əsasında ərazidə 2 fərqli zona müəyyən edilmişdir.

Şəkil 1. Abşeron iqtiadi rayonunun külək xəritəsi Şəkil 2. Abşeron iqtisadi rayonunda küləyin intensivliyi (10-20 m H.) xəritəsi

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 79

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Şəkil 3. Abşeron iqtisadi rayonunda küləyin sürət Şəkil 4. Abşeron yarımadasının elektrik bölgüsünə görə yararlılıq xəritəsi şəbəkəsi [9]

Şəkil 5. Baxarlılıq xəritəsi Şəkil 6. Meyillilik xəritəsi

Qrafik 1. Abşeron iqtisadi rayonunda torpağın Şəkil 7. Yeni Yaşma qiyməti (2016) (1 sot*AZN KES Rayonun 28% ərazisi qurulacaq KES-dən orta Amerika alimləri Mora və Vahrson tərəfindən ha- hesabla 1 km-ə qədər məsafə uzaqlığındadır. Rayo- zırlanmış üsula əsasən meyil dərəcəsinə müvafiq nun digər sahələrində qurulacaq KES-in elektrik ərazi çox aşağı, aşağı, orta, yüksək və çox yüksək xətlərinə uzaqlıq məsafəsi orta hesabla ən az 1000, olmaq üzrə 5 sinifə ayrılır [9]. KES-lərin qurulması ən çox isə 4000 metr arasında dəyişir (şəkil 4). üçün ən uyğun meyil aşağı və orta yamac sinifləri Külək elektrik stansiyalarından istifadə yerinin (1-15 dərəcə) təşkil edir. Abşeronda bu meyillik seçilməsi üçün yüksəklik dəyəri və ərazinin topo- sinfi 3.95 min km2 (67%) nisbətində ərazini əhatə qrafiq meyil xüsusiyyətləri və əlverişsiz relyef də edir (şəkil 6). Nəzəri olaraq küləyin sürəti ərazinin əhəmiyyətli dərəcədə rol oynayır. Bu baxımdan relyefindən asılı olaraq 10 m hündürlükdəki səviy- yəsində külək sürəti hündürlüyə doğru (50m<)

80 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

20%-dən çox fərq yaradır. Bu məqsədlə eyni ərazi- rının olması və ya yol çəkilməsinə az xərc tələb də quraşdırılan külək turbininin hündürlüyü 50 m edən əraziləri əsas götürür. Digər hallarda sifarişçi olarsa, 20% daha çox elektrik enerjisi istehsal et- qurum qurulacaq stansiya ərazilərinə əlavə yol məyə imkan yaranar. Topoqrafik baxarlılıq amili çəkdirmək məcburiyyətində qalır (şəkil 7). Bu isə də külək elektrik enerjisindən istifadə yerinin seçil- külək elektrik enerjisindən istifadə edilməsi üçün məsi üçün vacib məsələdir. Bu faktorun təsiri ha- hər km yolun çəkilməsi üçün əlavə xərcə səbəb kim külək istiqamətinə baxan yamaclarda özünü olur. Nəqliyyat imkanlarının çətin olduğu yüksək daha çox göstərir (şəkil 5). Abşeronun şimali-qərb- və nahamar ərazilər, yaşayış məntəqələrinə yaxın dən Qafqaz dağları ilə əhatə olunması bu istiqa- (ən az 350 metrədək), xüsusi dövlət mülkiyyəti, mətdə əsən küləklərin qarşısını alsa da, şimal-şərq mühafizə olunan və s. ərazilər KES-lərin qurulması və cənub istiqamətlərindən əsən küləklər Xəzər üçün uyğun olmayan yerlərdir. Abşeronun nəq- dənizinin üzərindən keçərək maneəyə rast gəlmə- liyyat şəbəkəsi xəritəsindən də göründüyü kimi, dən yarımadanın ərazisinə daxil olur. Lakin ölkə- burada yolların sıxlıq həddi yüksəkdir odur ki, mizdə qurulan külək turbinlərində əsasən bir isti- seçilən ərazidə külək elektrik stansiyalarının quru- qamətdən əsən küləklər əsas götürülüb ki, bu da lması üçün sifarişçi əlavə yolların çəkilməsinə bö- ərazidə hakim küləyə yönəldiyindən digər istiqa- yük vəsait sərf etməyəcəkdir. Çünki, iqtisadi rayo- mətlərdən əsən küləyin gücündən istifadə edilmə- nun nəqliyyat şəbəkəsi həm relyef əlverişliliyi, sini mümkünsüz edir. Azərbacanın idxal etdiyi həm də küləyin sürət və intensivliyi ilə əsasən üst- külək elektrik qurğularının xeyli hissəsi biristiqa- üstə düşdüyündən hər hansı bir məkanda qurulması mətli olduğundan onların müasir külək turbinləri planlaşdırılan KES-lər ya yolların yaxınlığında, ya ilə müqayisədə tez xarab olmasına səbəb olur. da əlverişli relyefi olan yerlərdədir. Rayonun avto- Seçilən ərazinin avtomobil yollarına yaxınlığı mobil yollarının sıxlığını Arcmap-də bufer zonada külək enerji qurğularının qurulması üçün səmə- yaratma funksiyası ilə müəyyən etmək mümkündür rəli parametrdir. Xüsusilə də müvafiq icraçı təşkilat (şəkil 7). KES-ləri qurmağı planlaşdırdığı areallarda əlveriş- Tədqiqatda verilən üsullarla tədqiq ediləcək li, qurulacaq KES-in yaxınlığında nəqliyyat yolla- ərazilərin böyükmiqyaslı külək xəritələrindən istifadə edərək CİS vasitəsi ilə fərqli ərazilər üçün

Şəkil 7. Abşeron iqtisadi rayonunun avtomobil yolları Şəkil 8. Abşeron iqtisadi rayonunda KES-lərin qurulması üçün optimal ərazilər Cədvəl 4 Abşeron iqtisadi rayonunda KES-lərin qurulma yerinin seçim bölgüsü Elektrik Avtomobil Sürət bölgüsü Davam- Meyillilik Ərazi yararlılığı (min şəbəkəsinə yollarına (10-20 m, H.) lılıq (dərəcə) km²) yaxınlıq (m) yaxınlıq (m) 4-5 Orta 4000 < 5000 < 15-40 2.66 (45.19%) 5-6 Yaxşı 1000-4000 2000-5000 5-15 1.72 (29.17%) 6-7 Yüksək 100-1000 200-2000 0-5 1.51 (25.64%) 7-> Mükəmməl 100 < 200-> 0-5 0.33 (5.59%)

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 81

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) də eyni üsul tətbiq etməklə müvafiq nəticələr əldə 4. Azərbaycan Dövlət Xəritəçəkmə Komitəsi. etmək mümkündür. Bunun üçün müvafiq ərazilərin “Azərbaycan Respublikasının Milli Atlası”, Bakı Karto- külək potensial məlumatları ilə böyükmiqyaslı qrafiya Fabriki, Bakı 2014, səh. 444. külək potensial xəritələri hazırlanmalı və bu 5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika xəritələrin göstəriciləri vaxtaşırı yenilənməlidir. Komitəsinin internet portalı, 2014. Mənbə: http://www.stat.gov.az/menu/6/statistical_yearbooks/. Nəticə. Külək elektrik stansiyalarından optimal 6. “Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə yerinin seçilməsi üçün ən əhəmiyyətli əra- istifadə üzrə 2015-2020” Strategiyası”, Strateji Ekoloji zinin müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə 8 amil nə- Qiymətləndirmə Hesabat Layihəsi. zərə alınmışdır. Abşeron iqtisadi rayonunun rə- https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/eia/meetings/201 qəmsal hündürlük modeli, külək sürət bölgüsü, kü- 5/December_9_Baku_SEA_for_the_National_Strategy/SEA_ lək intensivliyi, ərazi yararlılığı, baxarlılığı, meyil- AZ_Draft_Report_2015.pdf. liyi, rayonun avtomobil yolları və elektrik enerji 7. Berken J.T., “Using GIS to Analyze Wind Turbine Sites within the Shakopee Public Utilities Electric xəritələri hazırlanmışdır. Bu xəritələrin müqayisəli Service Territory Shakopee”. Papers in Resource Analy- təhlili nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, külək sis, Volume 11, 1-11, USA (2009). sürətinə görə külək elektrik stansiyalarının qurul- 8. Kəlbiyev R. Azərbaycanda 2015-2020-ci illər üz- ması üçün iqtisadi rayonun ərazi yararlılıq göstəri- rə ABOEM-dən istifadənin perspektivləri. ABEMDA. cisi nəzəri cəhətdən zəif (2-4 m/s, 2.66 min km²- Bakı. 2015 səh. 5-7. 45.19%), orta (4-5m/s, 1.72 min km²-29.17%) və 9. Mora S., Vahrson W., “Macrozonation Methodo- yaxşı (5-7 m/s, 1.51 min km²-25.64%) dərəcələndi- logy for Landslide Hazard Determination”. Bulletin of rilərək 3 sinifə bölmək olar (cədvəl 4). Yaxşı həs- the Association of Engineering Geologists Volume: 31 saslıq səviyyəsinə uyğun gələn zonada isə yaşayış (1), pp. 49–58 (1994). məntəqələri, mühafizə olunan ərazilər və dövlət OPTİMUM LOCATION CHOICE THE USE OF mülkiyyətində olan digər əhəmiyyətli torpaqlar çı- WIND ENERGY İN THE ABSHERON xılaraq, KES-lərin qurulması üçün istifadəyə ya- ECONOMİC REGİON 2 rarlı 1.51 min km² ərazinin, sadəcə, 0.33 min km - N.S.Imamverdiyev də (22%) KES-lərin qurulması üçün iqtisadi və təbii əlverişlilik cəhətdən səmərəli istifadə zona- In the article, the choice of a favourable location of wind power stations on the territories of the Absheron sına aiddir (şəkil 8). 0.33 min km2 ərazinin hər km2- economic region was sampled in the basis of analysis dən orta hesabla 7 MVt gücündə KES qurmaq using GIS. Using the knowledge of various information mümkündür. Bu isə tam istifadə vəziyyətində cartographic originators and meteorological data, with 2.310 Gvt gücündə elektrik enerjisinə bərabərdir. taking into account of various wind parameters, relief Potensial sahələr ərazi yararlılığı və külək sürətinə features, transfer of closeness to transport means, the görə 3 qrupa bölünmüşdür. suitability of other factors, Absheron economic region - Yüksək gücdə (orta illik sürət 5.5-7m/s) Xızı has identified optimal areas for the construction of wind rayonunun Xəzər sahili, Yeni Yaşma, Şurabad, Si- energy facilities, as well as for wind speed. talçay, Giləzi, Qaradağ və s. əraziləri, həmçinin ВЫБОР БЛАГОПРИЯТНОГО Pirallahı və Çilov adaları, - orta gücdə (orta illik МЕСТОПОЛОЖЕНИЯ ДЛЯ ВЕТРОВЫХ sürət 4-5.5 m/s) Şubanı, Puta, Ümid və Qobustan ЭЛЕКТРОСТАНЦИЙ В АБШЕРОНСКОМ qəsəbəsi, - zəif gücdə (orta illik sürət 3-4.5 m/s) isə ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЙОНЕ yarımadanın qərb hissəsi Çeyildağ, ondan şimalda Н.С.Имамвердиев yerləşən ərazilər və Xızı rayonunun orta və yüksək dağlıq əraziləridir. В статьe выбор благоприятного расположения ветровых электростанций на территори Абшерон- ƏDƏBİYYAT ского экономического района проводился на ос- 1. Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirli- новании анализа с применением ГИС. Используя yi. “Abşeron iqtisadi rayonunun pasportu”, Bakı, 2012. рознания разнообразнyй информасий картографи- səh 64. http://www.ier.az/view.php?lang=az&menu=8. цеский истогников и метеорологическиe данные, с 2. Azərbaycan Respublikası Alternativ və Bərpa угетом различных параметров ветра, особенностей Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi, рельефa, передачи энергия близости к транспорт- ABOEM vasitəsilə istehsal olunan enerji layihələ- ным путят, пригодности территории друих факто- ri.http://area.gov.az/aboem-vasit%C9%99sil%C9%99/. ров, в Абшеронском экономическом районе были 3. “Azərbaycan Respublıkasında alternatıv enerji определены оптимальные территории для строи- mənbələrindən istifadənin inkışafı perspektivləri”. тельства ветровых энергетических сооружений AMEA, Energetikanın problemləri, № 1, 2004, 197 səh. (ВЕС), а также их площади по скорости ветра http://www.physics.gov.az/PowerEng/2004/v1article/art01.pdf

82 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© E.Ə.Əmrahov GÜNƏŞ ELEKTRİK STANSİYALARININ QURULMASI ÜÇÜN ƏLVERİŞLİ YER SEÇİMİNDƏ COĞRAFİ İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN (CİS) TƏTBİQİ E.Ə.Əmrahov AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 [email protected] Məqalədə coğrafi informasiyalar sisteminin proqram təminatından istifadə edərək günəş elektrik stansiyaları üçün coğrafi və iqtisadi cəhətdən uyğun ərazilər müəyyən edilmişdir. Həmçinin bir çox kriteriyalar nəzərə alınaraq CİS-texnalogiyası əsasında müxtəlif analizlər aparılaraq xəritələr tərtib edilmiş, müvafiq tövsiyələr verilmişdir. Giriş. Qlobal istiləşmə, buzlaqların əriməsi, at- başda olmaq üzrə, bütün dünyada Günəş enerjisi mosferdə CO2 və zəhərli qazların miqdarının art- sərmayələri son illərdə sürətlə artmaqdadır. ması, səhralaşma, enerji istehlakının artması və s. REN21-in ( Renewable Energy Policy Network for kimi problemlərlə günümüzdə tez-tez rastlaşırıq. the 21st Century) Renewables 2015 Global Status Enerji tələbatının sürətlə artmasına paralel olaraq Report məlumatlarına əsasən, qlobal enerjiyə qo- mövcud enerji qaynaqlarının çox qısa zamanda tü- yulan investisiya 2014-cü ildə 270,2 milyard ABŞ kənəcəyi elmi bir həqiqətdir. Bilinən rezervlərlə dolları məbləğində qiymətləndirilir. Günəş foto- dünyadakı neftə, təbii qaza və kömürə qoyulan tü- qalvaniklərinin (PV) - ümumi qlobal gücü 177 kənmə ömrünün müddəti insan ömrü ilə müqa- GVatt, konsentrasiyalı Günəş istilik stansiyalarının yisədə uzun sayıla biləcək olsa da, bu rəqəmlər (CSP) ümumi qlobal gücü: 4.4 GVatt olmuşdur [3]. dövlət ömrü və insanlıq tarixi üçün çox qısa müd- Bu məlumatlara əsasən, Günəş enerjisindən istifa- dətdir. Artan əhali və enerji tələbinə bağlı olaraq də mövzusunda dünyada ən çox yol almış olan öl- dünyanın emissiya dəyərinin mövcud sərhədlər kələr Amerika Birləşmiş Ştatları, Almaniya, Yapo- içində tutulması mümkün deyil. Bu vəziyyətin niya və sürətlə böyüyən iqtisadiyyatının bir qismini davam etməsi, artan templə yüksəlməsi, göllərin bu işə istiqamətləndirən Çin Xalq Respublikası və quruması, kənd təsərrüfatında quraqlıq və s. kimi İspaniyadır. problemlər dünyada enerji istehsalında bərpa olu- Azərbaycanda bu istiqamətdə bir sıra işlər gö- nan enerji mənbələrinin istifadəsini qaçınılmaz ha- rülmüş, Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbə- la gətirmişdir. Müxtəlif amillərin təsirləri ilə yana- ləri üzrə Dövlət Agentliyi (ABEMDA) yaradılmış- şı, artan enerji təlabatının ödənilməsi üçün tikilən dır. ABEMDA-nın məlumatına əsasən, Azərbay- istilik elektrik stansiyalarının ətraf mühitə təsiri və can Respublikası 2020-ci ilə qədər bərpa olunan və təbii yanacaq vasitələrinin getdikcə tükənməsi da- alternativ enerji mənbələrinin istehsal edəcəyi nılmaz bir faktdır. Günümüzdə belə problemlərin enerji payını ümumi enerji istehsalının 20 faizinə qarşısını qismən almaq üçün alternativ enerji mən- çatdırmağı nəzərdə tutmuşdur [4]. bələrindən, əsasən də günəş enerjisindən istifadə Qeyd etmək lazımdır ki, Günəş stansiyalarının aktual mövzulardandır. effektivliyi ölkənin təbii iqlim şəraitindən və coğ- Bərpa olunan enerji mənbələri. Günəş enerji- rafi mövqeyindən asılıdır. Azərbaycanın təbii iqlim si. Təməl olaraq bu qaynaqları hidroelektrik enerji, şəraiti Günəş enerjisindən istifadə etməklə elektrik külək enerjisi, Günəş enerjisi, geotermal enerji və və istilik enerjisinin istehsalını artırmağa geniş im- biokütlə enerjisi olaraq qruplara bölə bilərik. Bütün kanlar açır. enerji qaynaqlarının, təbii faydalı qazıntı yanacaq- “Energetikanın problemləri” jurnalının 1-ci ları da daxil olmaqla, təməlində Günəş vardır. Po- sayında dərc edilimiş məlumata əsasən, günəşli tensial olaraq enerji istehsalında istifadə üçün Gü- saatların miqdarı il ərzində ABŞ-da və Orta Asiya nəş enerjisi çox əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Tə- ölkələrində 2500-3000 saat, Rusiyada 500-2000 miz və məsrəfsiz bir enerji qaynağı olan Günəşin saat, Azərbaycanda isə 2400-3200 saatdır. Belə ki, ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti bol və sərhədsiz olma- bir il ərzində 1 km2 iştirak səthinə düşən Günəş sıdır. Enerji ehtiyacımızı bu təmiz qaynaqdan tə- enerjisinin miqdarı ABŞ-da 1500-2000 kVt.s, min etməklə, neft və ya təbii qaz istehlakını azalda Rusiyada 800-1600 kVt.s, Fransada 1200-1400 və ekoloji çirklənmənin qarşısını qismən ala bilə- kVt.s, Çində 1800-2000 kVt.s və Azərbaycanda rik. 1500- 2000 kVt.s təşkil edir [1]. Göründüyü kimi, Dünyada Günəş enerjisindən istifadə. Texno- Azərbaycan ərazisinə düşən Günəş şüalarının miq- logiyanın ucuzlaşmasına paralel olaraq, Avropa darı digər ölkələrlə müqayisədə üstünlük təşkil edir

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 83

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) ki, bu da Günəş enerjisindən istifadə səmərəlilik tarix, marketinq, logistika, mədən xəritəçəkmə, meyarlarından biri kimi qiymətləndirilə bilər. Belə kartoqrafiya, kənd təsərrüfatı, əkinçilik sahələrinin əlverişli təbii şəraiti olması Azərbaycanda digər təsbiti və ümumi məhsulun hesablanması, hərbi bərpa edilə bilən enerjilərlə yanaşı, Günəş enerji- məqsədlər, hava, dəniz və quru nəqliyyatına nəza- sindən istifadəni daha da səmərəli edir. rət, vasitə təqib sistemləri, meteorologiya hesab- Günəş elektrik stansiyaları (GES). İstifadəsi lanması, kənd təsərrüfat sahələrinin müəyyənləş- getdikcə artan Günəş enerjisindən əvvəllər istilik dirilməsi, axtarış və xilasetmə və digər məqsədlər enerjisi olaraq, son illərdə isə inkişaf edən texnolo- üçün istifadə oluna bilər. CİS istənilən məkanla giya ilə birlikdə elektrik enerjisi olaraq faydalanıl- bağlı məlumatların daxil edilməsi, toplanması, mə- maqdadır. Günəş enerjisindən elektrik istehsalında lumat təhlükəsizliyi, məlumatların işlənməsi, ana- başlıca iki metoddan istifadə olunur. Birincisi, lizini və məlumatların xaric edilməsini həyata ke- Günəş enerjisini birbaşa elektrikə çevirən fotoelek- çirən kartoqrafik təqdimatı və yayılmasını təmin tirik çevirici sistemlərdir. Fotoelektirik çeviricilər- edən mükəmməl bir informasiya sistemidir. CİS-in dən istifadənin artmasına baxmayaraq, bu texnolo- çoxmiqyaslı qərarvermə analizindən istifadə edə- giyanın qarışıqlığı və xərcinin yüksək olması, bö- rək, müxtəlif analizlər aparmaq, maddi və vaxt itki- yük miqdarda elektrik istehsalı üçün kifayət olma- sini azlatmaq mümkündür. Daha ümumi mənada dığını ortaya çıxarmışdır. İkinci seçim isə, Günəş CİS analizləretmə imkanı təqdim edən və bu analiz enerjisinin əksetdirici sistemlərindən istifadə edə- nəticələrinə görə doğru qərarlar verməyi asanlaş- rək bir istiqamətə fokuslanması nəticəsində əldə dıran bir sistemdir. edilən buxardan ənənəvi yollarla elektrik istehsalı- CİS-dən istifadə etməklə GES üçün əlverişli yer dır. seçimi. GES-də layihə sahəsinin seçimi çox əhə- Günəş istilik güc stansiyaları Günəş şüalarının miyyətlidir. Günəş istilik stansiyalarının qurulması bir yerdə fokuslaşdıraraq qızdırılan mayenin buxar üçün bir çox coğrafi kriteriyalar nəzərə alınmalıdır. türbinini çevirməsi ilə işləyən ənənəvi istilik stan- Bunları Günəş enerji potensialı, ərazinin meyilli- siya prinsiplərinə görə çalışan təmiz bir enerji qay- liyi, enerji veriliş xətlərinə (EVX) yaxınlıq, trans- nağıdır. formator mərkəzlərinə yaxınlıq [5], su qaynaqla- Coğrafi informasiyalar sistemi (CİS). Coğrafi rına, çaylara, göllərə yaxınlıq, quru yollarına ya- informasiya sistemləri günümüzdə bir çox ölkələr- xınlıq, dəmir yolu xəttinə yaxınlıq, müəyyən edil- də müxtəlif sahələrdə geniş istifadə edilir. CİS tex- miş tektonik qırılmalar olan ərazilərə [2], mühafizə nologiyaları elmi tədqiqat, resursların idarə edil- olunan sahələrə (qoruqlar, milli parklar, yasaqlıq- məsi, alt strukturlar (təbii qaz, elektrik, su), arxeo- lar) uzaqlıq, yaşayış yerlərinə uzaqlıq kimi sinif- logiya, ekoloji təsir qiymətləndirməsi, landşaft me- ləndirə bilərik. marlığı, şəhər planlaşdırma, kriminologiya, coğrafi Cədvəl 1 Müxtəlif kriteriyalı verilənlərin aralıq məsafələrinin qiymətləri Çaylar, Dəmir yolu Göllər, su anbarları Qiymət Qiymət EVX (km) Qiymət Qiymət kanallar (km) (km) (km) 0-5 6 0-10 6 0-4 6 0-4 6 5.1-11 5 10.1-20 5 4.1-9 5 4.1-8 5 11.1-17 4 20.1-28 4 9.1-14 4 8.1-13 4 17.1-23 3 28.1-36 3 14.1-19 3 13.1-20 3 23.1-28 2 36.1-44 2 19.1-24 2 20.1-27 2 28.1-34 1 44.1-52 1 24.1-30 1 27.1-34 1 Transformator Tektonik Günəş parıltısı saat- Yollar (km) Qiymət Qiymət Qiymət Qiymət mərkəzləri (km) qırılmalar (km) larının miqdarı (illik) 0-2 6 0-10 6 0-10 1 2000-2200 1 2.1-4 5 10.1-17 5 10.1-20 2 2200-2400 2 Ümumi Günəş

4.1-7 radiasiyası, Qiymət 4 17.1-23 4 20.1-30 3 kkal/sm2 (illik) 7.1-10 3 23.1-28 3 30.1-40 4 124-128 1 10.1-14 2 28.1-33 2 40.1-50 5 128-132 2 14.1-19 1 33.1-37 1 50.1-90 6

84 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Bu işdə tədqiqat ərazisi olaraq Aran iqtisadi 3-cü sinifləndirilməyə isə, uyğun olaraq, orta və rayonu götürülmüşdür. Bu geniş ərazinin meyil- uzaq ərazilər daxil edilmişdir. Hər sinifin ümumi liliyinin az olması, illik enerji potensialının çox ol- sahəsi hesablanmış və uyğun qiymət aralıqları da- ması kimi xüsusiyyətlər istənilən Günəş enerji xil edilmişdir (cədvəl 2). stansiyasının qurulması üçün əlverişlidir. Aran iq- Cədvəl 2 tisadi rayonu üçün bu xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq Siniflərə görə torpaqların qiymət və sahələri CİS-in əsas proqramlarından biri olan Arc GİS Qiymət,1sot Siniflər Sahə, km2 10.3-ün çoxmiqyaslı qərar analizi vasitəsilə ayrı- AZN-lə ayrılıqda analiz aparılaraq Günəş istilik güc stansi- 1 6876 10000-2000 yalarının qurulması üçün əlverişli əraziləri gös- 2 8794 1999-500 tərən xəritələr tərtib edilmişdir. Tədqiqat zamanı 3 6128 499-200 lazım olan məlumatların əldə edilməsi üçün kos- Eyni zamanda, tədqiq olunan ərazinin meyillilik mik şəkillərdən (Aster global dem_17 Octo- xəritəsi tərtib edilmiş, meyilliliyi 10% dən yuxarı ber_2011) ArcGİS10.3 program təminatının istifa- olan ərazilər qurulacaq stansiya üçün əlverişsiz he- dəyə açıq olan online xəritələrindən (Basemap) sab edilmişdir (şəkil 1b.). istifadə edilmişdir. Xəritələrdən vektorlaşdırılaraq Göründüyü kimi, Günəş elektrik stansiyasının əldə edilən məlumatlar WGS84 39N kordinat siste- yerinin müəyyən edilməsində bir çox meyar rol minə gətirilmişdir. Toplanan məlumatlar müəyyən oynayır, bütün bu meyarların bir-biri ilə uyğunlaş- edilmiş aralıq qiymətlərdən istifadə edilərək məsa- dırılması, izlənilməsi, dəyərləndirilməsi və idarə fə (distance) analizi aparılmış, raster formatında olunması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ancaq həd- məlumatlar emal edilmişdir. Hər kriteriyaya aid ve- dindən artıq məlumatın varlığı planlaşdırma prose- rilənlər üçün cədvəl 1-də verilmiş aralıq məsafələ- sini çox mürəkkəb bir hala gətirməkdədir. rindən istifadə edərək sinifləndirmə (reclassify) ArcGİS-nin çoxmiqyaslı qərar analizi planlaş- analizi aparılmış ən uyğun 6 və ən az uyğun 1 kimi dırıcıların bu mürəkkəbliyi aydınlaşdırmasına kö- qiymətləndirilərək xəritələr tərtib edilmişdir (şəkil məkçi olmaqdadır. Bütün bu meyar analizinin real- 2). laşdırılması mərhələsində bir çox işdə CİS əsaslı Aran iqtisadi rayonunun 2016-cı ilin əvvəlləri- çoxmiqyaslı qərar analizi istifadə edilmiş, verilən- nə olan 1 sot torpaqın ortalama satış qiymətlərinə lər tez bir zamanda işlənmiş, qərar və planlaşdırma əsasən torpağın dəyərlilik xəritəsi tərtib edilmişdir prosesini qısaldaraq zamandan və iş gücündən qə- (şəkil 1a). Xəritənin tərtibi zamanı 3 hissəli sinif- naət təmin edilmişdir. ləndirilmə aparılmışdır. 1-ci sinifləndirilməyə rayon mərkəzləri və mərkəzə yaxın ərazilər, 2-ci və

Şəkil 1. a) Torpaqların dəyərlilik xəritəsi, b) Meyillilik xəritəsi

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 85

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Şəkil 2. Aran iqtisadi rayonu üçün sinifləndirilmə sonrası əldə edilən uyğunluq xəritələri

86 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

a) b) c) Şəkil 3. a) GES-in qurulması üçün ən uyğun ərazilər (vektor məlumatları ilə birlikdə); b) İstifadəyə yararsız ərazilər; c) GES-in qurulması üçün ən uyğun ərazilər (istifadəyə yararsız ərazilər çıxıldıqdan sonra)

Aparılan analizlər nəticəsində Aran iqtisadi ra- İstifadəyə yararsız ərazilər (şəkil 3b), yaşayış yonu üçün ən uyğun ərazilər müəyyən edilmişdir. məntəqələri, mühafizə sahələri, su ərazilər, meşə- Bu ərazilər Günəş enerjisi potensiyalı, su qaynaq- lər, meyilliliyi 10%-dən böyük olan ərazilər çıxıla- ları, transformator mərkəzləri, torpaqların qiyməti raq Günəş istilik stansiyası üçün ən uyğun ərazi- və nəqliyyat baxımından ən uyğun olan ərazilərdir. lərin xəritəsi tərtib edilmişdir (şəkil 3c). Sonda model qurularaq ağırlıqlı üst-üstə yerləşdir- Cədvəl 3 mə (weighted overlay) analizindən istifadə edərək Yenidən təsnifləndirilən məlumatların hər kriteriya ucun ayrılıqda əldə etdiyimiz rasterlər ağırlıqlı qiymətləri üst-üstə oturdularaq yenidən müəyyən edilmiş qiy- Günəş enerjisi 16 mətlər əsasında analiz aparılmışdır (şəkil 4). Ərazi Günəş radiasiyası 16 seçimində əhəmiyyətinə görə ən yüksək ağırlıq 16 Elektrik veriliş xətti 12 xalla təməl qaynaq olan Günəş enerjisi potensi- (EVX) alına,12 xalla transformator mərkəzləri və EVX-yə Yollar 11 11 xalla yollara verilmişdir. Ən aşağı ağırlıqlı qiy- Dəmir yolları 10 mət isə 3 xalla torpaqların dəyərliliyinə 6 xalla tek- Göllər, su anbarları 7 tonik qırılmalara verilmişdir (cədvəl 3). Bütün bu Çaylar və kanallar 7 Tektonik qırılmalar 6 qiymələr əsasında aparılan analizə əsasən (şəkil Transformator 12 3a), Günəş istilik stansiyaları qurula biləcək yerlər mərkəzləri müəyyənləşdirilmişdir. Torpaq qiymətləri 3

Nəticə və təkliflər. Coğrafi informasiyalar sisteminin çoxmiqyaslı qərarvermə xüsusiyyətindən istifadə edərək hər kriteriya üçün toplanılan məlu- matlar bir arada dəyərləndirilib analizlər aparılmış, nəticələr əldə edilmişdir. Bu məqsədə uyğun olaraq CİS-in çoxmiqyaslı qərarvermə xüsusiyyəti ilə təd- qiqat ərazisi olaraq seçilən Aran iqtisadi rayonu üçün Günəş istilik elektrik stansiyalarının qurul- masına uyğun sahələr təyin olunmuşdur. Aparılan tədqiqat nəticəsində GES qurulmağa uyğun ərazi- Şəkil 4. Model (Weighted Overlay) lər, istifadəyə yararsız ərazilər çıxıldıqdan sonra

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 87

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

4256 km2 (425580 ha) hesablanmışdır. 50 MVt – USİNG GEOGRAPHİCAL INFORMATİON lıq bir konsentrasiyalı Günəş istilik elektrik stan- SYSTEM (GIS) FOR OPTİMAL SİTE siyası qurmaq üçün təxminən bütün qisimləri ilə SELECTİON ON ESTABLİSHMENT OF SOLAR birlikdə 35 hektarlıq bir əraziyə ehtiyac vardır. POWER PLANTS Bunları nəzərə alaraq, Aran iqtisadi rayonunda 50 E.A.Amrahov MVt gücündə kifayət qədər konsentrasiyalı Günəş In this paper the relevant geographical and econo- istilik stansiyası qurmaq mümkündür. Müəyyən mical areas for solar power stations were defined by uti- olunmuş ərazilər, eyni zamanda, müxtəlif növ lizing the software of geographical information system, GES-in qurulması üçün əlverişlidir. the maps were also compiled. Recommendations were Zamanın və maddiyyatın idarə edilməsinin, given by taking into account the various criterion, based düzgün dəyərləndirilməsinin mühüm əhəmiyyət on the analysis of GIS technology. kəsb etdiyi dövrümüzdə zaman və maddi itkilər son dərəcə azaldılmış, daha dəqiq qərar qəbul edilməsi ВЫБОР ПОДХОДЯЩЕГО МЕСТА ДЛЯ təmin edilmişdir. Bütün bu xususiyyətləri nəzərə СОЗДАНИЯ СОЛНЕЧНЫХ alaraq GES-in qurulmasında CİS texnalogiyaları- ЭЛЕКТРОСТАНЦИЙ С ПРИМЕНЕНИЕМ ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ИНФОРМАЦИОННЫХ nın təqdim etdiyi funksiyalardan istifadə edilməsi СИСТЕМ (ГИС) təklif edilir. Э.A.Амрахов ƏDƏBİYYAT В статье для солнечных электростанций были 1. Azərbaycan Respublikasında alternativ enerji определены географические и экономические под- mənbələrindən istifadənin inkişafı perspektivləri. ходящие участки с использованием программного “Energetikanın problemləri”, №1, 2004, s 40. обеспечения географических информационных сис- 2. Azərbaycan Respublikası Milli Atlası. Dövlət тем. Также, принимая во внимание ряд критериев на Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi. Bakı, 2014. səh. 84, основе ГИС-технологий были составлены карты 237. проведенных различных анализов, учитывая соот- 3. Renewables 2015 Global Status Report. (2015, ветствующие рекомендации. s20) Mənbə: http://www.ren21.net/status-of- renewables/global-status-report/. 4. Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi. Mənbə: http://area.gov.az/qobustan- poliqonu/. 5. “AZƏRENERJİ” ASC (2015, 18 oktyabr). Mənbə: http://www.azerenerji.gov.az/index.php?option=com_c ontent&view=article&id=110&Itemid=116&lang=az.

88 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

İNSAN COĞRAFİYASI

© N.H.Əyyubov AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QLOBAL SOSİAL-İQTİSADİ-SİYASİ DƏYİŞMƏLƏRƏ UYĞUNLAŞMASININ BƏZİ İQTİSADİ-COĞRAFİ MƏSƏLƏLƏRİ N.H.Əyyubov AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Az 1143, Bakı, H.Cavid prosp., 115 Məqalədə qloballaşma şəraitində Azərbaycan əhalisinin və təsərrüfat sisteminin sosial-iqtisadi dəyişmələrə səmərəli uyğunlaşması məsələləri təhlil edilir. Qlobal sosial-iqtisadi-siyasi dəyişmələrə ölkənin çevik səmərəli adaptasiyasının bəzi məsələləri, xüsusən bu prosesdə əhalinin milli-mənəvi dəyərlərinin qorunması, balanslı demoqrafik inkişaf, nisbətən tarazlaşdırılmış regional sosial- iqtisadi və məskunlaşma siyasəti aparılması zəruriliyi izah olunur, əsaslandırılır. Tədqiqatın aktuallığı və məqsədi. Qloballaş- sərvətlərin azaldığı, dünyanın nüfuz dairələrinə bö- manın insanların bütün həyat spektrinə çoxtərəfli lüşdürülməsi uğrunda gedən kəskin mübarizə za- müsbət və mənfi təsirləri günbəgün artır və miqyası manında demoqrafik inkişafın antisivil yollarla genişlənir. Qloballaşmaya məruz qalan ölkə və re- tənzimlənməsi (Loqvin M.M., 2011) konsepsiya- gionlar özlərinin sosial-iqtisadi, əhalisinin intel- sının həyata keçirildiyi müasir şəraitdə qloballaş- lektual və siyasi inkişaf səviyyələrindən asılı ola- manın zəif ölkələr üçün mənfi təsirləri daha çox- raq bu prosesə müxtəlif dərəcədə qoşulur, adaptasi- dur. ya olunur, öz mənafelərini sığortalayırlar. Əhalinin Təbii ki, dünyada gedən qloballaşma fonunda və təsərrüfatın bu sistemə səmərəli və ya kortəbii sürətli sosial-iqtisadi-siyasi dəyişmələrin müsbət transformasiyası baş verir. və mənfi təsirləri demoqrafik, sosial-iqtisadi po- İnkişaf etmiş ölkələr, xüsusən də dünya iqtisa- tensialı çox kiçik, ərazisinin 20%-i işğal altında diyyatında aparıcı rol oynayan böyük yeddilər olan, siyasi maraqların toqquşduğu zonada yerlə- (ABŞ, Kanada, Almaniya, Böyük Britaniya, Fran- şən Azərbaycan Respublikası üçün də xarakte- sa, İtaliya, Yaponiya) və inkişafda olan qabaqcıl öl- rikdir. Ona görə də müasir şəraitdə və perspektivdə kələr (Çin, Rusiya, Hindistan, Braziliya, Türkiyə) qlobal dəyişmələrin Azərbaycan Respublikasının və digər demoqrafik, sosial-iqtisadi potensialı bö- iqtisadiyyatına, əhalisinə, ekoloji mühitinə və s. yük olan ölkələr qlobal sosial-iqtisadi, siyasi dəyiş- mənfi təsirləri nəzərə alınmalı, bu prosesə çevik, mələrə təsərrüfat sistemlərini, əhalisinin mənəviy- səmərəli adaptasiya yolları tapılmalı və mütəmadi yatını, geosiyasi mövqelərini daha səmərəli trans- olaraq dəyişən situasiyaya uyğun iqtisadi-coğrafi formasiya edə bilirlər. Bu ölkələrin nəhəng trans- yanaşma təkmilləşdirilməlidir. milli şirkətləri, korporasiyaları, böyük təsərrüfat Qlobal sosial-iqtisadi-siyasi dəyişmələrə əhali- birlikləri qloballaşmanın nəticələrinin mənfi təza- nin səmərəli uyğunlaşması üçün müasir şərait və hürlərinə az məruz qalırlar. Onlar bu prosesdə öz perspektiv nəzərə alınmaqla ən mühüm iqtisadi- xeyirlərinə uyğun korrektələr edirlər. Əksinə, in- coğrafi məsələlər kimi aşağıdakılara diqqət yetir- kişaf etməkdə olan ölkələr, xüsusən də kasıb, bö- mək zəruridir. yük ölkələrin (güclərin) ucuz xammal və işçi qüv- Demoqrafik inkişaf, əhalinin məskunlaşması vəsi bazası olan ölkələr qlobal sosial-iqtisadi də- və sosial-mənəvi adaptasiyası. Azərbaycan Res- yişmələrə nəinki səmərəli adaptasiya olunmurlar, publikasında həyata keçirilən və keçirilməkdə olan hətta bu dəyişmələrin daha çox mənfi təsirinə bir neçə Dövlət Demoqrafiya Proqramı, sosial-iq- məruz qalırlar, ağır sosial-iqtisadi şərait daha da tisadi vəziyyətin yaxşılaşması, nə sülh, nə də pisləşir, həyati əhəmiyyətli ən mühüm sahələrin müharibə şəraitinin olmasına baxmayaraq, stabil (kommunikasiya, ərzaqla təminat, ekoloji şərait, ictimai-siyasi mühit hesabına XX əsrin sonlarında məşğulluq və s.) fəaliyyəti daha da çətinləşir. müşahidə olunan demoqrafik tənəzzül artıq XXI Qlobal sosial-iqtisadi, siyasi dəyişmələr dünya- əsrin ilk illərindən demoqrafik inkişafla əvəz olun- nın demoqrafik yükünün “həndəsi silsilə”, təbii və muşdur. Belə ki, əgər 1996-2000-ci illərdə ortaillik maddi resursların “ədədi silsilə” yolu ilə artdığı bir əhali artımı 0,99%, 2001-2005-ci illərdə 0,82% ol- şəraitdə baş verir. Dünya əhalisinin sayının (7 muşdusa, bu göstəricilər 2006-2010-cu illərdə və mlrd. 336 mln nəfər. 2015-ci il) sürətlə artdığı və 2011-2015-ci illərdə 1,04% təşkil etmişdir (Azər- bu sahədə kəskin regional fərqlərin olduğu, təbii baycan əhalisi 2014, səh.15). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə hələ də evlənməli yaşda olan,

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 89

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) lakin sosial-iqtisadi çətinliklərlə əlaqədar subay qa- uzun müddət davam etməsi hər 1000 nəfərə düşən lan gənclər vardır. Onların təbii artım prosesinə qo- qadınların azalması milli-etnik tərkibin dəyişməsi, şulması əhalinin artım tempini daha da yüksəldə qadın əmək ehtiyatlarının çatışmaması və s. bilər. Əhalinin artım mənbəyini həmişə təbii artım arzuolunmaz demoqrafik nəticələrə gətirib çıxara təşkil etsə də, son illərdə bu prosesdə cüzi miqra- bilər. siya artımı da rol oynayır. Lakin əhali artımının Qlobal sosial-iqtisadi dəyişmələr fonunda regional xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, orta Azərbaycan əhalisinin ən mühüm məsələlərin- respublika səviyyəsi ilə müqayisədə bəzi regionlar- dən biri mənəvi-əxlaqi dəyərlərin deqradasiya- da, əsasən də qərb sərhədboyu rayonlarda demo- sının qarşısının alınması, milli mentalitetin qo- qrafik inkişafın zəifləməsi müşahidə olunur. Məsə- runmasıdır. lən, Ermənistanla həmsərhəd olan Qazax rayonun- Avropa, ABŞ və s. inkişaf etmiş ölkələrin so- da hər min nəfər əhaliyə düşən təbii artım 8,8 nəfər, sial-iqtisadi, sosial-mədəni həyat şəraitinə inteqra- Gədəbəydə 8,5 nəfər, Ağstafada 10,8 nəfər, Rusiya siya olunarkən əhalinin ənənəvi milli mədəniyyə- və Gürcüstanla həmsərhəd olan Balakəndə 8,7 tinə, mənəviyyatına, mentalitetinə xələl gətirən, nəfər, Zaqatalada 8,5 nəfər, Qax rayonunda 6,4 nə- müsbət dəyərlərinə ziyan vuran təsirlərdən qoru- fər, Şəki rayonunda 10,5 nəfər təşkil edir. Orta maq lazımdır. Vətənpərvərliyə, ailə-məişət xüsu- respublika üzrə bu göstərici 12,8 nəfərdir (2013-cü siyyətlərinə, gənclərin ənənəvi davranış və bir-bi- il). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, adları çəkilən rilə münasibət qaydalarına, ənənəvi böyük-kiçik, sərhəd rayonlarında həm də mənfi miqrasiya ba- ağsaqqal-qarasaqqal məsələlərinə mənfi təsir edən lansı müşahidə olunur. hər cür təbliğat-təşviqatlardan uzaqda durmaq la- Strateji əhəmiyyət kəsb edən sərhədboyu ra- zımdır. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, bu adları çə- yonlarda demoqrafik tənəzzül yolverilməzdir, kilən dəyərlər həmişə Azərbaycan xalqının ailə- ölkənin ərazi bütövlüyü baxımından da qə- sinin, gənclərinin ən müsbət meyarları olub. Onun buledilməzdir. vətənsevərliyinin, bütövlüyünün, sağlamlığının, Qlobal dəyişmələr prosesində Azərbaycan Res- demoqrafik inkişafının fundamental dayaqları publikasının demoqrafik inkişafında mütləq nəzərə olub. Ona görə də respublikanın kütləvi infor- alınmalı və tənzimlənməli məsələ yaş-cins tərki- masiya vasitələrində, bağçalarda, ali və orta mək- bində kişilərin gələcəkdə qadınlardan çox olması- təblərdə mənəviyyatın, milli mentalitetin qorunma- nın yarada biləcəyi problemdir. Artıq son onillikdə sına və təbliğinə dövlət səviyyəsində diqqət daha doğulanlar arasında oğlan uşaqlarının payı daha da artırılmalıdır. Narkomaniya, xorror, terror, dro- çox artmaqdadır. Valideynlərin oğlan uşaqlarına momaniya, psixoz, ekstremist cərəyanlar və s. kimi meyilliyi, qabaqcadan qız dölünün abort edilməsi cəmiyyəti məhvə aparan təsirlərdən qorunmaq (hə- doğulanların cins tərkibində oğlanların payının art- yat şəraitinin yaxşılaşdırılması, təbliğat, maariflən- ması ilə müşayiət olunur. Belə ki, əgər 1990-cı ildə dirmə və s.) tələb olunur. respublika üzrə ümumi təbii artımın 50,9%-i kişilə- Təsadüfi deyildir ki, 2000-ci il ilə müqayisədə rin payına düşürdüsə, bu rəqəm 2000-ci ildə 2015-ci ildə işsizlik, mənəviyyatın aşınması və s. 54,2%, 2005-ci ildə 54,8%, 2010-cu ildə 54,3%, hesabına boşanmaların sayı, demək olar ki, 2 dəfə 2014-cü ildə isə 53,6% təşkil etmişdir (Azərbaycan çoxalmışdır. Son illərdə qeydə alınmış cinayətlərin əhalisi. Bakı, 2015, s.29). Bu, xüsusilə kənd yerlə- sayı artmış, onların tərkibində isə 14-18 yaşlı uşaq- rində özünü daha qabarıq göstərir. ların payı yüksəlmişdir. Narkotik vasitələrlə bağlı cinayətlər isə 2005-2015-ci illərdə 49% artmışdır. Ümumiyyətlə, bu dövrdə narkotik maddələrin qeyri-qanuni hazırlanması, əldə edilməsi, saxlan- ması və ya satışı 50,4% çoxalmışdır. Əksinə, kitab- xanaların sayı 19%, əhalinin hər min nəfərinə dü- şən kitab nüsxəsinin sayı isə 10,9% azalmışdır (Azərbaycanın statistik göstəriciləri, Bakı-2015, səh.277,334-336). Qloballaşma mühitində həmişə diqqət altın- da saxlanmalı məsələlərdən biri də torpaqlardan maksimum səmərəli istifadə edilməsi, əhali- nin səmərəli məskunlaşdırılmasıdır. Şəkil 1. Hər 1000 kişiyə düşən qadınların sayı Azərbaycan zaman-zaman o qədər torpaq itir- Belə ki, 2014-cü ildə kənddə doğulanların 55%-i mişdir ki, artıq demoqrafik inkişaf fonunda res- kişilərin payına düşmüşdür. Belə bir tendensiyanın

90 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) publika aztorpaqlı, ərazisi ifrat məskunlaşmış öl- maya nail olunmamışdır. Yenə də regionlardan Ba- kəyə çevrilmişdir. Yaşayış məntəqələrinin ərazi- kı–Sumqayıt sənaye qovşağına əhali axını davam sinin böyüməsi, günbəgün artan tikinti-quruculuq edir, nəticədə demoqrafik yüklənmə öz mənfi fə- işləri, müxtəlif nəqliyyat xətlərinin çəkilməsi, şo- sadları ilə, sosial-ekoloji gərginliklərlə davam edir. ranlaşma, su anbarlarının yaradılması və s. yeni- Demoqrafik yüklənmə sosial-iqtisadi inkişafı qa- yeni əkinəyararlı torpaq sahələrinin kənd təsər- baqlayır, bu isə xaotik məskunlaşma, yalançı urba- rüfatı dövriyyəsindən çıxmasına səbəb olur. Ölkə nizasiya prosesi ilə müşayiət olunur. ərazisinin 20%-dən çoxunun hələ də işğal altında Regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramla- saxlanması, bütün Ermənistanla həmsərhəd və cəb- rında qarşıya qoyulan məqsədə nail olunmasında, həyanı ərazinin isə təsərrüfat məqsədləri üçün isti- ölkədə əhalinin səmərəli məskunlaşdırılmasında, fadəsinin təhlükəli olması torpaqlardan maksimum artan demoqrafik potensialın yerlərdə saxlanılma- səmərəli istifadə olunmasını, əhalinin məskunlaş- sında, qərb sərhədboyu ərazilərin öncül inkişafın- ması zamanı bu amilin nəzərə alınmasını tələb edir da Gürcüstanla Azərbaycan arasında sərhəd-keçid (Əyyubov N.H., 2008). Yeni yaşayış məskənləri münasibətlərinin sovet dönəmindəki vəziyyətə uy- salınarkən, yollar çəkilərkən, maddi və sosial in- ğun tənzimlənməsi sərfəli ola bilər. Azərbaycanla frastruktur obyektləri yaradılarkən münbitliyi nis- Gürcüstanın strateji müttəfiqliyini, bir çox sahə- bətən zəif olan torpaq sahələrindən istifadə olun- lərdə (yanacaq-energetika) müvəffəqiyyətlə əmək- malıdır. Daha məhsuldar, münbit torpaqların isti- daşlığını nəzərə alaraq Gəncə–Qazax və Şəki– fadəsinə məhdudiyyətlər qoyulmalı, onların müm- Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonları ilə Gürcüstan kün qədər kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxma- arasında (Avropadakı “Şengen” zonasına uyğun) sının qarşısı alınmalıdır. Relyef şəraitinin imkan sərbəst gediş-gəliş, ticarət əlaqələrinin yaradılması verdiyi yerlərdə insanların daimi yaşamayacağı məqsədəuyğundur. Azərbaycanın qərbində istehsal yeraltı infrastrukturlara (parkinqlər, anbarlar, soyu- olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının coğrafi cə- ducuxanalar və s.) üstünlük verilməlidir. Belə tə- hətdən yaxında olan Tbilisi–Rustavi sənaye qovşa- yinatlı tikililər nisbətən baha başa gəlsə də, torpağa ğında realizə olunması əhalinin məşğulluğunun qənaət məqsədi ilə sərfəlidir. Sərhədboyu ərazi- artırılmasına və əhalinin yerlərdə qalmasına səbəb lərdə, xüsusilə də Ermənistanla həmsərhəd yaşayış olar. Digər tərəfdən, Gürcüstanda yaşayan soydaş- məntəqələrində əhalinin məskunlaşdırılması so- larımızla əlaqələrin asanlaşmasına gətirib çıxarar, sial-iqtisadi yönümlü güzəştlər hesabına stimullaş- hər iki tərəf üçün iqtisadi və sosial baxımdan sərfəli dırılmalı, artan demoqrafik potensialın yerlərdə olar. saxlanılmasına nail olunmalıdır. Qlobal dəyişmələrə Azərbaycanın təsərrüfat kompleksinin uyğunlaşdırılmasında ən mühüm məsələ istehsalın sahə və ərazi strukturunun tək- milləşdirilməsi, yenidən qurulmasıdır. Azərbaycan Respublikası xammal və yarımfabrikat ixracatçı- sından hazır məhsul, xüsusilə elm və əməktutumlu məhsullar ixracatçısına çevrilməlidir. Ölkə iqtisa- diyyatının neft-qaz sənayesindən asılılığı azaldıl- malı, qeyri-neft sektorunun inkişafı yanacaq səna- yesindən gələn gəlirlər hesabına inkişaf etdirilmə- lidir. Iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə sənaye isteh- salının strukturunun təhlili göstərir ki, 2015-ci ildə Şəkil 2. Əhali sıxlığının dinamikası hasilat (mədənçıxarma) sənayesinin payı 67%, Ölkənin səmərəli məskunlaşdırılması siyasəti- emal sənayesinin payı isə 24,3% təşkil etmişdir. nin əsasını ərazi bütövlüyünün strategiyasına uy- Ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafının dəstək- ğun dağlıqla düzən, iqtisadi-coğrafi regionlarla Ba- lənməsi siyasəti həyata keçirilsə və bu sahədə son kı paytaxt və neft-qaz sənayesi rayonu arasında illərdə (2012-2015) müəyyən irəliləyiş olsa da, əhali yerləşməsindəki fərqlərin optimallaşdırılması 2005-ci il ilə müqayisədə 2015-ci ildə hasilat sə- təşkil etməlidir. Regionların sosial-iqtisadi inkişa- nayesinin payı müvafiq illərin faktiki qiymətləri ilə fının iki Dövlət proqramının (2004-2008, 2009- 67,4%-dən 67%-ə enmiş, emal sənayesinin payı isə 2013-cü illər) yerinə yetirilməsinə, birinin (2014- müvafiq dövrdə 25,9%-dən 24,3%-ə qədər azal- 2018-ci illər) isə yerinə yetirilməkdə olmasına bax- mışdır (Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2016. mayaraq, yenə də nisbətən tarazlı sosial-iqtisadi Səh. 454). Təbii ki, hasilat sənayesinin də əsasını inkişafa və onun əsasında isə səmərəli məskunlaş- neft və təbii qaz çıxarılması təşkil edir. Neft-qaz

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 91

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) sənayesi və onunla bağlı olan maddi və sosial infra- sağlamlığı üçün faydalı olan belə məhsulların be- strukturlar isə Bakı paytaxt regionunda cəmlənmiş- cərilməsinə o qədər də maraqlı olmamasını nəzərə dir. Bu isə o deməkdir ki, regionlarda sənayenin alaraq, belə təyinatlı istehsalın dövlət tərəfindən inkişaf səviyyəsi çox aşağıdır, bəzilərində isə, de- dəstəklənməsi zəruridir. mək olar ki, yox dərəcəsindədir. Mövcud az əmək- tutumlu, kiçikhəcmli yeyinti və yüngül sənaye müəssisələri isə yerlərdə əmək ehtiyatlarının işlə təminatında yetərli rol oynaya bilməz. Ona görə də qeyri-yanacaq sektorunun inkişafı daha yaxşı dəstəklənməli, bu sahənin infrastruktur- larının regionlarda yerləşdirilməsi istər özəl, istərsə də dövlət sektoru olsun, ölkə rəhbərliyinin nəzarəti altında olmalıdır. Çünki özəl sektor regionlarda yeni sənaye müəssisəsi yaratmağa o qədər də meyilli deyildir. Bakı paytaxt regionu bu baxımdan özəl sektor üçün iqtisadi cəhətdən daha sərfəlidir. Ümu- miyyətlə, Bakı-Sumqayıt ərazi-istehsal komplek- Şəkil 3. 2015-cü ildə ümumi daxili məhsulun sində çox əməktutumlu, kənardan əlavə işçi qüv- strukturu vəsi cəlb edəcək yeni sənaye müəssisələrinin yara- Mənbə: Azərbaycanın statistik göstəriciləri, 2016 dılması məhdudlaşdırılmalı, belə təyinatlı mövcud (səh 22). müəssisələrin isə regionlara köçürülməsi imkanları Paralel olaraq ekoloji təmiz məhsulun təbliğat araşdırılmalıdır. Adı çəkilən sənaye qovşağında və təşviqatı aparılmalıdır, o nisbətən baha başa gəl- daha çox elmtutumlu və kooperasiya əlaqələri tələb sə də, son nəticədə özünə daha böyük tələbat yarat- edən, respublika səviyyəli idarəetmə funksiyalı ob- maqla iqtisadi cəhətdən də səmərəli olar. yektlərin olması məqsədəuyğundur. Heyvandarlığın inkişafı üçün ərazinin məhdud- Qlobal sosial-iqtisadi-siyasi dəyişmələr fonun- luğunu (həm də işğalı) və yem bazasının zəifliyini da Azərbaycan Respublikası təsərrüfatının ən mü- nəzərə alaraq otlaq-örüş heyvandarlıqdan daha çox hüm məsələlərindən biri kənd təsərrüfatının səmə- otlaq–tövlə heyvandarlığına üstünlük vermək la- rəli fəaliyyəti, əhalinin ekoloji cəhətdən təmiz, da- zımdır. Lakin heyvanların bəslənməsində biotex- yanaqlı ərzaq təminatıdır. Bu sahədə ölkə preziden- noloji vasitələrlə qidalanmaya yol verilməməli, tinin davamlı olaraq kənd təsərrüfatının inkişafına yerli təbii yemlərdən istifadə olunmalıdır. Ölkənin dair fərman və sərəncamlarının olmasına baxmaya- fermer və müxtəlif kənd təsərrüfatı istehsalçılarının raq, müəyyən irəliləyişlər olsa da, yenə də Azər- maraqları nəzərə alınmalı, kənd təsərrüfatı məhsul- baycan bir sıra taxıl məhsulları və heyvandarlıq larının idxalına məhdudiyyət qoyulmalıdır. məmulatlarının idxalçısı olaraq qalmaqdadır. Ən Kənd təsərrüfatı bitkilərinin və heyvandarlıq acınacaqlısı odur ki, kənd təsərrüfatının sənayedən üçün yem bitkilərinin suvarma suyu ilə daha yaxşı sonra ikinci aparıcı təsərrüfat sahəsi olmasına bax- və davamlı təminatı üçün suvarma sistemi və su mayaraq, Azərbaycanın ümumi daxili məhsulunun təchizatı dövlətin çox ciddi nəzarəti altında olmalı- (ÜDM) formalaşmasında bu sahə payına görə al- dır. Belə ki, Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayo- tıncı yeri tutur. Kənd təsərrüfatında iqtisadi cə- nunda aparılan kameral müşahidələr göstərir ki, so- hətdən fəal əhalinin 38-40% çalışdığı halda, 2015- vet dönəmində eyni su mənbələri hesabına daha ge- ci ildə kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıq- niş ərazilər suvarma suyu ilə daha yaxşı təmin edi- çılıqla bir yerdə ÜDM-in cəmi 6,2%-ni təşkil lir, planlı-sistemli nəzarət hesabına davamlı su təc- etmişdir. hizatı həyata keçirilirdi. Hal-hazırda isə bu sahədə Ona görə də kənd təsərrüfatı ekstensiv yoldan çətinliklər mövcuddur. Müstəqillik dövründə elek- intensiv yola keçirilməli, ölkə əhalisinin ərzağa trik enerjisinin baha olması və s. səbəblər üzündən olan tələbatı yerli istehsal hesabına təmin olunma- daha az sahə suvarılır. lıdır. Geni modifikasiya olunmuş kənd təsərrüfatı Azərbaycanın əlverişli geosiyasi və nəqliyyat- bitkilərinin (məsələn, Amerika qarğıdalısı) əkilib– coğrafi mövqeyi, ölkə ərazisindən Avropa ilə Asi- becərilməsi qadağan olunmalıdır. Kənd təsərrüfatı yanı birləşdirən Avroasiya nəqliyyat dəhlizinin dövriyyəsindən çıxmış ənənəvi bitki toxum və keçməsi, Rusiya ilə İran, Pakistan və Hindistanı sortları artırılmalı, onların becərilməsi əvvəlki il- birləşdirəcək Şimal–Cənub dəhlizinin işə düşməsi lərdə olduğu kimi genişləndirilməlidir. Fermerlərin gələcəkdə bu istiqamətlərdə müxtəlif nəqliyyat va- və digər kənd təsərrüfatı istehsalçılarının iqtisadi sitələri ilə külli miqdarda çeşidli yüklərin (o cüm- səmərəlilik baxımdan ekoloji cəhətdən təmiz, insan lədən təhlükəli) və sərnişinlərin daşınmasına səbəb

92 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) olacaqdır. Ona görə də intensiv nəqliyyat fəaliyyəti 4. Əfəndiyev V.Ə. Urbanizasiya və Azərbaycanın zamanı ətraf mühitə vurulan mənfi təsirlər, ifrat şəhər yaşayış məskənləri. Bakı- 2002. 397 səh. səs-küy, onların insanların təhlükəsizliyinə, nara- 5. Əyyubov N.H. Azərbaycanda əhali məskunlaşma- hatçılığına və sağlamlığına təsiri məsələləri nəzərə sının iqtisadi-coğrafi problemləri. Bakı-2008. AMEA- alınmalı, müvafiq tədbirlər görülməli, kompensasi- nın “Xəbərlər”i, Yer elmləri 1, səh.144-150. 6. Paşayev N.Ə., Əyyubov N.H., Eminov Z.N. Azər- ya olunmalıdır. baycan Respublikasının iqtisadi, sosial və siyasi coğra- Beləliklə, qloballaşma şəraitində Azərbaycan fiyası. Bakı-2010. 416 səh. Respublikası təsərrüfatının və əhalisinin sosial-iq- 7. Логвин М.М. Демографическая сущность tisadi-siyasi dəyişmələrə səmərəli transformasiyası теории «Золотого» миллиарда. Сборник: География, üçün aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır: история и геоэкология на службе науки и инно- 1. Qlobal və lokal sosial-iqtisadi və siyasi dəyiş- вационного образования. Том 1, Красноярск – 2011, mələrə hazır olmalı, müvafiq adaptasiya üçün döv- стр.126-129. lət və elmi tədqiqat institutları tərəfindən çevik fə- aliyyət göstərə bilən operativ proqram-ssenarilər НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ АДАПТАЦИИ işlənilməlidir. АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ К ГЛОБАЛЬНЫМ СОЦИАЛЬНО- 2. Sağlam, keyfiyyətli, balanslı demoqrafik in- ЭКОНОМИЧЕСКИМ И ПОЛИТИЧЕСКИМ kişaf təmin edilməli, milli-mənəvi dəyərlər qorun- ИЗМЕНЕНИЯМ maqla sosial-mədəni adaptasiya həyata keçirilməli- dir. Milli-mənəvi, əxlaqi dəyərlərin deqradasiya- Н.Г.Эюбов sına yol verilməməlidir. В статье, в условиях глобализации, анализиру- 3. Torpaqlardan maksimum səmərəli istifadə ются некоторые вопросы рациональной адаптации edilməli, əhalinin dağlıqla–düzən, iqtisadi-coğrafi населения и хозяйства к соответствующим социаль- rayonlarla Bakı paytaxt regionu arasında məskun- но-экономическим и политическим изменениям. laşma tendensiyası tənzimlənməlidir. Sərhədboyu Анализируется и обосновывается необходимость rayonların demoqrafik potensialının saxlanmasına сбалансированного, структурного демографическо- го развития, защиты национальных моральных цен- və inkişafına şərait yaradılmalıdır. ностей, ведения региональной социально-экономи- 4. Azərbaycanla Gürcüstan arasında gediş-gəli- ческой и расселенческой политики и др. şin, ticarət–iqtisadi əlaqələrin asanlaşdırılması əhalinin qərb zonasından şərqə axıcılığını azaldar, SOME ISSUES OF ADAPTATION OF THE həm də sərhədboyu ərazilərin səmərəli məskunlaş- REPUBLIC OF AZERBAIJAN TO GLOBAL dırılmasına səbəb olar. SOCIOECONOMIC AND POLITICAL 5. Ölkənin təsərrüfat strukturunda qeyri-neft CHANGES sektorunun daha üstün inkişafı, bu sahə müəssisə- N.H.Eyyubov lərinin daha çox regionlarda yerləşdirilməsi təmin edilməlidir. Certain issues of rational adaptation of the popula- 6. Geni modifikasiya olunmuş ərzaq bitkiçili- tion and economy to corresponding socioeconomic and political changes are analyzed in the article. The analy- yindən ənənəvi ekoloji cəhətdən təmiz, yerli kənd sis and relevant substantiation concerns the necessity of təsərrüfatı bitkiçiliyinə keçilməsinə nail olunmalı balanced and structural demographic development, the və son nəticədə bunun iqtisadi səmərəliliyi də təb- support of national moral values, as well as the pursuing liğ və təşviq edilməlidir. of regional socioeconomic and settlement policy.

ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı- 2013. 804 səh. 2. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı- 2016. 824 səh. 3. Azərbaycanın əhalisi. Bakı-2014. 134səh.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 93

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© E.Ə.İsmayılova GƏNCƏ-QAZAX İQTİSADİ-COĞRAFİ RAYONUNUN MƏDƏNİ TURİZM İMKANLARI E.Ə.İsmayılova Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti Bakı şəh., Nizami ray., Babək pr. 85A, mən. 85 Mədəni turizm digər xalqların ölkəyə olan marağını artırmaqla mədəniyyətin tanıtımı, məşğullu- ğun yaranması, daxil olan valyuta axınının tənzimlənməsi kimi funksiyaları yerinə yetirir. Bu turizm forması davamlı turizmi inkişaf etdirmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Ölkəmiz mədəni turizm üçün vacib olan komponentlərin əksəriyyətini özündə ehtiva edir. Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonu da mədəni irs, tarixi-memarlıq, arxeoloji mərkəzlər və etnoqrafik ehtiyatlarla zəngin ərazidir. Bu regionda mədəni turizmin təşkili üçün potensial imkanlar genişdir. Giriş. Xalqın mədəni irsi onun tarixdəki rolunu, 3. Mədəni turizmdən əldə olunan gəlirlər bu mədəniyyətinin formalaşmasını və qədim köklərə obyektlərin yenidən qurulması, bərpası və inkişaf malik olduğunu sübut edən əsas amillərdən biridir. etdirilməsinə yatırılmalıdır. Tarixi-memarlıq nümunələri, arxeoloji mərkəzlər, 4. Turizm fəaliyyəti folklor, xalq sənətkarlıq etnoqrafik komponentlər isə hər bir cəmiyyətin hə- nümunələri və milli adətlərin deqradasiya uğrama- yatında mənəvi, mədəni və ictimai baxımdan mü- sının qarşısını almalı, onların standartlaşmasına hüm rola malikdir. Bu dəyərlərin turizmdə istifadə- mane olaraq, fərdi şəkildə inkişafına dəstək olma- si nəinki digər xalqların ölkəyə olan marağına təsir lıdır. göstərər, eyni zamanda, mədəniyyətin tanıtımı, Turistlərin mədəni və dərketmə turizm növünə məşğulluğun yaranması, daxil olan valyuta axını- motivasiya olunması üçün ərazinin özünəməxsus nın tənzimlənməsi baxımından da əhəmiyyətlidir. incəsənət nümunələri, memarlığı, arxeoloji abidə- Öz ərazilərində olan mədəni ehtiyatlardan isti- ləri, qədim şəhərləri, landşaft ekzotikliyi ilə seçilən fadə edərək insanları cəlb edən, tarixlərini bir sıra tikililəri, adət-ənənələri, musiqi və rəqsi, xalq sə- xalqlara nümayiş etdirən, mövcud resursları dəyər- nətkarlıq nümunələri, sosial-mədəni infrastrukturu, ləndirərək maddi gəlir əldə edən dünya ölkələri etnoqrafik obyektləri, texniki qurğuları, ədəbiyya- mədəni turizmin formalaşmasına birbaşa təsir gös- tı, dini, məşğuliyyəti, milli mətbəxi, təhsil səviyyə- tərirlər. Mədəni turizmin inkişafı istənilən ərazidə si və elmi inkişafı olmalıdır. Dünyanın bir sıra öl- davamlı turizmin əldə olunması deməkdir. Çünki kələri bu dəyərlərdən turizm məqsədi ilə geniş is- ölkənin mədəniyyəti və onun tarixi ilə əlaqədar tifadə edirlər. Beynəlxalq praktikaya nəzər yetir- olan anlayışlar çimərlik, qış turizmi və s. kimi növ- sək, ölkələr turların hazırlanması zamanı qədim lərdən fərqli olaraq mövsümilik xarakteri daşımır abidələrlə yanaşı, əyləncə xarakterli komponentlər [4]. də əlavə edirlər. Buna nümunə kimi Avropa və Mədəni turizm digər turizm növlərindən fərqli Aralıq dənizi ölkələrini göstərmək mümkündür. olaraq XX əsrin sonlarından etibarən kütləvi hal al- Belə ki, əraziyə daha çox turistin cəlb olunması mağa başladı. 1999-cu ilin oktyabr ayında Çilinin məqsədi ilə bu ölkələr yerli xalqların tarixini, mu- Santyoqa şəhərində Turizmin Qlobal Etik Kodeksi siqisini və rəqslərini əksetdirən möhtəşəm şou- ÜTT-nin Baş Assambleyasında 10 maddə kimi proqramlar hazırlayırlar [5]. müzakirə edilmiş və vahid səslə qəbul olunmuşdur Problemin ölkədə vəziyyəti. Respublikamızda [7]. Etik Kodeksin 4-cü maddəsi “Turizm bəşəriy- mədəni ehtiyatların qorunmasına və səmərəli isti- yətin mədəni irsindən istifadə edən və onun zəngin- fadəsinə mühüm diqqət yetirilir. İlk dəfə 10 aprel ləşməsinə töhfə verən sahə kimi” məhz mədəni tu- 1998-ci ildə “Tarixi mədəniyyət abidələrinin qo- rizmi əhatə edir. runması” haqqında Azərbaycan Respublikasının 1. Mədəni turizm ehtiyatları həmin ərazidə qanunu qəbul olunmuşdur [3]. Qanunun 19-cu yaşayan yerli icmalara aiddir, bu vətəndaşların eh- maddəsinə əsasən dövlət və ya bələdiyyə mülkiy- tiyatlar üzərində hüquq və vəzifələri mövcuddur. yətində olan abidələrdən istifadə qaydaları və şərt- 2. Turizmdə siyasi və fəaliyyət sahələri yara- ləri müəyyənləşdirilmişdir. Dövlət və ya bələdiyyə dılan zaman mədəni, irsi və arxeoloji ərazilər nəzə- mülkiyyətində olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz rə alınmalı, onlar mühafizə edilərək, gələcək nəsil- abidələrin və ya onların ayrı-ayrı hissələrinin ica- lərə ötürülməlidir. Abidələr, türbələr və arxeoloji rəyə verilməsi qadağan edilmişdir. İstənilən abidə- ərazilərə ictimaiyyətə açıq, ümumi gəzintilərin təş- dən (arxeoloji abidələr istisna olmaqla) elmi, mə- kili və turizm məqsədilə istifadəsi mümkün olma- dəni, dini, xidmət və turizm məqsədi ilə əlaqədar lıdır.

94 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) istifadə üçün proqramlar, müvafiq layihələrin ha- “Azərbaycanda tarix və mədəniyyət abidələrinin zırlanması qeyd edilmişdir. Eyni zamanda, icarəyə mühafizəsi və təbliği: mövcud vəziyyətin monito- götürülmüş hər hansı abidənin üzərində dəyişiklik- rinqi və qarşıda duran vəzifələr” layihəsi çərçivə- lər edilməsi, təmir, konservasiya işləri də müvafiq sində Azərbaycanın Gəncə-Qazax bölgəsində mə- icra hakimiyyəti orqanlarının və mütəxəssislərin dəni irsə ictimai münasibət araşdırılmış, bölgələrdə icazəsi və nəzarəti ilə həyata keçirilməlidir. əhalini maarifləndirməyə istiqamətləndirən müza- ÜTT-nin məlumatına əsasən, mədəni turizmdə kirələr keçirilmişdir. Nəticədə bölgəyə aid edilən 3 iştirak edən şəxslərin sayı dünya ölkələri üzrə 30% mədəni irs nümunəsi tam formada tədqiq edilmiş- təşkil edir. Dünyada səyahət edən turist qruplarının dir. Hesab edirik ki, bu kimi layihələrin sayını ar- 20%-i isə mədəni dəyərlərlə maraqlanmasa da, get- tırmaqla mütəmadi təşkil edilən yerli əhəmiyyətli dikləri ölkələrdə dünyaca məşhur olan xüsusi abi- seminar və treyninqlər vasitəsilə öyrənilməmiş və dələri görməyə can atırlar. Seçdikləri yerləşmə mü- ya az öyərnilmiş digər abidələrin tədqiq edilməsi, əssisələri tarixi-memarlıq nümunələrindən uzaqda onların tanıdılmasındakı problemlərin aşkara çıxa- olduğu zaman əksər vaxt turistlər belə yerlərə yol- rılması və aradan qaldırılması regionda mədəni tu- lanmırlar. Lakin uzaqlıq kimi maneələrə baxmaya- rizmin inkişafına böyük töhvələr verəcəkdir. raq, mədəniyyətlə maraqlanan insanlar mövcuddur Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunda qədim və bu da həmin turistlərin 15%-ni özündə birləşdi- körpülər, məscidlər, kilsələr tarixi memarlıq abidə- rir [6]. si kimi mühafizə edilir. Bu da regionun tolerant bir Tədqiqat obyekti. Azərbaycan Respublikası- xalqa sahib olduğunu bir daha sübut edir. nın qərb bölgəsində yerləşən Gəncə-Qazax iqtisa- Şəmkir, Göygöl, Samux rayonlarının ərazilə- di-coğrafi rayonu öz mədəni ehtiyatları ilə seçilir. rində almanların uzun müddət məskunlaşdığını nə- Belə ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin qərarı- zərə alsaq, onlara aid edilən yaşayış evləri, lüteran na əsasən, burada dünya əhəmiyyətli memarlıq abi- kilsələri və alman zirzəmiləri olduqca maraqlı ob- dələrinin sayı 1, arxeoloji abidələrin sayı isə 9 ola- yektlər sırasındadır. Xüsusən Avropa ölkələrindən raq dəyərləndirilmişdir. Ölkə əhəmiyyətli abidələr- gələn turistlər almanların yaşadığı bu ərazilərlə dən memarlıq nümunələri 32, arxeoloji 259, bağ- maraqlanır, onların məskunlaşdığı küçələr və evlə- park, monumental və xatirə abidələri isə 5-dir. La- rin ilkin görkəminə baxmaq istəyirlər. Almanların kin yerli əhəmiyyətli abidələrin sayı çoxdur və bu özləri isə etnik-nostalji turizmin iştirakçısı kimi da daxili turistlər üçün kifayət qədər ehtiyatın oldu- babalarının yaşadığı evləri, məşğuliyyətləri və on- ğunu göstərir. İqtisadi-coğrafi rayonda 373 memar- ların yaşayış tərzləri ilə maraqlanırlar. İqtisadi- lıq nümunəsi, 37 arxeoloji abidə, 19 bağ-park, mo- coğrafi rayon daxilində ruslar da məskunlaşmışdır. numental və xatirə abidələri, 8-i isə dekorativ tət- Rus memarlıq üslubunda inşa edilmiş yaşayış ev- biqi sənət abidələridir [1]. ləri hazırda turizm cəhətdən istifadəsi mümkün Məsələnin izahı. 2013-cü ildə “Miras Mədəni olan obyektlər sırasındadır. İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi”nin

Xəritə 1. Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunda mədəni turizm obyektləri

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 95

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Daşkəsən, Ağstafa, Gədəbəy kimi rayonların Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonuna daxil ərazisində isə Qafqaz Albaniyası dövrünün mühüm edilən digər ərazilərdə də aşağıdakı muzeylər möv- nümunələrindən sayılan alban məbədləri yerləşir. cuddur: Ağstafa Rayon Tarixi-Diyarşünaslıq Mu- Hazırda bu alban abidələrinin əksəriyyəti dağılmış- zeyi, Daşkəsən Rayon Tarixi-Diyarşünaslıq Muze- dır və onların yenidən bərpaya ehtiyacı vardır. yi, Goranboy Rayon Tarixi-Diyarşünaslıq Muzeyi, Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunda tarixi- Naftalan şəhər Tarixi-Diyarşünaslıq Muzeyi, Göy- memarlıq nümunələri fərqli dövrləri əhatə edir. göl Rayon Tarixi-Diyarşünaslıq Muzeyi və s. Ərazidə antik dövrə aid bir sıra nümunələr, arxeo- Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunda mədə- loji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş abidələr, orta ni turizm ehtiyatlarının çoxçeşidli olması, müxtəlif əsrləri əhatə edən insan məskənləri mövcuddur. Bu dövrlərə aid edilən nümunələrə rast gəlinməsi, da iqtisadi-coğrafi rayonda arxeoloji turizmin inki- həmçinin digər millətlərin və dinlərin nümayəndə- şafına zəmin yaradır. lərinə xas tarixi-memarlıq abidələrinin mövcudlu- Arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan ğu bu turizm növünün inkişafı üçün potensial im- Goranboy şəhəri yaxınlığındakı V-VI əsrlərə aid kanların olduğunu göstərir. Lakin ərazidəki ehti- qədim Şatal şəhər qalası xarabalıqları, Şəmkir əra- yatları nəzərə alsaq, iqtisadi-coğrafi rayona gələn zisindəki qədim Şəmkir şəhər xarabalıqları (IX turistlərin əksəriyyəti tarixi əhəmiyyətli ərazilərə əsr), Tovuz şəhəri yaxınlığında Kür çayı sahilində baş çəkmirlər. Bunun əsl səbəbləri isə Gəncə-Qa- Torpaqqala yaşayış yeri (III-VII əsrlər), Çinarlı zax iqtisadi-coğrafi rayonunu əhatə edən turizm kəndi yaxınlığında nekropol (VI əsr) turizm poten- marşrutlarının və turların azlıq təşkil etməsidir. sialı olan mərkəzlərdəndir [2]. Dünya ölkələrində Həmçinin ekskursiyaların hazırlanması zamanı belə arxeoloji obyektlər açıq səma altında muzeyə xronoloji ardıcıllığın gözlənilməsi, kompakt yerlə- çevrilərək, turistlərin gəzintisi üçün açıq elan edi- şən ərazilərə üstünlük verilməsi, müxtəlif turizm lir. Bu kimi obyektlərlə bağlı ekskursiyalar təşkil növlərindən eyni anda istifadə turistlərin bu prose- edilərək, gələn turistlərə müxtəlif eksponatlarla ta- sə cəlb olunmasına müsbət təsir edəcəkdir. Ümu- nış olmaq imkanı verilir (xəritə 1). milikdə iqtisadi-coğrafi rayon ərazisində yerləşən Ekskursiyalara salınması mümkün olan mədəni abidələrə və muzeylərə diqqət yetirsək, onların ək- ehtiyatlar sırasında muzeyləri də göstərmək müm- səriyyətini eyni ad altında tərtib edilmiş tematik kündür. Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunda marşrutlara da salmaq mümkündür. Türkiyə, Yu- 2001-ci ildə 22 muzey fəaliyyət göstərirdisə, 2014- nanıstan, İtaliya, Fransa kimi ölkələrin beynəlxalq cü ildə bu muzeylərin sayı artaraq 35-ə çatdırılmış- praktikası sübut edir ki, bir mövzu altında birləşən dır. Gəncə şəhərində fəaliyyət göstərən N. Gəncəvi turlar turistlər tərəfindən daha asanlıqla seçilir. adına Gəncə Tarixi-Diyarşünaslıq Muzeyi, Müasir Nəticə. Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonun- İncəsənət Muzeyi, Nizami Gəncəvinin və İsrafil da yerləşən mədəniyyət nümunələrinin coğrafi Məmmədovun xatirə-ev muzeyləri, Arxeologiya mövqelərindən asılı olaraq yerli əhəmiyyətli turizm və Etnoqrafiya Muzeyi Abidə-Kompleksini göstər- marşrutları və ekskursiyalar hazırlamaqla onların mək mümkündür. Arxeologiya və Etnoqrafiya Mu- turizm məqsədi ilə istifadəsini asanlaşdırmaq zeyi Abidə-Kompleksində Nizami Gəncəvi və mümkündür. Çünki kompakt halda yerləşən turizm onun sələflərinə adi edilən qalereya, Gəncənin hərb obyektlərindən yararlanaraq turların hazırlanması tarixi muzeyi, Gəncə etnoqrafik muzeyi, Milli ku- istənilən turoperator tərəfindən asanlıqla reallaş- linariya mətbəxi, Azərbaycanın milli geyimlər sər- dırılır. Turların təşkili zamanı turistlərin gəzintisi, gisi, “Azərbaycan - qədim sivilizasiya məkanı” sər- onlara sərf olunan vaxt, məsafə, tələb olunan maddi gisi və s. kimi hissələr mövcuddur. vəsait və xoş istirahət amilləri də bu prosesdə nə- Qazax rayonunda Diyarşünaslıq muzeyi, S.Vur- zərə alınır. Bunları nəzərə alaraq Gəncə şəhərində ğunun ev muzeyi və yeni istismara verilmiş Ədə- yerləşən körpü, məqbərə, məscid və s. yerləri əhatə biyyat muzeyi fəaliyyət göstərir. 6 mart 2007-ci edən, eləcə də əyləncə və mədəni istirahətin təşkili ildə “Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılması üçün Göygöl və Maralgöl kimi təbiət abidələrinin haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin də daxil edildiyi “Qədim Gəncə və Göygöl” adlı sərəncamında qeyd edilir ki, milli mədəni sərvətlə- ekskursiya marşrutu, Goranboy-Qazax istiqamə- rimizin qorunması, muzey fondlarında mühafizə tində Alban məbədlərini və yaşayış evlərini, qala olunan qiymətli eksponatlar və sənət yadigarlarının qapılarını, qədim yaşayış məskənlərini, qədim nek- gələcək nəsillərə çatdırılmasında mühüm keyfiyyət ropol və diyarşünaslıq muzeylərini əhatə edən “Şi- dəyişikliyinə təkan verilməlidir. Bu məqsədlə mal-qərbə doğru” adlı turizm marşrutu hazırlamaq 2012-ci ildə prezidentin ehtiyat fondundan ayrılan mümkündür. 5 milyon manat vəsaitin hesabına “Ədəbiyyat muzeyi” inşa edilmişdir.

96 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

İqtisadi-coğrafi rayon ərazisində bir sıra xalqla- 3. “Tarixi mədəniyyət abidələrinin qorunması” rın yaşaması etnoqrafik turizmin də inkişafına tə- haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı kan verir. Müxtəlif etnik azlıqların yaşadığı ərazi şəhəri: 10 aprel 1998-ci il. fərqli mədəniyyətlərin mərkəzinə çevrilir ki, gələn 4. Биржаков М.Б., Никифоров В.И. Болшой turistlər də eyni anda fərqli musiqi, geyim və mət- глосарий терминов международного туризма. Мос- ква: Невский Фонд – Издателский дом Санкт – Пе- bəx nümunələri ilə tanış olurlar. Xüsusən yerli ku- тербург, 2006, 936 с. linariyanın tanıtımı, qidalanmanın təşkilində milli 5. Кварталнов В.А. Туризм. М: Финансы и adət-ənənələrdən istifadə ölkənin mətbəx mədəniy- статистика, 2006, 336 с. yətinin də inkişafına təkan verir. Turizmdən yerli 6. Сущинская М.Д. Культурный туризм. əhalinin məşğulluğunun təminatı kimi istifadə edil- Санкт-Петербург: Изд-во СПбГУЭФ, 2010. 128 с. məsi, kənd yerlərinə investisiyaların cəlb olunması, 7. Global Code for Ethics for Tourism. World To- xalq sənətkarlıq nümunələrinin mühafizəsi bu sa- urism Organization. Spain-Madrid: 1999, 24 p. hənin iqtisadi gəlirliyini daha da artıracaqdır. 8. UNWTO Tourism Highlights. Spain-Madrid: Beynəlxalq praktikada mədəni ehtiyatların 2015, 16 p. məhvinə səbəb olan amillər sırasına iqlim, təbii fə- ВОЗМОЖНОСТИ КУЛЬТУРНОГО lakətlər, siyasi vəziyyət, zaman meyarı və insan tə- ТУРИЗМА В ГЯНДЖА-ГАЗАХСКОМ siri aid edilir. Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayo- ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОМ nunda yerləşən mədəni ehtiyatların da bir sıra prob- РЕГИОНЕ lemləri mövcuddur. 1. İqtisadi-coğrafi rayonun problemləri ara- Э.А.Исмаилова sında abidələrin mühafizəsinin aşağı səviyyədə ol- Культурный туризм выполняет такие функции, ması, tarixi məkanlara nəqliyyat qovşaqlarının bər- как развитие культуры, создание рабочих мест, регу- bad vəziyyəti, yaxud olmaması, bərpa prosesinin лирование входящего потока валюты за счет повы- ləng getməsi və bu istiqamətdə yerli vətəndaşların шения интереса других народов к стране. Эта форма maarifləndirilməməsidir. туризма является очень важной с точки зрения раз- вития устойчивого туризма. Наша страна охватыва- 2. Abidələrlə bağlı məlumatverici lövhələrin ет большую часть важных составляющих культур- yerləşdirilməsi, tarixi-memarlıq nümunələrinə aid ного туризма. Гянджа-Газахский экономический и edilən yol nişanlarının təyin edilməsi, abidə ətra- географический регион также обогащен культур- fında ekoloji mühitin yaradılması, işıqlandırılma ным наследием, историческими,архитектурными, sistemi ilə təchizat və dağlıq zonalarda yerləşən археологическими и этнографическими центрами. məkanlara piyada cığırlarının salınmasına ehtiyac Потенциал для организации культурного туризма в var. этом регионе широк. 3. Kütləvi şəkildə turistlərin istifadəsinə veri- lən abidələr mütəmadi şəkildə bərpa olunmalıdır. THE CULTURAL TOURISM POTENTIAL OF Əks təqdirdə, belə ərazilərin istismarı zamanı onlar GANJA-GAZAKH ECONOMICAL- GEOGRAPHICAL REGION daha tez sıradan çıxır, özünün ilkin formasını itir- məklə yanaşı, orijinallığı pozularaq dağılma təhlü- E.A.Ismayilova kəsi yaşayırlar. Cultural tourism fulfills functions like promotion of 4. Bu kimi ərazilər daim nəzarətdə olmalı və culture, employment creation, ingress currency flow yerli idarəetmə orqanları tərəfindən müasir infra- regulation by increasing other nations’ interest to the strukturla təmin edilməlidir. Həmçinin mədəni mü- country. This form of tourism is very important in terms əssisələrdə ixtisaslı kadr təminatı vacib məsələlər of developing sustainable tourism. Our country embra- sırasındadır. ces most of the important components of cultural tourism. Ganja-Gazakh economic and geographic region is ƏDƏBIYYAT also enriched of cultural heritage, historical, architectu- 1. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun pasportu. Ba- ral, archaeological and ethnographic centers. The poten- kı: 2012, 55 s. tial for organizing cultural tourism in this region is bro- 2. Məmmədov Q., Yusifov E., Xəlilov M., Kəri- ad. mov V. Azərbaycan ekoturizm potensialı: 2 cilddə (II cild). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı, 2012, 360 s.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 97

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

XƏZƏR DƏNİZİ © Ə.S.Əliyev, F.Ə.Mirzəyev XƏZƏR DƏNİZİNİN AZƏRBAYCAN SEKTORUNDA KÜLƏK-DALĞA REJİMİNİN GƏMİLƏRİN HƏRƏKƏTİNƏ TƏSİRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Ə.S.Əliyev, F.Ə.Mirzəyev Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası, Az 1000, Bakı ş., Z. Əliyeva 18, [email protected] Məqalədə Xəzərin Abşeron dəniz rayonunun külək və dalğa rejimləri çoxillik məlumatlar əsa- sında araşdırılır. Bu dəniz ərazisində istismar edilən Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi QSC-nin müxtəliftəminatlı və tonajlı gəmiləri üçün külək – dalğanın birgə təsiri nəticəsində sürət itkiləri he- sablanmışdır. Giriş. Dənizdə gəmilərin hərəkətinə mənfi təsir əhatə edilmişdir. Yarımadanın uzunluğu 70 km, eni edən ən mühüm hidrometeoroloji faktor külək və isə 22 km-dir. onun təsiri nəticəsində yaranan dalğalanmadır. Kü- Xəzər dənizinin Abşeron rayonunun külək reji- lək – dalğa birgə təsiri nəticəsində gəmilərin hərə- mi. Xəzər dənizinin Abşeron rayonu külək rejimi kət sürətlərinin məcburi azaldılması zərurəti baş nöqteyi-nəzərdən digər dəniz ərazilərindən kəskin verir ki, bu da reysin iqtisadi göstəricilərinə və gə- fərqlənir. Bu ərazi dənizin ən «təlatümlü» rayonla- minin konstruktiv vəziyyətinə ciddi təsir göstərir rından hesab edilr. Burada yerləşən çoxsaylı neft- [1, 4]. qazçıxarma qurğuları, gəmi marşrutları, termi- Məsələnin qoyuluşu. Xəzər dənizində ən təla- nallar və s. obyektlər külək rejimindən (xüsusilə də tümlü ərazilərdən biri dənizin Azərbaycan sekto- tufanlı küləklərin təsirindən) xeyli asılıdır. runda yerləşən Abşeron dəniz rayonudur. Son illər- Çoxillik müşahidə məlumatları göstərir ki, Ab- də respublikamızda dənizdən karbohidrogen re- şeron yarımadasında külək rejimi (istiqaməti, möv- surslarının istismarı və kəşfiyyatı sürətlə artmaq- sümi və illik orta sürətləri) müxtəlifdir. Belə ki, dadır. Bununla əlaqədar olaraq dənizin bu rayo- ərazinin şimal-qərbində bütün mövsümlərdə hakim nunda müxtəlif tonnajlı və təyinatlı gəmilərin küləklər şimal-qərb və qərb istiqamətlidir. Bu iki intensiv hərəkətləri müşahidə edilir. Onların hərə- rumbun payına qışda və payızda bütün küləklərin kət sürətini məcburi azaldan külək – dalğa proses- 55-62%-i, yazda və yayda isə 46%-ə qədəri düşür lərinin gəmilərin hərəkətinə təsirinin öyrənilməsi [5, 6]. həm də mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir Abşeron rayonunun cənub-qərb hissəsində kü- [1,2,3]. lək rejimi fərqlidir. Burada əsas üstün küləklər şi- Abşeron dəniz rayonuna Abşeron yarımadasın- mal-şərq küləkləridir, orta hesabla il ərzində bu kü- dan əlavə həm də dənizin akvatoriyası daxildir. ləklərin təkrarlanması 30%-ə çatır. Ərazinin sərhədləri cənubdan və şimaldan 40 və Beləliklə, Xəzər dənizinin Abşeron rayonunun- 42 dərəcə paralellərlə, qərbdən və şərqdən isə 49 və da ilin bütün mövsümlərində şimal, şimal-qərb is- 51 dərəcə meridianları ilə məhdudlaşır. Abşeron tiqamətli küləklər hakimdir. Buna əsas səbəb isə yarımadasının özü isə nisbətən dar quru zolağı olub ərazinin şimal-qərbində Qafqaz dağlarının yerləş- 10 kilometrlərlə dənizə qərbdən şərqə daxil olur. məsidir ki, nəticədə hava axınları istiqamətlərini şi- Yarımada şimaldan, qərbdən və cənubdan dənizlə mala və şimal-qərbə döndərməyə məcburdur [3,4,5]. Cədvəl 1 Abşeron rayonunda külək sürətinin ortaillik və mövsümi qiymətləri (m/s)

Məntəqə Qış Yaz Yay Payız İllik Sumqayıt 7,1 7,0 6,8 6,9 7,0 Bakı 6,1 6,5 6,5 6,0 6,3 Pirallahı ad. 6,9 6,5 6,4 6,6 6,6 Çilov ad. 6,5 5,8 6,2 6,5 6,2 Neft Daşları 6,7 5,6 5,8 6,6 6,2 Ələt 3,5 3,9 4,1 3,7 3,8 Səngi-Muğan. ad. 6,6 6,0 6,1 6,9 6,4

98 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Abşeron dəniz rayonununda sürəti 15 m/s-dən dəfə müşahidə edilən dalğalara da aiddir. Amma böyük (tufanlı) küləkli günlərin sayı orta hesabla il Abşeron yarımadasından şərqə dalğalanmanın tək- ərzində yarımadadan şimal-qərbdə, Orta Xəzərin rarlanması xeyli artır və hündürlüyü 5,3 metr və or- sahillərində 37-50 gün təşkil edir. Ərazinin qərb ta periodu 10,5 saniyə olur. hissəsində bu növ küləkli günlərin sayı 3 dəfəyə Xəzər dənizində ən təlatümlü ərazi Abşeron ya- qədər (115-145) artır. Yarımadanın orta və şərq rımadasından şimal-şərq istiqamətində yerləşir. hissəsində 2 dəfəyə qədər (70-100) azalır. Dənizin Burada 5 ildə 1 dəfə orta hündürlüyü 4,0 m, orta açıq ərazilərində belə küləkli günlərin sayı yarım- periodu 9 saniyə və mütləq maksimal hündürlüyü adadan şərqə doğru daha da azdır (55 günə qədər). 14 metr olan dalğalar yarana bilər. Beləliklə, belə qənaətə gəlmək olar ki, Abşeron Gəmi sürətinin külək-dalğa itkilərinin hesab- rayonunda güclü-tufanlı küləklərin (15 m/s-dən lanması. Dəniz nəqliyyatı üçün böyük əhəmiyyət böyük) paylanması mövsümdən asılı deyildir. Bu kəsb edən və onun iqtisadi göstəricilərinin aşağı küləklər həm yayda, həm də qışda təxminən eyni düşməsinə gətirib çıxaran mühüm amillərdən biri sayda əsir. də gəminin külək-dalğa birgə təsiri nəticəsində Cədvəl 1-də Abşeron rayonunda müxtəlif mən- onun sürət itkiləridir. Gəminin külək-dalğa sürət təqələr üzrə ölçülmüş küləklərin orta mövsümi və itkilərini hesablamaq üçün iki üsuldan – “univer- ortaillik qiymətləri verilmişdir. Cədvəldən görünür sal” və “energetik” üsullardan istifadə edilir. ki, tədqiq edilən ərazidə güclü küləklərin təkrarlan- Universal metod vasitəsilə gəminin subasımı, ması böyükdür. Ən böyük ortaillik külək sürəti ya- dalğanın hündürlüyünü və kurs bucağını nəzərə rımadanın qərb hissəsində (7-8 m/s) əsir. Ərazinin almaqla ümumi külək və dalğa sürət itkiləri təyin digər hissələrində və ondan şərqə və cənuba doğru edilir. Energetik metodda isə ayrı-ayrılıqda küləyin açıq dənizdə küləyin orta sürəti təxminən bərabər- və dalğanın təsiri nəzərə alınmaqla gəminin sürət dir (6-7 m/s). Yarımadanın şimal-qərb və cənub- itkiləri hesablanır. Bu usul daha dəqiq olub qərb hissələrinə doğru küləyin sürəti tədricən aza- müxtəlif gəmilər üçün geniş istifadə edilir. lır. Cədvəldə verilmiş məlumatlarda külək sürəti- Hesablama aşağıdakı düstürla (Aeston düsturu) nin istiqaməti nəzərə alınmayıb. aparılmışdır: Xəzər dənizinin Abşeron rayonunun dalğa reji- dV =Vwh = (m/L +n) V0 /100 ( 1) mi. Bu dəniz rayonu Xəzər dənizində dalğalanma Burada dV – külək və dalğanın birgə təsiri za- şəraitinə görə ən təlatümlü ərazidir. Burada dalğa- manı gəminin sürəit itkisi (faizlə), V0 - sakit suda ların ölçüləri ən böyük qiymətlərinə çatır. İl ər- gəminin sürəti, L – gəminin uzunluğu, m, n – em- zində şimal (30%) və şimal-şərq istiqamətli dalğa- prik əmsallardır. Bu əmsallar hər bir gəmi növü lar hakimdir. Qış aylarında cənub-şərq və cənub- üçün dalğanın gücündən, hündürlüyündən və isti- qərb istiqamətli dalğaların təkrarlanması üstünlük qamətindən aslı olaraq müəyyən edilir [1,4]. təşkil edir. Amma ən təhlükəli dalğalanma istiqa- Xəzər dənizində üzən müxtəlif tip gəmilərin sü- məti şimal istiqamətlidir, burada həmçinin dalğalar rət itkilərinin hesablanması. Xəzər dənizi hövzə- böyük enerjiləri ilə də xarakterizə edilirlər. Əsas sində üzən gəmilər bu hövzənin limanları, Volqa - tufanlı aylar: oktyabr, noyabr və yanvardır. Lakin Don kanalı vasitəsilə çay boyunca yerləşən liman- yayda, xüsusilə iyulda dalğanın enerjisi ən böyük lar, Azov dənizi hövzəsinin limanları, Kerc boğazı qiymətə çatır. Bu onunla əlaqədardır ki, yay ayla- vasitəsilə isə Qara dəniz hövzəsinin limanları ara- rında cənub istiqamətlərdən gələn dalğaların tək- sında yük daşınmasında iştirak edirlər. rarlanması xeyli azalır, şimal və şimal-qərb istiqa- Bu gəmilərdən “Prezident Heydər Əliyev”, mətli dalğalanmanın təkrarlanması isə artır və iyul- "Dağıstan", "Nizami", "Qəhrəman Mehdi", "Maes- da onun yekunu 62%-ə qədər təşkil edir [5,6]. tro Niyazi" tipli gəmiləri və digərlərini misal gös- Abşeron dəniz rayonunun bütün dərinsulu əra- tərmək olar. zilərində hesablanmış dalğa hündürlüyünün qiy- “Prezident Heydər Əliyev”, "Dağıstan" tipli gə- məti aşağıdakı kimidir: 5 ildə bir dəfə orta dalğa milər Bakı - Aktau, Bakı – Türkmənbaşı, "Nizami" hündürlüyü 4,0 m, Abşeron yarımadasına bitiişik tipli gəmilər Bakı – Nouşəhr, Bakı – Həştərxan, ərazilərdə isə 3,5 m təşkil edir. Abşeron astanasın- "Qəhrəman Mehdi" tipli gəmilər Bakı - Aktau, dan şimal istiqamətdə olan ərazilərdə isə orta dalğa Nouşəhr - Aktau, Nouşəhr – Həştərxan, "Maestro hündürlüyü 4,5 m-ə bərabərdir. Dalğanın orta peri- Niyazi" tipli gəmilər Tükmənbaşı - Mahaçqala, odu dənizin dərin hissələrində 8,5 saniyə, Abşeron Aktau - Nouşəhr marşrutları və digər marşrutlar stansiyası ərazisində isə 9 saniyədir. 20 ildə bir də- üzrə maye və quru yük daşınmalarında istismar fə mövcud ola bilən dalğaların hündürlüklərinin və edilirlər. İlin bütün fəsillərində yuxarıda göstərilən periodlarının paylanması 4,5 m və 9,5 saniyə təşkil marşrutlar üzrə hidrometeoroloji şəraitin neçə ola- edir. Bu xarakterik qiymətlər həm də 50 ildə bir

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 99

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) cağı çoxillik informasiyalar əsasında tədqiq edil- 2-5-ci cədvəllərdə Abşeron dəniz rayonunda mişdir. Xəzər dənizi hövzəsində ən cox istifadə müxtəlif növ gəmilər üçün çoxillik orta dalğa para- olunan bu dəniz marşrutları ilə hərəkət edən bəzi metrləri əsasında gəmiyə 4 istiqamətdən (qarşı, gəmi tipləri ücün müxtəlifistiqamətli dalğalar za- dib, gövdə (yan), arxa) təsir edən müxtəlifhündür- manı sürətin külək-dalğa itkilərinin qiymətləri he- lüklü dalğalar üçün sürət itkilərinin qiymətləri ve- sablanmış və çədvəllərdə göstərilmişdir. Hər bir rilmişdir. gəmi tipi ücün sürət itkilərinin qiymətini hesablamaq üçün xüsusi proqram təminatı tərtib olun- muşdur. Proqramın tərtibatı zamanı gəminin müva- fiq parametrlərindən istifadə edilmişdir. Cədvəl 2 "Qəhrəman Mehdi" tipli gəmilər üçün müxtəlif dalğalanma şəraitlərində gəminin külək - dalğa sürət itkiləri ( -faizlə)

Gəminin Dalğalanmanın istiqaməti Gəminin Dalğanın Dalğanın yükdə uzunluğu gücü hündürlüyü Qarşıdan Dibdən Gövdədən Arxadan sürəti (m) (bal) (m) (uzel)  5 3.0 1.00 0.8 0.42 0.09 6 4.2 1.80 1.43 0.56 0.28 114.02 10.4 7 5.8 3.06 2.10 1.20 0.57 8 7.4 5.20 3.35 1.64 0.95

Cədvəl 3 "Qafur Məmmədov" tipli tankerlər üçün müxtəlif dalğalanma şəraitlərində gəminin külək - dalğa sürət itkiləri ( -faizlə) Gəminin Gəminin Dalğanın Dalğanın Dalğalanmanın istiqaməti yükdə uzunluğu gücü hündürlüyü sürəti Qarşıdan Dibdən Gövdədən Arxadan (m) (bal) (m) (uzel)  5 3.0 1.12 0.93 0.46 0.09 6 4.2 2.04 1.62 0.60 0.32 146.64 13.75 7 5.8 3.48 2.41 1.34 0.31 8 7.4 5.61 3.62 1.80 0.99

Cədvəl 4 "Abşeron" tipli gəmilər üçün müxtəlif dalğalanma şəraitlərində gəminin külək - dalğa sürət itkiləri ( -faizlə) Gəminin Gəminin Dalğanın Dalğanın Dalğalanmanın istiqaməti yükdə uzunluğu gücü hündürlüyü sürəti Qarşıdan Dibdən Gövdədən Arxadan (m) (bal) (m) (uzel)  5 3.0 1.08 0.90 0.45 0.09 6 4.2 1.97 1.57 0.58 0.31 146.88 13.33 7 5.8 3.37 2.33 1.30 0.30 8 7.4 5.62 3.64 1.82 0.93

100 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Cədvəl 5 "General Şıxlinski" tipli gəmilər ücün müxtəlif dalğalanma şəraitlərində gəminin külək - dalğa sürət itkiləri ( -faizlə)

Gəminin Gəminin Dalğanın Dalğanın Dalğalanmanın istiqaməti yükdə uzunluğu gücü hündürlüyü sürəti Qarşıdan Dibdən Gövdədən Arxadan (m) (bal) (m) (uzel)  5 3.0 1.13 0.93 0.46 0.09 6 4.2 2.02 1.60 0.61 0.19 124.97 12.3 7 5.8 3.42 2.36 1.30 0.28 8 7.4 3.80 2.78 1.54 0.37

ƏDƏBİYYAT ESTIMATION OF WIND-WAVE REGIME INFLUENCE ON SHIPS TRAFFIC IN THE 1. Əliyev Ə.S. Gəmi sürücülüyü hidrometeorolo- ABSHERON SECTOR OF THE CASPIAN SEA giyası. Bakı, Elm, 2007, 337 s. 2. Əliyev Ə.S., Şirinzadə A.Ə., Yusuflu F.X. Xə- A.S.Aliyev, F.A.Mirzayev zər dənizinin Azərbaycan sektorunda əsas hidrofiziki The wind and wave regimes of the Caspian Abshe- xarakteristikaların dəyişkənliyi. Azərbaycan Milli Aero- ron marine areas are analysed according to long-term kosmik Agentliyinin Xəbərləri, 2009, № 4, s. 29 – 34. information in the article. The loss of speed of ships of 3. Алиев А.С., Мирзоев Ф.А., Юсуфлу Ф.Х. various purposes and tonnage of the Azerbaijan Caspian Динамика океанологических параметров воды Ап- Marine Shipping Closed Joint-Stock Company is esti- шеронского морского района Каспийского моря mated az a result of influence of wind-wave process. Метеорология и Гидрология, 2014, № 1, 80 - 84 с.

4. Васильев К.П. Наивыгоднейшие пути пла- ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ ВЕТРО – вания судов в морях и океанах в зависимости от за- ВОЛНОВОГО РЕЖИМА АБШЕРОНСКОГО данных гидрометеорологических условий Тр. ГМЦ МОРСКОГО РАЙОНА КАСПИЙСКОГО СССР, 1972, вып. 97. МОРЯ НА ПЛАВАНИЕ СУДОВ 5. Гидрометеорология и гидрохимия морей. Том 6, Каспийское море, СПб Гидрометеоиздат, А.С.Алиев, Ф.А.Мирзоев 1992, 360 с. 6. Кошинский С.Д. Режимные характеристики В статье на основе многолетних данных анали- зируется ветро – волновой режим Абшеронского сильных ветров на морях Советского Союза Ч.1., морского района Каспийского моря. Оценены по- Каспиского моря, Л., 1975. тери скорости судов различного назначения и тон-

нажа ЗАО Азербайджанского Каспийского Морско- го Судоходства в результате влияния ветро – волно- вого процесса

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 101

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

© L.A.Həsənli XƏZƏR DƏNİZİNİN AZƏRBAYCAN SAHİL ZONASINDA METEOROLOJİ PARAMETRLƏRİN MÜQAYİSƏLİ ANALİZİ L.A.Həsənli Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Hidrometeorologiya Elmi Tədqiqat İnstitutu AZ 1154 Azərbaycan, Bakı, H.Əliyev pr. 10 Məqalədə Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasında maksimum, orta temperatur və yağıntının miqdarı məlumatlarının müqayisəli analizinin aparılması, həmin məlumatlardan istifadə edilərək sahil zonası üçün meteoroloji parametrlərin orta göstəricilərinin hesablanması və əldə edilmiş nəticələ- rin Coğrafiya İnformasiya Sistemi vasitəsilə modelinin hazırlanması məsələlərindən bəhs edilir. Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasında Şəkil 1-dən alınan nəticəyə görə, demək olar ki, meteoroloji şərait və iqlimin əmələgəlməsində onu sahil zonasının şimal hissəsində orta temperatur əhatə edən dəniz, atmosfer dövranı, sahilin fiziki- 13ºC, maksimum temperatur 28ºC-dir. Şimal stan- coğrafi şəraiti əsas rol oynayır. Sahilin relyef xüsu- siyalarının nəticələri yağıntının cənuba doğru miq- siyyətləri burada havanın temperaturunun qeyri- darının azaldığını göstərir. Burada yağıntının orta bərabər paylanmasına şərait yaradır, dənizin təsiri miqdarı 400 mm-dir. temperaturun həm sutkalıq, həm də illik gedişini Məlum olduğu kimi, kənardan ölkəmizin ərazi- müəyyənləşdirir, əraziyə kənardan daxil olan hava sinə daxil olan hava kütlələri analizi aparılan me- kütlələri burada mövcud olan meteoroloji şəraitin teoroloji parametrlərə öz təsirini göstərir. Şimaldan kəskin dəyişməsinə səbəb olur [1,2]. daxil olan hava kütlələri əsasən ilin soyuq fəslində Qeyd etmək lazımdır ki, atmosfer dövranı pro- yağıntıların miqdarının və davamiyyətinin artma- sesləri ilə hava arasında olan əlaqənin öyrənilməsi, sına səbəb olur. Məsələn, arktik hava kütlələrinin xüsusilə müəyyən bir ərazi daxilində sinoptik şəra- sahil zonasına daxil olması burada tez-tez, xüsusilə itin meteoroloji parametrlərlə müqayisəli öyrənil- ilin soyuq vaxtlarında, yağıntıların düşməsi ilə nə- məsi vacibdir. ticələnir. Xəzər dənizi Azərbaycan sahil zonası iqliminin Yağıntıların miqdarı və davamiyyəti əraziyə so- tədqiqi timsalında hazırlanan məqalədə bu, ümumi yuq havanın daxil olması prosesinin şiddətindən problemin həllinə yönəlmişdir. Qeyd olunan məsə- asılıdır, yəni arktik hava kütləsinin daxilolma pro- lələrin tədqiqi üçün həmin ərazi aşağıdakı mülahi- sesi güclü olduqda yağıntılar da güclü və davamlı zələrə əsasən seçilmişdir: olur. 1. Ölkəmizin iqtisadiyyatında sahil zonası, Əraziyə mülayim en dairələrindən gələn dəniz xüsusilə də Abşeron yarımadası önəmli yer tutur. hava kütlələri isə, xüsusən ilin soyuq vaxtlarında, 2. Tədqiq edilən ərazi eyni sinoptik şəraitdə tez-tez yağıntılarla müşayiət olunur. Yağıntılar, bir çox müxtəlif hava növləri müşahidə oluna bilinən qayda olaraq, hava cəbhə xətlərinin keçməsi ilə bir sıra iqlim xüsusiyyətlərinə malikdir. əlaqədardır [3]. 3. Sahil zonası daxilində sıx meteoroloji stan- Tropik hava kütlələrinində də eyni şəkildə si- siyalar şəbəkəsi və yeni quraşdırılmış WRM Dop- noptik proseslərin inkişafı ilin soyuq vaxtında tez- pler radiolakatoru mövcuddur. Həmçinin Avropa tez yağıntıların düşməsi ilə (şimal küləyi zamanı) meteoroloji təşkilatından peyk məlumatlarının əldə nəticələnir, cənub və cənub-qərb küləkləri əsən za- edilməsi buranın iqliminin daha dərindən öyrənil- man isə yağıntı düşmür. İlin isti vaxtında yağıntı- məsinə imkan yaradır. lar, adətən, soyuq cəbhələrin keçməsi ilə əlaqədar Bu məqalədə sahil zonasının meteoroloji şərai- olur, çox vaxt leysan xarakteri daşıyır və bəzi hal- tini araşdırmaq üçün 12 stansiyanın 22 il ərzində larda müşahidə olunur. (1992-2014-cü illər) müşahidəsi aparılmış meteo- İlin soyuq vaxtlarında cənub siklonlarının ərazi- roloji məlumatlarından istifadə olunmuşdur. Apa- yə daxil olması isə əsasən aşağı təbəqə buludlulu- rılan analizlər zamanı əldə edilən nəticələr vasitə- ğunun artmasına səbəb olur. Siklon özünün cənub silə iqlim diaqramları qurulmuşdur. Qrafikləri qu- trayektoriyası üzrə keçən hallarda Abşeronda orta rulan stansiyalar sahil zonasının şimal, orta, cənub və yuxarı təbəqə buludluluğu əmələ gəlir. İlin isti məntəqələri olmaqla qruplaşdırılmışdır. İlk növbə- vaxtlarında siklonun keçdiyi trayektoriyadan asılı də şimal stansiyalarını nəzərdən keçirək (şəkil 1). olmayaraq buludluluğun qısa müddət ərzində art- Bu zaman kəsiyində Nabrandan Sumqayıta kimi ması müşahidə olunur, cənub trayektoriya üzrə ke- olan ərazi tədqiq edilmişdir. çərkən isə yağıntı müşahidə edilmir.

102 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Şəkil 1. Şimal stansiyalarında meteoroloji parametrlərin çoxillik göstəricilərinin müqayisəsi

Şəkil 2. Sahil zonasının mərkəz stansiyalarında meteoroloji parametrlərin çoxillik göstəricilərinin müqayisəli analizi

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 103

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Mülayim en dairələrinin kontinental hava kütlə- lar, demək olar ki, müşahidə edilmir. Səbəb isə ha- lərinin ölkəmizə daxil olması qışda havanın tempe- va kütlələrinin tərkibində rütubətin az olmasıdır raturunun enməsinə, küləklərin güclənməsinə və [3]. yağıntı düşməsinə səbəb olur. İlin isti dövründə hə- Beləliklə, hava kütlələrinin təsiri ilə yağıntı və min hava kütlələrinin fəaliyyəti zəifləyir, bununla temperatur rejiminin dəyişməsi haqqında məlumat əlaqədar olaraq, yağıntılar nadir hallarda düşür və verildi. İndi isə sahil zonasının mərkəz stansiyala- qısamüddətli olur. İldırım və göy gurultusu hadisə- rında (Abşeron yarımadasında) illər ərzində yağın- ləri bu növdə müşahidə edilmir. Duman bəzi hal- tının miqdarının və temperaturun dəyişməsinin larda əmələ gəlir, əsasən ilin soyuq vaxtlarında mü- müqayisəli şəkildə analizinə baxaq (şəkil 2). şahidə edilir və davamiyyəti az olur. Şəkil 2-də Abşeron yarımadasında yerləşən Orta Asiya hava kütlələri əraziyə daxil olan za- stansiyaların məlumatlarına əsasən iqlim diaqram- man isə ilin isti vaxtında havanın temperaturu, bir ları qurulmuşdur. Sahil zonasının bu hissəsində ya- qayda olaraq, artır, qışda isə azalır. Lakin bəzi hal- ğıntıların miqdarının azlığı müşahidə edilir, orta larda havanın temperaturu həmin hava kütlələrinin miqdarı 223 mm-dir. Orta temperatur göstəricisi təsiri altında hətta qışda da arta bilər. İlin isti yarı- 15ºC, maksimum temperatur isə 30ºC-dir. sında əgər Orta Asiya hava kütləsinin sürəti çox- Şəkil 3-də isə Ələt stansiyasından cənuba doğru dursa, Xəzər dənizinin üzərindən keçərkən o, trans- yerləşən ərazilərdə meteoroloji məlumatların ana- formasiya olunmadan əraziyə daxil olur. Bunun nə- lizi verilmişdir. Qrafiklərə diqqət yetirsək, cənuba ticəsində də Abşeron yarımadasında havanın tem- doğru getdikcə yağıntının miqdarında artımın mü- peraturu qalxır, nisbi rütubətlilik isə azalır. Amma, şahidə edildiyini görmək olar. Çünki Lənkəran, əksinə, hava kütləsinin sürəti nisbətən zəifdirsə, bu Astara stansiyalarının yerləşdiyi ərazidə Aralıq də- halda onlar daha soyuq su səthinə toxunduqları nizi iqlim tipi formalaşmışdır. Neftçala və Salyan üçün aşağı qatlarında rütubətlilik artır və soyuyur. stansiyalarında yağıntının orta miqdarı 270 mm, Qışda bunun əksi müşahidə olunur. Lənkəran və Astara stansiyalarında isə 1116 mm- Bu növ prosesdə yağıntılar ancaq qış fəslində dir. Ümumiyyətlə, ölkəmizdə ən çox yağıntı Talış müşahidə edilə bilər. Başqa fəsillərdə isə yağıntı- dağlarının ətəklərində (Kəgiran 1906 mm), ən az yağıntı isə Ələtdə (96 mm) müşahidə olunmuşdur.

Şəkil 3. Cənub stansiyalarında meteoroloji parametrlərin çoxillik göstəricilərinin müqayisəli analizi

104 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Şəkil 4. Maksimum temperatur Şəkil 5. Yağıntı miqdarının CİS göstəricilərinin CİS mühitində təsviri mühitində təsviri

İkinci mərhələdə isə alınan nəticələrin model- ləşdirilməsi həyata keçirilmişdir [4]. Bunun üçün Coğrafiya İnformasiya Sisteminindən (ArcGIS 10.3) istifadə edilmişdir. İlk olaraq sahil zonasında maksimum temperatur göstəricilərinin nəticəsi mo- dellənmişdir (şəkil 4). Proqramda xəritə qurularkən istifadə edilən in- terpolyasiya metodu vasitəsilə modellərin hazırlan- ması zamanı məlumatların olmadığı ərazilərdə in- terpolyasiya baş verir. Təxminən analizi aparılan stansiyalarla birlikdə 28 stansiyanın məlumatların- dan istifadə edilmişdir. İş görərkən əlverişli nəticə almaq üçün Toolboxsda Natural Neighbora müra- ciət edilmişdir [5,6]. Bu yolla hesablamalar zamanı əldə edilən nəticələri daha aydın şəkildə analiz et- Şəkil 7. Sahil zonasındakı stansiyaların mək mümkündür. meteoroloji parametrlərinin orta qiymətləri Stansiyaların maksimum temperatur göstərici- (1992-2014) ləri bir-birinə yaxındır, belə ki, 27-33℃ arasında Beləliklə, 1992-2014 cü illərdə qeydə alınan ya- tərəddüd edir, səbəb isə həmin ərazilərdə yarımsəh- ğıntının miqdarı məlumatlarının köməyi ilə növbəti ra quru çöl iqlim tipinin formalaşmasıdır və bu da model əldə edilmişdir (şəkil 5). rəng şkalası ilə modeldə göstərilmişdir. Maksimum İkinci modeldə sahil zonasında yağıntının pay- temperaturun modelinə əsasən, demək olar ki, şi- lanmasını aydın şəkildə görmək mümkündür. Mo- mal və cənub stansiyalarına nisbətən mərkəz stan- deli analiz etsək, belə nəticəyə gəlirik ki, mərkəz siyalarında temperaturun göstəricisi daha çoxdur. stansiyalarda yağıntının miqdarı azdır və cənuba doğru getdikcə artım müşahidə edilir. Nəticədə de- yə bilərik ki, hazırlanmış xəritələr sayəsində sahil

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 105

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) zonasında istiliyin və yağıntının paylanmasını ay- 3. Mədətzadə Ə.A., Abşeronun hava növləri və dın şəkildə görmək və analizini aparmaq mümkün- iqlimi //Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası dür. Əlbəttə, yuxarıda deyildiyi kimi, ərazidə for- nəşriyyatı 1960, səh. 305. malaşan iqlim tipi temperaturun, yağıntının miqda- 4. Карандеев А.Ю., Михайлов С.А., Географи- rına öz təsirini göstərir. Həmçinin iqlimin forma- ческие информационные системы практикум. Базо- вый курс, 2012. laşmasında əraziyə daxil olan hava kütlələri, su 5. Otto Huisman and Rolf A. De By, Principles of hövzəsinə yaxınlıq, relyef də, öz növbəsində, əhə- Geographic Information Systems. 2009 by ITC, Ens- miyyətli rol oynayır. chede, The Netherlands. Sonrakı mərhələdə isə 1992-2014-cü illərin mə- 6. http://www.geos.ed.ac.uk/~gisteac/gis_book_ lumatlarından istifadə edilərək yuxarıda analizi abridged/files/ch34.pdf. aparılan bütün məntəqələr üçün orta qiymətlər he- sablanmış və yuxarıdakı cədvəl və qrafikdə göstə- COMPARATIVE ANALYSIS OF rilmişdir. METROLOGICAL PARAMETERS IN THE Bütöv sahil zonası üçün də hər üç parametrin AZERBAIJAN COAST OF THE CASPIAN SEA orta qiyməti hesablanmışdır. Bunun üçün orta qiy- L.A.Hasanli mətin hesablanması metodundan istifadə edilmiş- In the article comparative analysis of metrological dir, yəni stansiyaların orta qiymətlərinin cəmini parameters in north, middle and south parts of Azer- stansiyaların sayına bölməklə bütün sahil üçün orta baijani coastal zone of Caspian Sea was carried out. kəmiyyət əldə edilmişdir. Beləliklə, Xəzər dənizi- Principes of forming climatic and synoptic situation is nin Azərbaycan sahil zonası üçün meteoroloji para- explained. The analyzis of meteorological parameters metrlərin orta qiyməti aşağıdakı kimidir: was also carried out by CIS method. 1. Yağıntının miqdarı: ∑푛 푅 5238,46 СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ 푅̅ = 푖=1 푖 = = 436,538 푚푚; 푛 12 МЕТЕОПАРАМЕТРОВ НА 2. Orta temperatur: АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ПОБЕРЕЖЬЕ ∑푛 푇 173,729 КАСПИЙСКОГО МОРЯ 푇̅ = 푖=1 = = 14,477℃; 푛 12 Л.А.Гaсaнлы 3. Maksimum temperatur: 푛 В статье проводится сравнительный анализ мете- ∑푖=1 푇푚푎푥 350,3478 푇̅̅푚푎푥̅̅̅̅ = = = 29,196℃ орологических параметров в Северной, Средней и 푛 12 Южных частях азербайджанского побережья Кас- пийского моря. Объясняются основы формирования ƏDƏBİYYAT климатических и синоптических ситуаций. Анализ 1. Гидрология и гидрохимия морей. Том IV. метеопараметров также проводится в CIS среде. Каспийское море. Выпуск1. Гидрометеорологичес- кие условия. Санкт-Петербург.: Гидрометеоиздат. 1992. 360 С. 2. Məmmədov R.M., Xəzər dənzinin hidromete- orologiyası // Bakı, Avropa nəşr. 2013, 176 səh.

106 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

KARTOQRAFİYA

© M.H.Qocamanov, Ə.İ.İsmayılov TRANSMILLI KOMMUNIKASIYA LAYIHƏLƏRININ GEODEZIYA TƏMINATINA QOYULAN DƏQIQLIK TƏLƏBLƏRI M.H.Qocamanov, Ə.İ.İsmayılov Bakı Dövlət Universiteti akademik Zahid Xəlilov küçəsi 23, AZ1048 Məqalədə transmilli kommunikasiya layihələrinin geodeziya təminatına qoyulan müasir dəqiqlik tələbləri əsaslandırılır və şərh edilir. Göstərilir ki, həll edilən mühəndisi məsələnin növü və ölçmə şəraitindən asılı olaraq geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tələbləri dəyişir. Dəqiqlik tələbləri çoxsaylı faktorlardan asılıdır. Ümumən orta kvadratik və yolverilən (həddi) səhvlərlə səciyyələndi- rilir və onlara dair xüsusi normativ sənədlər hazırlanır. Lakin hal-hazırda mövcud olan sənədlər keç- miş sovetlər dövründə hazırlandığından, bugünün tələblərinə cavab vermir. Digər tərəfdən, transmilli kommunikasiya xətlərinin geodeziya təminatına dair müddəalar həmin sənədlərdə öz əksini tapmır. Azərbaycanda transmilli kommunikasiya xətlərinin salınması yeni növ işlər olub geodezik təminatı özünəməxsus elmi və metodiki yanaşmalar tələb edir. Təqdim edilən məqalədə geodeziya təminatı meyarları, onların dəqiqlik tələblərinə təsir edən amillər, geodeziya təminatı işlərinin dəqiqliyinin qiymətləndirilməsi və digər məsələlərə baxılmış və məqalənin sonunda geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tələbləri ümumiləşdirilərək cədvəl şəklində verilmişdir. Giriş. Transmilli kommunikasiya layihələrinin Geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tə- yerinə yetirilməsi zamanı geodezik təminat olduq- ləbləri. Geodeziya ölçmə nəticələrinin hansı də- ca vacib məsələlərdəndir. Əgər geodezik təminat qiqliyə malik olmasını bilmək layihənin naturaya düzgün aparılmazsa, bu layihədən kənara çıxmala- düzgün köçürülməsi üçün olduqca vacib şərtdir. ra səbəb olur və nəticədə texniki əyintilər və böyük Bununla layihə elementlərinin ölçülmüş qiyməti- həcmdə maliyyə itkiləri baş verir. Geodezik təmi- nin onun həqiqi qiymətinə nə dərəcədə yaxın ol- nat dedikdə, məkanda (fəzada, yer səthində, su ması müəyyənləşdirilir (İsmayılov, 2016). hövzəsində, yeraltı işlərdə) hər hansı bir layihənin Geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tələblə- icrası zamanı onun layihə elementlərinin (səciy- ri əsasən dövlət normativ sənədləri (СНиП və yəvi nöqtələrinin, döngə nöqtələrinin, uzunluq və DÜST) və təlimatlarla tənzimlənir. Bir sıra cihaz bucaq elementlərinin) müvafiq geodeziya ölçmə və avadanlıqlar üçün dəqiqlik tələbləri onların is- alətləri və metodları ilə texniki dəqiqlik tələblərinə tismar parametrlərinə uyğun olaraq müvafiq layi- uyğun şəkildə naturada verilməsi (koordinatlarla hədə verilir və layihə tələbləri kimi təqdim edilir. göstərilməsi) başa düşülür. Başqa sözlə, məkanda Bəzi hallarda geodeziya təminatına qoyulan dəqiq- yerinə yetirilən istənilən növ təsərrüfat layihəsinin lik tələbləri nə layihə, nə də normativ sənədlərdə icraedilmə nöqtələrinin koordinatlanması, yəni aydın şəkildə göstərilmir və onlar texniki tapşırıq- geodezik təminatı labüddür (Qocamanov, İsmayı- da quraşdırma işlərinin dəqiqliyinə qoyulmuş limit lov, 2015). qiymətləri əsasında hesablamalar yolu ilə müəy- Qeyd etmək lazımdır ki, görüləcək mühəndisi- yənləşdirilir. texniki işlərin növü və ölçmə şəraitindən asılı ola- Geodezik təminata qoyulan dəqiqlik tələbləri- raq geodezik təminat müxtəlif geodeziya alət və nin müxtəlif yollarla təyin edilməsinə baxmayaraq, üsulları ilə xətti-bucaq ölçmələrinin yerinə yetiril- ümumən mühəndisi məsələləri iş növləri üzrə məsi yolu ilə həyata keçirilir. Lakin bütün hallarda qruplaşdıraraq geodezik təminata qoyulan dəqiqlik geodezik təminatın prinsipial sxemi eyni olmalıdır: tələbləri orta kvadratik səhvlərlə (OKS) səciyyə- «ümumidən-xüsusiyə». Başqa sözlə, ümumi geo- ləndirilir. Digər tərəfdən, OKS səhvlərinin özləri deziya qaydasına əməl olunmalıdır: ölçmələr ardı- də müxtəlif meyarlar üzrə dörd qrupa ayrılır: plan cıl olaraq mərhələlərlə, dayaq istinad şəbəkəsindən vəziyyəti üzrə; yüksəklik vəziyyəti üzrə; düzxətli- biləvasitə icra şəbəkəsinə keçməklə yerinə yetiril- lik meyarı üzrə; şaquli vəziyyət üzrə. məlidir. Bu zaman geodezik təminatın aparılması Ölçmələr səhvləri nəzəriyyəsindən məlumdur üçün müvafiq ölçmə alətləri, üsulları və metodikası ki, tək ölçmənin dəqiqliyi K.F.Qauss tərəfindən yerinə yetirilən layihənin dəqiqlik tələblərinə üy- təklif edilmiş aşağıdakı orta kvadratik səhv düsturu ğun seçilir. ilə hesablanır (Qocamanov, 2014):

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 107

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

∆2+ ∆2 …….∆2 ölçmələr səhvləri nəzəriyyəsində isbat edilir ki, m = √ 1 1 n , (1) 푛 verilmiş ölçmələr sırasında təsadüfi səhvlərin burada: n-təyin edilən X kəmiyyətinin tək- 68,3% - i 0 ÷ ±m; 95,4%-i 0 ÷ ±2 ∗m; 99,7%-i rar ölçmələr sayı; isə 0 ÷ ±3 ∗m aralığında yerləşir. Başqa sözlə de- xi - i saylı təkrar ölçmənin nəticəsi; sək, bu o deməkdir ki, məsələn, ikinci halda veril- X- ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti; miş ölçmələr sırasında 100 sayda ölçmə səhvindən ∆i = (xi - X); i saylı ölçmə nəticəsinin həqiqi səh- yalnız beşinin qiyməti 2*m həddini aşar və ya ona vidir. bərabər qalar, üçüncü halda isə 1000 ölçmə səhvin- Lakin praktikada (1) düsturundan təcrübi olaraq dən yalnız üçünün qiyməti 3*m həddindən böyük- istifadə etmək həmişə mümkün deyil. Belə ki, bu dür və ya ona bərabər olacaq. İstehsalatda bir çox zaman ölçülən kəmiyyətin X həqiqi qiymətini bil- geodeziya işlərinin icrası zamanı, o cümlədən kom- mək lazım gəlir. Ona görə də, X həqiqi qiymətinin munikasiya xətlərinin salınmasında ölçmələrin də- əvəzində ona çox yaxın olan və ölçmə nəticələri qiqliyinə qoyulan tələbləri artırmaq məqsədi ilə (xi) ilə təyin edilən və hesabi orta adlanan kəmiy- yolverilən səhvlər üçün ∆yol verilən = 2*m qiyməti gö- yətdən istifadə edilir (푥̅): türülür, bu həddi aşan ölçmə səhvləri kobud səhv- 푥 + 푥 + …….푥 ⦋푥 ⦌ 푥̅ = 1 2 푛 = 푖 . (2) lər adlandırılır və həmin səhvlərə malik ölçmə nəti- 푛 푛 cələri hesablamalardan uzaqlaşdırılır. Belə olan halda tək ölçmənin orta kvadratik səh- Bəzi hallarda ölçmənin dəqiqliyini orta kvadra- vi F.V.Bessel tərəfindən təklif olunan düstur ilə he- tik və yaxud yolverilən hədd səhvinin mütləq qiy- sablanır (Qocamanov, 2014): məti ilə deyil, onların nisbi səhvləri ilə səciyyələn- ⦋푣2⦌ m = √ , (3) dirmək daha doğru olur. Məsələn, hər hansı məsa- 푛−1 fənin orta kvadratik səhv qiymətinin m=1 m olması burada: vi= (xi - 푥̅) ; i - nömrəli ölçmə nəticəsi- həmin məsafənin nə dərəcədə dəqiq ölçüldüyü haq- nin hesabi orta qiymətindən (푥̅) olan meyilliyidir da fikir yürütmək imkanı vermir. Belə ki, bu səhv və ⦋ vi⦌=0. s=400 km üçün çox yaxşı olduğu halda, s=100 m Aydındır ki, hesabi ortanın dəqiqliyi (M) tək üçün olduqca kobud sayıla bilər. Ona görə də belə ölçmənin dəqiqliyindən daha yüksək olacaqdır: 푚푠 푚 hallarda nisbi səhvi göstərilir. M= . (4) 푠 √푛 Yuxarıda göstərilənlər əsasında qeyd edə bilə- Burada: m-tək ölçmənin (1) və yaxud (3) düs- rik ki, geodezik təminat zamanı əsasən tərs məsələ turları ilə hesablanmış orta kvadratik səhv qiyməti- həll edilir ki, yəni aidiyyətli normativ sənədlərdən dir. (təlimatlar, normalar kitabı və s.) müvafiq ölçmələr Bir çox hallarda ölçmə dəqiqliyini təyin etmək üçün qoyulmuş dəqiqlik tələbləri götürülür və on- məqsədi ilə həmin kəmiyyət iki dəfə: düz və əks- ların əsasında uyğun ölçmə alətləri, ölçmə metod- istiqamətlərdə ölçülür. Məsələn, iki məntəqə ara- ları və texnologiyaları seçilir. Ümumən onu da sında qalan məsafənin uzunluğu və yaxud nisbi qeyd edək ki, ölçmə üsulları, metodikaları, texno- yüksəkliyi belə təyin edilir. Bu zaman iki ölçmə loji sxemləri həmin dövrdə mövcud olan texniki nəticəsindən yekun olaraq hesabi orta qiyməti ta- ölçmə vasitələrinə hesablanır. Bu sahədə yeniliklə- pılır. Belə hallarda vahid ölçmənin orta kvadratik rin başverməsi ilə yeni ölçmə üsulları, metodikaları səhvi aşağıdakı düsturla təyin edilir: və texnoloji sxemlərinin işlənib hazırlanması zəru- ⦋푑2⦌ rəti meydana çıxır. Hal-hazırda geodeziya ölçmə m = √ . (5) 2푛 vasitələri sahəsində inqilabi sıçrayışla inkişaf baş Onda, yekun orta qiymətin dəqiqliyi: vermişdir: elektron əsaslı teodolit, taxeometrlər, 1 ⦋푑2⦌ rəqəmli və lazer nivelirlər, GPS və QLONASS m= √ , (6) 2 푛 peyk naviqasiya sistemlərindən istifadəyə əsaslan- ' " burada: d= (xi – xi ); – i nəticəsinin ikiqat ölç- mış ölçmə texnologiyaları, onlara dair çoxsaylı mələr fərqi; n - ikiqat ölçmələr sayıdır. proqram təminatları, müxtəlif səciyyəli geodezik Ölçmə nəticələrini daha etibarlı qiymətləndirmək məsələlərin avtomatik həllini təmin edən paket- üçün onların nöqtəvi dəqiqliyi (m) deyil, dəqiqlik proqramlar və sairə bu kimi vasitələr meydana çıx- intervalından (aralığından) (2 m və yaxud 3 m) mışdır. Bütün bu yenilikləri köhnə təlimatlar, nor- istifadə edilir. Dövlət normativ sənədlərində belə mativ sənədlər çərçivəsində yerləşdirmək qeyri- qiymətlər yolverilən səhv qiymətləri, bəzən isə mümkündür və düzgün olmazdı. Bu müasir alətlər- icazə verilən səhvlər adlandırılır. Ölçmələr üçün lə əldə edilən yüksək dəqiqliyə malik ölçmə nəticə- səhvlərin hədd qiymətləri (yolverilən qiymətləri) lərinin aşağı dəqiqliyə malik çərçivəyə salınması ehtimalla əlaqəli şəkildə təyin edilir. Belə ki, ilə onların keyfiyyətinin korlanması, dəqiqliyinin

108 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) isə aşağılanması deməkdir. Digər tərəfdən, müasir lərinin salınmasında yaradılan dayaq geodeziya şə- geodeziya ölçmə vasitələrinə hesablanmış təlimat bəkəsi üçün k=2 qəbul edilə bilər və bu qiymət bü- və normativ sənədlərin hazırlanması olduqca vacib tün mərhələlərdə eyni qalmalıdır. və aktual məsələlərdəndir. Yuxarıda göstərilənləri əyani misalda nümayiş 3. Geodeziya təminatının dəqiqliyinə təsir etdirək. Qəbul edək ki, kommunikasiya xətlərinin edən faktorlar 1:10000 miqyasda plana alınması üçün dörd mər- Ümumən, mühəndisi məsələlərin həlli zamanı hələdə dayaq planalma geodeziya şəbəkəsi (DPGŞ) geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tələbləri yaradılır. Bu halda 2 2 2 2 2 çoxsaylı faktorlardan asılıdır. Bunlara tikilən ob- m yekun= m1 + m2 +m3 +m4 . (8) yektin növü, təyinatı və yeri; tikilinin ölçüləri və Digər tərəfdən, məlumdur ki, tərtib ediləcək onun hissələrinin qarşılıqlı vəziyyəti; inşa işlərinin planın miqyasından asılı olaraq DPGŞ-nin dəqiq- yerinə yetirilmə üsulu və ardıcıllığı; tikilinin istis- liyi hesablanarkən plan üzərində götürülmüş hər marının texnoloji xüsusiyyətləri aid edilə bilər. Də- hansı nöqtənin orta kvadratik səhvi əsas götürülür, qiqlik tələbləri barədə müvafiq layihədə, həmçinin yəni normativ sənədlərdə göstərilir. Hal-hazırda yeni myekun= 0,2mm · M , (9) normativ sənədlərin olmaması səbəbindən keçmiş burada M-plan miqyasının məxrəc qiymətidir. illərdə hazırlanmış normativ sənədlərdə verilmiş Onda (9) düsturuna əsasən alarıq: normalara müəyyən əmsallar daxil etməklə müasir myekun= 0,2mm · 10 000 = 2000mm = 2m. tələblərə uyğunlaşdırmalar aparılır. Keçmiş SSRİ- m2, m3 və m4 səhvlərini m1 ilə ifadə edib 2 də belə normativ sənədlər əsasən rus dilində hazır- m2 = k·m1 ; m3 = km2 = k · m1 ; m4 = k · m3 = 3 lanırdı:СНиП (Строительные нормы и правила); k · m1 , (10) ГОСТ (государственный общесоюзный стан- k = 2 qəbul etsək, alarıq : дарт); müəssisə təlimatları. Məsələn, ГОСТ m2 =2m1 ; m3 = 4m1 ; m4 = 8m1, 21779-12-də - Texnoloji yolverilən meyiletmələr; Bu qiymətləri (8)-də yerinə qoysaq, taparıq 2 2 2 2 2 2 СНиП 3.01.03-84-də isə konkret olaraq “İnşaat iş- m yekun= m1 + 4m1 +16m1 +64m1 = 85m1 . lərində geodeziya ölçmələri” bölməsində ölçmələ- Buradan 2푚 2푚 rə qoyulan dəqiqlik qiymətləri verilir. Bununla be- m1= = = 0,21m ; m2 = 0,42m, lə, həmin mənbələrdə verilmiş normalar bu günün √85 9,22 m = 0,84m ; m = 1,74 m . reallığına cavab vermir, xüsusilə də indiki dövrdə 3 4 yerinə yetirilən yeni növ işlər üçün, o cümlədən m1 ÷ m4 qiymətləri DPGŞ qurularkən hər bir transmilli kommunikasiya xətlərinin geodezik tə- mərhələnin ən zəif (ən aşağı dəqiqliyə malik) nöq- minatına dair müddəalar öz əksini tapmır. Bu kimi təsindəki səhvi göstərir. Başqa sözlə, fərz etmək səbəblərdən bir çox hallarda bölgü işlərinin dəqiq- olar ki, m4 –taxeometrik gediş, m3 – dərəcə kate- liyi hesablamalarda müəyyən edilir. Buna misal qoriyalı poliqonometriya gedişi, m2 – sinif kateqo- olaraq aşağıdakı məsələyə baxaq. riyalı sıxlaşdırma poliqonometriya gedişi və nəha- Tutaq ki, kommunikasiya xətlərinin salınması yət, m1 – astronomik-geodeziya şəbəkəsinə (karkas üçün n mərhələdə dayaq geodeziya şəbəkəsi yara- trianqulyasiyaya) aid gedişin orta nöqtəsində orta kvadratik səhvin qiymətidir. Bu OKS qiymətlərinə dılır. Onda yekun şəbəkənin ümumi səhvi myekun hər bir mərhələdə başverən m , m ,...... ,m səhv- əsasən hər bir mərhələdə geodeziya ölçmələrinin 1 2 n yerinə yetirilməsi üçün uyğun alət və ölçmə üsul- lərindən formalaşacaq. Əgər qəbul etsək ki, mi səhvləri bir-birindən asılı deyil, onda yaza bilərik: ları seçilir. 2 2 2 2 Bütün mərhələlərin sonunda, ölçmə əməliyyat- m yekun= m1 + , m2 ,...... +mn . (7) Bir mərhələdən digərinə keçdikdə adətən qəbul ları başa çatdıqdan sonra DPGŞ-in ümumi tarazlaş- edilir ki, əvvəlki mərhələnin səhvi növbəti mərhə- dırılması nəticəsində şəbəkə üçün bircins dəqiqlik ləyə nəzərə alınmaz dərəcədə təsirlidir. Bu şərtin əldə edilir. Başqa sözlə desək, şəbəkələrdə meydana çıxan poliqon açıqlıqları ən kiçik kvadratlar me- ödənməsi üçün müvafiq mərhələ səhvləri arasında 2 aşağıdakı münasibət doğru olmalıdır: todunun ⦋pv ⦌ = min şərti altında şəbəkə element- 푚2 푚3 푚푛 ləri arasında optimal paylaşdırılaraq şəbəkələrdəki mi= ; mi= ; ...... ; mn-1= , 푇 푇 푇 həndəsi ziddiyyətlər (poliqonların qapanmaması və burada T əmsalı dəqiqlik təminatı əmsalı adlanır s.) aradan qaldırılmış olur. və əvvəlki mərhələ səhvinin təsirinin növbətidə nə- Bəzən elmi-nəzəri ədəbiyyatlarda cari dövrdə zərə alınmaması üçün onun başlanğıc səhvin ölçmə mövcud alətlərin texniki dəqiqlik göstəriciləri de- səhvindən neçə dəfə kiçik olmasını göstərir. Geo- yil, həmin mühəndisi məsələnin həllini təmin edə deziya işlərində, o cümlədən kommunikasiya xət- biləcək nəzəri ölçmə dəqiqliyinin qiyməti göstəri-

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 109

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

lir. Nəzəri ölçmə dəqiqliyi perspektivə hesablan- Göründüyü kimi, Po sahəsinin qiymətindən asılı mış göstəricidir və alət-cihaz bazasının, onların olaraq müxtəlif S qiymətləri, yəni məntəqələrarası tətbiqi üçün texnoloji sxem və metodikaların ha- məsafələri hesablamaq mümkündür. zırlanması üçün bir əsas ola bılər. Adətən, Po qiyməti tərtib ediləcək planın tələb- Transmilli kommunikasiya xətlərinin salınması lərinə uyğun olaraq hesablanır və bir məntəqənin zamanı geodeziya təminatı sisteminin tələb olunan xidmət sahəsi olub müvafiq təlimatlarla tənzimlə- dəqiqliyinin təminatında geodeziya dayaq məntə- nir. qələri arasında qalan məsafənin (sıxlığın) düzgün Eyni zamanda, işçi rayonun bütövlükdə P sahə- seçilməsi də olduqca vacib məsələlərdəndir. sini vahid məntəqənin xidmət sahəsinə (Po) böl- Tutaq ki, kommunikasiya xətti boyunca mikro- məklə təsbit ediləcək ümumi məntəqələr sayını da trianqulyasiya şəbəkəsi salınmış və məntəqələr təyin etmək olar: (məsələn, N) bərabəryanlı üçbucağın təpə nöqtə- 푃 4푃 n = = 2 . (13) sində yerləşir (şəkil 1). 푃표 휋푠 Məsələn, s= 25 km götürülərsə (indiki dövrdə peyk geodeziya şəbəkəsi-1 (PGS-1) sinfininin tələ- Po binə uyğun gəlir), onda P=12500 km2 sahə üçün n= 25 sayda olar. r Müasir dövrdə yaradılan PGS-1 şəbəkəsində qonşu məntəqələr arasında qarşılıqlı vəziyyət səhvi N 5 sm həddində təmin edilir. Bu isə klassik ölçmə texnologiyası ilə yaradılan geodezik təminata nis- bətdə 10 dəfə dəqiq deməkdir (Годжаманов, 2008). Beləliklə, yuxarıda qeyd edilənləri, müxtəlif ədəbiyyat mənbələrindən əldə edilmiş məlumatla- Şəkil 1. Vahid geodeziya məntəqəsinin əhatə rı, həmçinin tərəfimizdən alınmış nəticələri ümu- sahəsi s miləşdirərək müxtəlif növ mühəndisi işlərin, o Qəbul edək ki, N məntəqəsi öz ətrafında r = 2 cümlədən transmilli kommunikasiya xətlərinin sa- radiusa malik sahəyə (Po) xidmət göstərir: lınması zamanı geodezik təminata qoyulan müasir 2 2 Po = 휋r = 휋s /4 . (11) dəqiqlik tələblərini cədvəl 1-də göstərilmiş şəkildə Buradan vermək olar (Яковлев,1989; Клюшин и др., 2001; 2 S = ·√푃표 = 1,13√푃표 . (12) Годжаманов, 2008) . √휋 Cədvəl 1 Geodezik təminata qoyulan müasir dəqiqlik tələbləri Geodezik təminatın növü Orta kvadratik səhvin (dəqiqliyin) qiyməti 1.Dövlət Geodeziya Şəbəkəsi (fundamental astronomik-geodeziya 3 mm + 5 mm hər 1000 km-ə şəbəkəsi- FAGŞ) 2.Dövlət Geodeziya Şəbəkəsi (yüksəkdəqiqlikli geodeziya şəbəkəsi-YGŞ) 3 mm + 5 mm hər 100 km-ə 3.Vahid yüksəklik sistemi (FAGŞ + YGŞ) 30 ÷ 50 mm 4.Geodinamik variasiyalar: -radial toplanan üzrə (R-Yerin radiusu) (10-8 – 10-9) R= (6 mm ÷ 6 sm) -ağırlıq qüvvəsi (1-10) Mk Qal -istiqamət üzrə (0,0002" ÷ 0,002") 5.Peyk texnologiyasının tətbiqi üçün yaradılan dayaq şəbəkəsi məntəqələri 1 – 2 sm arasındakı məsafədə 6.Geoinformasiya (GİS) üçün baza şəbəkədə (0,1 ÷ 1) m 7.Şəhər kadastrının geodeziya təminatı 1÷ 2 sm (3-5 km məsafədə) 8.Şəhər torpaq sahələrinin sərhəd koordinatlarının təyini (orta kv.səhv): -1hektaradək sahəyə malik ərazilərdə 2 sm -1 hektardan böyük sahələrdə 5-10 sm 9.Torpaqların kəmiyyətcə uçotu: 0,1 ha dəqiqliklə -bütün ölkə ərazisində -əkin sahələri 0,01 ha dəqiqliklə -qəsəbələrdə 1 m2 dəqiqliklə 10.Ölkə ərazisinin xəritələşdirilməsi: 0,10 m -1 : 2000 -1: 1000 0,05 m

110 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Mühəndisi işlərdə 11.Sahələrin (ərazinin) minimal meyilliyi min 0,003 ÷ 0,005 tikili sahələr üzrə max 0,06 ÷ 0,08 12.Boru kəməri trasının əyrilik radiusu 1000·d (d-borunun diametri) 13.Avtomobil yollarının əyrilik radiusu 60÷ 600 m 14. Dəmir yollarının əyrilik radiusu 200 ÷ 400 m 15. Magistral dəmir yolları trasının meyilliyi < 0,012 16.Avtomobil yolları trasının meyilliyi 0,040 ÷ 0,090 17.İrriqasiya və suötürücü kanalların meyilliyi 0,001 ÷ 0,002 18.Tikinti konstruksiyalarının quraşdırılma dəqiqliyi 1-5 mm 19.Zavod və fabriklərdə texnoloji qurğuların yerləşdirilməsi 0,5-1,0 mm 20.Unikal (böyükölçülü) tikili qurğularının yüksək dəqiqliklə 0,05-0,2 mm yerləşdirilməsi Çökmə və yerdəyişmələrin təyini 21.Qaya və ya yarımqaya tipli qruntlarda inşa edilmiş binalarda 1 mm 22.Qumlu, gilli qruntlarda inşa edilmiş binalarda 3 mm 23. Tökmə torpaqlarda inşa edilmiş bina və tikililərdə 10 mm 24. Torpaq tikililərdə 15 mm 25.Sürüşmə sahələrində çökmələrin orta kvadratik səhvi 30 mm 26.Sürüşmə sahələrində üfüqi yerdəyişmələrin orta kvadratik səhvi 10 mm 27.Boru və qüllə tipli tikililərin əyilməsinin təyini (H-borunun 0,0005H hündürlüyü)

Nəticə və təkliflər. Təqdim edilən məqalədə 4. Cədvəl 1-də müxtəlif növ mühəndisi işlər, yerinə yetirilmiş araşdırmalar əsasında aşağıdakı- o cümlədən transmilli kommunikasiya xətlərinin ları qeyd edə bilərik: geodezik təminatı üçün verilən dəqiqlik göstərici- 1. İndiki dövrdə geodeziya ölçmə vasitələri ləri müasir tələblərə uyğunlaşdırılmışdır və işlərin sahəsində inqilabi sıçrayışla inkişaf baş vermişdir. icrası zamanı onlara riayət olunması geodezik tə- Ona görə də yüksək ölçmə dəqiqliyinə malik geo- minatın vacib şərtlərindəndir. deziya alətlərinin köhnə ölçmə üsulları ilə istifadə- si ölçmə nəticələrinin dəqiqliyinin aşağılanması, ƏDƏBIYYAT kobudlaşdırılması deməkdir. Bununla əlaqədar 1. QOCAMANOV M.H. 2014. Geodeziya ölçmələ- olaraq müasir geodeziya ölçmə vasitələrinə hesab- rinin hesablanması və tarazlaşdırılması. Bakı. 280 s. lanmış üsul və metodikaların, təlimat və normativ 2. QOCAMANOV M.H., İSMAYILOV Ə.İ. 2015. sənədlərin işlənib hazırlanması vacib və aktual mə- Transmilli kommunikasiya layihələrinin geodeziya tə- sələlərdəndir. minatının xüsusiyyətləri və problemləri. Coğrafiya: nə- 2. Hal-hazırda geodezik təminata dair dəqiq- zəriyyə, praktika və innovasiya. Respublika elmi-prak- lik tələbləri keçmiş sovetlər dövründə hazırlanmış tiki konfransın materialları, Bakı, s.463-468. normativ sənədlərin müasir tələblərə uyğunlaşdırıl- 3. İSMAYILOV Ə.İ. 2016. Transmilli kommuni- ması ilə müəyyənləşdirilir. Lakin transmilli kom- kasiya layihələri və onların geodeziya təminatı. Azər- baycan regionlarının coğrafi problemləri. Respublika munikasiya xətlərinin salınması yeni növ işlərdən elmi-praktiki konfransın materialları, Bakı, s.292-295. olduğundan, onların geodezik təminatı ilə bağlı 3. ГОДЖАМАНОВ М.Г. 2008. Реконструкция и müddəalar həmin sənədlərdə yer almır. Bu boşluğu развитие геодезических сетей с использованием doldurmaq məqsədi ilə kommunikasiya xətlərinin спутниковых технологий. Москва-Баку, МБМ, 256 salınmasını təmin edən dayaq geodeziya şəbəkəsi- с. nin (DGŞ) n mərhələdə layihələndirilməsi üçün 4. КЛЮШИН Е.Б., КИСЕЛЕВ М.И., МИХЕЛЕВ aprior dəqiqliyin hesablanması metodikası işlənib Д.Ш., ФЕЛЬДМАН В.Д. 2001. Инженерная геоде- hazırlanıb. Bu isə hər mərhələ üçün hesablanmış зия. М.:Высш. шк., 464 с. orta kvadratik səhv (OKS) qiymətlərinə əsasən hə- 5. ЯКОВЛЕВ Н.В. 1989. Высшая геодезия. М.: min mərhələlərdə istifadə ediləcək uyğun geodezi- Недра, 445 с. ya alət və üsullarını seçmək imkanı verir. ТРЕБОВАНИЯ К ТОЧНОСТИ 3. Transmilli kommunikasiya xətlərinin sa- ГЕОДЕЗИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ lınması zamanı OKS qiymətlərinə görə DGŞ mən- ТРАНСНАЦИОНАЛЬНЫХ təqələri arasında optimal məsafələrin (sıxlığın) se- КОММУНИКАЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ çilməsi vacib məsələlərdəndir. Məqalədə bu məsə- М.Г.Годжаманов, А.И.Исмаилов ləyə baxılmış və məsələnin həllini təmin edən mü- vafiq hesablanma alqoritmləri işlənib hazırlanmış- В данной статье обоснованы и изложены совре- dır. менные требования к точности геодезического

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 111

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

обеспечения транснациональных коммуникацион- THE ACCURACY REQUIREMENTS OF THE ных проектов. Указано, что требования к точности GEODETIC SUPPORT TRANSNATIONAL геодезического обеспечения работ изменяются в за- COMMUNICATION PROJECTS висимости от вида решаемой инженерной задачи и M.H.Gojamanov, A.I.Ismailov условий измерения. В общем случае требования к точности зависят от многочисленных факторов и ха- In this paper were substantiated and described the рактеризуются средней квадратической и предель- modern requirements for accuracy of the geodetic sup- ными ошибками. Как обычно, значения этих ошибок port of the transnational communication projects. İt was указываются в специальных нормативных докумен- noted that the requirements for accuracy of the geodetic тах. Однако, существующие ныне нормативные до- support of works change depending on the kind of solve кументы подготовлены в советское время, и не пол- the engineering tasks and measurement conditions. In ностью отвечают современным требованиям. С дру- general, the accuracy requirements depend on numerous гой стороны, в этих документах нет раздела, касаю- factors and are characterized by mean square and limi- щегося геодезического обеспечения трансмагис- ting errors. As usual, the values of these errors are spe- тральных коммунационных линий. Прокладывание cified in special regulatory documents. However, now транснациональных коммуникационных линий в existing normative documents prepared during the So- Азербайджане является новым видом специальных viet period, and do not fully meet modern requirements. работ, и поэтому требуется разработка своеобраз- On the other hand, in these documents there is no section ных научных и методических подходов к их гео- relating with geodetic support to ensure transmagistral дезическому обеспечению. communation lines. The laying of transnational commu- В связи с этим в представленной статье рассмот- nication lines in Azerbaijan is a new specialized work, рены критерии геодезического обеспечения, факто- and this requires the development of original scientific ры, влияющие на их точность, оценка точности ра- and methodological approaches to its geodesic support. бот геодезического обеспечения и другие задачи. А In this regard, the paper presents criteria geodetic в конце статьи даны обобщенные требования к точ- support, the factors influencing their accuracy, estima- ности геодезического обеспечения. tion precision of the geodetic support and other tasks. At the end of the article summarized the requirements for precision geodetic support.

112 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

TOPONİMİKA

© V.N.Bəndəliyev DAĞLIQ ŞİRVAN ƏRAZİSİNDƏ FİZİKİ-COĞRAFİ AMİLLƏRİN MİKROTOPONİMLƏRİN YARANMASINDA ROLU V.N.Bəndəliyev AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Məqalədə Dağlıq Şirvan (Şamaxı, İamyıllı, Qobustan, Ağsu, Hacıqabul rayonları) ərazisindən toplanılmış mikrotoponimlərdən bəhs edilir. Tədqiq edilən ərazinin bəzi mikrotoponimləri: Çil dağ, Batan dağ, Təngə dərə, Çənlibel, Maraluçan döş, Çaxnaq, Axtarma, Pilpilə, Bərk dərə, Kəp dağ, Keçəl dağ, Dəlmələr və s. araşdırılmışdır. Fiziki-coğrafi şəraitlə bağlı mikrotoponimlərin tədqiqi vasitəsilə baş vermiş keçmiş və müasir təbii hadisələri, geoloji prosesləri relyefdə, iqlimdə, bitki örtüyündə, heyvanlar aləmində yer almış dəyişiklikləri, keçmiş landşaftların bərpası, əhalinin məskunlaşması, təsərrüfatın inkişaf istiqamətləri, gələcək perspektivləri və s. öyrənilmişdir. Dağlıq Şirvan və onu əhatə edən ərazilərdən toplanmış mikrotoponimlərin xəritə-sxemi tərtib edilmişdir. Giriş. Dünyanın ən cavan və geotektonik pro- baxımdan toplanılmış mikrotoponimlərə nəzər sal- seslərin daha fəal getdiyi ərazilərdən biri də Böyük dıqda ərazinin geologiyası, geomorfologiyası, iq- Qafqaz vilayətidir. Azərbaycanın Dağlıq Şirvan lim, torpaq, bitki örtüyü və heyvanlar aləminin əks- regionu Böyük Qafqaz vilayətinin cənub-şərq his- olunması diqqəti cəlb edir. Məlum olduğu kimi, səsinə daxildir. Bu region geoloji hərəkətlərin fəal- daxili (endogen) qüvvələrin törətdiyi proseslər nə- lığının nəticəsi olaraq müxtəlif relyef ünsürləri for- ticəsində yer qabığında qalxıb-enmələr baş vermiş- malaşması ilə daha zəngindir. Ərazi erozion pro- dir ki, bunun da nəticəsində yer qabığını təşkil edən seslərin daha intensivliyi ilə səciyyələnir. Qeyd layların vəziyyətinin müxtəlif şəkildə dəyişməsi və edilən proseslər nəticəsində müxtəlif relyef forma- başqa hallar ərazidən qeydə alınmış mikrotoponim- ları yaranmış, ərazidə yüksəklik qurşaqlarının for- lərdə öz əksini tapmışdır. Məsələn, ərazidə topla- malaşması ilə relyef formaları da dəyişikliyə məruz nılmış mikrotoponimlər arasında daha maraqlı ad- qalmışdır. Beləliklə, Dağlıq Şirvan ərazisində təbii lardan biri Batan dağının adıdır. Ərazini diqqətlə xüsusiyyətlərin müxtəlifliyi özünü daha aydın gös- nəzərdən keçirdikdə “Batan” dağın, doğrudan da, tərməsi ərazidə şaquli zonallığın əmələ gəlməsinə yerə gömüldüyü, yəni Şirvan düzünə çevrildiyi tə- şərait yaratmışdır. Bu da müxtəlif geoloji dövrlər rəfdən böyük bir sahəni əhatə edən yüksək yayla ərzində relyefəmələgətirici qüvvələrin təsiri ilə for- formalı relyeflə tutulub batırılması diqqəti cəlb malaşmışdır. Bütün bu proseslər (istər daxili və is- edir. İlk baxışdan Ləngəbiz silsiləsinin davamı Kə- tərsə də xarici qüvvələr) Dağlıq Şirvan ərazisinin maləddin tirəsinin ətəklərinə məxsus çox da yük- torpaq, bitki və heyvanlar aləmində müxtəlif dəyi- sək olmayan “Batan” dağ mikrotoponiminin geolo- şikliklərin əmələgəlməsində başlıca amili olmuş- ji cəhətdən onu qərb tərəfdən əhatə edən sahədən dur. Ərazinin təbii xüsusiyyətlərinin fərqləndirici qədim olması görünməkdədir. Mikrotoponimin amilləri müxtəlif fiziki-coğrafi rayonların yaran- “Batan” dağ adlanması oraya diqqəti artırır və da- masına səbəb olmuşdur. Belə fiziki-coğrafi sahə- ğın sonrakı hər hansı proseslər nəticəsində batma- lərdən biri olan Dağlıq Şirvan ərazisinin keçmişdə sından xəbər verir. “Batan” dağ ərazisini və onu və müasir zamanda baş vermiş geoloji proseslərin əhatə edən sahələrin relyef xüsusiyyətlərini nəzər- geomorfoloji xüsusiyyətləri və təbiətində yer almış dən keçirdikdə, aydın olur ki, “Batan” dağın qərb dəyişikliklərin araşdırıb öyrənilməsində başqa tərəfində geniş bir sahədə qabarma olmuş, relyefdə üsullarla yanaşı, mikrotoponimlərlə tədqiq edilmə- kəskin iz qoymuşdur. Bu proses nəticəsində, əslin- si də əhəmiyyət kəsb edir. də, “Batan” dağ çökməmiş, onun qeyd edilən qon- İşin əsas hissəsi. Mikrotoponimlərin daha diq- şu sahəsi qalxaraq onu yerə batmış kimi göstərir. qətlə toplanılıb tədqiqata cəlb edilməsi ərazinin Bunun başlıca səbəblərindən birini yerin tektonik geoloji inkişaf tarixini, geomorfoloji xüsusiyyətlə- hərəkətləri nəticəsində yer qabığını təşkil edən rini, landşaft komponentlərini, faydalı qazıntıları, layların qalxması-qabarması və ya bununla bağlı ərazidə tarixən məskunlaşmanı, əhalinin keçmiş həmin sahədə hər hansı bir dövrdə vulkanagen pro- məşğuliyyəti, sənətkarlıq xüsusiyyətləri və b. öyrə- seslərin getməsi ilə izah etmək olar. Onu da qeyd nilməsində qiymətli məxəz rolunu oynaya bilər. Bu etmək lazımdır ki, “Batan” dağ 3-4 kiçik tirədir. Daha maraqlısı isə “Batan” dağ tirələri arasındakı

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 113

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) dərələrin Bağlı dərə adlandırılmasıdır. Bağlı edən lay dəstələrinə, onu təşkil edən süxurlara diq- dərələr “Batan” dağ tirələri arasında yerləşir. qət yetirdikdə, lay dəstələrinin pozulmadan, adə- Sonrakı dövrlərdə qabarma və ya püskürmə tən, normal vəziyyətdə üfüqi istiqamətdə yataraq nəticəsində qalxmış sahə dərələrin qabağını kəsir formalaşdığı halda, hansı dövrdəsə gedən geoloji və buna görə də həmin dərələr bağlı dərələr adlanır. proses nəticəsində lay dəstələrinin şaquli vəziyyət Ümumiyyətlə, yer qabığı daimi davam edən alaraq adını birtərəfli əyilməsindən götürmüşdür. tektonik hərəkətlərin və xarici qüvvələrin təsirinə Deməli, burada təpəyə Əyri dağ adının verilməsi məruz qalması nəticəsində bir sıra relyef formaları onun formasına görə deyil, onu təşkil edən layların əmələ gəlmişdir ki, bunlar da özünü qeyd edilən yatım formasına uyğun olaraq verilməsi daha inan- mikrotoponimlərdə təzahür etdirməkdədir. Məsə- dırıcıdır. Bu da, eyni zamanda, xalqın müdrikli- lən, Əyri dağ (Yekəxana k., Qobustan r-nu), Çax- yindən xəbər verir. Eyni zamanda, Daban təpə və naq (Şamaxı r-nu), Donbalan dağ (Kövlüc k., Ağsu Kiçik tap adları da maraqlıdır. Daban təpə (Bəndə- r-nu), Şiş dağ (Poladlı k., Qobustan r-nu), Dönən liyev N.S. 2009) Qobustan rayonunun ərazisin- yer (Dağ Kolanı k., Qobustan r-nu), Çat yeri (Cəm- dədir. Bu kiçik təpə dağın aşağı ayağında yerləşir. cəmli k., Qobustan r-nu), Çat yer (Quşçu k., Şama- Buna görə də oxşatma olaraq adlandırılmışdır. Ki- xı r-nu), Çömçə dərə (Bicov k., Ağsu r-nu) və b. çik tap terrasvarı düzən sahələrdə hündürlükdür. qeyd etmək olar. Bütün bu mikrotoponimlərin təh- Dağətəyi və düzənliklərdə kiçik müsbət relyef for- lili göstərir ki, burada yer qabığı fəaldır. Bunun nə- masıdır. Tap dağ ətəyi və dağ üstündə terraslararası ticəsində yer üzərində əmələ gəlmiş çatlar çaxnaq düzənlik [5], tap termini su çıxmayan düzən yerdə relyef formasını, sürüşmələr-axmalar, dönmələr, təpə, düzənlik, dağ döşündə və s. [7], çayda çıxıntı axtarma və vulkan püskürmələri və başqa amillər konusunun yaratdığı səki [6] və s. mənalarda gös- müxtəlif relyef formalarını yaratmışdır. Əyri dağın tərilir. Əslində, tap müsbət relyef formasıdır. Tap adına gəldikdə isə, elə düşünmək olar ki, dağın gö- termini özünü tapan sözündə əksini tapmış olur. rünüşü əyri formadadır. Əslində, bu coğrafi obyekt Burada çox kiçik müsbət relyef formasından söz kiçik şiş təpədir. Əyri dağ adı ilə onun forması, yə- getməsi qeyd edilməlidir. ni geomorfologiyası təzad təşkil edir. Bu isə bizdən Tədqiq olunan regionda geomorfoloji amillərin daha diqqətli olmağı, düzgün nəticə çıxarmağı tə- də relyefin dəyişərək formalaşmasında rolu mikro- ləb edir. Lakin bu baxımdan Əyri dağın geoloji qu- toponimlərdə əks olunmaqdadır. Məsələn, Azər- ruluşu maraq doğurur. Əyri dağ çox yuyulub aşın- baycanda olan palçıq vulkanlarından çoxu bu rayo- mış, qədim suxurlar isə açılaraq çılpaqlaşmışdır. nun payına düşür. Bu səbəbdən də ərazinin relye- Əlbəttə, bu, arid iqlim üçün xarakterik və səciyyə- fində iz qoymuş proseslər mikrotoponimlərdə ax- vidir. Bizi maraqlandıran isə dağ adının əyri adlan- tarma, pilpilə və s. adlarla yaşaması qeyd edilməli- dırılmasıdır. Buna görə dağı (əslində, təpəni) təşkil dir.

Şəkil 1. Dağlıq Şirvan və onu əhatə edən ərazilərdən qeydə alınmış bəzi mikrooronimlərin xəritə-sxemi

114 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Məlum olduğu kimi, yerin geomorfoloji qurulu- Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ərazinin relyef şunun formalaşmasında xarici qüvvələrin (axar su- müxtəlifliyi şaquli zonallıq üzrə hündürlük səviy- ların, küləyin və s.), aşınmaların və həm də bunlar- yəsindən asılı olaraq nəzərə çarpır. Bu da relyefin la yanaşı, süxurların tərkibinin, layların yatım xü- əmələgəlməsinə və onun tədricən dəyişikliyə uğra- susiyyətinin də rolu az deyildir. Məsələn, Doqquz masına səbəb olan endogen və ekzogen qüvvələrin dərə, Bərk dərə, Keçəl dağ, Kəp dağ, Təngə dərə, nəticəsidir. Bu da ərazidə iqlim ünsürlərinin forma- Çil dağ, Dəlmələr, Qapçaqlar, Kirbit dağı mikroto- laşmasına təsir edərək su mənbələrinin yayılmasın- ponimlərini qeyd etmək olar. Qeyd edilən mikro- da özünü göstərməkdədir. Dağlıq Şirvan ərazisində adlardan məlum olur ki, relyefin formalaşmasında su obyektlərinin yayılması və onların yer üzərində daxili və xarici amillərlə yanaşı, süxurların tərkibi- gördüyü işlər bir çox mikrotoponimlərdə əksini nin də rolu vardır. Məsələn, Kəp dağ [1] toponi- tapmışdır. Məsələn, Su dərəsi, Su qovuşan dərə mini nəzərdən keçirək: Kəp dağ Poladlı kəndinin (Çarhan k., Şamaxı r-nu), Kahalıdöş dərəsi (Poladlı qərb tərəfindədir. Buradakı dağın şərq tərəfə baxan k., Qobustan r-nu), Kühül düzü (Nardərən k., Qo- yamacı dik sıldırımdır. Yumşaq əhəngdaşından və bustan r-nu), Kühül dərəsi (Ləngəbiz k., Ağsu r- başqa yumşaq süxurlardan təşkil olunduğundan nu), Mağaralı döş (Yekəxana k., Qobustan r-nu) [3] güclü fiziki aşınma prosesi getmişdir. Yağış suları və s. qeyd etmək olar. Burada axar suların fəaliy- yeraltı mağaralar (yalançı karst) əmələ gətirmişdir yəti nəticəsində relyefdə müxtəlif dəyişikliklərin ki, bu mağaralar qıflar şəklində yer səthinə açılır. getdiyi aydınlaşır. Axar suların fəaliyyəti nəticə- Belə relyef formaları olan ərazidə heyvanların ota- sində yumşaq əhəngdaşlı süxurlarda yeraltı boşluq- rılması təhlükəlidir. Ümumiyyətlə, relyefdəki kəp- ların əmələ gəlməsi Kahalı döş dərəsi, Kəp dağ, kirəbənzər formaya görə Kəp dağ adı verilmişdir. Mağaralı döş, Tək Kühül və s. mikrotoponimlərdə Qotur dağda güclü fiziki aşınma prosesinin getməsi əks olunmaqdadır. Belə relyef formaları inkişaf et- dağın adında bitki örtüyünün kasıblığı özünü gös- miş ərazilərdə heyvandarlığa, kənd təsərrüfatına zi- tərir. Çil dağ – farsca qırx dağ deməkdir [4]. Dağda yan verə bilir və başqa tikinti işlərinin aparılmasın- fiziki aşınma qüvvətli getdiyindən, dağın üzərində da təhlükəli hesab edilir. Bu baxımdan mikrotopo- daşlı sahələrdə bitki örtüyü zəifdir. Elə buna görə nimlərin öyrənilmə əhəmiyyəti böyükdür. də xarici görünüşünə uyğun Çil dağ adlandırmışlar Axar suların mikrotoponimlərdə əksolunması [1,2]. Tədqiq olunan ərazidə mikrotoponimlər vasi- ərazinin iqlimindən, yağıntıların səviyyəsindən və təsilə geoloji dövrləri və süxurların mənşəyini ət- xüsusiyyətlərindən məlumatlar verir. Məsələn, raflı müəyyən etməyə imkan yaranmış olur: məsə- Axan su dərəsi, Su qovuşan dərə adlarında dərələ- lən, Ağ təpə, Sarı təpə, Göy qaya, Qızıl burun, Qır- rin sululuğundan xəbər verir. Məlum olduğu kimi, mızı yal və b. Buradakı mikrotoponimlər, əslində, hər hansı bir ərazinin torpaq və bitki örtüyünün for- oronimi təşkil edən süxurların rəngini bildirir. malaşıb yayılmasında ərazinin relyefi, relyefin Lakin qeyd edilən rəngləri bildirən adların elmi hündürlük səviyyəsi, yerləşmə istiqaməti və s. ilə tədqiqi müvafiq süxurların tərkibini və əmələ gəl- əlaqədar olaraq iqlimlə, iqlim qurşaqları ilə sıx diyi geoloji dövrləri öyrənməkdə əhəmiyyətə ma- bağlıdır. Eləcə də torpaq və bitki örtüyünün müxtə- likdir. Ağ təpə və b. bu qəbildən olan coğrafi ob- lifliyini ərazidən toplanılmış mikrotoponimlərdən yektlərin təbaşir dövrü çöküntüləri süxurları ilə aydın görmək olur. Belə ki, ərazinin torpaq və bitki bağlı olmasını izah etməyə imkan verir. örtüyü şaquli zonallıq və üfüqi zonallıq üzrə də- Tədqiq olunan ərazinin relyefi, geomorfoloji yişir. Bu da heyvanlar aləminin yayılmasına şərait quruluşu, hündürlük səviyyəsinin cənuba doğru al- yaradır. Məsələn, Qara torpaq zəmi (Qızmeydan k., çalması özünü iqlim elementlərinin formalaşma- Şamaxı r-nu), Qara arxa (Quşçu k., Şamaxı r-nu), sında göstərərək mikrotoponimlərdə əks olunmaq- Qara taxta (Yekəxana k., Qobustan r-nu), Sarı tor- dadır. Bu, həm də Azərbaycan ərazisində iqlim xü- paqlı zəmi (Ərəbqədim k., Qobustan r-nu) və b. susiyyətlərinin yayılması ilə bağlı olaraq tədqiq qeyd etmək olar. Ümumiyyətlə, mikrotoponimlərin olunan Dağlıq Şirvan regionunda cənuba və qərbə tədqiqi nəticəsində Dağlıq Şirvan ərazisində tor- doğru iqlimin aridləşməsi özünü mikrotoponim- paqların tipini aydınlaşdırmağı asanlaşdırmış olu- lərdə göstərir. Məsələn, Quru dərə (Qəşəd k., Ağsu ruq. Məsələn, Qara torpaq zəmi adında ərazinin son r-nu), Quru nohur, Boransız cülgə (Qobustan r-nu), dövrlərdə meşə altından çıxması, ərazinin iqlimin- Quru dağ (Xiləmilli k., Qobustan r-nu), Çöl dərəsi də baş vermiş aridləşmənin nəticəsi olaraq land- (Xınıslı k., Şamaxı r-nu), Çənlibel, Yelli qaya (Dağ şaftdakı dəyişkənlik öz əksini tapmışdır. Yəni meşə Kolanı k., Qobustan r-nu) və b. mikrotoponimlər landşaftlarının çöl landşaftı ilə əvəz olunmasından ərazinin iqlimi haqqında təsəvvür yaradır. xəbər verir. Sarı torpaqlı, Qırmızı torpaq adlı mik- rotoponimlərdə torpaqların üzvi və mineral mad- dələrlə zənginliyi aydın olur. Bütün qeyd edilən

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 115

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) amillərdən asılı olaraq, bitki örtüyünün yayılma- döş (Poladlı k., Qobustan r-nu) və s. kimi adları sında kəskin fərqlərin olması üzə çıxır. Bu baxım- qeyd etmək olar. dan mikrotoponimlərin təhlili əhəmiyyətlidir. Mə- Beləliklə, tədqiq olunan ərazinin bu və ya digər sələn, bunlara misal olaraq Güllü zəmi (Qəşəd k., fitonimik mikrotoponimlərini toplayıb təhlil et- Ağsu r-nu), Narlıq (Nüydi k., Şamaxı r-nu), Əncilli məklə orada mövcud olmuş landşaftların inkişafı dağ (Ərəbşalbaş k., Qobustan r-nu), Əzgilli dərə və tarixən landşaftda baş vermiş dəyişiklikləri iz- (Mədrəsə k., Şamaxı r-nu), Noxudlu yamac (Çaylı ləmək mümkündür. Heyvanlar aləminin yayılması k., Şamaxı r-nu), Sumaqlı yamac (Bicov k., Ağsu da mikrotoponimlərdə əksini tapmışdır. Müasir r-nu), Sarımsaq dərəsi (Mədrəsə k., Şamaxı r-nu), landşaftla yanaşı, tarixən ərazidə hakim olmuş keç- Palıdlı yamac, Palıdlı çökək (Dağ Bağırlı k., Şa- miş iqlim, torpaq və bitki örtüyünün izini yaşadan maxı r-nu), Gavalılı yamac (Ləngəbiz k., Ağsu r- zoonimik mikrotoponimlər də mövcuddur. Bu qrup nu), Qovaqlı dərə (Meysəri k., Şamaxı r-nu), Saq- zoonimik mikrotoponimlərin öyrənilməsi əhəmiy- qızlı təpə (Kərkənc k., Şamaxı r-nu), Yemişanlı ya- yətlidir. Məsələn, Ceyran nohuru (Quşçu k., Şa- mac (Dağ Bağırlı k., Şamaxı r-nu), Kəndalaşlıq maxı r-nu), Ceyran bulağı (Qobustan), Cüyür uçan (Sabirli k., Şamaxı r-nu), Əncirli döş (Poladlı k., (Quşəncə k., İsmayıllı r-nu), Çaqqal dərəsi (Kövlüc Qobustan r-nu), Bülbüllü arxac (Çilgəz yaylağı Şa- k., Ağsu r-nu), Keçili təpə (Gəraybəyli k., İsmayıllı maxı r-nu), Qarayovşanlı düz (Ərəbqədim k., Qo- r-nu), Bayquşlu qaya (Qobustan), Kəklikli döş (Po- bustan r-nu), Narlıq dərəsi (Quşçu k., Şamaxı r-nu), ladlı k., Qobustan r-nu), Qulunlu qaya (Bicov k., Qaraqanlı çəm (Poladlı k., Qobustan r-nu), Soğanlı Ağsu r-nu), Pələngli dərə (Nardaran k., Qobustan dərə (Bəklə k., Qobustan r-nu), Göyəmli dərə (Na- r-nu), Donuzlu dərə (Mərəzəli k., Qobustan r-nu), bur k., Qobustan r-nu), Narlıq yalı (Nardərən k., Maral uçan döş (Poladlı k., Qobustan r-nu) və b. Qobustan r-nu), Boyaqlı dərə (Poladlı k., Qobustan zoonimik mikrotoponimləri göstərmək olar. Belə- r-nu), Boyaqlı yamac (İlanlı k., Qobustan r-nu), liklə, fiziki-coğrafi şəraitlə bağlı mikrotoponimlə- Dəlibəngli yamac (Dərəkənd k., Qobustan r-nu), rin öyrənilməsi vasitəsilə keçmiş və müasir təbii Pəllimeşə (Şıxlar k., Qobustan r-nu), Qızılcıqlı də- hadisələri, geoloji prosesləri, relyefdə, iqlimdə, rə (Poladlı k., Qobustan r-nu), Boyaqlı dərə (Nuran bitki örtüyündə, heyvanlar aləmində baş vermiş k., Ağsu r-nu), Fındıqlı dərə (Quşəncə k., İsmayıllı dəyişiklikləri, keçmiş landşaftların bərpası, əhali- r-nu), Xırda dəndəlik (Diyallı k., İsmayıllı r-nu), nin məskunlaşması, təsərrüfatların inkişaf istiqa- Əncirli dərə (Kirk k., İsmayıllı r-nu), Əzgilli burun mətləri və gələcək prespektivləri və s. öyrənilməsi (Quşəncə k., İsmayıllı r-nu), Qırtışlı arxac (Qobus- əhəmiyyətlidir. tan qış otlağı), Kəngizli döş (Qobustan), Çoğanlı Cədvəl 1 Tədqiq edilən ərazidə qeydə alınmış coğrafi adlar Batan dağ Doqquz dərə Tək kühül Kühül düzü Əyri dağ Kiçik tap Dəlmələr Qapcaqlar Donbalan dağ Çil dağ Göy qaya Qızıl burun Şiş dağ Qırmızı yal Qara taxta Sarıtorpaq zəmi Keçəl dağ Qara arxa Sarı təpə Qarayovşanlı düz Kəp dağ Ağ təpə Suqovuşan dərə Su dərəsi Quru dağ Quru nohur Çənlibel Yelliqaya Qotur dağ Mağaralı döş Saqqızlı təpə Boransız cülgə Dönən yer Ceyran nohuru Ceyran bulağı Qulunlu qaya Çat yer Bayquşlu qaya Cüyür uçan Donuzlu dərə Çömçə dərə Pələngli dərə Çaqqal dərəsi Maral uçan döş Bərk dərə Kəklikli döş Keçili təpə Bülbüllü arxac Təngə dərə Əncirli dağ Əzgilli dərə Sarımsaq dərəsi Quru dərə Qovaqlı dərə Narlıq dərəsi Soğanlı dərə Çöl dərəsi Boyaqlı dərə Göyəmli dərə Qızılcıqlı dərə Kühül dərəsi Fındıqlı dərə Əncilli dərə Boyaqlı yamac Kahalı döş dərəsi Dəlbəngli yamac Narlıq yalı Qarağanlı çəm Kəndalaşlıq Yemişanlı yamac Gavalılı yamac Palıdlı çökək Palıdlı yamac Sumaqlı yamac Noxudlu yamac Narlıq Güllü zəmi Pəlli meşə Əncirli döş Xırda dəndəlik Əzgilli burun Qırtışlı arxac Kəngizli döş Çoğanlı döş

116 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Nəticə. Tədqiq olunan ərazinin mikrotoponim- дере, Чанлибель, Маралучан дош, Чахнаг, Ахтарма, lərinin tədqiqində “Batan dağ”, “Əyri dağ”, “Don- Пилпиле, Берк дере, Кеп даг, Кечел даг, Делмелер и balan dağ”, “Şişdağ”, “Çat yer”, “Çaxnaq”, “Da- т.д. Проведено изучение произошедших в прошлом ban təpə”, “Kiçik tap”, “Keçəl dağ”, “Kəp dağ”, и настоящем изменений природных явлений, “Dönmələr”, “Qotur dağ”, “Quru dərə”, “Quru геологических процессов, рельефа, климата, флоры, фауны, направления развития ландшафта в dağ”, Ağ təpə”, “Sarı təpə”, “Çənlibel”, “Kühül də- прошлом и перспектив в будущем и.т.д. пос- rəsi”, “Qara taxta”, eləcə də müxtəlif bitki adları редством изучения микротопонимов в физико-гео- (əzgilli, alçalı), “Ceyranlı düz”, “Çaqqallı dərə”, графических условиях. Была составлена схемати- “Keçili dağ”, “Qulunlu qaya” və b. mikrooronimlər ческая карта скоплений микротопонимов в Горном araşdırılmış və onların tərkibində iştirak edən yerli Ширване и охватывающих его территорий. xalq coğrafiya terminləri (batan, donbalan, şiş, çat, daban, tap, kəp, və b.) müəyyənləşdirilmişdir. THE ROLE OF THE PHYSICAL AND GEOGRAPHICAL FACTORS IN CREATION OF ƏDƏBIYYAT MICROTOPONYMS IN THE TERRITORY OF UPLAND SHIRVAN 1. Alıcanov M.S., Bəndəliyev N.S. Azərbaycan ərazisində təbii şərait və landşaftla bağlı bəzi toponimlər V.N.Bandaliyev haqqında. Azərbaycan onomastikasına həsr olunmuş The microtoponyms which are collected from Mo- VII elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı-1998. səh. untainous Shirvan (region of Shamakhy, Ismayilly, 94-96. Gobustan, Aghsu, Haciqabul) are spoken in this article. 2. Bəndəliyev N.S., Bəndəliyev V.N. Azərbaycan Some microtoponyms of the studied areas – Chil dagh, landşaft toponimlərinin yayılma qanunauyğunluqları. Batan dagh, Tanga dara, Chanlibel, Maraluchan dosh, Azərbaycan onomastikası problemlərinə həsr olunmuş Chakhnag, Akhtarma, Pilpila, Bark dara, Kap dagh, VI elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı-1996. səh. Keçal dagh, Dalmalar and etc. are investigated. Natural 92-93. events that occurred in the past and present through the 3. Bəndəliyev N.S., Bəndəliyev V.N. Azərbaycan study of microtoponyms on the physical and geogra- ərazisində relyef və təbii şəraitlə bağlı yerli xalq coğrafi phical conditions, geological processes, changes that oc- terminləri haqqında (Böyük Qafqazın cənub-şərq yama- cured in the flora and fauna, climate, relief, the resto- cı timsalında). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası- ration of the landscapes, allocation of the population, de- nın Xəbərləri, Yer elmləri №2, 2007. səh. 88-92. velopment direction of agriculture and future prospects 4. Budaqov B.Ə. Türk uluslarının yer yaddaşı. are intended. The map scheme of the microtophonyms Bakı-1994, 271 s. that are collected from Mountainous Shirvan and surro- 5. Yüzbaşov R.M. Azərbaycanın coğrafiya ter- unding areas have been compiled. minləri (tədqiqlər). Bakı-1966, 156 s. 6. Mehrəliyev E.Q. Xalq coğrafi terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı-1987, 80 s. 7. Məmmədov N.G. Azərbaycanın yer adları. Ba- kı-1993, 184 s.

РОЛЬ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ В СОЗДАНИИ МИКРОТОПОНИМОВ В ТЕРРИТОРИИ НАГОРНОГО ШИРВАНА В.Н.Бандалиев

В статье рассказывается о скоплении микротопо- нимов на территории горного Ширвана (Шамахы,

Исмайыллы, Гобустан, Агсу, Гаджигабул). Были исследованы некоторые микротопонимы на исследуемых территориях Чил даг, Батан даг, Тенге

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 117

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

METODİKA

© A.İ.İsmayılov, X.R.İsmətova, X.İ.Abdullayev, Ərşad Yaşar MULTİSPEKTRAL KOSMİK TƏSVİRLƏRİN EMALI ƏSASINDA ŞORLAŞMIŞ TORPAQLARIN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ ÜÇÜN MÜXTƏLİF İNDEKSLƏRİN HESABLANMASI A.İ.İsmayılov1, X.R.İsmətova2, X.İ.Abdullayev2, Ərşad Yaşar2 1AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu, 1073, Bakı, H.Cavid pr. 31, 2Milli Aviasiya Akademiyası, 1045, Bakı, Mərdəkan pr.30, [email protected], [email protected] Məqalədə Kür-Araz ovalığının şorlaşmaya məruz qalmış torpaqlarının Məsafədən Zondlama (MZ) üsulu ilə öyrənilməsi, şorlaşma dərəcəsinin müəyyən edilməsi üçün müxtəlif vegetasiya in- dekslərinin qurulması və tətbiq edilməsi məsələlərinə baxılmışdır. Şorlaşmış torpaqların öyrənilmə- sində MZ üsulunun ənənəvi üsullardan bir çox üstünlüklərinin olduğu təsdiqlənmişdir. MZ verilən- ləri vasitəsilə şorlaşmanın öyrənilməsi üçün göstərici kimi halofit bitkilərdən istifadə edilmişdir. Göstəricilər Landsat-7 peykindən alınmış multispectral təsvirlərin oblastlarının riyazi metodlarla iş- lənməsi yolu ilə əldə edilmişdir. Giriş. Dünyanın ekoloji problemlərindən biri olunması üçün hansı əlamətlər mövcuddur. Analoji də torpaqların şorlaşmasıdır. Torpaqların şorlaş- tədqiqatların aparılmasında əsas etibarilə Landsat- ması xüsusilə arid və semiarid ərazilərdə geniş ya- 7 peykinin orta ayırdetmə qabiliyyətli kosmik təs- yılmışdır. Azərbaycanda torpaqların şorlaşması virlərindən istifadə olunurdu. Belə mütərəqqi üsul- xüsusilə Kür-Araz ovalığında daha çox müşahidə ların tətbiqi tədqiqatların daha operativ və dəqiq olunur. aparılmasına təkan vermiş oldu. Lakin bu sahədə Son onilliklər ərzində müxtəlif beynəlxalq elmi aparılan tədqiqatlara və mübarizə tədbirlərinə bax- mərkəzlər tərəfindən torpaqların şorlaşmasının öy- mayaraq, şorlaşmış torpaqların sahəsi artmaqda da- rənilməsi istiqamətində tədqiqatlar və proqramlar vam edır [2]. yerinə yetirilmişdir ki, bunlardan biri də “Global Tədqiqat metodu. Şorlaşma dinamiki proses Assessment of Soil Degradation” (Torpaq Deqra- olduğundan şorlaşmış torpaqların aşkar edilməsi, dasiyasının Qlobal Qiymətləndirilməsi) proqramı- monitorinqi və xəritələşdirilməsi olduqca çətin mə- dır [1]. Bu proqramın məlumatlarına görə, dünyada sələdir. Ənənəvi üsullarla bu işlərin yerinə yetiril- torpaqların 15%-i (2008-ci ilin məlumatı) deqrada- məsi böyük vaxt və maliyyə itkisi ilə şərtlənir. MZ siya prosesinə məruz qalmışdır. Beynəlxalq Tor- verilənləri və Coğrafi İnformasiya Sistemlərindən paq Sorğu və İnformasiya Mərkəzi - ISRIC (CİS) istifadə etməklə şoran torpaqların konturları- (International Soil Reference and Information Cen- nın müəyyənləşdirilməsinin isə daha effektiv tədqi- tre) tərəfindən hazırlanmış hesabatlar isə deqrada- qat olduğu şübhə doğurmur. Belə tədqiqat əsasən siya prosesinin torpaqların 24%-ni əhatə etdiyini müxtəlif rəqəmsal təsvirlərin emalı və riyazi me- göstərdi. Torpaqların vəziyyətinin qiymətləndiril- todlardan istifadə etməklə şorlaşmamış sahələri məsi isə peyk şəkillərinin təhlilinə əsaslanırdı. şorlaşmış sahələrdən ayırmaq istiqamətində daha Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Bey- səmərəlidir. Məlum olduğu kimi, bitki örtüyünün nəlxalq Torpaqşünaslar Cəmiyyəti və UNESCO- xarakterik xüsusiyyətlərini spektrin görünən və ya- nun tövsiyələrinə uyğun olaraq 1966-cı ildə yara- xın infraqırmızı (YİQ) spektrində onun spektral dılmış bu təşkilata beynəlxalq ictimaiyyəti dünya əksetmə xüsusiyyətləri müəyyənləşdirir. Bitki ör- torpaq ehtiyatları haqqında məlumatlarla təmin et- tüyü strukturunun və durumunun onun spektral mək mandatı verilmişdir. əksetmə xüsusiyyətlərindən asılılığını bilməklə, Elmi ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi, suvarı- müxtəlif bitkilərin kosmik informasiyalar əsasında lan və suvarılmayan torpaqların şorlaşmaya məruz bir-birindən seçilməsi və digər mühüm göstəricilə- qalması prosesini MZ üsulu ilə öyrənmək ideyası rinin təyin edilməsi imkanı əldə edilir. keçən əsrin 60-cı illərində meydana gəlmişdir. Spektral əksetmə xüsusiyyətləri əsasında bitki Sonrakı dövrlərdə arid, o cümlədən pambıqçılıq örtüyünün parametrlərinin qiymətləndirilməsində zonalarının tədqiqi əsasında əldə olunmuş ətraflı vegetasiya indeksləri mühüm rol oynayır. Vegeta- məlumatlar göstərdi ki, kosmik şəkillərdən istifadə siya indeksi dedikdə, bitkinin vegetasiya dövrün- etməklə torpaqların şorlaşma vəziyyəti haqqında dən və digər amillərdən (torpaq örtüyündən, mete- hansı informasiyanı əldə etmək mümkündür və oroloji şəraitdən) asılı olaraq müxtəlif dalğa uzun- müxtəlif şorlaşma tipinə malik torpaqların deşifrə luqlarında spektral əksetmə əmsalları arasındakı

118 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

əlaqə başa düşülür. Hal-hazırda 160-a yaxın vege- Məsələnin həlli üsulları. Tədqiqat ərazisi Kür- tasiya indeksi mövcuddur. Onlar təcrübi olaraq Araz ovalığının (471128ş.u.; 403938şm.en), (empirik) müəyyənləşdirilir. Burada əsas amil kimi (471128ş.u.; 395950şm.en), (480738ş.u.; bitki örtüyü və torpağın spektral xarakteristikala- 403938şm.en) və (480738ş.u.; rının məlum xüsusiyyətlərindən istifadə olunur. Bu 395950şm.en) coğrafi koordinatları arasındakı indekslərin xarakteristikaları spektrin müxtəlif dia- ərazisini əhatə edir. Ərazi Ucar və Zərdab rayon- pazonlarını əhatə etməklə yanaşı, torpağın və at- larını, Ağdaş, Bərdə, Ağcabədi, İmişli və Kürdəmir mosferin təsir xüsusiyyətlərini də nəzərə alır [3]. rayonlarının bir hissəsini əhatə edir. Ərazinin Ümumiyyətlə, şorlaşma dərəcəsinin öyrənilməsi Landsat-7 tərəfindən çəkilmiş multispektral təsviri üçün NDVI (Normalized Differential Vegetation açıq internet resurslarından Index - Normal Diferensial Vegetasiya İndeksi), (http://earthexplorer.usgs.gov) əldə edilmişdir. Əl- SAVI (Soil Adjusted Vegetation Index - Torpağın də edilmiş kosmik şəkil emal edilməzdən əvvəl Verilmiş Vegetasiya İndeksi) və SI (Salinity Index georeferensiya edilmişdir. Tədqiqat ərazisi UTM – Şorluq İndeksi), NDSI (Normalized Differential koordinat sistemində UTM 38N zonasına geore- Salinity Index - Normal Diferensial Şorluq İndek- ferensiya edilmişdir (ərazinin 90%-i UTM 38N, si), BI (Brightness Index - Parlaqlıq İndeksi) kimi 10%-i isə UTM 39N zonasında yerləşir). müxtəlif indekslərdən MZ və CİS-də geniş istifadə Landsat-7 ETM+ təsvirləri 7 spektrdən ibarətdir edilir [4]. (cədvəl 1). Şorlaşmış torpaqların öyrənilməsi üçün Şorlaşmaya məruz qalmış torpaqların monito- 3-cü (qırmızı) və 4-cü (yaxın infraqırmızı) oblast- rinqi və xəritələşdirilməsi üçün peyk təsvirlərindən lardan istifadə edilmişdir. istifadə olunması, xüsusilə də multispektral sensor- Bu oblastlardan istifadə edərək tədqiqat ərazisi- larla geniş tədqiqatlar son onilliklərdə geniş həyata nin NDVI, SAVI, EVI, NDSI, RVI və BI vegetasi- keçirilir. Bu tədqiqatlar əsasən Landsat Thematic ya indeksləri qurulmuşdur. Bu indekslər arasında Mapper (TM), Landsat Multispectral Scanner Sys- NDVI ən çox istifadə olunmalıdır. tem (MSS), Landsat Enhanced Thematic Mapper NDVI (Normalized Differential Vegetation In- Plus (ETM+), SPOT, Advanced Spaceborne Ther- dex). Canlı yaşıl bitkilər fotosintez prosesində mal Emission and Reflection Radiometer (Terra- enerji mənbəyi kimi istifadə etdikləri fotosintetik ASTER), Linear Imaging Self Scanning Sensor aktiv radiasiya (FAR) spektral diapazonda Günəş (LISS-III) və IKONOS vasitəsilə aparılır [5]. İlk şüalarını udur. Yarpaq hüceyrələrində infraqırmızı dəfə bu tədqiqat ABŞ-da DTA (Decision-Tree (İQ) spektral oblastda Günəş radiasiyasını səpələ- Analysis) adı altında aparıldı və bu tədqiqatla yir, Günəş radiasiyasının 700 nm-dən böyük dalğa- Landsat TM təsvirlərinin inteqrasiyası əsasında şo- sında fotonda bu enerji səviyyəsində üzvi molekul ranlaşmış torpaqların xəritəsi hazırlandı [6]. sintez edə bilmir. Çünki bu dalğa uzunluğunda Şorlaşmaya məruz qalmış torpaqların peyk təs- güclü udulma bitki toxumalarının zədələnməsinə virləri əsasında xəritələşdirilməsi və proqnozlaşdı- gətirib çıxara bilər. Beləliklə, canlı yaşıl kütlə rılmasında göstərici kimi vegetasiya indekslərin- FAR-da qara, YİQ oblastda da parlaq görünür. Ək- dən istifadə edilməsi halofit bitkilərə əsaslanır. Ha- sinə olaraq, bulud və qar qırmızı oblastda olduqca lofit bitkilər şoran torpaqlarda təbii olaraq bitir və parlaq, YİQ oblastda isə tamamilə qara görünür. yüksək şorlaşma dərəcəsinə malik torpaqlara adap- Bitki yarpaqlarının yaşıl piqmenti (xlorofil) uzun- tasiya oluna bilir. Buna görə də bir çox tədqiqat- luğu 400-700 nm olan (görünən diapazon) dalğala- çılar şorlaşmış torpaqların xəritələşdirilməsi və rı fotosintez üçün udur. Digər tərəfdən, yarpaqların planlaşdırılması üçün müxtəlif spektral vegetasiya hüceyrə strukturu uzunluğu 700-1100 nm olan indekslərindən istifadə edirlər [7]. (YİQ diapazon) dalğaları əks etdirir. Cədvəl 1 Landsat-7 ETM+ təsvirlərinin parametrləri

Oblastlar Dalğa uzunluğu (mkm) Ayırdetmə qabiliyyəti (m) Band 1 0.45-0.52 30 Band 2 0.52-0.60 30 Band 3 0.63-0.69 30 Band 4 0.77-0.90 30 Band 5 1.55-1.75 30 Band 6 10.40-12.50 60 * (30) Band 7 2.09-2.35 30

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 119

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

a) b) Şəkil 1. Kür-Araz ovalığının Landsat-7 ETM+ tərəfindən 21 may 2015 tarixində çəkilmiş multispektral şəkil (a) və həmin şəkildən alınmış NDVI (b)

a) b)

c) d) Şəkil 2. Kür-Araz ovalığının Landsat-7 ETM+ təsvirindən alınmış SAVI (a), NDSI (b), RVI (c) və BI (d) indeksləri NASA-nın ERTS, NOAA-nın AVHRR kimi edirlər. NDVI landşaft örtüyünü yaradan bütün ka- Yerin ilk müşahidə aparatları YİQ və görünən dia- teqoriyalar – kolluqlar, otluqlar, meşə, su obyektlə- pazonda məlumatlar əldə edir, onlar peyk təsvirlə- ri və s. üçün yaradılmışdır [8]. rində məkan paylanmasını müəyyən etmək üçün NDVI aşağıdakı düsturla hesablanır: bitkilərin əksetdirməsindəki fərqlərdən istifadə NIR  RED NDVI  (1) NIR  RED

120 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

burada NIR - yaxın infraqırmızı, RED isə qır- EVI əsasən yüksək biokütləyə malik ərazilərin mızı spektrdir. indeksləşdirilməsində istifadə edilir və burada NDVI-nin qiyməti -1 və +1 intervalında qiy- atmosfer və digər təsirlər nəzərə alınır. mətlər alır, amma -10 intervalında qiymətlər alan EVI aşağıdakı düsturla hesablanır: NIR  RED ərazilərə su, qar və buz örtüyü aid olur. Çılpaq qa- EVI  G (5) yalıqlar, qumluqlar və qarla örtülmüş sahələrdə NIR  C1 RED C2M  L NDVI-nin qiyməti 00.1 intervalında qiymətlər burada C1 və C2 aerozol müqavimətinin əmsa- alır. Seyrək bitki örtüyünə malik olan otlaqlar və lıdır, G - gain faktordur. NDVI əsasən xlorofilə həssasdır, EVI-ə isə ya- kolluqlarda NDVI 0.20.5 arasında dəyişir. NDVI- şıl örtüyün struktur dəyişkliyinə həssas olur, həm- nin ən yüksək qiymət aldığı (təxminən 0.60.9) çinin yaşıl örtüyün tipi və forması, bitki fizionomi- ərazilər tropik meşələrdir. Əldə edilmiş kosmik təs- yasını da bura daxil etmək olar. NDVI ilə EVI ara- vir və ArcGİS 10.3 və Erdas 2011 proqramlarından sındakı digər fərq qar örtüyü ilə bağlıdır, bu zaman və (1) düsturundan istifadə edərək ərazinin NDVI NDVI-nin qiyməti azalır, EVI-nin qiyməti isə artır. indeksi qurulmuşdur (şəkil 1). Bu indekslərdən əlavə, NDSI (Normalized Dif- SAVI (Soil Adjusted Vegetation Index). Bitki ferential Salinity Index), RVI (Ratio Vegetation In- örtüyü 40%-dən az olan sahələrdə torpaq örtüyü dex), BI (Brightness Index) indekslərindən də isti- çılpaqlaşır və qırmızı və YİQ oblastda işığın əkset- fadə edilir. Bu indekslərin hesablanması aşağıdakı məsinə vegetasiya indeksləri təsir edir. Burada əsas kimidir. problem müxtəlif torpaq tiplərinin qırmızı və YİQ RED  NIR NDSI  (6) oblastda işığın əksetdirməsində fərqliliyin olması- RED  NIR dır. SAVI bitki örtüyü zəif olduqda torpağın par- NIR laqlığını korreksiya etmək üçün NDVI-nin modi- RVI  (7) RED fikasiyası kimi hazırlanır. 2 2 (8) SAVI-nin hesablanması NDVİ-də olduğu kimi- BI  RED  NIR dir, amma bura SBCF (Soil Brightness Correction Halofit bitkilər (duza davamlı bitkilər) torpaqda Factor) də əlavə edilir: yüksək duz konsentrasiyasına davamlı olur və şo- NIR  RED ran torpaqlarda inkişaf edə bilirlər. Baxmayaraq ki, SAVI  1 L (2) halofit bitkilər bütün şoran ərazilərdə yayılıb, bəzi NIR  RED  L yerlərdə onları soran torpaqların MZ göstəricisi ki- burada, L - torpağın parlaqlığının korrektə fak- mi müəyyən etmək olmur. Məsələn, Metternicht torudur. L-in qiyməti yaşıl bitki örtüyündən asılı Boliviyada halofit bitkilərin görünən diapazonda olaraq dəyişir, çılpaq torpaqlarda L=1, torpağın sət- yüksək udulma ilə spektral əksetmə əyrisini və hi tamamilə bitki ilə örtüldüyü halda L=0 qiyməti YİQ oblastda yüksək əksetməni müəyyənləşdir- alır. Bir çox hallarda L-in qiyməti 0.5 kimi götürü- mişdir, bu da xlorofillə zəngin bitkilərə xas əlamət- lür. Əgər L=0 olarsa, SAVI=NDVI bərabərliyi ödə- dir. Əksinə olaraq, aşağı xlorofilə malik Cynodon- nilir. dactylonun (barmaqvarı çayır) və həmçinin halofit- SAVI-nin hesablanmasında L-in qiymətinin lərin görünən və YİQ oblastda spektral əksetməsi müəyyənləşdirilməsi çətin olduğundan MSAVI davamlı olaraq artır. Bu tədqiqatlar halofit bitkilə- (Modified Soil Adjusted Vegetation Index) işlənil- rin şorlaşmış ərazilərin digərlərindən ayrılması mişdir. MSAVI-nin hesablanması elə SAVI-də ol- üçün göstərici kimi istifadə edilməsini təsdiq edir. duğu kimidir: Nəticə. Təqdim olunan məqalədə Kür-Araz NIR  RED 1 L MSAVI  (3) ovalığı torpaqlarının şorlaşma vəziyyətinin öyrə- NIR  RED  L nilməsində MZ verilənlərindən istifadə etməklə SAVI və MSAVI-nin hesablanmasında fərq L- müxtəlif vegetasiya indekslərinin qurulması və tət- in qiymətinin müəyyən edilməsindədir. Yuxarıda biq edilməsi şərh olunmuşdur. Torpaqların şorlaş- qeyd etdiyimiz kimi, SAVI-də L-in qiyməti əksər ma vəziyyətinin öyrənilməsində duza davamlı ha- hallarda 0.5 götürülür. MSAVI-nin hesablanma- lofit bitkilərin multispektral peyk təsvirlərinin sında isə L-in qiymətinin müəyyənləşdirilməsi müxtəlif oblastlarında udma və əksolunmasına üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilir: əsasən tədqiqat aparılmışdır. Tədqiqat nəticəsində 2sNIR  RED NIR  s RED  L  torpaqların sorlaşma vəziyyətinin öyrənlməsində NIR  RED MZ üsulundan və CİS texnologiyasından istifa- (4) dənin üstün cəhətləri əyani şəkildə göstərilmişdir. burada s - torpaq səthinin meyilliyidir. Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti EVI (Enhanced Vegetation Index) - NDVI- yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı nin keyfiyyətinin artırılmış formasıdır [9].

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 121

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) ilə yerinə yetirilmişdir (Qrant №EİF-2013-9(15)- РАСЧЕТ РАЗЛИЧНЫХ ИНДЕКСОВ 46/17/1). ОПРЕДЕЛЕНИЯ СТЕПЕНИ ЗАСОЛЕНИЯ НА ОСНОВЕ МУЛЬТИСПЕКТРАЛЬНЫХ ƏDƏBİYYAT КОСМИЧЕСКИХ СНИМКОВ 1. www.isric.org/.../Report%202008_01_glada А.И.Исмаилов, Х.Р.Исматова, 2. Mehdiyev A.Ş., Əzizov B.M., Bədəlova A.N. Х.И.Абдуллаев, Аршад Яшар Məsafədən zondlamanın fiziki əsasları. Bakı 2014. – В статье рассмотрены вопросы изучения засо- 311s. ленных почв Кура-Араксинской низменности мето- 3. Amal Allbed, Lalit Kumar. Soil Salinity Map- дом дистанционного зондирования (ДЗ), создания и ping and Monitoring in Arid and Semi-Arid Regions применения различных вегетационных индексов Using Remote Sensing Technology: A Review // Ad- для определения степени засоленности. Подтверж- vances in Remote Sensing, 2013, 2, pp. 373-385 дено, что при изучении состояния засоления почв (doi:10.4236/ars.2013.24040). методы ДЗ имеют целый ряд преимуществ по срав- 4. R.S. Dwivedi. Soil Resources Mapping: A Re- нению с традиционными методами. В процессе ис- mote Sensing Perspective // Remote Sensing Reviews, следования засоленных почв на основе данных ДЗ, в Vol. 20, No. 2, 2001, pp. 89-122. качестве показателя были использованы свойства (http://www.tandfonline.com/ галофитных растений. Показатели были получены doi/abs/10.1080/02757250109532430#.VZ1xrPmqqko) посредством обработки математическими методами 5. http://www.diss.fu- областей мультиспектральных изображений, полу- berlin.de/diss/servlets/MCRFileNodeServlet/FUDISS_ ченных со спутника Landsat-7. derivate _00000 0001672/04_wannakomolch4.pdf?hosts= CALCULATİON OF VARİOUS İNDEXES 6. Hamideh Nouri, Simon Beecham, Sharolyn FOR DEFİNİTİON OF SALİNİTY LEVEL OF Anderson and Pamela Nagler. High Spatial Resolution THE SOİLS ON THE BASİS OF WorldView-2 Imagery for Mapping NDVI and Its MULTİSPECTRAL COSMİC İMAGES Relationship to Temporal Urban Landscape Evapotranspiration Factors // Remote Sensing, 2014, 6, A.I.Ismayilov, X.R.Ismatova, Kh.I.Abdullayev, 580-602; doi:10.3390/rs6010580 Arshad Yashar (http://www.mdpi.com/2072-4292/6/1/580) The article is dedicated the ways of researching in 7. soil salinity evaluation of the Kur-Araz lowlands with http://earthobservatory.nasa.gov/Features/MeasuringVe the Remote Sensing (RS) techniques and applying va- getation/measuring_vegetation_4.php rious vegetal indices for decision salinity degree. The 8. G.I.Metternicht, J.A.Zinck. Remote sensing of research results show that there are some advantages of soil salinity: potentials and constraints // Remote Sen- the RS-based research in comparison with the traditional sing of Environment, Volume 85, Issue 1, 25 April methods of determining the soil salinization. The pro- 2003, Pages 1–20 perties of the halophytic plants, which reflect salt cha- (http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S racters in the salinized soils, have been used in the RS 0034425702001888). data-based research process. The halophytic plants have 9. K.Verma, R.K. Saxena, A.K.Barthwal and been used as a parameter for study of the salinity state S.N.Deshmukh. Remote Sensing Technique for Map- with the Remote Sensing data. These parameters have ping Salt Affected Soils // International Journal of Re- been obtained by the processing of the multispectral mote Sensing, Vol. 15, No. 9, 1994, pp. 1901-1914. images got from Landsat-7 satellites, using mathema- (http://dx.doi.org/10.1080/01431169408954215) tical methods.

122 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

MARAQLI ELMİ MƏLUMATLAR

Melvin K. Qoldstein “Nəçrl histori” jurnalı (ABŞ) QARDAŞLARIN ORTAQ ARVADI Yaxşı həyat istəyi Tibet qadınlarının çoxsunu qarıdıb qız qoyur. Dəniz səviyyəsindən 17000 fut hündürlükdəki Yeganə izdivac forması kimi təknigahlılığa im- dağ keçidində yaklarını qovan Dorce evə tələs- kan verən bizim cəmiyyətdən fərqli olaraq Tibet diyindən yolda yalnız bircə dəfə dayanıb dincini icması müxtəlif izdivac növlərinə, o cümlədən tək- aldı. O, böyük qardaşları – Pema və Sonam ilə bir- nigahlılığa, çoxarvadlılığa və qardaşlıq çoxərliliyi- likdə yaxın günlərdə qonşu kənddən bir qızla evlə- nə icazə verir. Qardaşlıq çoxərliliyi və təknigahlılıq nəcəkdilər; toya hazırlıq işlərinə kömək etməli idi. izdivacın daha geniş yayılmış formalarıdır. Əgər Dorce, Pema və Sonam tibetlidirlər, Nepalın birinci arvad sonsuz olarsa, onda çoxarvadlılığa da şimal-qərbində, Tibet sərhədində 200 kvadrat mil rast gəlinir. Qardaşlıq çoxərliliyi praktikası geniş sahəsi olan Lili kəndində yaşayırlar. Onların bağ- yayılsa da, qardaşların ortaq arvad almaları heç də lamaq istədikləri – antropoloji dildə qardaşlıq çox- məcburi xarakter daşımır. Burada seçmək imkanı ərliyi adlanan – izdivac forması dünyanın ən nadir var və odur ki, Tibet icmasında boşanma nisbətən izdivac forması olub Tibet icmalarında adi hal sa- asan və sadə yolla həyata keçirilir. Məsələn, qar- yılır və onun kökü tarixin dərinliklərinə gedib çıxır. daşlıq çoxərliliyi izdivacı qardaşlardan birini qane Tibetin sosial təbəqələrinin çoxunda bu, ənənəvi etməzsə və ayrılmaq istərsə o, sadəcə olaraq, ata olaraq özünü ideal izdivac və ailə forması kimi evini tərk edib özünə təzə ev-eşik qurur. Belə hal- göstərmişdir. larda uşaqlar – ayrılan qardaş uşaqlardan birinin və Qardaşlıq çoxərliliyinin mexanizmi sadədir. İki, ya bir neçəsinin əsl atası olduğunu bilsə belə – qar- üç, dörd və hətta daha çox qardaş bir qadını ev- daş atalarla bərabər əsas evdə qalırlar. lərinə gətirib özlərinə arvad edirlər. İzdivac övlad- Tibetlilər qardaşlıq çoxərliliyinin üstünlüklərini ların valideynləri tərəfindən həyata keçirilir; qadı- materialist baxımından izah edirlər. Məsələn, mən nın fikri, demək olar ki, nəzərə alınmır. Bu, müasir Dorcedən soruşanda ki, nə üçün o, tək deyil, iki dövrdə müəyyən dəyişikliyə uğrasa da, övladlar qardaşı ilə birlikdə evlənməyi qərara alır, o, bir an- valideynin razılığı olmadan evlənə bilməzlər. Ev- lığa fikrə getdi, sonra dedi: «Bu, ailə torpağının (və lənmə mərasimləri ailənin gəlirindən və regionların heyvanlarının) bölünməsinin qarşısını alır və yük- təbii şəraitindən asılı olaraq fərqlənir. Bir evdə ya- sək həyat şəraitinə imkan yaradır». Sonra Dorcenin şayan qardaşların hamısı bəy sayılsa da, bu vəzi- nişanlısına sual verdim: “Ər kimi üç qardaşla fəni rəsmi olaraq ancaq böyük qardaş icra edir. Bu əlaqədə olmaq sənin üçün çətin deyilmi?!” O güldü məsələdə qardaşların yaşı da önəm daşıyır; yaşı az və məntiqlə cavab verdi ki, bu, ailənin və torpağın olan qardaşlar evlənmə mərasimində fəal iştirak et- parçalanmasına imkan vermir. Daha sonra o, əlavə mirlər, onlar evlilik həyatına 15 yaşından sonra qo- etdi ki, üç ər həm onun özü və həm də uşaqlar üçün şulurlar. Tibetli kişilər və qadınlar arasında ər-ar- işləyərsə, maddi təminat daha yaxşı olar. vad kimi cinsi münasibətlərdə narazılığa təsadüf Qərblilərə qeyri-adi görünsə də, tibetlilərin qar- olunmur; qadın qardaşların hamısı ilə eyni cür rəf- daşlıq çoxərliliyi bu və ya digər dərəcədə on doq- tar edir. quzuncu əsrdə İngiltərədə qüvvədə olan ilkinlik Törəmələrə eyni münasibət bəslənilir. Uşaqla- hüququna uyğun gəlir. İlkinlik hüququna görə, bö- rın bioloji baxımdan bu və ya digər qardaşa aid yük oğul ailə mülkiyyətinin varisi sayılırdı, kiçik olduğunu bildirməyə cəhd göstərilmir; qardaş hətta oğullar isə ata evini tərk etməli, özlərinə hərbidə, öz uşağı olduğunu bilsə belə (məsələn, qadın ha- ruhani idarələrində iş axtarıb tapmalı idilər. İlkinlik milə qalarkən o biri qardaşlar evdən uzaqlarda ol- hüququ ailə mülkiyyətini hər nəsildə yalnız bir nə- salar da), ona qarşı «xüsusi» istəyini göstərmir. fərə məxsus etməklə onun bölünməz qalmasına tə- Uşaqlar da öz növbələrində atalarının kim olduğu- minat yaradırdı. Qardaşlıq çoxərliliyi də bu məq- nu bilsələr də, qardaşların hamısına ata kimi baxır sədə xidmət edir, bu, başqa yolla, qardaşların bir və onlara eyni hiss bəsləyirlər. Bəzi regionlarda qadınla evlənməsi yolu ilə həyata keçirilir. uşaqlar böyük qardaşa «ata», yerdə qalan qardaş- Tibetlilər əmindirlər ki, qardaşlıq çoxərliliyi lara isə «atamın qardaşı» deyə müraciət edirlər. La- ailənin parçalanmasının qarşısını alır. Təknigahlı kin elə rayonlar da var ki, orada qardaşların hamı- izdivac bağlamaqla da qardaşlar ailə mülkiyyətini sına «böyük» və «kiçik» sözlərini əlavə etməklə bölməyə bilərlər, bu şərtlə ki, qardaşlar bərabər ya- eyni formada müraciət edilir.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 123

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

şayır və ailə torpağında birgə işləməyi davam et- birincisi, tibetlilər arasında guya uşaqları öldürmə dirirlər. Bu barədə tibetlilərdən soruşarkən onların praktikası mövcuddur və odur ki, qadın azlığı çox- hamısı bir nəfər kimi cavab verdilər ki, belə ailə ərlilik izdivacı məcburiyyətini yaratmışdır; ikin- birliyi sabit olmur, çünki hər ana öz uşaqlarının cisi, Tibet dəniz səviyyəsindən həddindən artıq üzərində qayğılanır və ancaq onların uğur və əmin- yüksəklikdə yerləşir, torpaqları bərəkətsiz və iq- amanlığına maraq göstərir. Məsələn, tutaq ki, kiçik limi çox sərtdir, xüsusi mexanizm yaradılmasa ti- qardaşın arvadından üç oğul, böyük qardaşın ar- betlilər acından məhv ola bilərlər. XVIII əsrdə vadından isə yalnız bir qız dünyaya gəlib. Belə olan Tibetdə yaşamış bir iezuit missioneri bunu ikinci halda kiçik qardaşın arvadı ailənin gələcək davam- fikirlə bağlayır: «Bu çox iyrənc adətin bir səbəbi çıları kimi öz oğulları üçün daha çox var-dövlət torpağın bərəkətsiz olmasında və becərmək üçün tələb edə bilər. Beləliklə, ayrı-ayrı arvaddan olan suyun çatışmadığı əkin sahələrinin azlığındadır. uşaqlar arasında varisliyə görə narazılıqlar yaranar. Qardaşların hamısı bərabər yaşayarsa, məhsul bəs Tibetlilər hesab edirlər ki, arvadlar arasında yarana edər, onlar ayrı-ayrılıqda ailə qurarlarsa, dilənçi biləcək narazılıqlar kişilərə keçə bilər, bu da ailə- həddinə enərlər». nin parçalanmasına gətirib çıxarar. Odur ki, çox Şərhlərin hər ikisi də səhvdir. Tibetdə qız uşaq- vaxt buna yol verilmir. larının öldürülməsi praktikası nəinki heç vaxt tət- Tibetlilər qardaşlıq çoxərliliyinin iqtisadi üstün- biq edilməmişdir, hətta Tibet icması qadınlara, qar- lüyünü görsələr də, onun nəticəsi kimi, arvadın daşları olmazsa, ailə mülkiyyətinə varislik hüququ ortaq olmasını qiymətləndirmirlər. Hətta ortaya çı- verir. Belə hallarda qadın onun ailəsində yaşama- xan bir çox problemi bu praktika ilə bağlayırlar. ğa, familiyasını və bərabərliyi qəbul etməyə razılıq Məsələn, səlahiyyət, adətən, böyük qardaş tə- verən əri evinə buraxır. Məsələn, Limidə (1974-cü rəfindən həyata keçirildiyindən kiçik qardaşlar ailə il) on beş–otuz beş yaş arasında 60 qadın və 53 kişi daxilində durumların dəyişməsinə az ümid bəsləyir vardı və yaşlı qadınlardan çoxusu ərə getməmişdi. və subordinasiyanı gözləmək məcburiyyətində qa- İkinci fikir də səhvdir. Düzdür, Tibetin iqlimi lırlar. Kiçik qardaşlar üsyankar və fərdiyyətçi olar- çox sərtdir, çoxərliliyin saxlanıb davam etdirilmə- larsa, vahid varisliyə baxmayaraq, araya tez-tez sində ekoloji faktorlar önəmli əhəmiyyət daşıyır, gərginliklər və çətinliklər çıxır. lakin çoxərlilik heç də aclığın qarşısını almaq üçün Qardaşlıq çoxərliliyi hökm sürən ailələrdə əlavə vasitə ola bilməz. Bu, cəmiyyətin kasıb hissəsinə gərginlik həm də cinsi əlaqə ilə bağlı yarana bilər. deyil, daha çox torpaq sahibi olan kəndli ailələrinə Gəlin, adətən, böyük qardaşla yatır. O biri qardaş- aiddir. ların da cinsi yaxınlığa haqqı var. Tibetdə həyat şə- Keçmiş cəmiyyətdə torpaqsız kasıb real olaraq raiti elədir ki, maddi ehtiyac kişiləri tez-tez səyahət xoş güzarana ümid bəsləyə bilməzdi. Torpağı, mal- etmək məcburiyyəti qarşısında qoyur, bir və ya qarası az olan və ya heç olmayan ailələr kənd tə- daha çox qardaşın müvəqqəti yoxluğu cinsi ya- sərrüfatında çalışmaqla, günəmuzd, müxtəlif peşə- xınlığa imkan yaradır; burada başqa növbələnmə lərdə və yaxud da qulluqçu işləməklə öz həyatlarını praktikası da mövcuddur. Sevgidə və cinsi əlaqədə qura bilərdilər. Qardaşlar çoxərlilik izdivacına qadın qardaşlara (və ya əksinə) ideal surətdə eyni girib qazanclarını bir yerə yığmaqla ailənin gəlirini münasibət bəsləməlidir; lakin izdivacda olan tərəf- artıra bilərdilər; ancaq miras torpaq olmadığı halda lər arasında yaş fərqi böyük olarsa, bu ideallıqdan çoxərliliyin üstünlükləri qardaşların şəxsi ailə yayınmalar baş verir. həyatı qurmaq istəklərinə mane ola bilməzdi. Peşə- Dorcenin ailəsi məhz belə bir potensial vəziy- kar və bacarıqlı cavan qardaş qazancını qardaşları yətlə üzləşmişdir. Onun on beş, böyük qardaşları- ilə bölüşdürməyib ona tamamilə özü nəzarət etsə, nın isə iyirmi beş və iyirmi iki yaşı var. Təzə gəlin daha yaxşı şəxsi həyat qura bilər… iyirmi üç yaşındadır. Dorcedən düz səkkiz yaş Qadınların xeyli hissəsinin ərə getməsi nəticə- böyükdür. Gəlin yetkinlik həddinə çatmamış ərə sində əhali artımının tənzimlənməsi (bunun da, öz bəzən eyni sevgi hissini bəsləmir və yaxud, əksinə, növbəsində, təbii sərvətlərə təsiri azdır) qardaşlıq cavan cəlbedicidirsə, gəlin ona böyük istəklə ya- çoxərliliyinin yaşarlılığına səbəb olan önəmli naşır. Bunun tərsi olan hallar da baş verir. Dorce alternativ faktordur. Lakin ərə getmiş hər qadına kimi cavan həddi-buluğa çatanda arvadı ona «qo- orta hesabla 2,35 kişi düşür, odur ki, uşaq doğa bi- ca» görünərsə, o, öz yaşında olan və ya daha cavan ləcək qadınların (iyirmi – qırx beş yaş) 31 faizinin qadına üstünlük verə bilər. Nəticədə, gəlinin ərə getməsi təəccüb doğurmur. Ərsiz qadınlar evdə ortaqlığı fikri qəbul edilməzsə və ya bəyin fərdi qalır, öz təsərrüfatlarını təşkil edir, ya da başqa istəkləri ortaya çıxarsa, ailədə söz-söhbətə səbəb ailələrdə qulluqçu işləyirlər. Budda rahibləri ara- ola bilər. Tibetdə qardaşlıq çoxərliliyinin saxlanıb sında da xeyli ərsiz qadına rast gəlmək olar. Ərə davam etdirilməsinin iki səbəbi olduğu söylənilir: getməmək heç də doğub-törəməkdən imtina etmək

124 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) demək deyildir. Ölçülü-biçili kəbinsiz əlaqələrə başlayıb ta 13300 futa qədər uzanır. Bu yüksəklik- icazə verilir və faktiki olaraq Lili kəndində yaşlı dən yuxarıda erkən düşən şaxta və qar əsas məhsul ərsiz qadınların yarısının bir və ya daha çox uşağı sayılan arpa bitkisini sıradan çıxarır. Daha sonra bu vardır. Onlar məvacib almaqla, ya da satmaq üçün yerlərdə yağışın miqdarı azdır, suvarma üçün isə paltar, adyal toxumaqla uşaqlarını tək ana kimi elə bir mənbə yoxdur. Nəhayət, istifadəsiz xeyli böyüdüb boya-başa çatdırırlar. Ərli qadınlarla mü- torpaq sahələrinə də rast gəlinir, lakin onlar da həd- qayisədə ərsiz qadınların törəmələrinin sayı azdır; dindən artıq yüksək, ya da arid ərazilərdə yerləşir. orta hesabla hər qadına 0,7 uşaq düşürsə, ərli qa- Kənd təsərrüfatına yararlı olan istifadəsiz tor- dınlara – fərqi yoxdur, istər çoxərli, istər təknigah- paqlara həyat vermək üçün sahələri təmizləmək və lı, istərsə də çoxarvadlı olsun – bu rəqəm 3,3-ə suvarmaya tab gətirəcək terraslar qurmaq lazım çatır. Çoxərlilik əhali artımını tənzimləsə də, gəlir; bu, ağır və üzücü bir işdir. Sahəni qayalardan tibetlilər buna heç də şüurlu surətdə əməl etmirlər. təmizləmək üçün yeri ən azı iki, iki fut yarım Əgər qardaşlıq çoxərliliyinin saxlanılıb davam dərinlikdə qazımaq tələb olunur. Lakin bu yolla ki- etdirilməsi nə qadın azlığı, nə də ac qalmaq qor- fayət qədər əkin sahəsi əldə etmək mümkün deyil- xusu ilə bağlı deyilsə, bəs onda qardaşları, xüsusən dir. də cavan qardaşları izdivacın bu formasını seçmə- Əkin sahələri məhdud olduğundan tibetlilərin yə məcbur edən səbəb nədir? Torpaq sahibi olan yaşayışı daha çox heyvandarlıq təsərrüfatlarından ailədə cavan qardaşı bu yolu seçməyə təhrik edən asılıdır. Tibetli fermerlər qaramal, yak, keçi, qoyun əsas səbəb yaxşı həyat, yaşamaq istəyidir. Çox- saxlayır, onları yüksək ərazilərdə otarır, bu yolla ərlilik izdivacı ona sakit və yüksək həyat səviyyəsi yun, süd, yağ, ət və dəri istehsal edirlər. Bu sər- təklif edir; o, ailənin yalnız torpaq və mal-qarasına vətləri əldə etmək üçün çoban-naxırçılar bütün gü- deyil, həm də pal-paltarına, daş-qaşına, xalçalarına, nü heyvanlara qulluq etməli olurlar. Dorce kimi yəhər və atlarına sahib olur. Bundan başqa, bütün cavan qardaş təknikahlı izdivac formasını seçərsə, məsuliyyət bir «atanın» üzərinə düşmədiyindən o, eyni vaxtda həm torpağa və həm də mal-qaraya daha az işləyəcək və daha çox asudəlik qazanacaq- qulluq etməkdə çətinliklə qarşılaşar. dır. Tibetli qardaşlar üçün bu məsələyə münasibət- Ənənəvi Tibet cəmiyyətində qardaşlıq çoxərlili- də söhbət təknigahlığa məxsus şəxsi azadlığı sosial yinin qərinələrdən üzü bu yana saxlanılıb davam nüfuza malik çoxərli ailənin real və ya potensial iq- etdirilməsini doğuran daha ciddi səbəblər olmuşdur tisadi təminatına, var-dövlətinə dəyişməkdən ge- – bu, haradasa, Avropadakı təhkimçilik hüququna dir. oxşar quldarlıq irsiyyəti ilə bağlıdır. Kəndlilər za- Çoxərlilik izdivacı ilə razılaşmayan və ayrıca dəganların, monastırların və hökumətin əlində evlənmək fikrinə düşən qardaş bir sıra əlverişsiz cəmlənmiş iki mülkiyyətdən asılı idilər. Yaşayış- şəraitlə üzləşməli olur. Tibet regionlarının əksəriy- larını təmin etmək üçün onlara torpaq sahələrindən yətində qardaşların nəzəri baxımdan öz ailələrinin istifadə etməyə icazə verilirdi. Kəndlilər bunun mülkiyyətində hüquqi payları olsa da, həqiqətdə əvəzini vergi vermək və ağalarına icbari işləməklə torpağın kiçik hissələrə bölünməsinə qarşı güclü ödəməli idilər. Ən çətini icbari iş idi. Belə ki, müqavimət göstərilir. Ümumiyyətlə, ailəni təkidlə kəndli ailəsinin bir üzvü ilin çox hissəsini, xüsusən tərk etmək istəyən cavan qardaşa ancaq balaca bir də məhsul yığını dövrü ağa üçün işləməli olurdu. torpaq parçası verilir. Cavan qardaş torpaq payını Torpağın çatışmadığı, eyni vaxtda həm əkinçilik və məhkəmə yolu ilə genişləndirmək istərsə, ailənin həm də maldarlıqla məşğul olmağa ekoloji gər- qalan üzvləri öz imkan və güclərindən istifadə edə- ginliyin imkan vermədiyi şəraitdə belə məcburi rək bu cəhdin qarşısını inadla almağa çalışırlar. əmək çoxərli ailələrin təşəkkülünə səbəb olurdu. Bundan başqa, cavan qardaş hətta evdən də gözünü Çoxərli ailə yaşlılar arasında iqtisadi səmərəliliyi çəkməli olur; mebel, qab-qacaq kimi daşınar əm- artıran daxili əmək bölgüsünə imkan verirdi. lakdan ancaq minimum pay götürə bilər. Beləliklə, Məsələn, arvad ailənin əkin sahələrində çalışarkən öz müstəqil həyatını qurmaq istəyən qardaş maddi qardaşların biri ağanın evində işləyirdi, digəri hey- təminat və yaxşı həyat üçün mirasa deyil, ancaq və vanlara baxırdı və üçüncüsü isə tüccarlıqla məşğul ancaq öz əməyinə arxayın olmalıdır. olurdu. Xam torpaq hesabına yeni sahələrin əldə edil- İctimai elmlərlə məşğul olan alimlər başqala- məsi də mümkün deyildir. Tibetdə əhalinin əsas rının tibetlilərin çoxərliliyi haqqındakı fikirlərini hissəsi əkin torpaqlarının qıt olduğu yüksəkliklərdə diqqətdən yayındırmağa çalışsalar da, onların şərh- (12000 fut hündürlükdə) məskunlaşmışdır. Məsə- ləri həqiqətə çox yaxındır. Adət-ənənə siyasi və iq- lən, Dorcenin yaşadığı kənddə kənd təsərrüfatı tisadi həyatda baş verən dəyişikliklərə çox həssas- üçün yararlı olan ərazi 12900 fut hündürlükdən dır və odur ki, Tibet ərazilərində yaşayan icmalar

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 125

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) arasında baş verən yeniliklər heç də təəccüb do- kimi turizmin inkişafı və dövlət idarələrində yeni iş ğurmur. Tibetdə hakimiyyət hind, Çin və Nepal yerlərinin açılması çoxərliliyin əsaslarını tədricən liderlərinə məxsusdur və onların səyi nəticəsində dağıtmaqdadır; ola bilsin ki, növbəti nəsildə bu ənənəvi təsərrüfat formaları öz əhəmiyyətini itir- izdivac forması öz ömrünü başa vursun məyə başlamışdır. Bu ölkələrdə fəaliyyət sahəsi

İngilis dilindən çevirəni: Zahid Əhmədov

126 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

YUBİLEYLƏR VƏ TƏDBİRLƏR

ELBRUS ƏLİZADƏNIN XATİRƏSINƏ HƏSR OLUNMUŞ YUBİLEY YIĞINCAĞI Martın 29-da Azərbaycan coğrafiya elminin in- Sonra c.ü.f.d., dosent Mirnuh İsmayılov profes- kişafında böyük xidmətləri olan, Dövlət mükafatı sor E.K.Əlizadənin elmi tədqiqat işlərinin əsas isti- laureatı, AMEA-nın müxbir üzvü, coğrafiya üzrə qamətləri və nəticələri haqqında məruzə ilə çıxış elmlər doktoru, professor Elbrus Əlizadənin xatirə- etdi. Qeyd etdi ki, E.Əlizadə coğrafiya elminin ən sinə həsr olunmuş “Azərbaycanın dağ geosistemlə- perspektivli istiqamətlərindən biri olan dağlıq əra- ri: problemlər və perspektivlər” mövzusunda elmi- zilər relyefinin kosmik şəkillərin deşifrlənməsi praktiki konfrans keçirildi. materialları əsasında morfostruktur təhlili problemi Əvvəlcə alimin xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla üzrə tədqiqatlar aparmış və ölkəmizdən kənarda da yad edildi. yüksək qiymətləndirilən elmi-nəzəri və elmi-me- İclası giriş sözü ilə açan AMEA akademik todiki nəticələr əldə etmişdir. O, ölkəmizdə ilk dəfə H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun direktoru, olaraq morfostruktur təhlil istiqamətinə “xətti mor- akademik Ramiz Məmmədov alimin həyatı, onun fostruktur” və “morfostruktur düyünü” anlayışları- elmi, pedaqoji və elmi-təşkilati fəaliyyəti haqqında nı gətirmiş və onların dağlıq ölkələrin morfostruk- məlumat verdi. Bildirdi ki, Elbrus Əlizadə coğra- tur quruluşundakı əhəmiyyətlərini elmi-nəzəri cə- fiya elminin əsl cəfakeşi, tədqiqatçısı kimi tanınır- hətdən əsaslandırmışdır. dı. O, haqlı olaraq, görkəmli akademiklər H.Ə.Əli- Elbrus Əlizadə elmi tədqiqatla yanaşı, geniş pe- yev və B.Ə.Budaqovun, professorlar M.A.Müseyi- daqoji fəaliyyətlə də məşğul idi. Bu barədə coğra- bov, N.Ş.Şirinov, A.A.Mikayılovun çox layiqli da- fiya üzrə elmlər doktoru, professor Fərda İmanov vamçısı hesab edilirdi. Onun həyat yoluna nəzər “Professor E.K.Əlizadənin ali və orta məktəblərdə saldıqda inanmaq olmurdu ki, bir adam bu qədər coğrafiya fənninin tədrisində və təbliğində rolu” işin öhdəsindən gələ bilər. E.Əlizadə tədris etdiyi mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. O həmçinin dos- fənlərin ən mürəkkəb məsələlərini sadə dillə, tələ- tunu bir alim, bir insan kimi çox yüksək xarakterizə bələrin bilik səviyyəsinə uyğun izah etməklə öz ye- edərək, onu nəhəng bir aysberqlə müqayisə etdi və tirmələrinin sevimlisinə çevrilmişdi. O, tələbələrini dedi ki, əgər onun elmi, biliyi aysberqin görünən həvəsləndirir, elmə həvəsi olanları Elmlər Akade- tərəfidirsə, ürəyi, xasiyyəti görünməyən hissəsidir. miyasına dəvət edir, elmi tədqiqat işlərinə istiqa- Bildirdi ki, Elbrus Əlizadə coğrafiya elminə böyük mətləndirirdi. İnstitut rəhbəri E.Əlizadənin qısa, töhfələr vermiş görkəmli alimdir. lakin mənalı, zəhmət dolu həyatının hər bir gənc Sonra BDU-nun dosenti Nərminə Seyfullayeva, üçün nümunə ola biləcəyini qeyd etdi, lakin belə alimin tələbəlik dostu, Bakı Kartoqrafiya Fabriki- tez həyatdan köçməsinə kədərlə təəssüfləndiyini nin direktoru Müqabil Bayramov, AMEA Geologi- bildirdi. ya və Geofizika İnstitutunun şöbə müdiri, akade- AMEA Yer Elmləri Bölməsinin akademik-kati- mik Arif İsmayılzadə, ADPU-nun kafedra müdiri, bi, akademik Fəxrəddin Qədirov çıxış edərək El- dosent Oqtay Alxasov, Coğrafiya İnstitutunun apa- brus Əlizadənin çox səmimi, sözünə və əməlinə sa- rıcı elmi işçisi, c.ü.f.d. Mahirə Abbasova, BDU- diq, yüksək savada, ensiklopedik biliyə malik bir nun kafedra müdiri, professor Tapdıq Həsənov və insan olduğunu diqqətə çatdırdı. Bildirdi ki, günün başqaları E.Əlizadə haqqında xatirələrini söylədi- istənilən vaxtında ona müraciət edilirdisə, həmin lər, onun müsbət insani keyfiyyətlərini, yüksək el- andaca məsələ öz həllini tapırdı. Bütün bu xüsusiy- mi potensialını, savadını, iş qabiliyyətini xüsusi yətlər Elbrus müəllimi Yer Elmləri Bölməsinin se- vurğuladılar. vimli və savadlı üzvünə çevirmişdi. E.Əlizadə Tədbirin sonunda mərhumun həyat yoldaşı, ins- AMEA-nın müxbir üzvü seçilərkən büro üzvlərinin titutun aparıcı elmi işçisi, c.ü.f.d. Sevil Quliyeva hamısı ona müsbət səs vermişdilər. Deməli, o hələ E.Əlizadə haqqında kövrək xatirələrini danışdı, müxbir üzv olmaqdan əvvəl də böyük elmi nüfuza onun haqqında xoş sözlər söyləyən, xatirəsini əziz malik idi. tutan hər bir iştirakçıya, eləcə də göstərdiyi diq- E.Əlizadənin rəhbəri olduğu şöbənin əməkdaş- qətə və qayğıya görə institut rəhbərliyinə ailəsi ları tərəfindən onun 60 illik yubileyinə sürpriz kimi adından dərin minnətdarlığını bildirdi. nəzərdə tutulmuş, lakin ölümündən sonra xatirəsi- nə ithaf olunmuş videofilm nümayiş olundu. Xanım Rzazadə, ACC-nin mətbuat katibi.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 127

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

AKADEMİK R.MƏMMƏDOVUN GƏNC ALİM VƏ MÜTƏXƏSSİSLƏRLƏ GÖRÜŞÜ böyük həvəslə başladığı illərdə Xəzər dənizində Fevralın 24-də AMEA akademik H.Əliyev adı- apardığı tədqiqatlarından nümunələr gətirdi. Ra- na Coğrafiya İnstitutunda akademik Ramiz Məm- miz müəllim qasırğanın törətdiyi təhlükələrə, soyu- mədovun gənc alim və mütəxəssislərlə görüşü ke- ğa, aclığa sinə gərərək 28 gün tək-tənha, azuqəsiz çirildi. dənizin ortasında qalmağa, yaxud növbəti dəfə, gə- Görüşün əsas məqsədi institut rəhbərliyinin midəki nasazlığı aradan qaldırmaq üçün ətrafdakı- gənclərin elmi fəaliyyətinin vəziyyəti və problem- ların etirazına məhəl qoymadan 8 dərəcə soyuq su- ləri ilə yaxından tanış olmaq və lazım gələrsə, yar- ya baş vuraraq orada bir neçə dəqiqə keçirməsinə dımçı olmaqdan ibarət idi. baxmayaraq, “O həyatı məmnuniyyətlə yenidən yaşayardım” – dedi, “Çünki mən həmin günlərdə özümü gənc bir tədqiqatçı kimi sübut edə bildim, düzgün yol seçdiyimi təsdiq etdim”. İnstitut rəhbəri bildirdi ki, elmdə nailiyyət əldə etmək üçün onu sevməli, işinin vurğunu olmalısan. O anlatdı ki, vaxtını səmərəsiz keçirən, mütaliədən qaçan, öz dilindən başqa heç bir xarici dil bilmə- yən, işinin nəticəsi olmayan, passiv gənclər elmə lazım deyil. Ramiz müəllim işinə can yandıran, onun öhdəsindən uğurla gələn, elmi ədəbiyyat və jurnalları daim izləyən, ekspedisiyalara - təcrübi iş- Direktor bu görüşə bütün ciddiliyi və tələbkarlı- lərə can atan, məqalələr çap etdirən fəal, perspek- ğı ilə yanaşdı. Tədbirdə iştirak edən hər bir gənc tivli gənclərə böyük diqqət və qayğı ilə yanaşdığı- əməkdaşı bir-bir ayağa qaldıraraq hansı mövzu nı nümayiş etdirdi, lazım olan köməyi onlardan üzərində işlədikləri, işin hansı mərhələdə olduğu, əsirgəməyəcəyinə inam yaratdı. çöl-tədqiqat işlərində iştirakları, beynəlxalq və ya Gənclər onların elmi fəaliyyətinin daim nəzarət yerli elmi jurnallarda məqalələrinin çapı, hansı el- altında olduğunu, eləcə də ehtiyac olan zaman rəh- mi kitabları oxuduqları və s. ilə maraqlandı, onları bərliyə müraciət edə biləcəklərini dərk edərək gördükləri işlər barədə qısa hesabat verməyə dəvət üzərlərinə düşən məsuliyyəti daha da artırmağın və etdi. əsas qüvvənin elmə yönəldilməsinin vacibliyini Akademik nisbətən passiv gəncləri bir ata kimi dərindən anladılar ki, bu da gələcəkdə daha yaxşı danlayaraq, onlardan daha yüksək nəticələr gözlə- və səmərəli işləmələri üçün onlarda böyük əminlik diyini söylədi. Cavan mütəxəssis kimi özünün işə yaratdı.

Xanım Rzazadə, ACC-nin mətbuat katibi.

128 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

MÜNDƏRİCAT Məmmədov R.M., İsmayılov M.C., Həsənov M.S. - Arid dağ ekosistemlərinin qorunması və yaxşılaşdırılmasının əsas yolları ( Zuvandın Badam bağları timsalında)...... 3 Geomorfologiya Tanrıverdiyev X.K., Qasımov C.Y. - Şərqi Kür depressiyasının ekogeomorfoloji şəraitinə təsir edən morfometrik amillərin təhlili...... 6 Tarixazər S.Ə., Cəbrayılova Y.T. - Ekogeomorfoloji risklərin müəyyən edilməsi və klassifikasiyasının bəzi məsələləri...... 13 Ələkbərova S.O., Məmmədov S.Q., Həmidova Z.Ə., İsmayılova L.A. - Selli çay hövzələrində əhali məskunlaşmasına sel təhlükəsi təsirinin qiymətləndirilməsi (Kişçay-Dəmiraparançay hövzələrinin timsalında)...21 Səfərov A.S., Məmmədova T.A. - Cənub-Şərqi Şirvan düzənliyi və ətraf ərazilərin morfostrukturlarının əsas xüsusiyyətləri...... 28 Fətəliyev R.Ə., Tağıyeva Y.N., Əliyev A.İ. - Geoloji və arxeoloji xronologiyaların müqayisəli təhlili haqqında...... 32 Landşaftşünaslıq Rüstəmov Q.İ., İsayev A.N. - Şirvan düzü aqrolandşaftlarının geokimyəvi şəraitinin insan sağlamlığına təsiri və onların yaxşılaşdırılması yolları...... 36 Xudeynatova Ə.Q. - Şirvan düzü gətirmə konusları və konuslararası çökəklikləri landşaftlarının diferensiasiya xüsusiyyətləri...... 43 Hidrologiya Mustafabəyli H.L., Rəhimov Y.R. - Şin və Kiş çayları hövzələrində təhlükəli sel hadisələrinin (03.07.2016-cı ildə) yaranma səbəbləri...... 49 Ənsərova A.H. - Su anbarları ekosistemlərinin fitobakterioplanktonun vegetasiya xüsusiyyətləri...... 54 Torpaq coğrafiyası Quliyev İ.Ə., Yaqubov Q.Ş. - Ceyrançöl massivinin cənub-qərb Küryanı düzənliyi torpaqlarının təsərrüfat əhəmiyyəti ...... 59 Ekocoğrafiya Eyyubova Z.İ. - Kiçik Qafqazin şimal-şərq yamacı texnogen landşaftlarının ekogeokimyəvi xüsusiyyətləri (Daşkəsən və Gədəbəy rayonları timsalında)...... 65 Məlikov A.Ə. - Lənkəran təbii vilayətində çay hövzələrinin ekocoğrafi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi...... 71 İmamverdiyev N.S. - Abşeron iqtisadi rayonunda külək elektrik stansiyalarının qurulması üçün əlverişli yer seçimi...... 77 Əmrahov E.Ə. - Günəş elektrik stansiyalarının qurulması üçün əlverişli yer seçimində coğrafi informasiya sistemlərinin (CİS) tətbiqi...... 83 İnsan coğrafiyası Əyyubov N.H. - Azərbaycan Respublikasının qlobal sosial-iqtisadi-siyasi dəyişmələrə uyğunlaşmasının bəzi iqtisadi-coğrafi məsələləri...... 89 İsmayılova E.Ə. - Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunun mədəni turizm imkanları...... 94 Xəzər dənizi Əliyev Ə.S., Mirzəyev F.Ə. - Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda külək-dalğa rejiminin gəmilərin hərəkətinə təsirinin qiymətləndirilməsi...... 98 Həsənli L.A. - Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasında meteoroloji parametrlərin müqayisəli analizi...... 102 Kartoqrafiya Qocamanov M.H., İsmayılov Ə.İ. - Transmilli kommunikasiya layihələrinin geodeziya təminatına qoyulan dəqiqlik tələbləri...... 107 Toponimika Bəndəliyev V.N. - Dağliq Şirvan ərazisində fiziki-coğrafi amillərin mikrotoponimlərin yaranmasinda rolu...... 113 Metodika İsmayılov A.İ., İsmətova X.R., Abdullayev X.İ., Ərşad Yaşar - Multispektral kosmik təsvirlərin emalı əsasında şorlaşmış torpaqların müəyyən edilməsi üçün müxtəlif indekslərin hesablanması...... 118 Maraqlı elmi məlumatlar Melvin K. Qoldstein – Qardaşların ortaq arvadı...... 123 Yubileylər və tədbirlər Elbrus Əlizadənin xatirəsinə həsr olunmuş yubiley yığıncağı...... 127 Akademik R.Məmmədovun gənc alim və mütəxəssislərlə görüşü...... 128

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 129

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

CONTENTS Mammadov R.M., Ismayılov M.C., Hasanov M.S. – The main ways of protection of arid mountain ecosystems (on the pattern of Zuvand almond gardens) ………………………………………………….….….3 Geomorphology Tanriverdiyev Kh.K., Gasimov J.Y. - Analysis of morphometric factors affecting on the ecogeomorfologic conditions of the Eastern Kur depression...... 6 Tarikhazer S.A., Jabrayilova Ya.T. - Some questions the definition and classification ecogeomorphological risk...... 13 Alakbarova S.O., Mammadov S.G., Hamidova Z.A., Ismayilova L.A. - Evalution the influence of mudstreamdanger in setting of population in the basins of mudstream bearing rivers (on the pattern of Kishchay-Damiraparanchay basins)...... 21 Safarov A.S., Mammadova T.A. - Main features of morphostructures of the South-Eastern Shirvan plain and adjoining territories...... 28 Fataliyev R.A., Tagieva E.N., Aliyev A.I. - On a comparative analysis of geological and archaeological chronologies...... 32 Landscape sciences Rustamov G.I., Isayev A.N. - The impact of agricultural landscapes geochemical conditions on human health and ways to improve them...... 36 Khudeynatova A.G. - Features of differentiation of landscapes of the Shirvan lowland in the area of cones and lowlands between cones...... 43 Hidrology Mustafabeyli H.L., Rahimov Y.R. - The cause of creation of flooding events in the basins of Shin and Kish rivers (in 03.07.2016)...... 49 Ansarova A.G. - Vegetation features of phyto-bacterioplankton in different water reservoirs ecosystems...... 54 Soil geography Guliyev I.A., Yagubov G.Sh. - Economic importance the mapping of soils of south-western kurside plain of the Jeyranchol massiv...... 59 Ecogeography Eyyubova Z.I. - Environmental and geochemical characteristics of technogenic landscape systems in the north-eastern slope of the Lesser Caucasus (on the pattern of Dashkasan and Gadabay districts)...... 65 Malikov A.A. - Assessment of the ecogeographic state of river basins in the Lankaran natural area...... 71 Imamverdiyev N.S. - Optimum location choice the use of wind energy in the Absheron economic region...... 77 Amrahov E.A. - Using Geographical İnformation System (gis) for optimal site selection on establishment of solar power plants...... 83 Human geography Ayyubov N.H. - Some issues of adaptation of the republic of Azerbaijan to global socioeconomic and political changes...... 89 Ismayilova E.A. - The cultural tourism potential of Ganja-Gazakh economical-geographical region...... 94 Caspian Sea Aliyev A.S., Mirzayev F.A. - Estimation of wind-wave regime influence on ships traffic in the Absheron sector of the Caspian Sea...... 98 Hasanli L.A. - Comparative analysis of metrological parameters in the Azerbaijan coast of the Caspian sea...... 102 Cartography Gojamanov M.H., Ismailov A.I. - The accuracy requirements of the geodetic support transnational communication projects...... 107 Toponymy Bandaliyev V.N. - The role of physical and geographical factors in creation of microtoponyms in the territory of Upland Shirvan...... 113 Methods Ismayilov A.I., Ismatova X.R., Abdullayev Kh.I., Arshad Yashar - Calculation of various indexes for definition of salinity level of the soils on the basis of multispectral cosmic images...... 118 İnteresting scientific informatons Melvin K.G. – Brothers share a wife...... 123 Anniversaries and events Anniversary meeting held in memory of Elbrus Aliyev...... 127 Academician R.Mammadov’s meeting with young scientists and especialists...... 128

130 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti