OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU

Maciej Choiński*, Jarosław Szewczyk**

* Student Politechniki Białostockiej, Wydziału Architektury, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok, Poland E-mail: [email protected] ** Politechnika Białostocka, Wydział Architektury, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok, Poland E-mail: [email protected]

ADORNED CONCRETE HOLLOW BRICKS IN THE REGION OF N-E MAZOVIA

Abstract Country buildings constructed with hollow bricks are relatively common in Poland, and in some areas their construction material, i.e. self-made hollow bricks, have sometimes been adorned with sculptural relief ornamentation. In the paper, such ornamentation and the relevant farmstead architecture have been studied and described, on examples from north- east Mazovia in north-eastern Poland, namely, in nine villa­ges in communes Przytuły, Stawiski and Mały Płock near Łomża. The paper is a result of a research field surveys on May 25th and 27th, and August 19 and 28, 2017, and the findings are compared to those known from the previous research literature, in order to recognize the vernacular­ ornamentation of hol- low bricks-constructed architecture as a cultural phenomenon in its wider context in terms of culture, geography, economy and technology. Besides, the objective of the paper was to compare numerous pieces of terse literature mentions relative to vernacular architecture made of hollow bricks, thus aiming to merge such a fragmented knowledge, to integrate them and eventually to present the historical evolution of such building traditions.

Streszczenie Względna pospolitość polskiego wiejskiego budownictwa z pustaków betonowych domowego wyrobu spowodowała wręcz nasycenie wiej­skiego krajobrazu (przynajmniej gdzieniegdzie) pustakowymi budynkami, lecz co ciekawe, niektóre z nich zwracają uwagę ornamentalnym reliefem, są bowiem wzniesione z pustaków o reliefowej powierzchni. Zdobione pustaki i wykonane z nich obiekty próbowano już dawniej badać, lecz odnośnych prac naukowych jest mało, zaledwie kilka, toteż tu podjęto ów temat na przykładach z dziewięciu wsi w trzech pod­łom­żyńskich gminach Przytuły, Stawi- ski i Mały Płock na północno-wschodnim Mazowszu, prezentując wyniki własnych badań terenowych przedsięwziętych w maju i sierpniu 2017 roku i odnosząc je do informacji literaturowych. Celem opracowania jest wykazanie, iż omawiane budownictwo było spójnym zjawiskiem, poniekąd fenomenem kulturowym zawartym w pewnych ramach czasowych (a także mających własny­ kontekst technologiczno-ekonomiczny i kulturowy), którego wytwory po dziś dzień lokalnie kształ- tują estetykę wiejskiego krajobrazu. Oprócz prezentacji znalezisk terenowych przyjęto za cel scalenie rozproszonej wiedzy literaturowej, tak aby rozpoznać cały proces (o ile to możliwe) kształtowania się na naszych terenach zjawiska wiejskiego budownictwa z pustaków – zwłaszcza tych zdobionych. Niniejsza praca stanowi przyczynek ku osiągnięciu tego celu.

Keywords: country architecture; low-tech building; local building materials Słowa kluczowe: architektura wsi; tanie budownictwo; miejscowe materiały budowlane

24 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU

WSTĘP 1. OGÓLNA OCENA DOTYCHCZASOWEGO W okresie międzywojennym w wielu regio- STA­NU WIEDZY nach nasze­go kraju upowszechniło się, zwłaszcza na Informacje o historii, technologii wyrobu, wsi, budownic­two z pustaków­ betonowych domowe- zastosowa­niu i ornamentyce pustaków betonowych go wy­robu. Propago­wano je jako tanią alternatywę zachowały się w dawnych poradnikach budowla- dla pal­nych konstrukcji drewnianych; różne rodzaje nych i w traktatach architek­tonicznych. Bywały one kon­strukcji niepalnych (cegla­ne, glinobite, tak zwane jednak na ogół fragmentaryczne. Ponadto przed kil­ drzewowapienne, a przede wszyst­kim wspomniane kudziesięciu laty zagadnienia te zostały podjęte także budownictwo z pustaków) promowały wówczas insty­ przez etnografów i opisane w kilku krótkich opracowa- tucje ubezpieczeniowe oraz banki. Ten ro­dzaj budow­ niach naukowych, lecz i w tym przypadku owe opisy nictwa wspierano również później, to jest w la­tach po­ i komentarz naukowy były niepełne w stosunku do wojennych. Stosowano je aż do lat osiemdziesiątych dostępnych wówczas materiałów. Zatem całokształt XX wieku. Chałupniczo wyrabiane pustaki betonowe owych zagadnień, czyli budowlane zastosowanie pu- spo­radycznie stosuje się w wiejskim budownictwie po staków beto­nowych, w tym ich wpływ na ludową kul- dziś dzień. turę bu­dowlaną, jak też sama ich estetyka, w tym or- Efektem odgórnych działań propagatorskich namentyka, a także hi­storyczny rozwój tej technologii (jak też zalet samej technologii) była jej inkluzja w sfe- – wszystko to nie zostało dotąd odpowiednio usyste- rę ludowej kultury es­tetycznej: stosunkowo wcześnie, matyzowane w piśmiennictwie nau­kowym. bo już w latach trzydziestych XX wieku, zaczęto na wsi wyrabiać pustaki o ozdobnych, relie­fowych powierzch- 1.1. Piśmiennictwo architektoniczne niach, geometrycznie wzorzystych lub mających wy- i budowlano-po­radnikowe­ ciśnięte kształty fitomorficz­ne (nawiązujące do liści, U schyłku XVIII wieku Franciszek Rausch, autor kwiatów itp.). Wznoszone z nich ściany wyróżniały się ob­szernego traktatu Budownictwo wiejskie, pisał o ce- miękką światłocieniową fakturą. Nie­kiedy nawet wzo- głach wylewanych z zaprawy wapiennej zastosowanej rzyste pustaki lub wykonane z nich ściany dodatkowo w 1774 ro­ku przez francuskiego wynalazcę o nazwisku bielono lub malowano. Lauriot. Czy­tamy u Rauscha, co następuje: „Można Choć w okresie powojennym zaistniało kilka z niej [tj. z za­prawy wapiennej] jeszcze robić cegły na 10 artyku­łów (pisanych przez etnografów, nie przez archi- palców na przykład dłu­gości, 7 szerokości i 2 grubości, tektów) po­dejmujących temat ozdobnych pustaków, przymieszaw­szy nieco do nich kamyczków drobnych, a ponadto w nie­których instytucjach dokumentacyj- dobrze mytych” [F. Rausch 1788, s. 47-48]. Cegły te nie no-badawczych zgroma­dzono pewne za­soby fotografii były jeszcze pustakami, bo nie miały we­wnętrznych ko- takich wyrobów budowla­nych, temat wciąż wydaje się mór powietrznych, lecz zasługują na uwagę jako przy- pionierski, bo liczba i zakres merytoryczny dotychczas kład ceramiki niewypalanej. opublikowanych prac są nie­współmierne w stosun- Kilka dekad później, w 1829 roku, Karol ku do wagi tego niezwykle ciekawe­go zjawiska, jakim Podczaszyń­ski pisał już o „...cegłach dętych wewnątrz, w kulturze ludowej (a w konsekwencji także w wizu- [w postaci] jakby­ skrzy­nek zewsząd zamkniętych, [któ- alnym krajobrazie wsi) było pustakowe bu­downictwo re] (...) gdzienie­gdzie są przedziurawione dla ujścia bez i jego specyficzna teksturalna ornamenty­ka. Spotyka- szkody w czasie wypalania zamknięte­go wewnątrz po- no zresztą także przypadki wielobarwnego malowa­nia wietrza” [K. Podczaszyń­ski 1829, s. 159]. Podczaszyń­ takich pustaków, zgodnego z ich reliefową teksturą. ski uważał wszakże, że „...ten nowożytny wynalazek nie W niniejszej pracy zaprezentowano przykłady na wiele się przyda dla tru­dno­ści ich robienia” [tam- ozdob­nych pustaków betonowych i wykonanych z nich że]. Pustaki traktowano­ więc w owych czasach jako budyn­ków wiej­skich we wsiach w gminach Przytu- budulec eksperymental­ny, choć porów­nywano je też ły, Stawiski i Ma­ły Płock, to jest w Ziemi Łomżyńskiej, z cera­micznymi pustymi garnkami, stosowa­nymi nie­ na północno-wschodnich krańcach Mazowsza (w re- kiedy w starożytności jako budu­lec ścian i sklepień gionalizacji etnogra­ficznej), a zarazem na zachodnich niektó­rych gmachów pu­blicznych, zaś w średniowie- krańcach obecnego woje­wództwa podlaskiego. Ce- czu – przy wznoszeniu katedr (na zachodzie Europy) lem pracy jest weryfikacja tezy, że owo budownictwo oraz cerkwi (w pasie od Rosji po Bałkany i Gre­cję). na badanym terenie można uważać za spójne zjawisko W późniejszych latach próbowano nadal stoso- kulturowe (o czym świadczy jego lokalne rozpowszech- wać i udoskonalać pustaki i sposoby ich wyrobu, lecz nienie i wyrazistość estetyczna) oraz że w do­strzegalny zachowane na ten te­mat informacje są – przynajmniej sposób wpływa ono na estetykę (wizualny krajo­braz) odnośnie do XIX wieku – dość skąpe. Próby takie po- niektórych wsi. dejmowano jednak coraz częściej, toteż już w pierw-

ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 25 M. CHOIŃSKI, J. SZEWCZYK szych latach XX wieku w róż­nych krajach Europy i Ame- z nich budynków poruszano jedy­nie okazjonalnie ryki Północnej zaczęły się uka­zywać dość obszerne w opracowaniach niemających charakteru naukowe- i szczegółowe opisy osiąganych rezul­tatów. Obfitowało go. Dopiero w roku 1977 ukazał się obszerny artykuł w nie zwłaszcza przedrewolucyjne pi­śmiennictwo ro- Wandy Drabik Zdobione pustaki cementowe, pre­ syjskie, na przykład prace Nikołaja Iwa­nowicza Krzysz- zentujący zagadnienie tytułowe w skali kraju, z poka- tałowicza [Н. И. Кржишталович 1914], u nas zaś pisy- zaniem na rysunkach 91 różnych wzorów ornamenty- wano o wynikach ta­kich prób głównie w artykułach ki pustaków betonowych. Większość podanych tam prasowych – zrazu nielicz­nych, dopiero później coraz przykładów pocho­dziła z Polski Centralnej (z trójkąta licz­niejszych. Natomiast w pol­skich książkach traktują­ ­ Warszawa – Częstocho­wa – Poznań), kilka z Kujaw, cych o architekturze właściwie do­piero od lat trzydzies­ kilka z Białostocczyzny, kilka z okolic Łomży i Ostrołę- tych XX wie­ku zaczęto podej­mować temat budownic- ki, a ponadto pojedyncze przykła­dy z innych terenów. twa z pustaków betonowych wyrabianych chałupniczo, Komentarz naukowy ograni­czał się do opisu techniki przy tym w owych pracach ograniczano się je­dynie do zdobienia form do produkcji pu­staków, następnie prób podania podstawowych wytycznych wykonaw­czych. znalezienia związków między moty­wami or­namentyki Nieco później, w publikacjach z lat pięćdziesią- owych pustaków a znanymi motywami tradycyj­nej lu- tych i sześćdzie­siątych XX wieku, ten sposób budowa- dowej ornamentyki architektonicznej na wsi, a także nia zaleca­no już dość często, co było spowodowane do podsumowania, iż w badanym zbiorze 75% ozdob- odgórną polityką popularyzacji tak zwanego budow- nych pu­staków miało motywy geometryczne, a 25% – nictwa z materiałów miej­scowych, które miało być re- fitomor­ficzne. Nie podjęto jednak próby dokładniejszej medium na braki zaopa­trzenio­we w zakresie materia- systematy­k­i regionalnej tego budownictwa. łów budowlanych. Wanda Drabik [1977, s. 9] poinformowała wszak- Naszym zdaniem wykorzystanie we wniosko- że, że – „począ­w­szy od 1956 roku – zespół Dokumenta- waniu nau­kowym informacji zawartych w dawnych cji Pol­skiej Sztuki Ludowej prowadzi ich systematyczną publikacjach wy­maga krytycznego ich opracowania, doku­mentację foto­graficzną w czasie badań tereno- toteż obecnie owe poradniki budowlane i artykuły wych. W ar­chiwum pra­cowni znajdują się obecnie 82 po­radnikowe należy uwa­żać co najwyżej za surowy zdjęcia przedsta­wiające róż­ne motywy użyte do dekora- materiał źródłowy (niekiedy zawierający nawet mylne cji pustaków. Naj­starszy z tych motywów nosi datę 1933 informacje), a nie za część uporządkowanej i zweryfi- roku, najnowsze pochodzą z lat sie­demdziesiątych”. kowanej wiedzy na­ukowej. W dalszej części pracy pod- W należącej do Polskiej Akademii Nauk placówce1 jęto próbę uporządko­wania informacji pozyskanych zgromadzono zatem wówczas spo­ry zasób materia- z piśmien­nictwa poradniko­wego oraz ich odniesienia łów dokumentujących ornamentykę betonowych pu­ do wiedzy naukowej zawartej w piśmiennictwie etno- staków oraz – jak można się domyślać ze wspomnianej graficznym. wzmianki – prezentujących na fotografiach także wiej- skie budynki wzniesione z tego budulca. Tym niemniej 1.2. Piśmiennictwo etnograficzne brako­wało i nadal brakuje prac systematyzujących tę Wśród prac ludoznawczych i analizujących sferę wiedzę, w tym prób jej opisu w dokładniejszych ramach ludo­wej kultury materialnej (w tym kultury budowlanej) historiogra­ficznych i etnokulturowych. z pozy­cji etnograficznej pierwszą pracą naukową wska- zującą na estetyczne wartości pustaków betonowych 1.3. Cel pracy na tle dotychczasowej wiedzy na- był opublikowa­ny w 1948 roku artykuł Marii Żywirskiej ukowej Kurpiowska for­ma cementowa na pustaki, prezentują- Niniejsza praca stanowi przyczynek do uzupeł- cy pochodzącą z kur­piowskiej Puszczy Białej formę do nienia wzmiankowanej luki poznawczej wynikającej ręcznego wyrobu beto­nowych pustaków. Snycerska z: (1) frag­mentarycznego (wąskiego) ujęcia tema- obróbka tej formy pozwalała wykonać pustaki o pięk- tu w do­tychczasowych opracowaniach; (2) bardzo nej ornamentyce. skromnej liczby opracowań naukowych poświęconych Od ukazania się owego artykułu minęło trzy- ludowemu budow­nictwu z pustaków; (3) nieuwzględ- dzieści lat, w czasie któ­rych zagadnienie ludowej or- niania innych źródeł, w tym publikacji poradnikowych, namentyki pustaków beto­nowych lub wykonanych we wspomnianych opraco­waniach naukowych.

1 Pracownia Dokumentacji polskiej Sztuki Ludowej od 1959 roku podlegała Instytutowi Sztuki Polskiej Akademii Nauk (zało- żona została wszakże wcześniej, w roku 1946, jako Sekcja Zdobnictwa po­dległa Państwowemu Instytutowi Badania Sztuki Ludowej); [zob. E. Fryś-Pietraszkowa 1980].

26 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU

Uwzględniając te potrzeby poznawcze, w artyku­ imperium uży­cie tych materiałów w praktyce budowla- le tym wykorzystano i zaprezentowano: nej było wówczas wprawdzie znikome, ale ubocznym • materiały własne z poszukiwań terenowych rezultatem owych dzia­łań propagatorskich okazało się prze­prowadzonych wiosną 2017 roku w kilku to, że już w 1906 roku bu­downictwo z pustaków beto- wsiach w podłomżyńskich gminach Przytuły, nowych po raz pierwszy ujęto w prawodawstwie Impe- Stawiski i Mały Płock (wykorzystane na prawach rium Rosyjskiego. oryginalne­go osiągnięcia poznawczego), uzupeł- Co do odnośnych informacji i zaleceń w ów- nione bada­niami latem 2017 roku; czesnym rosyjskojęzycznym piśmiennictwie poradni- • materiały bibliograficzne, z uwzględnieniem mię­ kowym między innymi Aleksander Iwanowicz Tilinskij dzy innymi polskiego piśmiennictwa poradniko­ wzmianko­wał o ścianach z pustaków typów Roko we­go, jak też prac niepolskich (w przypadku prac (Rocco?; pustaki te miały rozmiary będące wielokrot- poradniko­wych rozpoznano i zreferowano wagę nością wymiarów zwykłej cegły ceramicznej) oraz pisał po­znawczą zawartych tam informacji). o ścianach z pustaków Liliput, chwaląc je za ich ognio- Jako punkt wyjścia do poszukiwań terenowych, odporność [А.Н. Тилинский 1913]. Natomiast wspomnia- kwe­rend bibliograficznych i oceny krytycznej przyjęto ny wcześniej Nikołaj Iwano­wicz Krzyształowicz polecał informa­cje zawarte we wspomnianym artykule Wandy pustaki formowane w for­mach Roko, ale informował też Drabik Zdo­bione pustaki cementowe. o stosowanych wówczas w pod­moskiewskiej zabudo- Dzięki oparciu wnioskowania na materiale z wła- wie pustakach typu Toronto [Н.И. Кржи­ш­талович 1914, snych najnowszych badań terenowych – po pierwsze, s. 1-21]. zaprezento­wano materiał najbardziej aktualny (w tym W tym czasie na terenach polskich, wówczas bu­dynki być może zaledwie kilkudziesięcioletnie); po podle­głych rosyjskiemu imperium oraz pozostałym drugie, oceniono stan zachowania starszych budyn- zaborcom, pustaki cementowe uchodziły jeszcze za ków wzniesio­nych z pus­ta­ków; po trzecie, artykuł novum o wątpliwej użyteczności. W 1915 roku Wła- może być podstawą do prób oce­ny możliwości i aktu- dysław Ekielski, redaktor i jeden z autorów poradnika alnych potrzeb przyszłej ochrony relik­tów budownictwa Odbudowa polskiej wsi, pisał: „Ściany z cegły betono- z ozdobnych pustaków. wej dziś już bardzo mało [są] uży­wane, gdyż są zimne i wilgotne. (...) Dalszym stopniem rozwoju ścian z cegły betonowej są tak zwane ściany z pu­staków betono- 2. WYNIKI SZCZEGÓŁOWYCH KWEREND BI­ wych, które pojawiły się dopiero w latach ostatnich. BLIOGRAFICZNYCH (...) Zaletą tych ścian miała być, oprócz ognio­trwałości, Odnośny kontekst historyczno-technologiczny ich łatwość wykonania i taniość. Jednakże wkrótce po oceniono­ na podstawie publikacji dwudziestowiecz- wybudowaniu pierwszych domów pustakowych oka- nych polskich i rosyjskich, z uwzględnieniem również zały się one bardzo zimne i przemarzające. Zarzucono kilku prac wcze­ś­niej­szych (w tym wspomnianych po- więc zupełnie pierwotny system jednokanałowy i za- wyżej). częto obecnie stosować pustaki dwu- i trzykanałowe czterdziesto­centymetrowej grubości. Nowe te próby 2.1. Piśmiennictwo z okresu przedwojenne­go jednak dotychczas nie odpowiadają jeszcze pokłada- oraz z cza­sów pierwszej wojny światowej nym w nich nadziejom. Ściany z pustaków przy więk- W latach 1900-1915 (mniej więcej do wybuchu szych mrozach znów przema­rzają, są chłodne i wilgot- pierw­szej wojny światowej) w carskiej Rosji, w której ne. (...) Niezależnie od powyż­szych wad zasadniczych, w zasadzie każda wieś miała zabudowę wyłącznie pustaki betonowe posiadają i wie­le innych stron ujem- z drewna lub – na południu – z chrustu i słomy lepio- nych (...), dlatego zapewne pustaki be­tonowe nie mogły nej gliną, ukazało się spo­ro rozpraw poświęconych się utrzymać w budownictwie na zacho­dzie Europy” budulcom alternatywnym, zwłaszcza niepalnym. Zale- [W. Ekielski, 1915, s. 5]. cano w nich rozmaite alternaty­wy, w tym konstrukcje Ponieważ budulec ten był relatywnie mało zna- glinoziemne, chruścianobetonowe, betonowe, kamien- ny, Ekielski wyjaśniał i argumentował: „Pustaki są to ka- ne i piaskowowapienne. Czerpiąc inspira­cję z ówcze- mienie wyrabiane maszynowo z mieszaniny cementu, snego piśmiennictwa innych wysoko cywilizo­wanych piasku i żwi­ru z otworami pionowymi wewnątrz. Przy krajów, niektórzy autorzy takich publikacji oraz inni ustawianiu pu­staków jednych na drugich otwory te reformatorzy i racjonalizatorzy budowlani zaczęli mię­ tworzą jakby kanały izolacyjne pionowe. (...) W pustych dzy innymi zalecać wznoszenie chłopskich chałup kanałach pionowych przy pewnej ich wysokości zaczy- z pusta­ków. Budynki z pustaków zaczęto też wznosić nają wytwarzać się prądy powietrza oziębiające ściany. na wysta­wach rolniczych. W skali całego rosyjskiego Dla zapobieżenia temu stosu­je się przerywanie kana-

ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 27 M. CHOIŃSKI, J. SZEWCZYK

łów co parę warstw tekturą smoło­wa­ną, co jednak nie trzy rzędy próżni rozmieszczonych w szachownicę. zapewnia zamknięcia kanałów. (...) Po­jemność cieplna Próżnie te nie przechodzą na wylot, lecz oddzielone są ścian pustakowych jest bardzo mała. W os­tatnich la- cienką przeponą betonową i tworzą w murze oddziel- tach zaczęto więc kanały pustaków zasypywać żu­ż­lem ne zamknięte komory. (...) Również dobry okazał się lub piaskiem palonym. Próby zapełniania pustaków pustak ‘Juzet’. (...) Ministerium Robót Pu­blicznych po sie­czką z wapnem są sposobami wręcz fałszywymi” zbadaniu własności cieplnych pustaków ‘Alfa’, pismem [tamże]. swym L. dz. VIII (A) 548 z dnia 29/IV 1925 roku uznało Jednak straty i zniszczenia pierwszej wojny świa- je za materiał równorzędny z cegłą i dopuściło do bu- towej (zarówno będące bezpośrednim wynikiem dzia- dowy domów mieszkalnych, a nawet i gmachów szkol­ łań wojen­nych, jak też rabunkowej eksploatacji surow- nych. Należy też zaznaczyć, że już w roku 1906 za nr 27 ców, na przy­kład drewna budowlanego) spowodowały, z dnia 28/II Techniczno-Budowlany Komitet Ministerium że nawet krytycy pustakowego budownictwa wiejskie- Spraw Wewnętrznych byłego cesarstwa rosyjskiego go, wyrażający liczne wą­tpliwości, zaczęli dopuszczać pozwo­lił na stosowanie kamieni betonowych ‘Juzet’ do myśl o nieuchronności i konieczności stosowania tego wszelkich celów budowlanych” [J. Czechowski 1926, budulca w pewnych sytu­a­cjach, choć mimo wszystko s. 27 i 30]. wzmianki o betonowych pu­sta­kach zazwyczaj opatry- Powołanie się na casus Rosji nie było przypad- wali dość krytycznymi uwagami. Na przy­kład w 1917 kowe, bo tam, między innymi w środowisku uczonych roku Karol Iwanicki pisał: „Tak zwane ‘be­to­nity’ lub ‘pu- z peters­burskich instytutów naukowych, od dawna staki’ mają dużo dobrych stron, lecz mają i licz­ne swoje i znacznie bar­dziej aktywnie śledzono światowe roz- ujemne. (...) Dodatnimi stronami pustaków są cie­n­kość wiązania i czyniono dalsze udoskonalenia w dziedzi- murów (...), szybkość murowania i łatwość wyro­bu. (...) nie budownictwa z betono­wych pustaków. Tego stanu Za budową z pustaków najwięcej przemawia ten mylny rzeczy nie zmieniła nawet re­wolucja październikowa ani czynnik, iż względnie każdy gospodarz może sam u sie- powstanie nowego państwa ra­dzieckiego. W 1931 roku bie na podwórku przygotować ten materiał do budowy Wła­dimir Dmitrijewicz Maczyn­skij, jeden z największych domu” [K. Iwanicki 1917, s. 11-12]. wówczas teoretyków taniego bu­downictwa wiejskie- go wznoszonego z wykorzystaniem pa­rabudulców, 2.2. Piśmiennictwo z okresu międzywojen­nego wzmiankował o dziesiątkach odnośnych roz­wiązań, Potrzeby odbudowy kraju ze zniszczeń, świa- w tym o systemach wznoszenia ścian z kształtek po- domość konieczności zastosowania tanich budulców dobnych do fragmentów pustaka (na przykład takich, ogniotrwałych, a nawet lobbing producentów cementu jak niemiecki system AMBI z kształtek w kształcie li- oraz firm ubezpie­czeniowych – wszystko to z czasem tery L) [zob. В. Д. Мачинский 1931, s. 240-254] oraz doprowadziło do tego, że po odzyskaniu niepodległo- o kilkudzie­sięciu różnych rodzajach pusta­ków betono- ści wielu krajowych racjonali­zatorów zaczęło bądź to wych lub róż­nych typach pustaczarek do cha­łupniczego propagować pustaki wynalezione i stosowane w in- wyrobu takich pustaków: Roko, Wiktoria, Uspiech nych krajach, bądź udoskonalać je lub two­rzyć własne (Sukces), Zaria (Zorza), Liliput, Uniwiersał, Juzet, Rapit, rozwiązania. W 1927 roku pisano: „Pierwsze puste ka- Rach, Roza-Kometa, Do­mostroj, Salamandra, Toron­to, mienie zaczęto wyrabiać w Ameryce. (...) Zjawiła się na- Feniks, Ideał, Titan, Alida, Herkules, Miracle, Palmer, stępnie spora ilość różnorodnych form, lepiej lub go­rzej pustakach systemu Liwczaka, Smirnowa i Prochorowa obmyślanych, lecz usiłowania te nie wydały nadzwy­ [tamże, s. 255 i następne]. Wśród wy­mienionych syste- czajnych rezultatów. Dopiero inżynier Włodzimierz Za- mów były nie tylko rosyjskie, ale też wło­skie, niemiec- leski po długich i mozolnych próbach zbudował bardzo kie, francuskie, amerykańskie i pol­skie. dobrze obmyślaną i praktyczną formę ‘Wiktoria’, na U nas publikowano nieco ostrożniejsze której można wyrabiać różnego rodzaju kamienie o po- i oszczędniej­sze wzmianki, lecz coraz mniej krytycz- trójnej warstwie izolacyjnej, o podwójnej i pojedynczej. ne; pojawiały się też próby podsumowania zjawiska, (...) Ujemne strony pustych kamieni betonowych, wyra- jakim w międzyczasie stało się wiejskie budownictwo bianych w formie ‘Wik­toria’, skłoniły gorącego zwolen- z betonowych pustaków, w skali globalnej. Na przy- nika pustakowych budowli, pana N. H. Hryckiewicza, kład w wydanym w 1931 roku poradniku Wyroby be- posła na Sejm, do opracowania nowego typu formy, tonowe znajdujemy informacje o początkach tego ktora usuwa powyższe braki, (...) [mia­nowicie] systemu budownictwa: „Wiemy z fizyki, że powietrze jest złym ‘Alfa’” [J. Tuliszkowski 1927, s. 197-198]. przewodnikiem ciepła. Ta własność powietrza nasunę- W innym ówczesnym poradniku informowa- ła amerykańskiemu inżynierowi Hutchinsonowi w roku no: „Do­bry okazał się pustak zwany ‘Alfa’, obmyślony 1866 myśl zbudowania pustaka betonowego o jednym przez posła H. Hryckiewicza. (...) Pustak ten posiada kanale po­wietrznym. Wynalazek swój on opatentował,

28 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU spodziewając się nadzwyczajnych wyników cieplnych. „Szczególnie silnie rozwija się ta gałąź budownictwa na Od tego czasu po­częły się najrozmaitsze konstrukcje terenie wsi komasowanych i parcelowa­nych, gdzie po- pustaków mniej lub więcej udanych, lecz wszystkie wstają całe osady budowane z pustaków be­tonowych” one były wadliwe, co zmu­siło uczonych do zbadania [A. Henneberg 1931, s. 33-34]. Coraz rzadziej kryty- tych wad. W niektórych krajach zostały utworzone kowano użycie pustaków w wiejskim budownictwie specjalne komisje do przeprowadzania doświadczeń mieszkaniowym, wskazywano wszakże na przyczyny w zakresie budownictwa z pustaków i opraco­wania niepowodzeń budowlanych w tym zakresie2. odpowiedniego typu pustaka, któryby już nie posia­ W publikacjach z okresu międzywojennego dał tych wad. W Filadelfii (Ameryka) taka komisja na zalecano wyrabianie pustaków z betonu z cementu pod­stawie swych prac ogłosiła zasady, na których portlandzkiego z piaskiem lub żwirem, niekiedy też to budownic­two winno się opierać. Już w roku 1911 z domieszką żużla i mle­ka wapiennego; w praktyce na została powołana podobna komisja w Rosji, na czele wsi stosowano do ich wyro­bu po prostu gęstą zapra- której stanęli profesoro­wie: Żytkiewicz, Finisow i archi- wę murarską. Co do zużycia mate­riałów i wydajności tekt Włodzimirski oraz osiem­nastu wybitniejszych sił ze pracy pisano: „Do wyrobu jednego pu­staka ‘Alfa’ (...) świata naukowego i tech­nicznego. Komisja pracowała potrzeba 4 kg cementu oraz 0,03 m³ piasku i żwiru. przez szereg lat do czasu wy­buchu wojny światowej. (...) Jeden robotnik z pomocnikiem może wyrobić przy Zbadała ona w Petersburgu pod­czas zimy 1911/1912 8 godzinach pracy 80 do 100 sztuk pustaków. (...) Wy­ roku 21 domów mieszkalnych, zbudo­wanych z pu- dajność dzienna pustaczarki ‘Omega’ przez 8 godzin staków oraz specjalnie w tym celu zbudowane domy pracy, przy przygotowanym już betonie sięga 170 do w Carskiem Siole, gdzie w ciągu 58 dni od 4 stycz- 200 sztuk pustaków” [(Wyroby…), 1931, s. 26 i 28]. Po- nia do 29 lutego dokonano 3480 pomiarów tempera- mimo popular­ności pustaków Alfa infor­mowano też tur i 116 pomiarów wilgotności” [(Wyroby…), 1931, s. o innych rodzajach pustaków betonowych, na przykład 7-8]. Przyto­czony ustęp był więc chy­ba pierwszą u nas o systemie Liwczaka i systemie Empergera. próbą podsumo­wania ponadsześćdziesię­cioletniego Warto też zaznaczyć, że w okresie międzywo- (jak na owe czasy, dziś zaś już kilkakrotnie dłuższe- jennym, a zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku, go) rozwoju omawianej techno­logii, która ostatecz­nie wiejskie bu­downictwo z pustaków betonowych było także w Polsce zaowocowała kilku­nastoma rodzimymi promowane przez instytucje ubezpieczeniowe (upa- rodzajami pustaków, z czego kilka (pu­staki Alfa, Ome- trywano w nim remedium na pożary niszczące prze- ga, po wojnie zaś również Wibroblok, Mu­ranów i inne) ważającą u nas drewnianą zabudo­wę wsi) oraz przez zyskały największą popularność. Na polskiej wsi po- zakłady przemysłu cementowego. czątkowo naj­więcej produkowano trzyrzędowo-sied­ miokomorowych pustaków­ Alfa o wymiarach 25x25x50 2.3. Piśmiennictwo z okresu powojennego cm, o wadze jednost­kowej od 25 do 45 kg. Później, W latach powojennych, kiedy to trzeba było po woj­nie zaczęły przewa­żać nieco mniejsze i lżejsze znów od­budowywać wiejską zabudowę ze zniszczeń, pustaki O m e ­g a o wymiarach 20x25x40 cm, ważące budownictwo z pustaków było propagowane odgórnie do 25 kg. również jako reme­dium na niedostatek materiałów bu- We wspomnianym poradniku nadmieniono też: dowlanych, jako że be­tonowe pustaki mógł sam so- „W ostatnich latach powszechne jest stosowanie pu- bie zrobić każdy gospodarz, zaś przy ich starannym staków w budownictwie; spotkać możemy pobudo- wykonaniu (zwłaszcza sprasowaniu czy ubiciu) można wane z nich całe zagrody wiejskie, budynki fabryczne, było wykorzystać chude zaprawy z nie­wielką ilością domy mieszkalne kil­kupiętrowe, szkoły, zarówno wiele spoiwa (cementu lub wapna), ewentualnie wykonać innych budowli miesz­kalnych i gospodarczych, których takie pustaki nawet z zapraw glinianocemento­wych, nie sposób tutaj wymie­nić. Zwłaszcza spotykamy wiele zwanych w ówczesnej literaturze „tworzywami gli­ domów z pustaków na Kre­sach Wschodnich” [tamże, s. niano-cementowymi”. Udział w nich cementu wynosił 6]. W tym samym czasie w innej pu­blikacji zauważono: zale­d­wie kilka procent.

2 Na przykład Józef Tuliszkowski krytycznie pisał o użyciu pierwszych­ pustaków­ dwukomorowych: „Okazały się niepraktycz- ne, bo przez przegrodę betonową zimno łatwo przenikało. Nadają się te kamienie­ tylko do budowli zimnych, niezamiesz- kanych. Jednak w na­szym kraju postawiono już niestety sporo budynków mie­szkal­nych z tych kamieni. Ściany są zimne i wilgotne. Słyszy się w owych miejscowościach wiele narzekań, przez co uogólnia się zdanie,­ że pustaki są materiałem budowlanym nic niewartym. Rozpowszechnienie więc tych pierwotnego typu kamieni szkodzi całej sprawie, dyskredytując przez nieodpowiedni wybór użyteczność­ tego tworzywa budowlanego” [J. Tuliszkowski 1927, s. 197].

ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 29 M. CHOIŃSKI, J. SZEWCZYK

W licznych publikacjach poradnikowych powta- strony trzeba przyznać, że bu­dowy z pustaków – cho- rzano wówczas niemal jednobrzmiące opisy technolo- ciaż praktycz­ne – to jednak pod względem estetycz- giczne, takie jak poniższy: „Najwłaściwszym materia- nym wobec swej pro­stolinijności i nie­dopuszczalności łem do produkcji pustaków jest zaprawa cementowo- ciosania są rozpaczliwie brzyd­kie, sztywne i niemiłe dla gliniana z dodatkiem żużlu, gruzu ceglanego lub trocin. oka” [W. Iwanicki 1917, s. 12]. Pustaki ‘Alfa’ odpowiadają objętości około 12 sztuk Dlatego niejako z konieczności zaczęto pro- cegieł. (...) Pustak wykonany na za­prawie cementowo- ponować i poddawać pod dyskusję sposoby bądź to gliniano-piaskowej waży około 45 kg, przy użyciu żużla ozdobienia sa­mych pustaków, bądź inne metody es- – około 25 kg, trocin – 17 kg, sieczki – jeszcze mniej. tetyzacji pustakowych budynków. O pierwszym z tych (...) Pustaki ‘Alfa’ wykonujemy w pustaczar­kach pro- dwóch kierunków działań wypowiadano się zrazu stej konstrukcji. Oczyszczoną i nasmarowaną zu­żytym dość sceptycznie: „Chcąc jednak upiększyć budowę olejem silnikowym lub ropą formę napełnia się mie­ z pustaków, trzeba robić specjalne mo­dele i formy, co szanką cementowo-glinianą. Po ubiciu masy w formie jest bardzo kosztowne i wcale się nie opła­ca. A za- i zgarnięciu z wierzchu nadmiaru mieszanki wyrównu- tem pustaki najodpowiedniejsze są na takie budow­ je się powierzchnię stalowym strychulcem. Następnie le, jak magazyny, budynki folwarczne, lodownie i tym w miejscu przewidzianym do uformowania obraca się po­dobne. Ale powiedzmy sobie: czyż tylko nasz dom pustaczarkę dnem do góry, wyciąga się rdzenie two- ma mieć cechę swojską i estetyczną, a zabudowania rzące komory, zwal­nia się zamknięcie formy i opróżnia pozbawione tego? Chyba nie. Więc lepiej (...) pusta- się ją. (...) Jeden robot­nik może wykonać w ciągu dnia ki zastosujemy [ t y l ­k o ] tam, gdzie cegły ani dostać, ani z gotowej mieszanki 80 do 120 pustaków. Pustaczar- wyrobić nie możemy, gdzie drzewa dla ścian w zrąb ki ‘Alfa’ można wypożyczać w ko­łach Samopomocy również dostać nie można, więc już zmuszeni jesteśmy Chłopskiej” [L. Lipowski 1955, s. 29]. przez sam los zająć się wyro­bem pustaków i z nich W porównaniu z okresem międzywojennym budować” [tamże]. mocniej propagowano wyrób pustaków ze schudzo- Jednak już w 1931 roku we wspomnianym nych betonów zawierających kruszywo żużlowe [zob. wcześniej poradniku Wyroby betonowe [s. 14] zapre- Z. Witebski 1957, s. 115-122], a także – jak już wspo­ zentowano cztery ozdob­ne profile teksturalne pusta- mniano – pustaków z za­praw zawierających oprócz ków, naśladujące bonio­wa­nia kamieniarskie. ce­mentu i różnych wypełniaczy także glinę. Podawano różne pro­porcje zapraw do wyrobu takich pustaków, 2.5. Podsumowanie kwerend literaturowych­ w tym ce­men­towo-wapienno-żużlowe, ce­mentowo- Tanie wiejskie budownictwo z pustaków beto- gliniano-żużlowe,­ ce­mentowo-gliniano-sieczkowe­ nowych pojawiło się w krajach ościennych na prze- i inne [zob. np. Z. Racięcki 1962, s.7]. łomie XIX i XX wieku, dotarło jednak do nas z kilku- nastoletnim opóźnie­niem, będąc przyjęte z rezerwą 2.4. „Rozpaczliwie brzydkie, sztywne i nie­miłe między innymi z uwagi na wątpliwą estetykę, którą dla oka” niemal od razu zaczęto próbować ratować poprzez Pojawienie się pustaków betonowych wywołało próby nadania pustakom boniowych kształtów. W la- dys­kusje o ich wartościach estetycznych. Pierwsze opi- tach trzydziestych zaczęto wyrabiać pustaki o bardziej nie na ten temat bywały miażdżące. Na przykład Włady- wyrafinowanej ornamentyce powierzchni, zaś ich od- sław Ekie­l­ski w 1915 roku narzekał, iż „ogólny charakter górna promocja (która jeszcze bardziej nasiliła się we ścian z og­ro­mnych bloków betonowych, niewyprawio- wczesnych latach powojennych) spowodowała lokalne nych, krępu­ją­cych swobodę zachowania proporcji, tak roz­powszechnienie się pustakowego budownictwa, dobrze wyczu­wa­nej przez włościanina polskiego, jest a gdzienie­gdzie pojawienie się (i upowszechnienie na wręcz obcy nasze­mu budownictwu ludowemu. Narzu- zasadzie mody budowlanej) budynków o ornamento- cenie przeto wsi naszej tak niewdzięcznego materiału wanych fasadach, co uzyskiwano, stosując ozdobne (...) spotkać się musi z gło­śnym i szczerym protestem” pustaki. Znano kilkadziesiąt rodzajów pustaków, lecz [W. Ekielski 1915, s. 5]. Dwa lata pó­źniej wtórował mu w praktyce upowszechniło się u nas zaledwie kilka, Ka­rol Iwanicki: „Pustaki wobec wzglę­d­nie wielkich zwłaszcza pustaki Alfa. swoich ro­z­miarów i niedopuszczalnych pus­tych szwów przy ich układaniu przedstawiają zbyt duże gła­dkie po­ 3. WYNIKI POSZUKIWAŃ TERENOWYCH wierzchnie, na których trudno trzymają się tynki. Wo- bec tego powie­rz­chnię pustaków robi się chropowa- Badaniami terenowymi objęto wszystkie wsie tą, jeśli zaś nie mają być tynkowane, to nadaje im się w trzech gminach Przytuły, Stawiski i Mały Płock, kształt natural­nych boniów z kamieni łamanych. Z innej położo­nych na pó­łnoc i północny wschód od Łomży

30 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU

(przy czym gminy Mały Płock i Stawiski bezpośrednio graniczą z gmi­ną Łomża).­ Odnaleziono budynki z pu- staków, uzyskano wy­po­wie­dzi mieszkańców wsi, pa- miętających wznoszenie pusta­kowych obiektów, oraz pozyskano materiały dodatko­we.

3.1. Rodzaje pustaków Nieliczne budynki gospodarcze z ornamento- wanych pustaków znaleziono we wsiach Barżykowo, Michny, Ro­many, Rostki, Sokoły i Stawiski (gmina Stawiski), Józefo­wo (gmina Mały Płock), Kubry Stare i Przytuły (gmina Przytuły). Na bu­dynkach zarejestro- wano około dziesięciu wzorów ornamentyki (niektóre wzory są mało czytelne). Zapre­zentowano je na załą- czonych tu ilustracjach.

Ryc. 1. Ornamentyka pustaków we wsi Przytuły (gm. Przytuły); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 1. Adornment of hollow bricks in Przytuły (Przytuły commu­ ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

Ryc. 3. Ornamentyka pustaków we wsi Michny (gm. Stawiski); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05 2017 Fig. 3. Adornment of hollow bricks in Michny (Stawiski commu­ ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

Ryc. 2. Ornamentyka pustaków we wsi Romany (gm. Stawiski); Ryc. 4. Ornamentyka pustaków we wsi Kubra Stara (gm. źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Przy­tu­ły); źródło: fot.Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 2. Adornment of hollow bricks in Romany (Stawiski commu­ Fig. 4. Adornment of hollow bricks in Kubra Stara (Przytuły com­ ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017 mune); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 31 M. CHOIŃSKI, J. SZEWCZYK

Ryc. 5. Ornamentyka pustaków we wsi Rostki (gm. Stawiski); Ryc. 7. Ornamentyka pustaków we wsi Barżykowo (gm. Stawi­ źró­dło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 ski); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 5. Adornment of hollow bricks in Rostki (Stawiski commu­ne); Fig. 7. Adornment of hollow bricks in Barżykowo (Stawiski com­ source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017 mune); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

Ryc. 6. Ornamentyka pustaków we wsi Sokoły (gm. Stawiski); Ryc. 8. Ornamentyka pustaków we wsi Józefowo (gm. Mały źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Płock); źródło: fot.Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 6. Adornment of hollow bricks in Sokoły (Stawiski commu­ne); Fig. 8. Adornment of hollow bricks in Józefowo (Mały Płock com­ source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017 mune); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

32 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU

Dominują wzory proste, geometryczne, po- dwójnie symetryczne. Brak też wzorów nadających pustakowym ścianom spójną kompozycję wielko- płaszczyznową, bo jedynie one nadają owym ścianom jednorodne pokrycie ornamentalną fakturą reliefową, chyba że ściana lub cały bu­dynek zostaną estetycznie zakomponowane z różnych ro­dzajów pustaków i cegieł (ryc. 10 i 12).

3.2. Formy architektoniczne budynków Większość z pustakowych budynków gospo- darczych wzniesiono przed półwieczem. Nie zareje- strowano domów mieszkalnych z tego budulca. Bu- dynki gospodarcze mają proste formy, za wyjątkiem kilku stodół, zwłaszcza zaś ozdobnej sto­doły we wsi Ryc. 9. Ornamentyka pustaków w Stawiskach (gm. Stawiski); gminnej Przytuły (ryc. 10, 11 i 12); w mniejszym stopniu źró­dło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 9. Adornment of hollow bricks in Stawiski (Stawiski commu­ odnosi się to też do stodół we wsiach Barżykowo (ryc. ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017 12) i Romany (ryc. 13).

3.3. Informacje ustne (wywiady) Od kilku mieszkańców badanych wsi uzyska- Przytuły, Haliną Chrzanow­ską (63 lata). Poniżej podano no krót­kie komentarze na temat historii miejscowego jego fragmenty, które wydają się istotne poznawczo zdobnictwa i budownictwa z pustaków oraz jego po- (zachowano oryginalny styl wypo­wiedzi, mimo wynika- strzegania na tle ca­łokształtu miejscowej tradycji bu- jących z niego pewnych niejasności): dowlanej. Najciekawszy jest wywiad z mieszkanką wsi

Ryc. 10. Stodoła z pustaków we wsi Przytuły (gm. Przytuły); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 10. A barn erected with hollow bricks in Przytuły (Przytuły commu­ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 33 M. CHOIŃSKI, J. SZEWCZYK

(Maciej Choiński): Czy ornamentyka miała jakieś (M. Ch.): A u innych gospodarzy? znacze­nie? (H. Ch.): U teścia rodziny jest obora stawiana (Halina Chrzanowska): Tak, jak najbardziej, bo to, z kamienia i te fugi są malowane, ale (...) było to z ka- to zna­czy, to zależało od fachowca… bo to nie każdy fa- mienia. chowiec, (...) mój teść – bo to teścia bardziej – tak lubił. (M. Ch.): Czy ktoś z zewnątrz interesował się już (M. Ch.): Skąd pochodził wzór zdobienia? zdobiony­mi budynkami z pustaków? (H. Ch.): To były formy, takie formy tak skonstru- (H. Ch.): Ja mało co pamiętam, ale powiem owane za­zwyczaj były. Panu, że to nie jeden przypadek, bo kilka osób jesz- (M. Ch.): Czy je kupowano? cze jak mąż żył to się py­tało, czy mogą zrobić zdjęcie (H. Ch.): Ja nie wiem, jak to było – tylko chyba od – przede wszystkim zdjęcie. kogoś to; wiem, że robione było, bo kiedyś teść mówił, (M. Ch.): Proszę opowiedzieć coś więcej. że właśnie oni to sami robili. (H. Ch.): Teść (...) był bardzo pracowity (...), zna- (M. Ch.): Proszę o komentarz na temat trwałości ni byli – znani na całą okolicę, z herbem mieli tam do takich budynków.­ czynienia, że tu drzwi się nie zamykali, Warszawa się (H. Ch.): Nie, no właśnie to pustaki były porząd- zjeżdżała, co to za ten herb, pokazać herb. No bo mó- ne, taka była przyczyna, bo one były ciężkie, bo to jest wię z tych pustaków to rzadko gdzie – albo drewniane, cement i one są ciężkie i wie pan, przylegające jedne albo z kamienia… do drugich, że przez tyle lat i to stoi! Bardziej ta da- Wywiad podjęty z zamiarem pozyskania infor- chówka właśnie jest taka pod względem tych zmian at- macji o genezie zdobnictwa pustakowych ścian za- mosferycznych. (...) Prze­cież tam te spoiny to są z pia- owocował – jak widać – raczej informacjami o szerszym sku – tam odrobinę jest cemen­tu – no bo wiadomo, to kontekście ro­dzin­no-kulturowym, podobnie zresztą jak nie było tego cementu – nawet widać po kolorze, że ten inne wywiady (tu nie ­zamieszczone). Kilka spośród pustak jest ciemniejszy. pozyskanych informacji wy­daje się jednak dość inte- (M. Ch.): Czy to był wówczas innowacyjny ma- resujących, zwłaszcza zaś ta, że bu­downictwo z pu- teriał? Bo większość stodół wzniesiono z kamieni bądź staków nie było na badanym terenie po­strzegane jako drewna. tania alternatywa dla ubogich, lecz przeciw­nie – tego (H. Ch.): Nie, to znaczy, bo mój teść pochodził ze materiału używali najbogatsi gospodarze, zastę­pując szlachec­kiej rodziny, która posiadała herb, no i mieli się nim dotychczasowy budulec kamienny. Wzniesienie dobrze po prostu. (...) Tam gdzie jest przystanek, tam pustakowego budynku okazywało się więc swego ro- kiedyś był młyn – jego tata miał młyn i staw (...) Trzeba dzaju miarą dostatku i wyznacznikiem prestiżu, może było kasy mieć, kto jak nie miał na pustaki, na ten ma- nawet oz­na­ką postępu i nowoczesności, może wręcz teriał, to kleił z kamienia, kamień wtedy był bezcenny [tj. miarą awan­su kulturowego gospodarza, korespondu- bezpłatny], no bo leżało go wszędzie (...), a tutaj to po jąc z jego społecz­ny­mi aspiracjami (takimi jak podkre- prostu to było cenne. ślanie szlacheckiego po­chodzenia potwierdzonego (M. Ch.): Czyli stodoła z pustaków i jej ornamen- herbem). tyka były wyznacznikami zamożności? Dodatkowym potwierdzeniem tego domysłu, (H. Ch.): Tak, tak! No bo nie każdego było stać, opartego na relacji rozmówczyni, może być fakt, że jeden taki, drugi taki, kto ma kasę, to ma lepszy. budowniczy i właściciel (już nieżyjący) nie pozwalał na (M. Ch.): Kto wyrabiał pustaki? pobielenie spoin w ścianach z pustaków – zapewne (H. Ch.): Sami, my sami. dlatego, aby tych ścian nie upodobnić do kamiennych (M. Ch.): W metalowych formach? ścian innych miejscowych budynków, w których to ścia- (H. Ch.): Tak. nach bielono spoiny. Zaistniała więc świadomość pew- (M. Ch.): W jakich latach? nej „szlachetności” pustakowego bu­dulca i wykonanych (H. Ch.): Stodołę [z pustaków] – w 1945 roku. z nich ścian. Czynnikiem kreującym tę świadomość było (M. Ch.): Inne stodoły z pustaków w sąsiednich stosunkowo nieliczne występowanie ta­kich budynków wsiach wzniesiono później – w latach sześćdziesiątych – jeśli chodzi o stodoły ze zdobionych pu­staków, opa- i siedem­dziesiątych. Zatem ta jest najstarsza w okolicy? trzone dodatkowo ornamentyką materiałową i mające (H. Ch.): Już nie pamiętam – ja jeszcze nie spotka- bardziej wyrafinowane formy – takie jak stodoła w Przy- łam – to jedna jedyna, bo te teraźniejsze to wiadomo. tułach, opisywana przez rozmówczynię – to poszu­ki­wa­ (M. Ch.): Czy takie pustaki lub ściany bywały ma- nia terenowe ujawniły zaledwie jeden podobny do niej lowane ? bu­dynek, mianowicie stodołę w pobliskiej miejscowości (H. Ch.): Nie, on [tj. teść rozmówczyni] nigdy by gmi­n­nej Grabowo (położonej około 15 km na północ od nie dał, bo (...) jak coś zaczęłam mówić, że może poma- wsi gminnej Przytuły). lować te fugi – to nie.

34 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU

Ryc. 11. Stodoła z pustaków we wsi Przytuły (gm. Przytuły); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 11. A barn erected with hollow bricks in Przytuły (Przytuły commu­ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

Ryc. 12. Stodoła z pustaków we wsi Przytuły (gm. Przytuły); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 12. A barn erected with hollow bricks in Przytuły (Przytuły commu­ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 35 Ryc. 13. Stodoła z pustaków we wsi Romany (gm. Stawiski); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 13. A barn erected with hollow bricks in Romany (Stawiski commu­ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

Ryc. 14. Stodoła z pustaków we wsi Kubra Stara (gm. Przytuły); źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 Fig. 14. A barn erected with hollow bricks in Kubra Stara (Przy­tuły commu­ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017

36 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 OZDOBNE PUSTAKI BETONOWE NA PÓŁNOCNO-WSCHODNIM MAZOWSZU

3.4. Materiały dodatkowe W jednym z gospodarstw we wsi Przytuły sfotografo­wano składaną metalową formę do wyrobu cegieł, niemają­cą jednak elementów do formowania wewnętrznych komór powietrznych (zapewne były one dodatkowo dołączane, je­śli forma ta miała być wyko- rzystana do wyrobu pustaków, a nie cegieł).

4. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

W podłomżyńskich gminach Przytuły, Stawiski i Mały Płock budownictwo z pustaków cementowych było znane od wczesnych lat powojennych, lecz z po- czątku niezbyt po­spolite i uchodzące za nowoczesne (jak na tamte czasy). Pierwsze budynki z tego budul- ca – a były to duże stodoły – wznoszono i opatrywano bardziej niż zwykle wyrafinowa­nymi formami i zdobie- niami. Zdobnictwo owych pierwszych pustakowych stodół polegało zarówno na za­stosowaniu pustaków o zdobionych powierzchniach, jak też aplikacjach wie- lomateriałowych, w tym wykonywanych w budulcu ce- glanym lub ka­miennym. Te pierwsze budynki wznosili najzamożniejsi gospodarze, sto­sując pustaki w miej- sce używanego wcześniej budulca ka­miennego lub drewnianego. Później, to jest w latach sześć­dziesiątych i siedem­dziesiątych, wznoszono z pustaków już mniej- Ryc. 15. Stodoła z pustaków we wsi Barżykowo (gm. Stawiski); sze, prostsze i bardziej podrzędne budynki, podob- źródło: fot. Maciej Choiński, 27.05.2017 nie jak we wcześniej­szym okresie w miarę możliwo- Fig. 15. A barn erected with hollow bricks in Barżykowo (Stawiski ści nadając ich ścianom ozdobne faktury wynikające commu­ne); source: photo by Maciej Choiński, 27.05.2017 z zastosowania pustaków o re­liefowo zdobionych po- wierzchniach i niekie­dy podkreśla­jąc ten ornament bie- leniem wypukłości za po­mocą wapna, lecz poza tym te nowsze budynki nie miały już tak wyrafi­nowanych kształtów. Z czasem postępowała wulgaryzacja pusta- kowego bu­dulca, a później, to jest w latach osiem­ dziesiątych XX wie­ku, właściwie zaprzestano budowa- nia z użyciem pustaków cementowych.

Ryc. 16. Składana forma do pustaków (czy raczej cegieł?) wyra­ bianych metodą ręczną; źródło: fot. Maciej Choiński, 2017 Fig. 16. A folded mould for manual production of bricks; source: photo by Ma­ciej Choiński, 2017

ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017 37 M. CHOIŃSKI, J. SZEWCZYK

LITERATURA

1. Czechowski J. (1926), Najtrwalsze,i najtańsze 9. Мачинский, В. Д. (1931), Огнестойкое строи- materiały na budowle gospodarskie (wyroby тельство, Техника сельского огнестойкого betonowe), Wydawnictwo „Gazety Gospodarskiej”, строительства, 4-е изд., Издатель­ство Народного Warszawa. Комиссариата Внутренних Дел РСФСР, Москва, 2. Drabik W. (1977), Zdobione pustaki cementowe (z według kopii cyfrowej dostępnej online w portalu badań nad współczesną sztuką ludową), „Polska internetowym Rosyjskiej Biblioteki Państwowej: Sztuka Ludowa – Konteksty” t. 31, z. 1, s. 9-16, http://dlib.rsl.ru/viewer/01008476732, dostęp według kopii cyfrowej dostępnej­ online w Bibliotece 31.03.2017. Cyfrowej Polskiego Instytutu An­tropologii: www. 10. Петропавловский С. (1911), Жилищный во- cyfrowaetnografia.pl/dlibra/doccontent?id=4061, прос и постройки из пустотелых бетонных кам- ней, Нива, tom XLII, nr 4, według kopii cyfrowej dostęp 28.05.2017. dostępnej online w: http://niva.ws/Жилищный_ 3. Ekielski W. (red., 1915), Odbudowa polskiej wsi: вопросъ_и_постройки_изъ_пустотѣлыхъ_бетон- Projekty chat i zagród włościańskich opracowane ныхъ_камней_1911_№4, dostęp 28.05.2017. przez grono architektów­ polskich, Wydawnictwo 11. Racięcki Z. (1962), Z czego budować na wsi, Instytut Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Wsi i Miast, ITB + Wydawnictwo Prasa ZSL, Warszawa. Kraków, według kopii cyfrowej dostępnej­ online 12. Тилинский, А. Н. (1913), Постройка несгорае- w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej: www.dbc.wroc. мых хуторов из камня, кирпича и бетона, с раз- pl/dlibra/doccontent?id=2516, dostęp 10.10.2012. работанным проектом хутора из бетонных 4. Fryś-Pietraszkowa E. (1980), Archiwum полых камней с выработкой их хозяйственным Dokumentacji Pol­skiej Sztuki Ludowej Instytutu способом на станках новейшей конструкции, Sztuki PAN, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty”, t. Книгоиздательство А.Ф. Сухова, С.- Петербург. 34/z.3-4. 13. Tuliszkowski J. (1927), Podstawy budownictwa 5. Henneberg A. (1931), Cement w budownictwie ogniotrwa­łego, seria Nowoczesna Książnica wiejskim, „Dom – Osiedle – Mieszkanie” nr 4. Strażacka nr 3, nakładem autora, Warszawa. 14. Witebski Z. (1957), Miejscowe materiały budowlane, 6. Iwanicki K. (1917), Budownictwo wiejskie. Poradnik Wy­dawnictwo Budownictwo i Architektura, przy wznoszeniu zabudowań na wsi, Księgarnia Warszawa. Lecha Idzikow­skiego, Kijów-Warszawa, według kopii 15. [Wyroby…] (1931), Wyroby betonowe. Część 1: cyfrowej dostępnej online w Bibliotece Cyfrowej Pustak, da­chówka, cembrowina. Związek Polskich Politechniki Lubelskiej: http://bc.pollub.pl/dlibra/ Fabryk Portland-Cementu, Warszawa, według doccontent?id=910, dostęp 20.02.2013. kopii cyfrowej dostępnej online w Bibliotece 7. Кржишталович Н. И. (1914), Способ изготовле- Cyfrowej UMCS: http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/ ния пустотело-бетонных камней и возведения doccontent?id=13502, do­stęp 28.05.2017. из них зданий, Общедоступные издания Новго- 16. Żywirska M. (1948), Kurpiowska forma cementowa родского Губернского Земства nr 28, Новгород- na pu­staki, „Polska Sztuka Ludowa”, t. 2, nr 9-10. ское Губернское Земство + Типография „Труже- http://niva.ws/Жилищный_вопросъ_и_постройки_ ник”, Новгород, według kopii cyfrowej dostępnej изъ_пустотѣлыхъ_бетонныхъ_камней_1911_№4, online w: www.reglib.natm.ru/fbooks/book_0225/, dostęp 28.05.2017. dostęp 28.05.2017. Badania zostały zrealizowane w ramach pracy nr 8. Lipowski L. (1955), Budujemy sami, Biblioteka S/WA/1/17 na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej „Przyjaciół­ki” nr 2, Warszawa. i sfi­nansowane ze środków na naukę MNiSW.

38 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 3/2017