NEDERLAND OP GLASVEZEL Een actueel overzicht van ontwikkelingen in de glasvezelsector INHOUDSOPGAVE

1 Nederland op Glasvezel 3 Deelnemers 5 Partners 7 Kennispartners 8 Het waarom van een brancheorganisatie voor de glasvezelsector 11 Glasvezel 19 Stand van zaken: aanbod glasvezel voor huishoudens in Nederland 23 Over-the-top video – wat kan het Nederlandse internet aan? 25 Huishoudens met, en huishoudens zonder glasvezelaansluiting 30 Ontwikkelingen in het buitengebied 37 Zakelijke markt 43 Corenetwerken 46 Internationale verbindingen 50 Conclusie 53 Alle actieve fiber carriers in Nederland Copyright FCA. All rights reserved.

CONTACT

Fiber Carrier Association (FCA) +31 38 750 1920 [email protected] fibercarriers.nl Copyright FCA. All rights reserved.

COLOFON

Aan deze uitgave hebben Editie meegewerkt: Nederland op Glasvezel: Andrew van der Haar, FCA Jaargang 3, december 2019 Menno Driesse, Dialogic Wouter Pegtel, Splend Beschikbaarheid Michiel Cazemier, Splend Gratis te downloaden op fibercarriers.nl

Artwork Sam Zondervan, Splend © 2019 Fiber Carrier Association 1

NEDERLAND OP GLASVEZEL

Voor u ligt de derde editie van Nederland op Glasvezel, het jaarlijkse rapport van de Fiber Carrier

Association (FCA) over de stand van zaken bij de uitrol van glasvezel in Nederland. De FCA verbindt de eigenaren en beheerders van glasvezelnetwerken in Nederland met als doel samenwerking en kennisdeling. Vanaf die tijd kon Nederland bellen met Nederlands-Indië, overigens Het tijdperk van communicatie via tegen voor die tijd astronomische licht bedragen. 90 jaar later is overduidelijk De oprichtingsvergadering van hoe belangrijk communicatie over de Fiber Carrier Association afstand is. Niet alleen voor vond in maart 2016 plaats op gesprekken, maar ook voor een symbolische locatie: Radio datastromen. Aan de basis van Kootwijk. Via deze locatie opende vrijwel alle communicatie staat in koningin-moeder Emma in 1929 toenemende mate licht, en daarmee de radiotelefoondienst met glasvezel. Nederlands-Indië met de woorden ‘Hallo Bandoeng, hier Den Haag.’ NEDERLAND OP GLASVEZEL 2

Een florerende digitale economie dat veel nieuwe investeringen en Glasvezelverbindingen zijn niet direct plannen voor de aanleg van glasvezel zichtbaar, maar zorgen er wel voor werden aangekondigd, kan in 2019 dat we gebruik kunnen maken van worden gesteld dat die uitrol in volle digitale technologie zoals we gewend vaart plaatsvindt. De concurrentie zijn, of aan gewend zullen raken op netwerkniveau is door een aantal in de toekomst. Want (voldoende partijen in alle hevigheid aangegaan. beschikbare) glasvezelnetwerken zijn Zo hevig zelfs, dat de toezichthouder een randvoorwaarde voor een pleit voor nieuwe instrumenten voor florerende Nederlandse digitale gemeenten om de scherpe randen economie. Het reilen en zeilen rond van deze concurrentie bij te vijlen. In de aanleg en exploitatie wordt ieder Nederland op Glasvezel leest u alles jaar in Nederland op Glasvezel op een over deze en andere onderwerpen, rij gezet. de stand van zaken aan het einde van 2019 en blikken we vooruit op de Een overzicht van 2019 toekomst. In 2019 is de aanleg van glasvezel in Nederland in een stroomversnelling gekomen. Dat is goed nieuws. Ik wens u veel leesplezier. Tegelijkertijd zijn de gevolgen van marktwerking duidelijk zichtbaar, ten goede én ten kwade. Waar we Andrew van der Haar een jaar geleden nog constateerden Directeur Fiber Carrier Association 3

DEELNEMERS

Onze deelnemers concentreren zich op dat waar zij goed in zijn: het beschikbaar maken van glasvezel voor iedere organisatie en ieder bedrijf en huishouden in Nederland. NEDERLAND OP GLASVEZEL 4 5

PARTNERS

De interactie tussen carriers en toeleveranciers is enorm belangrijk, FCA presenteert hieronder haar partners;

ADVA Optical Networking ontwikkelt en bouwt al meer dan 20 jaar intelligente telecommunicatie hardware, software en services. De producten en diensten van ADVA worden gebruikt door honderden service providers en duizenden bedrijven.

Arcadiz is een vooraanstaande optische Netwerk Integrator met ruim 16 jaar ervaring in het ontwerpen, bouwen en 24/7 monitoren en onderhouden van business kritische telecom netwerken in de Benelux.

Compose is de enige echte Full Service Provider in Nederland op het gebied van connectiviteit. Dat is geen loze kreet, maar een predicaat dat dag in, dag uit wordt waargemaakt door het inzetten van de innovatieve kracht en specialistische kennis van Compose voor uiteenlopende projecten.

Als handelsonderneming is GM products een gevestigde naam in de markt van onder-en bovengrondse communicatie infrastructuren. Met een eigen trainingcenter, warehouse en productmanagement is GM products uniek. NEDERLAND OP GLASVEZEL 6

MCH is een gepassioneerd bedrijf dat sinds 1986 met information & communication solutions innovatieve consultancy en geavanceerde software klanten ondersteunt. MCH biedt oplossingen op basis van eigen kennis en software, maatwerk en producten van partners.

Netways Europe is dé importeur en Value-add distributeur die zich onderscheidt door een consultatieve marktbenadering en meer dan 20 jaar diepgaande kennis van netwerkinfrastructuren information & communication solutions met een sterke focus op glasvezelcommunicatie

NLDC is de grootste Nederlandse aanbieder van colocatie- en connectiviteitsdiensten. NLDC heeft 6 carrier- en DAAENERS cloudneutrale datacenters, waarvan 3 in de metropoolregio Amsterdam en in Rotterdam, Eindhoven en Groningen.

SPIE Nederland is een dochteronderneming van SPIE Groep, dé Europese leider in multitechnische dienstverlening op de gebieden van energie en communicatie. SPIE begeleidt klanten in het ontwerp, exploitatie en het onderhoud van netwerksystemen.

Sterling ontwerpt en bouwt converged high-capacity glasvezel- en draadloze netwerken. Wij ontwerpen en implementeren glasvezel- en draadloze netwerken met een hoge capaciteit en zijn wij de toonaangevende leverancier van geïntegreerde oplossingen voor wereldwijde datanetwerken. 7

KENNISPARTNERS NEDERLAND OP GLASVEZEL 8

HET WAAROM VAN EEN iedere burger maar geven niet altijd BRANCHEORGANISATIE VOOR subsidies vrij. En lokale overheden DE GLASVEZELSECTOR hanteren afwijkende procedures voor bijvoorbeeld vergunningsaanvragen of breekverboden tijdens De digitale economie ontwikkelt glasvezelprojecten. Hoewel gewerkt zich in een razend tempo en om die wordt aan harmonisatie van ontwikkeling te ondersteunen zijn regelgeving, ligt daarbij de focus snelle, betrouwbare verbindingen voornamelijk op de aanleg van 5G. noodzakelijk. Aan ons de belangrijke Volgens de toonaangevende Digital taak deze verbindingen te realiseren, Economy and Society Index (2019) is onderhouden en glasvezel er binnen Nederland nog behoorlijk beschikbaar te maken voor ieder wat terrein te winnen met FTTP bedrijf en huishouden in Nederland. (Fiber to the Premise) en glasve- zelaansluitingen voor bedrijven en Innovatie versus efficiëntie consumenten: Nederland behoort Nederland loopt voorop in het internationaal tot de middenmoot. aanbieden van breedband in het In 2018 waren Portugal, Letland, algemene zin. Wij zien mooie Litouwen en Spanje de koplopers initiatieven ontstaan voor glasve- met meer dan 70% homes passed zelinfrastructuur op landelijk, in zowel stedelijk als niet stedelijk regionaal en lokaal niveau, maar gebied. Ook het aantal homes passed er heerst ook onduidelijkheid. in Slowakije groeide fors de afgelopen Overheden bijvoorbeeld pleiten voor jaren: van 55 % naar 70%. Ter goede glasvezelverbindingen voor vergelijking: Nederland groeide van 32% naar circa 35%. 9

Figuur 1. Aantal kilometers bestaand netwerk van FCA deelnemers, per type (Bron: Enquête onder FCA deelnemers, november 2019)

125.000

100.000

75.000

50.000 Aantal kilometers 25.000

0 FTTH FttO Dark fiber Internationaal Anders

Type Figuur 2. Door FCA deelnemers op te leveren verbingen in 2019, per type (Bron: Enquête onder FCA deelnemers, november 2019)

4000

3000

2000

1000 Aantal kilometers

0 FTTH FttO Dark fiber Internationaal Anders

Type NEDERLAND OP GLASVEZEL 10

De deelnemers van de FCA beheren aandacht nodig heeft. De gezamenlijk een substantieel deel van Digitaliseringsstrategie en het de glasvezelnetwerken in Nederland Actieplan Connectiviteit (beiden zoals blijkt uit voorgaande grafieken. gepubliceerd in 2018) van het Daarbij breiden zij deze netwerken kabinet-Rutte III zijn stappen in de de komende jaren snel uit. Naar goede richting. Maar onderlinge verwachting realiseren de deelnemers samenhang ontbreekt. Het gevolg van de FCA in 2019 en 2020 daarvan is dat de markt voor samen zo'n 200.000 nieuwe FTTH glasvezelaanbieders versnipperd is. aansluitingen, bijna 6000 nieuwe En er is krapte op de arbeidsmarkt als FTTO aansluitingen en ongeveer het gaat om geschikte medewerkers 4000 kilometer dark fiber. die aanleg en beheer van nieuwe glasvezelnetwerken in goede Vrijwel alle deelnemers verwachten banen leiden. De FCA informeert en een omzetgroei van 10% of meer te agendeert bij overheid en politiek om realiseren in 2020, met uitschieters deze groeistuipen te bedwingen. tot 100% of meer. Een helpende hand De krapte op de arbeidsmarkt laat Brancheorganisatie FCA biedt carriers tot slot ook de glasvezelbranche de helpende hand en adviseert hen niet onberoerd. Met name technisch op basis van trends in binnen- en personeel blijkt moeilijk te vinden. buitenland. FCA is in gesprek met alle onderdelen van de keten. Daarmee Groeistuipen bedwingen fungeren wij als katalysator richting De overheid signaleert ook dat de de (lokale) overheid, het bedrijfsleven snelle groei van de digitale economie en alle andere gelieerde partijen. 11 1

GLASVEZEL

Glasvezel kent een lange 350 jaar later de ruggengraat van geschiedenis. Data verzenden het internet vormen. In de jaren ‘60 via glasvezel zou onmogelijk zijn van de twintigste eeuw ontdekten zonder kennis over de natuurkundige Elias Snitzer en Will Hicks dat je eigenschappen van licht. Sir Isaac door glasvezel perfect een laserlicht Newton (1643 - 1727) ontdekte signaal kan verzenden, ongehinderd tijdens een serie experimenten in de door verstoringen door de atmosfeer jaren 1660 dat licht uit verschillende en stofdeeltjes. Enig probleem was kleuren bestaat, waarmee hij dat er veel licht weg lekte, waardoor onbewust de basis legde voor de het signaal niet bruikbaar was voor glasvezelverbindingen die ruim communicatiedoeleinden. Sir Charles NEDERLAND OP GLASVEZEL 12

Kao leverde op zijn beurt een grote huishoudens en bedrijven te voorzien bijdrage door zijn ontdekking dat van glasvezelverbindingen. onzuiverheden in het glas leidden tot dit weglekken, en leidde onderzoek Door middel van laserlicht en het op basis waarvan de eerste benutten van de verschillende bruikbare glasvezelkabels werden lichtkleuren kan met één vezel geproduceerd. extreem veel bandbreedte worden gerealiseerd. De vezels zijn zeer In de beginjaren (eind jaren ‘70) dun en kunnen een hoge capaciteit werd glasvezel ingezet door data transporteren. Glasvezels telecom operators om hun eigen voor datacommunicatie kunnen infrastructuur te voorzien van meer worden onderverdeeld in twee capaciteit en lagere beheerskosten groepen: multimode- (meergolvige) ten opzichte van het traditionele lichtgeleiders en singlemode- netwerk van koper. Overheden zoals (enkelgolvige) lichtgeleiders. Bij gemeenten, grote ondernemingen singlemode is sprake van een signaal en bijvoorbeeld ook beheerders van dat recht door de vezel gaat op één spoorweginfrastructuren volgden. golflengte. Deze techniek wordt vaak Begin 21e eeuw startte op grote gebruikt voor grotere afstanden en schaal de uitrol van glasvezel naar is eerste keus voor fiber carriers huishoudens en bedrijventerreinen. vanwege het geringe signaalverlies. Zo werden glasvezelverbindingen Multimode step index reflecteert het steeds meer gemeengoed voor de licht tegen de buitenwand en bij een zakelijke markt en consumenten, variant daarvan, de multimode graded hoewel er anno 2019 nog een lange index, neemt de brekingsindex af van weg te gaan is om alle Nederlandse de kern naar de buitenwand. 13

Het licht wordt gelijk afgebogen. bij het belichten van glasvezel. Zo Deze variant heeft het voordeel van wordt bijvoorbeeld onderzocht of de snellere gegevensoverdracht op hoeveelheid data die per seconde kan kortere afstanden. Om een netwerk worden verzonden door een vezel aan te leggen en te belichten is kan worden vergroot door data te een combinatie van technieken ‘stapelen’ in meerdere spectrums. noodzakelijk. Hierdoor worden doorvoersnelheden van petabytes per seconde mogelijk. Er wordt voortdurend gewerkt Deze technieken zullen waarschijnlijk aan nieuwe technieken om het als eerste worden ingezet in de lichtspectrum nog beter te benutten langeafstands core netwerken.

Figuur 3. Het verschil tussen Multimode en Singlemode glasvezel

Multimode Single-mode NEDERLAND OP GLASVEZEL 14

Passive optical networks waarschijnlijk dat PON in ieder geval Waar in het verleden nog wel eens in woonkernen de nieuwe standaard kanttekeningen werden geplaatst wordt. In China en de V.S. is het dat al. bij de mogelijkheden van passive optical networks (PON), is deze In een gangbare architectuur techniek tegenwoordig voor steeds van een PON wordt vanaf een meer fiber carriers een uitkomst Point-of-Presence (PoP) van de als het gaat om het verglazen van netwerkeigenaar een glasvezel naar stedelijke gebieden (de kernen). De een straatkast gelegd. Het signaal op techniek is de afgelopen jaren sterk die vezel wordt vervolgens passief verbeterd en biedt inmiddels dezelfde gesplitst en naar woningen gebracht. bandbreedtes en mogelijkheden als De afstand tussen de PoP en de point-to-point verbindingen. Vaak woningen is tussen de 20 en 30 wordt dan ook gesproken over GPON kilometer, afhankelijk van de demping (Gigabit PON) en XG PON (10 Gigabit van het tracé. PON). Hoewel bandbreedte wordt gedeeld Een groot voordeel van PON is door de eindgebruikers achter dat het een efficiënte manier van de splitter, merkt men daar in de aanleggen met zich meebrengt. Er praktijk niets van dankzij time is minder glasvezel nodig, er hoeven multiplexing. Net als bij point-to-point minder buizen (plastic) de grond verbindingen kunnen meerdere in en door de gebruikte techniek dienstenleveranciers vanuit de kan een energiebesparing van circa PoP-locatie het PON naar de 80% worden gerealiseerd. Het is eindgebruiker op. 15

Zoals al werd aangestipt is PON bevolkt zijn kan PON een inefficiënte vanwege zijn architectuur een manier van aanleggen zijn. Vaak efficiënte manier om stedelijke wordt in buitengebieden daarom gebieden te verglazen. alsnog gekozen voor point-to-point Zodra gebieden echter dunner verbindingen.

Figuur 4. Passive optical networks

Optical network terminal

Optical line terminal Splitter

NEDERLAND OP GLASVEZEL 16

Point to Point over gegarandeerde bandbreedtes, De (FTTH) glasvezelnetwerken die afhankelijk van het abonnement dat in Nederland in de jaren nul zijn wordt afgesloten bij een ISP. aangelegd zijn gebaseerd op Point to Point. Bij deze techniek worden vanaf Voor zakelijk glasvezel wordt veel de PoP-locatie individuele glasvezels gebruik gemaakt van point to point naar de eindgebruiker aangelegd, verbindingen, zowel vanaf een PoP ofwel een huishouden ofwel een naar een kantoor als tussen kantoren bedrijfspand of instelling. Doordat onderling. Belangrijke redenen iedere eindgebruiker over zijn eigen hiervoor zijn veiligheidsoverwegingen vezel beschikt, kunnen zij beschikken en prestatiegaranties.

Figuur 5. Point to point

Kantoor Point of Presence 17

Vraag naar bandbreedte groeit technieken als Augmented Reality Wanneer wij de markt voor aan de vooravond van grootschalige huishoudens aansluitingen bezien, adoptie staan, is de verwachting dan zien we al jaren een exponentiële dat de vraag naar bandbreedte in de groei in de gevraagde capaciteit. jaren 2020 wereldwijd en zeker ook Die vraag wordt grotendeels in Nederland flink blijft toenemen. veroorzaakt door de enorme groei Volgens sommige schattingen zal in van het gebruik van digitale diensten. 2030 wereldwijd zelfs 20 keer zo veel Volgens internetworldstats waren data worden verzonden als in 2018. er in december 2018 16.383.879 Het wijdverbreide gebruik van allerlei internetgebruikers in Nederland, op apparaten, van smartphones tot dat moment 95,6% van de bevolking. laptops, zorgt daarnaast van een flink Of het nu mobiel of via vaste toenemende vraag naar capaciteit netwerken is: al deze data moet van A vanwege de vele (app)updates die naar B. Wereldwijd zijn er 4,4 miljard dagelijks worden uitgerold en naar internetgebruikers en dat aantal deze apparaten worden gepushed. groeit snel. Daarnaast zijn piekmomenten zichtbaar bij het gebruik van IP TV, In 1 internetminuut worden dan ook enerzijds doordat grote providers ruim 41 miljoen whatsappberichten analoge TV uitfaseren en anderzijds verstuurd, wordt bijna 700.000 uur doordat uitgesteld kijken aan aan Netflix-content gestreamd, populariteit wint. Wat de impact worden 4,5 miljoen video’s bekeken van deze zogenaamde over the top op YouTube en zo kunnen we nog diensten is op access netwerken lang door gaan. Nu partijen als wordt in het volgend hoofdstuk Google diensten ontwikkelen om uitgediept. streaming games te spelen en NEDERLAND OP GLASVEZEL 18

Er is nog een andere reden waarom inwoners groeit jaarlijks met circa de vraag groeit. Vaak wordt alleen 100.000. Daarnaast blijven steden gedacht aan applicaties die zwaarder onverminderd populair als plek voor worden, games die meer capaciteit zowel consumenten als bedrijven om vragen of streamingdiensten die zich te vestigen, wat een uitdaging in HD of 4K worden aangeboden. oplevert voor de veelal verouderde Maar er is ook een demografische koper en coax accessnetwerken in component die althans in stedelijke kernen die nog niet zijn Nederland een rol speelt: het aantal verglaasd.

Figuur 6. Piektraffic Amsterdam Internet Exchange 20 februari 2019 (bron: AMS-IX)

6.0 T

5.0 T

4.0 T Bits per second per Bits 3.0 T

20 00 04 08 12 16 20 00 04 08 12 16

Input Output Peak in: 6.322 Tb/s Peak out: 6.305 Tb/s Average in: 4.039 Tb/s Average out: 4.039 Tb/s Current in: 5.116 Tb/s Current out: 5.124 Tb/s 19 NEDERLAND OP GLASVEZEL 2

STAND VAN ZAKEN: AANBOD GLASVEZEL VOOR HUISHOUDENS IN NEDERLAND

In de afgelopen jaren hebben waarvan ongeveer 3,5 miljoen de verschillende partijen hard mogelijkheid hebben om via glasvezel gewerkt aan het aansluiten van communicatiediensten af te nemen. consumenten. Dit is gebeurd via In totaal zijn er echter zo’n 8 miljoen particuliere initiatieven of vanwege panden in Nederland die nog geen een commerciële drijfveer om glasvezelaansluiting hebben. Het in bepaalde gebieden een groter gaat dan niet alleen om huishoudens, marktaandeel te krijgen. Nederland maar ook kantoorruimtes en andere heeft bijna 8 miljoen huishoudens panden.

NEDERLAND OP GLASVEZEL 20

De drie belangrijkste diensten Fiber to the Home die worden afgenomen via In vaktermen worden aansluitingen glasvezelverbindingen zijn internet, van huishoudens FTTH (Fiber to telefonie en voor huishoudens ook the Home) genoemd, een afgeleide TV. Er worden al andere diensten via daarvan is FTTC (Fiber to the het IP protocol (internet) aangeboden, Curb). Het verschil met FTTH is dat zoals zorg op afstand, domotica, glasvezel tot de wijkcentrale wordt energiebeheer, etc. Voor deze nieuwe aangelegd en het laatste stukje tot diensten zal in toenemende mate een de aansluiting in de meterkast via de toekomstbestendige infrastructuur traditionele koper/coax verbinding nodig zijn - ondanks dat zij wellicht wordt aangeboden. Bij FTTH wordt niet altijd grote bandbreedtes nodig glasvezel tot in de woning geleverd. hebben. Een voordeel van glasvezel is in dit geval dat het medium en De ambitie van de Nederlandse de techniek zeer betrouwbaar overheid is dat in 2023 ieder zijn, niet erg gevoelig zijn voor huishouden beschikt over minimaal omgevingsinvloeden en dat het 100 Mbps breedband internet. energieverbruik laag is. Vooralsnog Glasvezel biedt standaard al 1000 is bestaande infrastructuur naast Mbps, maar om het commercieel glasvezel toereikend, maar met het aantrekkelijk te houden wordt in de oog op bijvoorbeeld 5G is glasvezel consumentenmarkt vaak 50 of 100 de enige optie. Mbps of een variant aangeboden. Traditionele technieken (koper, coax) kunnen alleen hogere bandbreedtes halen middels technische innovaties, terwijl glasvezel standaard een zeer hoge capaciteit heeft. 21

Aansluitnetwerken niet altijd even succesvol, waardoor Nederland behoort tot de adequaat breedband internet in deze mondiale top als het gaat om de gebieden soms uitblijft. Op termijn zal vaste aansluitnetwerken naar dit een remmend effect hebben op de consumenten. Figuur 7 geeft een economische ontwikkeling van deze indruk van de beschikbaarheid gebieden. van glasvezel voor huishoudens in Nederland. In 2018 heeft de uitrol van glasvezel een nieuwe impuls gekregen en Wel blijft er nog grote zorg om die trend zal naar verwachting de de gebieden die achterlopen wat komende jaren doorzetten. Het betreft de penetratie van glasvezel aantal burgerinitiatieven voor de uitrol (homes passed). Zo zijn er in de witte van glasvezel naar huishoudens is gebieden geen homes passed. Binnen ongeveer gelijk gebleven, en er zijn deze gebieden zijn burgerinitiatieven een nieuwe projecten aangekondigd. actief om breedbandnetwerken te Zie voor meer informatie daarover het realiseren die zijn toegesneden op volgende hoofdstuk. de toekomst. Deze initiatieven zijn NEDERLAND OP GLASVEZEL 22

Figuur 7. Beschikbaarheid glasvezel voor huishoudens (homes passed). (Bron: Glaskaart Stratix, Q1 2019)

Geen homes passed

0% - 20% homes passed

20% - 40% homes passed

40% - 60% homes passed

60% - 80% homes passed

80% - 100% homes passed 23

OVER-THE-TOP VIDEO – camera tot het televisiescherm) WAT KAN HET NEDERLANDSE dragen bij aan het verzorgen van een INTERNET AAN? goede kijkervaring en het efficiënt afwikkelen van het toenemende In een relatief korte tijd zijn video videoverkeer. Zo werken de on demand-diensten en uitgesteld verschillende apps en platformen kijken gemeengoed geworden in met slimme videocodering en Nederlandse huiskamers. Hoewel de dynamische bitrates om aan de hand totale kijktijd de afgelopen jaren vrijwel van het type device en de beschikbare gelijk is gebleven, besteden we steeds bandbreedte een zo hoog mogelijke meer kijktijd aan deze diensten ten beeldkwaliteit te kunnen bieden. koste van traditionele lineaire televisie. Verder bestaan er verschillende private De vraag is in hoeverre de internet- peering-overeenkomsten tussen ISP’s infrastructuur opgewassen is tegen en contentproviders om het verkeer zo trend, en of al deze “over-the-top”-dien- direct onderling uit te kunnen wisselen. sten en -distributiekanalen de lineaire zenders in de toekomst zelfs zouden Het huidige ecosysteem biedt kunnen vervangen. echter (nog) niet voldoende capaciteit voor internet-only Onvoldoende capaciteit voor distributie van grootschalige internet-only distributie sport- of media-evenementen, en Alle partijen in de mediaketen (de bij landelijke noodsituaties. Een keten ‘glas tot glas’, oftewel van de simpel rekenvoorbeeld: als 7 miljoen NEDERLAND OP GLASVEZEL 24

huishoudens een HD-internetstream worden als daar de juiste commerciële van 3,5 Mbit/s zouden starten om prikkels bestaan. Daarbij wordt de rol naar WK-voetbalwedstrijd te kunnen van innovatieve distributiemethoden kijken, dan zou dit resulteren in steeds relevanter. Denk hierbij aan een verkeersstroom van grofweg in de verdergaande inzet van CDN’s 24,5 Tbit/s. Dit ligt een factor zes (content delivery networks) steeds (!) hoger dan de huidige totale dichter bij de eindgebruiker. Een verkeerspiek van de Amsterdam CDN is dieper in het netwerk van Internet Exchange, het grootste een ISP geplaatst en levert vanaf knooppunt voor internetverkeer ter daar de meest populaire content, wereld.. Het ‘Nederlandse internet’ waardoor niet meer peering- en zou op allerlei plekken simpelweg transitverbindingen met alle individuele vastlopen. Gelukkig loopt het niet zo’n streams belast hoeven te worden. Ook vaart en kijken we tijdens dit soort worden oplossingen als IP multicast evenementen nog vooral via de lineaire genoemd, al blijkt de toepasbaarheid televisiekanalen. van deze technologie in de praktijk (nog) beperkt. Voorbereiden op toenemende vraag Partijen moeten zich uiteraard wel goed voorbereiden op de toenemende vraag. Zo kunnen de peeringverbindingen in de toekomst (relatief eenvoudig) opgeschaald 25 NEDERLAND OP GLASVEZEL 3

HUISHOUDENS MET, EN HUISHOUDENS ZONDER GLASVEZEL AANSLUITING

Figuur 7 toont de uitrol van glasvezel huishoudens per jaar ten opzichte voor huishoudens in Nederland van 400.000 het jaar daarvoor. (FTTH) peildatum eind 2018. CIF concentreerde zich voorheen Met name de partijen Reggefiber vooral op Midden-Nederland en (marktleider, inmiddels volledig delen van de Randstad, waarbij het opgegaan in KPN NetwerkNL) de overgenomen CAI-netwerken en CIF (samen met lokale/ heeft verglaasd. In 2017 is CIF in regionale partijen) waren actief het oosten van Nederland een joint met aanleg, hoewel in 2015 het venture met Cogas begonnen voor tempo terugliep naar 200.000 de uitrol van FTTH-netwerk in het NEDERLAND OP GLASVEZEL 26

buitengebied. Ook Glasvezel buitenaf glasvezel vergt veel kapitaal voor en Glasdraad zijn actief geworden voorinvesteringen. Hoewel sinds met de uitrol van FTTH in een groot 2016 een dip in de aanleg van nieuwe aantal gebieden. aansluitingen zichtbaar was, worden in 2018 weer meer aansluitingen De afgelopen jaren is er veel gerealiseerd. De verwachting is dat geïnvesteerd in de uitrol van glasvezel het aantal nieuwe aansluitingen met een grote piek in het aantal (FTTH, maar ook FTTP) snel zal ‘homes passed’ (huishoudens toenemen, mede doordat KPN heeft die diensten via glasvezel kunnen aangekondigd de komende jaren 1 afnemen) in 2013. Aanleg van miljoen nieuwe aansluitingen te willen realiseren. 27

Figuur 8. Aantal homes passed / groei van homes passed per half jaar. (Bron: ACM, Dialogic)

Homes passed (*1000) Aantal homes passed Groei

3000

2500

2000

1500

1000

500

Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4 Q2 Q4

Aantal 10 13 15 18 20 22 23 24 25 25 25 26 26 26 Homes 569 658 768 918 78 03 12 32 19 58 98 63 27 50 88 16 50 74 Passed

Groei 63 89 110 150 160 225 209 320 187 239 140 65 64 23 38 28 34 24

De cijfers in de meest recente editie van de ACM-telecommonitor wijken af van de cijfers die de ACM heeft gebruikt in haar marktstudie die in oktober 2019 werd gepubliceerd. Dit verschil wordt veroorzaakt doordat tot nu toe de data voor FTTH-aansluitingen zoals vermeld in de de Telecommonitor werd verzameld onder de partijen met de meeste FTTH-aansluitingen hadden. Aangezien de afgelopen jaren ook kleinere en nieuwe partijen FTTH zijn gaan aanleggen, vormen de cijfers uit de meeste recente Telecommonitor geen totaaloverzicht. Voor de continuïteit is er in dit document voor gekozen vooralsnog de cijfers uit de Telecommonitor aan te houden. Navraag bij de ACM leert dat zij op korte termijn ook nieuwe en kleinere partijen zal meenemen in de statistieken. NEDERLAND OP GLASVEZEL 28

Concurrentie op netwerkniveau gevallen genoodzaakt af te haken In februari 2019 werd bekend dat als een grotere concurrent kenbaar in de Brabantse gemeente Deurne maakte in eenzelfde gebied aan te twee partijen ieder een eigen leggen. De Autoriteit Consument en glasvezelnetwerk zouden aanleggen. Markt (ACM) was van mening dat Ook in andere gemeenten in dit binnen de kaders van de wet viel, Nederland speelde de kwestie van maar startte toch een marktstudie ‘overbouw’, oftewel de dubbele aanleg naar de uitrol van glasvezel in van glasvezelnetwerken. Naast de al Nederland. Ondertussen werd in bestaande koper- en coaxnetwerken informele sfeer door sommigen al was de verwachting dat twee naast gesproken over een glasvezeloorlog, elkaar bestaande glasvezelnetwerken hoewel deze term een wel erg in dezelfde gemeente nooit rendabel negatieve lading heeft. zouden kunnen zijn. De investeerders die nog maar net in 2018 de markt In oktober 2019 verscheen hadden betreden waren zich hier het rapport van de ACM naar ook van bewust, wat op termijn zou aanleiding van deze marktstudie. kunnen leiden tot een hernieuwde Daarin constateerde de ACM dat stagnatie van de uitrol van glasvezel concurrenten op netwerkniveau in Nederland. verschillende tactieken hanteren, waarbij vooral kleinere partijen leiden Hoewel in sommige gevallen in ieder onder de grotere. Rondom Apeldoorn, geval ten aanzien van het bundelen in Breda, in Den Haag en tal van van graafwerkzaamheden een andere gemeenten en steden zaten oplossing werd gevonden, zagen partijen elkaar actief in de weg. Vaak veelal kleinere partijen zich in andere werden hierbij al aankondigingen 29

gedaan voordat er überhaupt enkele partijen (die vaak niet alleen sprake was van enige planning of glasvezelnetwerken exploiteren), organisatie, terwijl de andere partij investeerders trekken zich mogelijk bijvoorbeeld al gestart was met terug of investeren überhaupt niet vraagbundeling of uitrol. en het dienstenaanbod verschraalt mogelijk. Het ontbreekt gemeenten Het leidde tot opvallende situaties, vooralsnog aan instrumenten om zo moesten honderden huishoudens met dit soort uitwassen van vrije in de gemeente West Maas en Waal marktwerking om te gaan. De een boete betalen omdat zij zich, voor ACM beveelde onder meer aan dat de zekerheid, bij twee partijen die gemeenten de eerste partij die start voornemens waren in de gemeente met de voorbereiding, vraagbundeling glasvezel aan te leggen hadden en uitrol van glasvezel in bescherming aangemeld. Uiteindelijk zetten moet kunnen nemen tegen beide partijen hun plannen door, concurrenten. De toezichthouder gaat waardoor huishoudens aan één van hier dan ook over in gesprek met het beide partijen een boete moesten ministerie van Economische Zaken en betalen voor het niet nakomen van Klimaat. de verplichting een aansluiting af te nemen. Saillant detail is dat één Op het moment dat Nederland op van beide partijen op verzoek van de Glasvezel 2019 naar de drukker ging gemeente aanlegde, de andere niet. (begin december 2019) was nog onduidelijk of en op welke manier Overduidelijk is in ieder geval dat deze de aanbevelingen van de ACM harde concurrentie vooral verliezers zouden worden opgevolgd door de kent. Er ontstaat een reëel gevaar verantwoordelijke bewindslieden. van marktdominantie van slechts 4

ONTWIKKELINGEN IN HET BUITENGEBIED

Het zogenaamde buitengebied, of de wordt in dichtbebouwd gebied. Waar ‘niet kern’ gebieden, zijn regelmatig gebieden buiten stedelijke kernen in het nieuws als het gaat om de voorheen vooral het werkveld van aanleg van glasvezel. Er is hier burgerinitiatieven waren, is er de sprake van een andere dynamiek laatste jaren een sterke opkomst van dan in de stedelijke gebieden, waar commerciële partijen die hun pijlen verglazing vaak niet aan de orde is op deze gebieden richten. Er zijn zelfs vanwege de hoge kosten die ermee al (buiten)gebieden waar gelijktijdig gepaard gaan vanwege leges, meerdere partijen vraagbundeling vergunningen en het feit dat gewerkt uitvoeren. 31

Internet in het buitengebied totale kosten voor financiering en Gebruikers in de woonkernen kunnen aanleg wogen simpelweg niet op vaak kiezen uit twee of meer snelle tegen de baten. Aanleg en beheer internetaansluitingen via glasvezel, door een (coöperatief) burgerinitiatief kabel en/of VDSL. In grote delen van leek lange tijd de enige route om het buitengebied ontbreken deze toch hoogwaardig aanbod in het voorzieningen echter. buitengebied beschikbaar te krijgen.

De DSL-snelheid is in deze Een korte terugblik op de rol van gebieden doorgaans laag door de burgerinitiatieven grote afstand tot de wijkcentrale Hoewel er in de piekdagen meer dan of laatste VDSL-straatkast. Vaak honderd burgerinitiatieven actief ontbreken coax(kabel)netwerken zijn geweest, is maar een beperkt in deze gebieden. De aanlegkosten deel van deze partijen tot en met de waren hiervoor te hoog, aldus de uitrolfase succesvol gebleken. Er gemeentelijke kabelbedrijven destijds. zijn verschillende oorzaken aan te Bij de eerste grootschalige uitrol van wijzen voor de lange doorlooptijd van glasvezel in Nederland (2007-2014) de projecten en het uitblijven van de zijn deze gebieden wederom aanleg. Zo was het in het verleden overgeslagen. erg lastig om investeerders te vinden die bereid waren om het risico van Ondanks een toenemende het project te dragen. Verder ontbrak ontevredenheid in het gebied, was het vaak aan een professionele het vanuit commercieel oogpunt organisatie. Daarbij waren zij lange tijd niet aantrekkelijk om tot aangewezen op een beperkte groep een opwaardering over te gaan. De kleinere dienstenleveranciers. NEDERLAND OP GLASVEZEL 32

Met de vraag naar glasvezel zat het Zo kunnen de operationele kosten in het buitengebied altijd wel goed. tegenvallen, waardoor de financiële In eerste instantie was er vaak veel basis voor exploitatie wankel is. animo om een aansluiting af te De netwerkeigenaar kan op zo’n nemen. Het enthousiasme van de moment niet aankloppen bij een eindgebruikers nam echter vaak snel bank of investeerder, omdat het aan af zodra het project (te) lang werd kritieke massa ontbreekt. Daarnaast uitgesteld of tegen onvoorziene komt het voor dat de vaak enige zaken aanliep. De lokale overheid dienstenaanbieder op een netwerk in of regionale overheid wilde in financieel zwaar weer terecht komt, verschillende gebieden graag helpen, of te klein is om goede ondersteuning maar door de complexe staats te bieden bij storingen, vragen of steunregelgeving kwam het niet andere problemen. De grote valkuil vaak tot daadwerkelijke financiële blijft daarom versnippering van vele ondersteuning. Coöperaties hadden aanbieders zonder duidelijke synergie. het om deze redenen lastig om over te gaan tot aanleg. Verschillende van De burgerinitiatieven zijn daarmee deze coöperaties zijn inmiddels ter vaak veroordeeld tot onzekerheid. ziele gegaan, waaronder bijvoorbeeld Enerzijds moet toegejuicht Westerglas in de provincie Groningen. worden dat gemeenschappen het doorzettingsvermogen hebben om Uitdagingen na oplevering dergelijke projecten te realiseren. In de regio’s waar men wel tot uitrol Maar tegelijkertijd blijkt dat de kracht is gekomen, ontstaan na oplevering van marktpartijen ook nodig is om van een netwerk met regelmaat op een toekomstbestendige manier problemen. netwerken te realiseren.

33

De opkomst van commerciële de samenwerking aangegaan aanbieders met de commerciële partijen als In de afgelopen twee jaar Glasvezel buitenaf, Glasdraad en is er een nieuwe wind gaan Delta Rijssen. Het burgerinitiatief is waaien in het buitengebied. nu met name nog betrokken in de Verschillende commerciële partijen fase van vraagbundeling. Zij hebben hebben namelijk de uitrol van immers de beste toegang tot de glasvezelnetwerken in deze gebieden lokale bevolking. De commerciële ter hand genomen. Daarbij is er aanbieder verzorgt de de uitrol, nog steeds een groot aantal lokale geeft dienstenleveranciers toegang burgerinitiatieven actief in Nederland tot het netwerk en organiseert het die zich al langere tijd inzetten voor netwerkbeheer. Op de volgende de realisatie van nieuwe netwerken in pagina's volgt een korte terugblik het buitengebied van hun buurtschap, op de toetreding door verschillende gemeente of regio (zie hierna). partijen en is de ligging van (een deel In veel gevallen zijn zij inmiddels van) hun plannen gevisualiseerd. NEDERLAND OP GLASVEZEL 34

TOENAME INVESTERINGEN IN GLASVEZEL DOOR PRIVATE PARTIJEN (2018 - 2019)

• In januari 2018 maakt TINC bekend €20 miljoen investeren in de uitrol van glasvezel in Nederland. Zij doet dit onder de werknaam Glasdraad en de activiteiten zijn verspreid over heel Nederland. • In het voorjaar van 2018 wordt bekend dat het bedrijf e-Quest in Helmond glasvezel gaat uitrollen. • In mei van hetzelfde jaar neemt Arcus Infrastructure Partners een meerderheidsbelang in E-Fiber. • In juli wordt bekend dat de Schotse miljardair Irvine Laidlay €200 miljoen gaat investeren in de uitrol van glasvezel in Rotterdam door een positie te verkrijgen in L2Fiber. • In de zomer van 2018 wordt steeds meer duidelijk dat Delta Rijssen Glasvezel Investeringen samen met KPN optrekt en investeert in de uitrol van glasvezel in het buitengebied. • In september 2018 neemt de Britse investeerder Ancala een meerderheidsbelang in Fore Freedom. • In oktober van dat jaar meldt het bedrijf Eising Kempen dat het €350 miljoen wil investeren in glasvezel in Limburg en daar een investeerder voor heeft gevonden. • KPN NetwerkNL kondigt eind 2018 aan tot en met 2021 één miljoen huishoudens op glasvezel aan te sluiten. • T-Mobile kondigt aan in samenwerking met partner twee miljoen huishoudens en bedrijven van glasvezel te gaan voorzien. • Delta kondigt in november 2019 aan in Zeeland €100 miljoen te investeren in de uitrol van glasvezel. • Diverse dunbevolkte gemeenten stellen in 2019 subsidies en leningen beschikbaar om verglazing van hun buitengebied mogelijk te maken. 35

Figuur 9. Een greep uit lopende marktinitiatieven (exclusief burgerinitiatieven) (Bron: Dialogic)

Lopende marktinitiatieven NEDERLAND OP GLASVEZEL 36

De rol van de overheid in het en uitrol. De noodzaak tot inbreng buitengebied van substantiële publieke middelen De afgelopen twee jaar de is lijkt in veel gevallen niet meer gewenste rol van de overheid aanwezig, maar komt in een enkel in het buitengebied aanzienlijk geval nog wel voor. Het is wel zaak veranderd door de (r)entree van om de ontwikkelingen op nauwe voet kapitaalkrachtige marktpartijen. en met een kritische blik te blijven Voorop staat dat de inspanningen volgen en in te grijpen wanneer nodig, die de regionale overheden hebben zeker nu verschillende provincies verricht van grote waarde zijn. zich zo hebben uitgesproken in Partijen vragen nu (slechts) om het behartigen van de belangen een proactieve en meewerkende van de bewoners en ondernemers houding tijdens de verdere in het gebied. Ook blijven procesgang, bijvoorbeeld tijdens de vergunningstrajecten, breekverboden vraagbundeling, vergunningsverlening en leges een punt van aandacht. 5

ZAKELIJKE MARKT

De zakelijke markt voor glasvezel personeel (ZZP’ers) worden buiten kent andere kenmerken dan de beschouwing gelaten omdat niet consumentenmarkt. In dit rapport valt te traceren of zij uitsluitend wordt onder zakelijke markt verstaan zakelijk gebruik maken van hun de MKB bedrijven met 2 tot 249 breedbandverbinding, of omdat medewerkers die geregistreerd zij in bedrijfsverzamelgebouwen zijn bij de Kamer van Koophandel kantoor houden waardoor het aantal (KvK). Volgens de gegevens van aansluitingen niet uitgesplitst kan de KvK kunnen ruim 442.000 worden. De grootzakelijke markt bedrijven als MKB gekenmerkt wordt ook buiten beschouwing worden. Zelfstandigen zonder gelaten; het grootbedrijf investeert NEDERLAND OP GLASVEZEL 38

doorgaans in eigen infrastructuur dienstverlening in geval van storingen. tussen de verschillende In de meeste gevallen zijn de tarieven (internationale) bedrijfslocaties opgebouwd uit minimaal twee en heeft dus beperkte vraag naar componenten. De eerste component diensten over de grootschalige is access, dit is de toegang tot openbare aansluitnetwerken. het glasvezelnetwerk en tweede is de dienst, vaak is dit internet, FTTO maar dit kan ook een afgescheiden FTTO (Fiber to the Office) of netwerkverbinding naar een andere corporate internet zijn zakelijke vestiging van een bedrijf zijn. diensten. Het netwerk is vaak op een andere manier aangelegd, Volgens de ACM zijn er ruim 93.000 waardoor de exploitant van wholesale zakelijke glasaansluitingen het glasvezelnetwerk hogere en ruim 53.000 retail zakelijke beschikbaarheid kan garanderen. glasaansluitingen. Hoewel er sprake Denk hierbij aan het reserveren is van een gestage groei, zijn er nog van capaciteit op het netwerk veel bedrijven in het MKB die geen (geen overboeking) en betere gebruik maken van glasvezel. 39

Figuur 10. Marktaandeel retail zakelijke glasvezelaansluitingen. (Bron: ACM Telecommonitor, tweede helft 2018)

Zakelijke netwerkdiensten

KPN Vodafone Ziggo Tele2

Eurofiber Overig

50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2017-Q3 2017-Q4 2018-Q1 2018-Q2 2018-Q3 2018-Q4

2017-Q3 2017-Q4 2018-Q1 2018-Q2 2018-Q3 2018-Q4

KPN [40 - 45%] [40 - 45%] [40 - 45%] [45 - 50%] [40 - 45%] [40 - 45%]

Vodafone Ziggo [20 - 25%] [20 - 25%] [20 - 25%] [20 - 10%] [20 - 25%] [20 - 25%]

Tele2 [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%]

Eurofiber [10 - 15%] [10 - 15%] [10 - 15%] [10 - 15%] [10 - 15%] [10 - 15%]

Overig [15 - 20%] [10 - 15%] [15 - 20%] [10 - 15%] [10 - 15%] [10 - 15%] NEDERLAND OP GLASVEZEL 40

Figuur 11. Wholesale marktaandeel zakelijke glasaansluitingen. (Bron: ACM Telecommonitor, tweede helft 2018)

Zakelijke netwerkdiensten

KPN Vodafone Ziggo Tele2

Eurofiber Overig Kleine en regionale marktpartijen

50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2017-Q3 2017-Q4 2018-Q1 2018-Q2 2018-Q3 2018-Q4

2017-Q3 2017-Q4 2018-Q1 2018-Q2 2018-Q3 2018-Q4

KPN [40 - 45%] [40 - 45%] [40 - 45%] [40 - 45%] [40 - 45%] [40 - 45%]

Vodafone Ziggo [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%] [10 - 15%] [10 - 15%] [10 - 15%]

Tele2 [0 - 5%] [0 - 5%] [0 - 5%] [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%]

Eurofiber [25 - 30%] [25 - 30%] [20 - 25%] [20 - 25%] [25 - 30%] [25 - 30%]

Overig [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%] [5 - 10%]

Kleine en regionale 10% 10% 10% 10% 10% 10% marktpartijen 41

Zakelijke glasvezelaansluitingen wordt duidelijk dat we de eerder Zakelijke glasvezelaansluitingen gemaakte splitsing tussen de worden in de regel specifiek voor kernen en het buitengebied kunnen een individuele zakelijke locatie doortrekken voor de zakelijke aangelegd. In sommige gevallen is aansluitingen. er sprake van vraagbundeling op een bedrijventerrein, proactieve uitrol Hoewel er in het buitengebied door aanbieders in het verleden of veel sprake is van (met name kan een zakelijke adres ‘meeliften’ op agrarische) bedrijvigheid, zien we uitrol voor een consumentennetwerk. vooral concentraties van zeer snelle Wanneer een individuele aansluiting verbindingen in en rond de kernen. moet worden gerealiseerd is de Op bedrijventerreinen is dit vrijwel afstand tot het aansluitnetwerk van exclusief via glasvezel, aangezien de glasvezelaanbieder bepalend voor kabel hier ontbreekt. de kosten (die voornamelijk bestaan uit graafkosten). De ACM geeft in Naast de reguliere zakelijke glasvezel haar marktanalyse de volgende aansluitingen, is er door het hele indicaties voor het percentage van land sprake van verglazing van de bedrijfslocaties in Nederland dat zogenoemde objecten. Denk hierbij binnen 150 meter bereik ligt van een aan allerhande aan te sturen en netwerk: monitoren objecten, zoals bruggen, sluizen, verkeersregelinstallaties Alle niet-KPN aansluitingen realiseren en schakelstations van samen een netwerkdekking van elektriciteitsnetwerken. 76-77%. Uit de volgende afbeelding NEDERLAND OP GLASVEZEL 42

Figuur 12. Glasvezel op bedrijventerreinen. (Bron: Dialogic)

Beschikbaar

Niet beschikbaar

Glasvezelbackbones NEDERLAND OP GLASVEZEL 43 6

CORENETWERKEN

Alle vaste en mobiele access hebben ten opzichte van koper en netwerken bestaan in de kern van het coax. netwerk uit glasvezelverbindingen. Deze netwerken, in jargon De core netwerken zijn van groot ‘core networks’, faciliteren de belang voor de digitale infrastructuur onderlinge connectiviteit tussen in Nederland. Dit zijn de zogenaamde de (deel)netwerken, internet slagaders die het mogelijk maken exchanges en datacenters. Core om consumenten en bedrijven te netwerken zijn nagenoeg allemaal voorzien van digitale diensten, of deze glasvezelnetwerken vanwege de nu vanuit Nederland worden geleverd grotere capaciteit die deze netwerken of elders in de wereld. NEDERLAND OP GLASVEZEL 44

De volgende afbeelding laat zien koppelingen gemaakt tussen de dat er in heel Nederland een (zeer) verschillende netwerken. Dit zijn fijnmazig core netwerk van glasvezel de zogenaamde marktplaatsen of aanwezig is. Daarbij overschrijden internet exchanges. Voorbeelden sommige core verbindingen zijn AMS-IX (Amsterdam Internet de landsgrenzen met België en exchange), NL-ix (Neutral Internet Duitsland, zodat er ook internationale Exchange) NDIX (Nederlands Duitse datastromen tot stand gebracht Internet Exchange), EFX (Eindhoven kunnen worden. De core netwerken Fiber Exchange), FR-IX (Friese worden door verschillende carriers Internet Exchange) GN-IX (Groningen aangelegd en operationeel gehouden. Internet Exchange) en andere internet exchanges. Internet exchanges Nederland telt ruim 200 commerciële Partijen die actief zijn op de core datacenters die een veel gevallen netwerken zijn o.a. Relined, Eurofiber, meerdere huurders en netwerken KPN, Ziggo, BT, Colt, euNetworks, binnen hun muren hebben. Vanuit Verizon, CenturyLink, Zayo en nog deze datacenters worden vaak weer vele anderen. 45

Figuur 13. Corenetwerken in Nederland. (Bron: Dialogic, De staat van Telecom 2016) 46 NEDERLAND OP GLASVEZEL 7

INTERNATIONALE VERBINDINGEN

Naast de internationale verbindingen kabels schematisch weergeven. De via land, heeft Nederland ook een Cobra-kabel tussen de Eemshaven goede reputatie als het aankomt op (NL) en Endrup (DK) is sinds 2019 de landing van zeekabels. Een deel operationeel. Relined heeft hier een hiervan heeft een transcontinentale voortrekkersrol genomen voor de bestemming; de overige kabels realisatie. verbinden ons land met Denemarken en het Verenigd Koninkrijk. In Figuur 14 worden de relevante 47

Aanleg van nieuwe zeekabels Frankrijk en de V.S. (genaamd Hoewel Nederland op dit moment Dunant) en er zijn ook plannen om een strategische positie heeft op een nieuwe kabel tussen Ierland en het gebied van (trans-atlantische) Frankrijk aan te leggen. zeekabelcapaciteit, valt nog te bezien of het deze positie op termijn zal Het zal de oplettende lezer opvallen behouden. De huidige kabels zijn rond dat Nederland ontbreekt in al deze de millenniumwisseling aangelegd, nieuwe projecten. Er zijn momenteel bevatten een ouder vezeltype en plannen bekend om nieuwe hebben een ontwerplevensduur zeekabels aan te leggen van en naar van 20 tot 25 jaar. De noodzaak tot Nederland. Dit gaat op relatief korte vervanging dringt zich daardoor op. termijn problematisch zijn voor de Op het gebied van nieuwe realisatie positie van Nederland als digitaal geniet Nederland niet langer van een knooppunt van Europa. Gezien de unieke voorkeurspositie. Zo landt verwachte groei van de hoeveelheid Marea, de nieuwe kabel van o.a. data zoals besproken in hoofdstuk Facebook en Microsoft in Spanje 1, zal heel snel actie moeten worden (Bilbao) en staat Denemarken op ondernomen om de positie van de de nominatie voor verschillende digitale mainport van Nederland Trans-Atlantische kabel projecten, te borgen. De Dunant verbinding waaronder America Europe van Google zal bijvoorbeeld een Connect-2 van AquaComms als capaciteit van 250 Tbit/s hebben. Ter onderdeel van het HAVFRUE vergelijking: de TAT-14 kabel heeft mondiaal netwerk. Google heeft een capaciteit van slechts 9,3 Tbit/s. daarnaast aangekondigd een Nieuwere technieken maken veel zeekabel aan te leggen tussen grotere capaciteiten mogelijk en het NEDERLAND OP GLASVEZEL 48

zal niet lang duren voordat dit soort Internationale glasvezelnetwerken capaciteiten de standaard zijn. over land Naast zeekabels bestaat er ook Naast dat de tijd dringt voor een uitgebreid netwerk van hoge Nederland, heeft de Nederlandse capaciteit glasvezelverbindingen overheid nog andere ambities op zee. vanuit Nederland naar de rest Zo worden er omvangrijke parken van Europa. Dit netwerk bestaat met windmolens aangelegd en zijn onder andere uit verbindingen er vele drukke vaarroutes van en naar tussen de zogenaamde FLAP de zeehavens. Onder en rondom de data hubs (Frankfurt, Londen, windparken en de vaargeulen kunnen Amsterdam en Parijs). Binnen geen zeekabelverbindingen worden Europa zijn dit de grootste aangelegd omdat in het geval van internationale dataknooppunten. een storing of calamiteit de kabel niet In Nederland zijn daarom op kan worden gerepareerd. De schepen verschillende locaties langs de die zeekabels leggen en repareren landsgrenzen transit knooppunten hebben veel ruimte nodig om hun voor glasvezelverbindingen tussen werk te kunnen doen. Een straal van 1 Europese datacenters. Het gaat om kilometer rondom een dergelijk schip Bad Nieuweschans (Groningen) is geen uitzondering. De aanleg van Hengelo, Enschede, Arnhem, nieuwe verbindingen zal daarom veel Nijmegen, Venlo, ter hoogte van planning en afstemming vereisen, wat Antwerpen en Maastricht. nog een extra reden is om vaart te maken met nieuwe projecten. 49

Figuur 14. Zeekabels met landingsplaatsen en grensstations of doorkoppeling van/naar Nederland.

Tampnet

Baltic Cable 5

Baltic Cable 6 CANTAT-3 Kattegat-1

Denemarken

Pangea North AC-1

VSNL COBRA

TAT-14 SeaMeWe-3 UK-NL14

Concerto

Farland North Nederland Duitsland

Grensstation/doorkoppeling 50 8

CONCLUSIE

2019 is een jaar met twee gezichten gestaag. Al met al kan gesteld voor de Nederlandse glasvezelsector worden dat de adoptie van glasvezel en eindgebruikers. Enerzijds was langzaam maar zeker doorzet, sprake van een flinke toename van hoewel er nog een lange weg is te het aantal huishoudens dat werd gaan. aangesloten op glasvezel. Deze toename is het resultaat van nieuwe Al vroeg in 2019 werd duidelijk investeringen door kapitaalkrachtige dat de hernieuwde activiteit bij de partijen die glasvezelnetwerken aanleg van FTTH niet alleen maar als vastgoed benaderen in plaats voordelen had. De concurrentie werd van als infrastructuur. Ook het door partijen van alle groottes hard aantal zakelijke aansluitingen groeit aangegaan, waarbij het recht van de 51

sterkste opging. In die zin dringt zich medium dat op een energiezuinige een analogie met de Amerikaanse en betrouwbare manier in deze spoorwegbaronnen in de 19e eeuw behoefte kan voorzien. De op, die er niet voor terugdeinsden Nederlandse rijksoverheid heeft nu om vrijwel parallel aan de concurrent meer dan ooit een rol te vervullen spoorwegen aan te leggen en in dit dossier, zowel als het gaat zo probeerden de andere partij om de stimulering van de aanleg ertoe te bewegen zijn activiteiten van nieuwe hoge capaciteit vaste te staken. In feite is de huidige verbindingen als het optreden als markt voor glasvezelnetwerken marktmeester die ervoor zorgt voor huishoudens in Nederland dat concurrentie op een eerlijke zo beperkt gereguleerd dat manier kan worden aangegaan. ongebreidelde marktwerking tot Ook is actie noodzakelijk als het allerlei ongewenste neveneffecten gaat om internationale zeekabels, leidt. waaraan Nederland voor een belangrijk deel zijn wereldwijd Proactieve houding overheid vooraanstaande positie op het noodzakelijk gebied van digitalisering en digitale Uiteindelijk trekken de Nederlandse infrastructuur te danken heeft. consument, bedrijven en de Nederlandse economie daarbij aan Het wordt dan ook tijd dat de het kortste eind. Wat de FCA betreft overheid op het thema digitale zal ieder huishouden en bedrijfspand connectiviteit meer de regie neemt. van glasvezel moeten worden Het huidige Actieplan Digitale voorzien. Digitale connectiviteit is Connectiviteit is te veel gericht een nutsvoorziening en glasvezel is op 5G en heeft te weinig oog voor bij uitstek het toekomstbestendige bedreigingen. Het zou helpen NEDERLAND OP GLASVEZEL 52

als de rijksoverheid gemeenten af of het wenselijk is dat op handvatten geeft om de negatieve netwerkniveau de concurrentie aspecten van concurrentie tussen wordt aangegaan, aangezien dit in glasvezelaanbieders binnen hun veel gevallen een averechts effect grenzen aan te pakken. Daarnaast heeft en tot kapitaalvernietiging is het hoog tijd dat het rijk in leidt. overleg met alle betrokken partijen werk maakt van internationale Hoe de harde concurrentie verbindingen over zee. op netwerkniveau zich verder ontwikkelt zal de toekomst Meer samenwerking en uitwijzen. De FCA roept in ieder maatschappelijk bewustzijn gewenst geval alle betrokken partijen op om De FCA pleit geenszins voor ook het maatschappelijk belang uitgebreide overheidsbemoeienis op van Nederland op Glasvezel in de markt voor connectiviteit. Maar ogenschouw te nemen. Alleen gezien het belang van connectiviteit door samen te werken kunnen voor onze maatschappij en we er voor zorgen dat iedere economie is enige regie gewenst. consument en organisatie in Ook vraagt de FCA zich sterk Nederland binnen afzienbare termijn toekomstbestendige vaste connectiviteit heeft. NEDERLAND OP GLASVEZEL 53 9

ALLE ACTIEVE FIBER CARRIERS IN NEDERLAND

Op de volgende kaart in figuur 15 en in de tabel daarna worden de meeste actieve carriers in Nederland getoond. NEDERLAND OP GLASVEZEL 54

Figuur 15. Netwerken in Nederland.

FCA deelnemer 55

BEDRIJFSNAAM PLAATS

A-Fiber Amsterdam

Belgacom International Carrier Services Nederland Rotterdam

Bluefiber Zwolle

Breedband Arnhem Arnhem

Breedband Helmond Helmond

Breedband Regio Eindhoven Eindhoven

Breedband Tilburg Tilburg

Brightaccess Enschede

Brightfiber Vianen

Brofiber Eersel

BT Nederland Amsterdam NEDERLAND OP GLASVEZEL 56

BEDRIJFSNAAM PLAATS

CAIW Diensten Naaldwijk

Centurylink Amsterdam

Cogas Kabel Almelo

Cogent Communications Netherlands Amsterdam

Colt Technology Services Amsterdam

Community Network Noord Nederland (CNG) Groningen

Coöperatie Glasvezelcompagnie Nuenen U.A. Nuenen

Coöperatie HSLnet U.A. Heeze

Delta Fiber Nederland Schiedam

Digiglas Zuidbroek euNetworks Amsterdam 57

BEDRIJFSNAAM PLAATS

Eurofiber Nederland Maarssen

E-Fiber Huis ter Heide

e-Quest Helmond

Fiber Noord Leek

Fiber Revolution Rotterdam

Fore Freedom Hedel

Glasdraad Den Haag

Glasnet Buren Buren

Glasnet Heusden Heusden

Glasnet Oostplaat Middelharnis

Glasnet Tiel Tiel NEDERLAND OP GLASVEZEL 58

BEDRIJFSNAAM PLAATS

Glasnet Veghel Veghel

Glasnet Zoetermeer Zoetermeer

Glasvezel Buitenaf Schiedam

Glasvezel Eindhoven Eindhoven

Glasvezel Helmond Helmond

Glasvezel Vught Vught

Glazen-Maas Rotterdam

GVH Connect Hilversum

Interoute Managed Services Netherlands Schiphol-Rijk

KPN Den Haag

Kempenglas Buitengebied de Kempen 59

BEDRIJFSNAAM PLAATS

Kabeltelevisie Noord-Oost Friesland (Kabelnoord) Dokkum

L2fiber Rotterdam

NDIX Enschede

ParkNed Waalwijk

Reggefiber Rijssen

Relined Fiber Network Vianen

RE-Net Meppel

Rodin Groningen

Schiphol Telematics Schiphol

Stadsring Leeuwarden Leeuwarden

St. Cai Harderwijk Harderwijk NEDERLAND OP GLASVEZEL 60

BEDRIJFSNAAM PLAATS

St. Kabelnet Veendam Veendam

St. Kabeltelevisie Pijnacker Pijnacker

St. Regionale Kabeltelevisie Midden-Holland (Rekam) Gouda

Stichting Breedband Delft Delft

Stichting Glaslokaal Den Haag

Stichting Glasvezel Dombosch Rijswijk (NB)

Tele2 Nederland Diemen

Telemann Nijmegen

Teleplaza Heemskerk

TelePark Kesteren

T-Mobile Netherlands Den Haag 61

BEDRIJFSNAAM PLAATS

TReNT Infrastructuur Enschede

Unet Almere

Verizon Nederland Amsterdam

ViaGlas Horst

VitrumNet Dordrecht

Vodafone Libertel Maastricht

Zayo Amsterdam

Ziggo Utrecht Fiber Carrier Association (FCA) +31 38 750 1920 [email protected] fibercarriers.nl