1914-1918 KLEINE VERHALEN IN EEN GROOTE OORLOG

Bezoek de tentoonstelling in , en Bokrijk. — Zie blz. 56 DE KLEINE LIMBURGSE INHOUD VERHALEN IN EEN GROOTE OORLOG

HET GROOTE VERHAAL – Limburg en de Eerste Wereldoorlog 4 HOUTHALEN-HELCHTEREN. Een ware, brave Belg – Louis Maesen 33 . Verdreven Duitsers – De zusters salvatorianen en de glasblazers van Sibelco 7 INTERVIEW. . Met stukken en brokken – Arnold Lowette over zijn familie en de stoomstroopfabriek 34 . Onrust in Kortessem – Bonaventure Buckinx 8 BREE. Vertrouweling van de koning – Jules Ingenbleek 36 SINT-TRUIDEN. De Garde Civique – Adolf Dams 9 HAM. “Er was vandaag een voetbalmatch” . “Alsof ze op jacht zijn” – De families von Boddien De herdenking van de Groote Oorlog is volop aan de gang. Honderd jaar geleden viel Duitsland – Mathilde Ceulenaere 37 België binnen, het begin van vier bikkelharde jaren met miljoenen doden aan de diverse en von Bodecker 10 fronten en in de bezette gebieden. De Groote Oorlog is inderdaad een groot verhaal, dat de . “Bange nieuwsgierigheid” – Gérard Vanwinkel 38 . Poef! Paf! – Edgard de Caritat de Peruzzis 11 geschiedenis mee heeft bepaald. . Gemengde gevoelens – De Maeseyckenaar 39 Dat grote verhaal bevat ook miljoenen kleine verhalen: verhalen van soldaten aan het INTERVIEW. . Krijgsgevangen in Duitsland front en van hun families die thuis op nieuws wachtten. Van het dagelijks leven in oorlogstijd. – Jeanette Jorissen en Bart Cordens over hun vader en overgrootvader 12 PEER. Een jonge passeur – Henri Vanderdonck 40 Van mensen die op de vlucht moesten en anderen die vluchtelingen hielpen opvangen. Van zij die honger leden en anderen die voedselcomités oprichtten. Van spionnen, smokkelaars HECHTEL-EKSEL. De brand van de wraak – De Locht 14 . Draad van de dood en mensen die zich elk op hun manier hebben ingezet. Van gesneuvelden, gekwetsten en – Hendrika en Hendrik Vandebroek 41 achterblijvers. Het is verheugend te mogen vaststellen dat, naast het grote verhaal, ook deze BOCHOLT. Geen poeder voor de Duitsers – Georges Van Vyve 15 kleine verhalen bij de eeuwherdenking voluit worden verteld. En niet alleen in de Westhoek GENK. Bewegingsonvrijheid – De familie Lantmeeters 42 . Vlucht naar de noorderburen – Hubert Daniëls 16 wordt de Groote Oorlog herdacht, ook Limburg is een bezet gebied geweest. BERINGEN. Onverwachte ontmoeting – Dyonisius Scroyen 43 In deze publicatie zijn we als provincie daarom in de eerste plaats op zoek gegaan naar . Aan de voet van een grote hooiberg – Alphonse Gielen 17 ‘kleine verhalen’ uit alle 44 Limburgse gemeenten. Zij maken tastbaar wat zo’n grote oorlog INTERVIEW. . “Krieg ist Krieg” betekent voor een ‘kleine’ mens. Wat dit heeft betekend voor Limburg. GINGELOM. Nieuwe tijden, oude conflicten – Max Decat 18 – Leonie Cleuren over de oorlogservaringen van haar vader 44 Als provincie zijn we dan ook erg blij dat onze inspanningen goed ontvangen worden om . De oorlog dag na dag – Karel Thiels 19 inspiratie aan te reiken, ondersteuning te bieden en te wijzen op de talrijke bronnen van kleine OVERPELT. “Der Kaiser” – Klooster van de zusters ursulinen 46 verhalen. Heel veel Limburgers zijn de voorbije tijd op zoek gegaan naar de oorlogsverhalen van NEERPELT. Frontdokter – Alfons Kerkhofs 20 hun gemeente en haar inwoners. De resultaten zijn vaak verbluffend: nieuwe verhalen duiken . Protesterende pastoor – H. Indebetho 47 op, tastbare en vaak ontroerende herinneringen aan de oorlog komen naar boven, er verschijnen . Oefenen met dodelijk gas – Fritz Haber 21 OPGLABBEEK. Een aparte zerk – Jacques Schreurs 48 publicaties, tentoonstellingen en evenementen worden georganiseerd, educatieve projecten worden opgezet om jongeren te betrekken en oorlogsmonumenten staan in de kijker. Kortom, INTERVIEW. . Aan het thuisfront – Jeanne Hester- . Duitse Belg – Ferdinand von Mauntz 49 kleine verhalen versterken elkaar om zo tot een ‘groot’ Limburgs verhaal te komen. mans over een moeder in bezet gebied 22 . “Maar verlost ons van uw bestaan” MEEUWEN-GRUITRODE. Een jonge Meeuwerheld De afgelopen maanden hebben we dit proberen te vertellen en voor te stellen via het verhaal van – Fons Vannitsen 50 Mathilde Paukens, opgebouwd tot de provinciale tentoonstelling Limburg 1914-1918 ‘Kleine – Hendrik en Jean Verdonck 24 Verhalen in een Groote Oorlog’. Door het volledige Limburgse verhaal op een persoonlijke HERK-DE-STAD. Oorlog in Afrika – Pierre Cools 51 DILSEN-STOKKEM. Tragiek aan de draad en directe manier vertellen wilt onze provincie als overkoepelend orgaan eveneens de lokale activiteiten versterken. – Martin Luyten – de familie Kenzeler 25 . “Vaartwel, geliefde leerlingen” Op de tentoonstelling symboliseren 44 Betonnen Duitse Stahlhelmen de bezetting – Hypoliet Stessen en Laurens Dedroog 52 . Aardappelen aan banden in Limburg. Elke helm staat symbool voor een Limburgse gemeente en vertelt via een – Joseph Bogaerts 26 HAMONT-ACHEL. De hel van Hamont – Ontplofte trein 53 QR-code op de helm een uniek lokaal verhaal. Die verhalen worden gebundeld in deze tentoonstellingscatalogus. HASSELT. Hasselaren aan het werk in Duitsland INTERVIEW. . De grote stilte Tot slot wil ik benadrukken dat herdenken één voornaam doel heeft: namelijk niet vergeten. – Louis Feytons en Henri Hiemeleers 27 – Marcel Switten over zijn vader 54 Het is dan ook prachtig om te zien hoe respectvol er in 2014 in onze gemeenten wordt omgegaan met de herinnering aan 1914-1918. Om niet te vergeten. HEUSDEN -ZOLDER. Gedeporteerd DE TENTOONSTELLING – Pastoor Jan Paquay 28 ‘KLEINE VERHALEN IN EEN GROOTE OORLOG’ 56

ALKEN. “Beste ouders schrijft mij eens de waarhijd…” BRONNEN 58 — Igor Philtjens, – Robert Penxten 29 gedeputeerde van Cultuur, Erfgoed, Monumentenzorg en Toerisme OVERZICHTSKAART 60 . Kunstwerken op het spoor – Wilhelm Gröner 30 FOTOVERANTWOORDING 61 AS. Luchtbeelden – De Fliegerschiessschule Asch 31 COLOFON 63 . De nachtwacht van Diepenbeek – Frans Jenné, Etienne Radelet en vele anderen 32 Vroegere wapenplein te Hasselt (het huidige Kolonel Dusartplein) met op de achtergrond de kazerne van het Elfde Linieregiment Onder: “Een zondag in bezet België” (Overpelt, HET GROOTE VERHAAL – 25 maart 1917) LIMBURG EN DE EERSTE WERELDOORLOG

Hasselt. – Vastenavond. – Gezien de huidige omstandigheden verbieden de stedelijke overheden de gebruikelijke DE EERSTE MAANDEN de Maas raken, beginnen twee cavaleriedivisies de zuidelijke helft vastenavondfeesten. Het is verboden EIND AUGUSTUS- DE BEZETTINGSTIJD Augustus-oktober 1914 van Limburg te verkennen. zich te maskeeren, confettie te wer- SEPTEMBER- Oktober 1914-november 1918 pen, bals in te richten of er aan deel te BEGIN OKTOBER De Zuid-Limburgers komen begin augustus 1914, enkele dagen 5/6 AUGUSTUS 1914. Kolonel Dusart, sinds 1913 de bevelhebber nemen. 1914. De Duitse Vier jaar lang is België bezet gebied, op een klein stukje na de Luikenaars, als eerste Belgen in contact met het oprukkende van het 11de Linieregiment, sneuvelt bij Luik, net als tientallen noordflank West-Vlaanderen achter de IJzer na: Duitsland heeft de macht. Duitse leger. Er vinden schermutselingen en regelrechte andere Belgen. Hij is de eerste Belgische hogere officier die — Uit De Bode van Limburg, zondag 5 loopt dwars Dat blijkt uit allerlei verboden en geboden die de bevolking over maart 1916 gevechten plaats en er vallen slachtoffers. Er heerst chaos en tijdens de oorlog om het leven komt. Dusart wordt begraven op door Limburg. zich heen krijgt. Die worden verplicht uitgevoerd door Belgische wilde geruchten doen de ronde. Er worden oorlogsmisdaden het kerkhof van Rhées in de provincie Luik. Deze en de volgende In het noorden ambtenaren. In elke provincie is er een provinciaal gouvernement gepleegd en massabranden aangericht… dagen trekken Duitse troepen door Zuid-Limburg: Tongeren, van de provincie en zijn er arrondissementen (Kreisen). De gemeentebesturen Hasselt, Sint-Truiden… Noord- en West-Limburg liggen buiten de houden kleine worden in het oog gehouden door de lokale Kommandantur. De 29 JULI 1914, een dag na de oorlogsverklaring van Oostenrijk-Hon- Duitse route naar Frankrijk. groepen Belgische militairen nog enige tijd stand. Ze voeren bezetter heeft één groot doel: de bevolking onder controle houden. garije aan Servië. In België wordt ‘de versterkte vredesvoet’ een soort guerrillaoorlog. De belangrijkste groep staat onder Vandaar de vele documenten die burgers bij zich moesten hebben, afgekondigd, een toestand tussen ‘vredestijd’ en ‘algemene mobili- 12 AUGUSTUS 1914. De Belgische legerleiding wil aan de Gete leiding van generaal Deschepper (1851-1932). Die is al op rust en de talrijke boetes die worden uitgedeeld… Maar zoals dat gaat: satie’. Het 11de Linieregiment, met veel Limburgse dienstplichti- de Duitse opmars naar het noorden beletten. Enkele Duitse gesteld, maar hij wordt teruggeroepen om militair gouverneur de bevolking is vindingrijk en probeert de verboden en verplich- gen, is in Limburg de belangrijkste permanente legereenheid. Het cavalerieregimenten proberen in de rug van het Belgische van Limburg te worden. Zijn troepen bestaan uit rijkswachters, tingen te omzeilen. is gekazerneerd in Hasselt, aan het huidige Kolonel Dusartplein, veldleger te geraken. De Belgen slaan hun aanval bij Halen af. burgerwachten en vrijwilligers. De generaal verplaatst geregeld Ook Limburg lijdt onder de oorlog. Gebouwen, goederen en waar de kazerne inmiddels is verdwenen. Het 11de Linie wordt Er komt internationale versterking. In Zuid-Limburg neemt de zijn geheime hoofdkwartier, naarmate het Duitse leger oprukt: bijvoorbeeld ook paarden worden in beslag genomen. De industrie deze dagen uitgebreid tot een volledige brigade van ongeveer 5000 Duitse aanwezigheid de dagen nadien toe. Met name het Duitse Bree, Leopoldsburg, Neerpelt, Beringen... Op 16 oktober wordt ook is nagenoeg stilgevallen. Landbouwgronden liggen braak. De manschappen. Die trekken naar de Luikse vesting. De Duitse 1ste Leger, goed voor 320.000 manschappen, is klaar voor de zijn weerstand gebroken bij de Kluis in Achel, waar hij zich van de voedselprijzen schieten de hoogte in. De pers wordt gecensureerd. legerleider Von Moltke wil de vesting snel veroveren, zo blijkt, om opmars naar het westen. trappisten mocht verschuilen. De generaal vlucht naar Nederland. Naarmate de oorlog langer duurt, neem ook de schaarste toe. Het naar Frankrijk door te trekken. Snelheid is daarbij erg belangrijk. Heel Limburg is nu Duits gebied. is dan ook niet verbazend dat het sterftecijfer bijna verdubbelt. Op veel plaatsen worden Duitse militairen ingekwartierd: bij 2 AUGUSTUS 1914. Duitsland stelt een ultimatum aan België. OKTOBER 1914. Na de val van Antwerpen op 10 oktober trekt het burgers, in scholen en kloosters… Krijgsgevangen Belgen belanden Daar is intussen de algemene mobilisatie afgekondigd. Duitsland Affiche: België is in staat van oorlog Belgische leger zich terug achter de IJzer. Daar komt de Duitse in Duitsland, net als de zowat duizend Limburgse mannen die eist ‘vrije doorgang’. De Belgische overheid is opmars tot stilstand. In het binnenland begint de bezettingstijd. verplicht tewerkgesteld worden. Zij komen ook aan het front in verontwaardigd. De opgeroepen Belgische soldaten Frankrijk terecht. En natuurlijk zijn er de vele Limburgse soldaten stromen naar hun regimenten. De eerste oorlogs- vrijwilligers melden zich aan.

Groepsfoto uit het fotoalbum van de Duitse soldaat Wilhelm Bogner die door Dyonisius 4 AUGUSTUS 1914. Duitsland valt België binnen. Een Scroyen krijgsgevangen werd gemaakt formele oorlogs- (zie blz. 43) verklaring is er niet. Limburgse Genck. – In de mijn van Winter- Tongeren. – Werken. – Wie sinds lang militairen slag werd reeds de zesde kolenlaag niet meer in Tongeren geweest is, is Maeseyck. – Onze studenten. – De worden vrijwel bereikt en zal binnen enkele weken verwonderd over het mooie uitzicht katholieke studentenbond van Maes- de eerste put diep genoeg zijn om allemaal naar der boulevards. Vroeger reeds moesten eyck houdt opnieuw zijne vergade- de uitbatingen te beginnen. ringen. Zij hebben wekelijks plaats en Luik gestuurd. ze niet onderdoen voor die van groote steden, thans zijn ze in ware lusthoven hebben voor doel het behandelen van Als de Duitsers — Uit De Bode van Limburg, zondag veranderd. vragen over wetenschappen en kunsten. na enkele dagen 9 april 1916 door de Luikse — Uit De Bode van Limburg, zondag — Uit De Bode van Limburg, zondag fortengordel 21 mei 1916 30 juli 1916 breken en over

4 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 5 Bekendmaking betreffende het vervoer van aardappelen AUGUSTUS Sint-Truiden. – Aangezien het verleden VERDREVEN Zaterdag een heerlijk zomersch weder 1914 was, heerschte er op de markt eene — Tongeren. – Markt. drukke bedrijvigheid: men hadde zich LOMMEL – Tot groot genoegen DUITSERS op eene markt van vroeger gewaand in- dien de runderen niet zóó weinig talrijk der huismoeders is waren opgekomen; en dit laatste spruit eindelijk de boter in — De zusters salvatorianen en de glasblazers voort uit het feit dat de hoornbeesten en afslag. varkens niet uit eene andere provincie De Bode van van Sibelco ter markt mogen komen. — Uit Limburg, zondag 21 — Uit De Bode van Limburg, zondag 9 mei 1916 april 1916

Begin augustus. Het regent na de inval Emmens richtte zijn onderneming in 1896 in die aan het IJzerfront meevechten. Zijzelf en hun familie hebben er papieren en identiteitsbewijzen voor nodig. Aan de Dodendraad van het Duitse leger nieuwe verordenin- Lommel op als zandwinningsbedrijf. SCR-Si- HET LEVEN ZOALS soms maanden geen nieuws van elkaar. vallen honderden slachtoffers, maar de spionage gaat verder. gen, regels, verboden en verplichtingen. belco is na een fusie de huidige naam van HET OOK WAS Op 5 augustus laat de provinciegouver- deze wereldleider in kwartszand. Voor het Duitse leger is Limburg een ideale plek om er soldaten Het verzet neemt diverse vormen aan: smokkelen en spioneren, neur van Limburg in een rondzendbrief Het wegtrekken van de glasblazers Tüchtiges Deutsches Mädchen für Café te laten oefenen en op te leiden. Ze leggen enkele oefenterreinen sluikpers, burgerlijke ongehoorzaamheid… Honderden weten dat Duitse onderdanen niet langer maakt duidelijk dat de oorlog al een tijd ‘in und leichte Arbeid gesucht. Guten Lohn. aan en in As komt er een vliegveld. In Beverlo oefenen ze met ‘vaderlandslievende’ Limburgers zijn actief als koerier, spion, welkom zijn op het Belgische territori- de lucht hing’. Zo werd vanaf begin 1914 ook Kaasrui, 9. 20236. chloorgas, net voor de eerste aanval aan het front bij Langemark. passeur: ze brengen oorlogsvrijwilligers de grens over, smokkelen um: “België is in staat van oorlog met de toon van de Gazet van Lommel onheilspel- Duitschland.” lend. De Gazet bericht al in januari 1914 dat — Uit De Nieuwe Gazet, woensdag Limburg ligt ook ver genoeg om troepen even veilig te laten geheime berichten en ook brieven voor frontsoldaten naar alle paarden zullen worden geteld om ze in 5 augustus 1914 uitrusten van de strijd aan het front. In kazernes verbetert het Nederland… Wie gearresteerd wordt, riskeert de doodstraf of geval van mobilisatie te kunnen opeisen. Duitse leger de infrastructuur, vanuit de idee dat ze hier definitief gevangenneming in Duitsland. Het Vlaamse activisme, dat oren BEWAARSCHOOL Op 6 juli 1914 werd een wapenschouwing zijn. Waarschijnlijk is dat ook de motivatie om de spoorlijn heeft naar de Duitse pogingen om Vlaanderen en België binnen de In Lommel-Werkplaatsen, de arbeiderswijk bevolen van de 133 Lommelse militairen Tongeren-Aken aan te leggen, dwars door de Voerstreek. Met zijn Duitse invloedssfeer te halen, heeft bij de katholieke Limburgse rond de zinkfabriek van de Duitse industrieel die ‘met onbepaald verlof’ waren. En al veel vele bossen is Limburg een belangrijke energieleverancier. Eén landbouwbevolking maar weinig aanhangers. Schulte, zorgen sinds 1907, op uitnodiging vroeger, in april 1913, luidt het in de Gazet Boven: Tuinwijk rond de metaalfabriek van Lommel koolmijn gaat in 1917 in productie: Winterslag. van de directie, drie Duitse zusters salvato- van Lommel: “De internationale spanning is rianen mee voor de Bewaarschool van het geleidelijk toegenomen.” Onder: Metaalfabriek van Lommel Kindje Jezus der Metaalfabriek. Ze staan, Voor de burgers breken harde tijden aan. Onder meer omdat behalve voor de kleuterschool, ook in voor Duitsland in de oogstmaand binnenviel en omdat er een tekort DE DUITSE TERUGTOCHT ‘de huishoudelijke opvoeding’ van meisjes en aan mankracht is, ontstaan er al snel voedseltekorten. Dat is meer November 1918 vrouwen en ze zijn actief in de ziekenzorg. het geval in de steden dan op het platteland. Grondstoffen voor de Lommel is na Overpelt het tweede ‘huis’ voeding worden gerantsoeneerd en deels opgeëist door de Duitse Na de wapenstilstand van 11 november 1918 moeten de Duitse waar deze zusters zich vestigen. overheid. Er komen initiatieven om hongersnood te voorkomen, troepen binnen de twee weken terug naar Duitsland: er passeren Ook zij vallen onder de augustusmaat- Bijschrift bij de foto regel van de gouverneur, maar ze vragen met buitenlandse hulp, vooral uit Amerika. De Duitse bezetter naar schatting 200.000 tot 300.000 militairen door Limburg. met veel nadruk om te mogen blijven. Dat laat dat toe: zo blijft de bevolking rustig. Vooral het Nationaal lukt even, maar op 21 september moeten de Hulp- en Voedingscomité speelt een belangrijke rol, net als de Hier en daar leidt dat tot chaos en plunderingen, ook omdat zusters onder dwang het land uit en trekken Commission for Relief of , het Comité Provincial de Secours Nederland talmt om de Duitsers vrije doorgang te verlenen. Maar ze naar Duitsland. Niet voor lang: als de toe- et d’Alimentation du Limbourg, het Armenbestuur (het huidige uiteraard is ook de vreugde om het einde van de oorlog groot: er stand gestabiliseerd is, komen ze in februari OCMW) en religieuze gemeenschappen. Vooral lokale mensen worden bevrijdingsfeesten en -stoeten georganiseerd. Al wordt de 1915 al terug naar Lommel. In Overpelt doen het werk. De vele diefstallen waar de pers over bericht wijzen blijdschap getemperd door een nieuwe ramp: de Spaanse Griep die is dat niet het geval. Na de wapenstilstand trekken de Duits-Lommelse zusters defini- ook op de blijvende schaarste. Het tekort wordt nog groter door de net in deze periode veel slachtoffers maakt. En veel frontsoldaten tief weg, in 1921 worden de twee gemeen- toestroom van vluchtelingen in Limburg. Die komen meestal uit zullen nooit meer terugkomen: zij liggen begraven ergens in West- schappen opgeheven en in 1917 vestigen de de (West-Vlaamse) streek vlak achter het front. Vlaanderen. Hun families zijn in rouw gedompeld. zusters van Sint-Vincentius a Paolo zich in Lommel-Werkplaatsen. De salvatorianen Veel Belgen en ook Limburgers vluchten van bij het begin van Na de oorlog neemt het Belgische leger de militaire infrastructuur richten zich na de oorlog in Limburg meer op de oorlog naar Nederland, en zo naar Engeland en ook naar weer over: Beverlo, de Hasseltse kazerne van het 11de Linie- ‘medisch apostolaat’ (Neerpelt, Hasselt). Frankrijk. Vanaf 1915 sluit de Duitse bezetter de grens met regiment, het nieuwe vliegveld van As. Op enkele plaatsen worden Nederland nagenoeg hermetisch af met een geëlektrificeerde militaire begraafplaatsen ingericht: Halen, Veldwezelt, Leopolds- VOORTEKENEN draadversperring. Zo wil men voorkomen dat vrijwilligers via burg... Even later kan het herdenken beginnen en worden in de De Duitse glasblazers uit de wijk Klein Nederland het Belgische leger bereiken, dat de bevolking vlucht, meeste gemeenten een of meer monumenten opgericht voor de Duitsland die werken in de glasblazerij van dat er wordt gesmokkeld, dat spionnen informatie doorgeven oorlogsslachtoffers. Momenteel hebben we weet van zowat de pas overleden Stanislas Emsens (1853- én ook dat eigen Duitse troepen deserteren. De Duitse overheid 350 ere- en herinneringsmonumenten die over de provincie 1912), hebben de oorlog niet afgewacht. beperkt ook in België zelf de bewegingsvrijheid van mensen, en verspreid zijn. Maanden voor het uitbreken ervan zijn zij zeker van dienstplichtigen. De fiets, het voertuig, de trein: je hebt al weggetrokken naar hun vaderland.

6 — Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 7 AUGUSTUS AUGUSTUS ONRUST IN 1914 DE GARDE CIVIQUE 1914 — — SINT- KORTESSEM — Adolf Dams KORTESSEM TRUIDEN — Bonaventure Buckinx

het waarschijnlijk niet verstaan hebbende, moesten ingeleverd worden. De heer burge- 10 augustus 1914. Tientallen Truienaars dagen en weken is het niet altijd duidelijk stopt niet. De Uhlanen schieten op den tram, meester had Lambert Beunckens aangesteld worden afgevoerd als krijgsgevangenen. wat er van hen wordt verwacht en krijgen ze waarin 3 werklieden van den Telegraaf zaten om ze bijeen te halen. Deze werd met een Een van hen, Adolf Dams, beschrijft in bevelen en tegenbevelen. Dat erkent in zijn met hunne dienstklakken op het hoofd. geweer gevat aan zijne woning, door enige zijn memoires zijn verbijstering over dat verslag ook majoor Paul Cartuyvels, die op De Uhlanen doodden een werkman van den officieren meegesleurd die hem betichtten het gebeuren. Dat was niet de afspraak met dat moment de burgerwacht in Sint-Truiden telegraaf, den genaamde Lambert Arthur zelfde (= het geweer) te hebben willen verber- de Duitsers, schrijft hij. Om te begrijpen leidt. (Dat verslag bevond zich decennia- Swartenbrouckx, gehuwd, 29 j. oud, vader gen. Onderweg kwam Balthazar, broer des be- wat er in Sint-Truiden is gebeurd, is één lang in Moskou en kwam pas recent terug van een kind, wonende te Hasselt. De tram tichte, hen tegemoet. Deze smeekte voor zijn begrip essentieel: de burgerwacht. naar België.) Maar hoe het ook zij: voor het rolt voor tot Cortessem, waar de gekwets- broer om genade en werd op zijn beurt mee- Duitse leger zijn burgerwachters vrijschut- te weldra den geest gaf. M. kapelaan Ha- genomen. De gebroeders Beunckens werden ters, francs-tireurs. Dat betekent in deze eerste Medaille burgerwacht bets had hem de absolutie gegeven. M. Dr. in ’t dorp gebracht en stonden gebonden vóór VRIJSCHUTTERS oorlogsweken niet zelden dat er represailles Cleeren stelde de dood vast.” het huis van den secretaris en werden uitge- ‘Zondagssoldaten’ en ‘operetteleger’: zo noe- komen tegen de burgerbevolking als er door scholden en met de dood bedreigd.” Dankzij men tijdgenoten schamper de burgerwacht of zo’n vrijschutter wordt geschoten. dat de strijd inderdaad ongelijk is en wordt er het optreden van de pastoor of van secretaris garde civique die België van 1830 tot oktober met Duitse militaire bevelhebbers onderhan- LAMBERT EN Buckinx zelf werden de twee broers ‘vrijge- 1914 heeft gekend. De burgerwacht bestond deld: in de ochtend van 10 augustus moet de BALTHAZAR sproken’. “Na het aanhoren van de beslissing uit bemiddelde burgers (lees: mannen) die OVERMACHT Truiense burgerwacht haar wapens inleveren. De hele maand augustus blijft het onrustig en viel Balthazar Beunckens bewusteloos neer.” taken vervulden in de ordehandhaving en de Adolf Dams is onderofficier bij de burger- Wie dat niet doet, dreigt te worden gefusil- trekken Duitse troepen af en aan. Op dinsdag landsverdediging. Ze werden bijvoorbeeld wacht in Sint-Truiden. Eerst op 6 augustus, leerd. De bevolking zal gespaard blijven. Wapenschild van de familie Buckinx de 11de zijn het er zelfs 1500 die in het dorp ingezet bij stakingen en betogingen. De man- en vervolgens ook de dagen nadien, komen En dan gebeurt wat sommigen ei- HET LEVEN ZOALS blijven logeren, mét hun paarden die gevoe- schappen waren gewapend, maar ‘geoefend’ Duitse patrouilles op verkenning in de om- genlijk al vreesden, volgens Cartuyvels: de HET OOK WAS Gemeentesecretaris, voorzitter van derd moeten worden. Uit de drukbezochte kon je de meesten nauwelijks noemen en veel geving, ontstaan er schermutselingen en ook burgerwachters worden gearresteerd en het Armenbureel, medestichter van kerken en kapellen en de vele uitgereikte com- militaire ervaring hadden ze doorgaans ook gevechten waarbij burgers worden gedood. afgevoerd naar krijgsgevangenkampen in – Weldra is het 400 de Matigheidsbond tegen alcoholisme, munies blijkt de angst van de bevolking. Die Andreas Vesalius. al niet. Volgens Cartuyvels vindt een aantal burger- Duitsland. Pas in februari 1915 komt Adolf jaren geleden dat deze middeleeuwsche voorzitter van de Raiffeisenkas, neemt nog toe door het gebrek aan nieuws, Als de Eerste Wereldoorlog begint, wachters en ook Belgische legerleiders al Dams terug thuis. Intussen is de burgerwacht voorkamper der heelkunde te Brussel erevoorzitter van de wielrijdersbond: valse geruchten, paniekzaaierij en het voortdu- worden behalve dienstplichtigen ook de direct dat de Duitse overmacht te groot is en afgeschaft. Definitief. het licht zag. Vesalius was de eerste die Bonaventure Buckinx (1868-1936) rend hoorbare kanongebulder. zowat 45.000 ‘burgersoldaten’ van de burger- dat men maar beter de wapens meteen neer- het trots de geleerden, trots de Kerk, is duidelijk een prominente Kortessem- Op dinsdag 18 augustus vermeldt Buc- wacht opgevorderd. In de chaos van de eerste legt, uit vrees voor wraak ook. Al snel blijkt trots de Inquisitie, wagen dierf het mes naar. In 1914 is hij 46 en heeft hij met kinx: “2000 Duitse soldaten. 3 officieren – in het menschelijk lichaam te zetten. zijn vrouw Celestine Stas zes kinderen. 101 man en 29 wagens. Lambert en Baltha- Burgerwacht in uniform HET LEVEN ZOALS Onder hen de latere dichter-auteur zar.” Het suspenseverhaal achter deze twee — Uit Vooruit. Orgaan der Belgische Werk- HET OOK WAS Pieter-Geert Buckinx. Vader Buckinx voornamen vinden we in het oorlogsrelaas van liedenpartij, dinsdag 18 augustus 1914 schrijft zelf ook liederen, gedichten en Jan Paquay over Kortessem: “De vuurwapens De Belgen overal gefeest. – In Frank- een blijspel. rijk en in Engeland worden onophou- De familie Buckinx dend de geestdriftigste betoogingen gehouden ter eere van les petites belges ABSOLUTIE (de kleine Belgen). In zijn oorlogsdagboek is Bonaventure Buckinx opmerkelijk zakelijk. Veel oorlogs- Oproep aan de kleermakers. – De geweld viel er in Kortessem niet te noteren, minister van oorlog doet een oproep aan zo blijkt, op de erg onrustige eerste weken al de kleermakers om militaire kleede- na. De eerste Duitse militairen bereiken de ren te maken. Zij moeten zich, voorzien gemeente op donderdag 6 augustus. Dat van een bewijsschrift van zedelijkheid, zorgt meteen voor het eerste dodelijke inci- wenden tot het middenmagazijn van dent: “Om 6u. passeeren te Cortessem een kleeding te Etterbeek, Ruiterijlaan. honderdtal Uhlanen, gaande naar Hasselt. Te Wimmertingen komt de tram Hasselt- — Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, Cortessem-Oreye den berg af. De Uhlanen zondag 10 augustus 1914 doen teeken om stil te houden; de machinist,

8 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 9 AUGUSTUS “ALSOF ZE OKTOBER POEF! 1914 1914 — — HALEN OP JACHT ZIJN” LANAKEN PAF! — De families von Boddien en von Bodecker — Edgard de Caritat de Peruzzis

In het strijdvaardige schilderij hieronder afkomstig uit het toen nog Duitse Metz, SCHENKING Begin oktober 1914. Er heerst grote tramspoor – maken van Lanaken hoe dan zit een persoonlijke tragiek verscholen. werd naar Duitsland overgebracht. Al in In de jaren 1920 hing het schilderij in een nervositeit in Lanaken. Een aantal ook een belangrijke en dus kwetsbare plek. We kijken naar de Schlacht von Haelen 1915 vroeg hij aan schilder Von Boddien Duitse officiersmess in Ludwigslust, de burgers bracht zijn huisraad al in De burgemeester sneuvelt zelf op 7 oktober zoals de Duitse schilder G. von Boddien om een olieverfschilderij te maken over wat thuisbasis van het Grossherzoglich Mecklen- veiligheid over de Nederlandse grens. na een gevecht in Hamont. Op 9 juni 1919 is die in 1915 in beeld bracht. De Slag der hij in Halen had meegemaakt, op basis van burgischen Dragonderregiment Nr. 17, dat De Kommandantur in Tongeren hij in Lanaken onder grote belangstelling als Zilveren Helmen, zoals pastoor August schetsen én van zijn getuigenis. Voor Von in Halen vocht. Aan het eind van de Tweede stuurt een colonne van meer dan 1500 een held herbegraven. Cuppens hem noemde, naar het voor- Boddien was dit een persoonlijk aangrijpende Wereldoorlog belandde het opnieuw bij de infanteristen uit om het Belgische verzet beeld van de middeleeuwse Slag der onderneming: zijn eigen zoon, onderofficier familie van de opdrachtgever. De volgende in Limburg definitief te breken. Op 4 Gulden Sporen, werd geleverd op 12 Von Boddien, was in Halen tijdens de slag generatie erfde het, maar kon het pas na de oktober – dag op dag twee maanden na Gebedsprentje Edgard de Caritat de Peruzzis augustus 1914. Het Belgische leger had gesneuveld. Het is geen toeval dat de schilde- val van de Muur in 1989 naar West-Duitsland de Duitse inval in België – beschieten ze zich aan de Gete teruggetrokken om de rende vader de voorgrond van het werk laat brengen. In 2008 besloot de familie Von onder meer het centrum van Lanaken en Duitse opmars tegen te houden. Op dat inpalmen door gevallen Duitse ruiters. Onder Bodecker het werk te schenken aan het stichten er brand. Aan de huidige Koning moment was dat nog zonder buitenland- hen een trompettist. Museum Slag der Zilveren Helmen in Halen. Albertlaan gaan vrijwel alle huizen en se versterking. De Duitsers rekenden bij In de geschiedenis die van het betrok- ook de oude rijkswachtkazerne in de hun aanval in Halen op hun cavalerie, ken Duitse Dragonderregiment is versche- vlammen op. maar dat liep slecht af: er sneuvelden in nen, wordt het schilderij beschreven: “Nog Halen ongeveer 140 van hun manschap- één seconde en een dodelijk schot zal de aan- HET LEVEN ZOALS pen, maar ook 160 Belgen. Aan Duitse voerder treffen. Er is te zien hoe frontaal en HET OOK WAS WEESKINDEREN Portret Edgard de Caritat de Peruzzis kant vielen daarnaast zowat 600 gewon- op de flanken de schutters, alsof ze op jacht In een Nederlandse krant verschijnt op 9 okto- den en 400 paarden crepeerden. Even zijn, de handen vrij hebben om het wild af te ber dit berichtje: “Aan de Eindhovensche Crt. op 4 oktober: “De kogels en granaten vlogen West-Vlaanderen. – Meulebeke. – werd de Duitse opmars gestuit. knallen. Zo was het ook. Laat deze weergave wordt omtrent de beschieting van Lanaeken langs de vensters van de kinderkamer, waarop Dinsdag kreeg het vierjarig kind van voor degenen die erbij waren een herinne- nog gemeld, dat de kapelaan Hamers, geboor- die onschuldige wichtjes met veel genoegen A. Vincent, landbouwer, wonende bij ring zijn, en een beeld van hoe het was voor tig van Tilburg, zich juist in den biechtstoel riepen: poef! paf! En de handjes uitstrekten de Krekel, een hoefslag van een paard, degenen die niet meer weten, en nooit meer bevond, toen een bom in de sacristie terecht om de ballen te vangen. Onnoodig te zeggen AANGRIJPEND waardoor het eene groote wonde Er werden ook Duitse militairen gevan- zullen weten, hoe in het jaar 1914 een aanval kwam, welke veel schade, vooral aan de dat de Zusters en al wat loopen kon naar de bekwam aan het voorhoofd en door gen genomen: een van hen was Rittmeister verliep. Zo kunnen ze hieruit afleiden welke beelden, heeft aangericht. De kapelaan heeft kapel snelden om Genade en Erbarming af geneesheer Jacobs moest verzorgd Hans von Bodecker (1875-1949), die op het dappere mannen zulke aanvallende ruiters zich door de vlucht naar Nederland kunnen te smeken.” In Lanaken zelf ligt de buurt van worden. schilderij een eskadron Duitse cavaleristen geweest zijn.” redden. Zijn huis, en ook dat van een anderen het Sint-Annagesticht fel onder vuur. Naar aanvoert. De zwaargewonde Von Bodecker, kapelaan, is afgebrand. Van de ingezeetenen is verluidt verbaast de betrokken Duitse officier — Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, er een gedood en een gewond. De Duitsche er zich na het treffen over dat het klooster niet donderdag 13 augustus 1914 verliezen zijn onbekend.” ontruimd was. Het zal in gebruik worden ge- Slag der Zilveren Helmen, geschilderd door Duitse schilder G. von Boddien Rechts: Halen na de Slag der Zilveren Helmen In de huidige deelgemeente Gellik nomen als ziekenpost. De kleintjes van Gellik hebben de Kleine Zusters van de Heilige zullen verhuizen naar het veilige Heerlen. Joseph een kindertehuis. Negen zusters van deze congregatie uit het Nederlandse Heerlen zorgen er voor ongeveer zeventig weeskinde- WAAROM? HET LEVEN ZOALS ren. Theodora Kenzeler beschrijft de toestand De ramp in Lanaken wordt gezien als een HET OOK WAS represaille tegen de Belgische vrijwilligers- en Afgebrande jongensschool verzetsgroep van burgemeester Edgard de Sterfgevallen. – Honderdjarige over- Caritat de Peruzzis. Die voert eind september leden. – Donatus Vogels is donderdag enkele weken lang een soort guerillaoorlog aan eene verkoudheid overleden. Dezer tegen de Duitsers en pleegt sabotagedaden, dagen zegde hij nog tot zijne vrien- zoals het opbreken van treinsporen. Bij een den: Tijdens den oorlog van Napoleon schermutseling op 26 september wordt één vluchtte mijn moeder met mij in het Duitse soldaat levensgevaarlijk gewond; hij koren. Waar zal ik moeten vluchten. sterft op 3 oktober. De ligging aan de grens en de aanwezigheid van verbindingswegen – Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, de Maas, de weg Tongeren-Maaseik met het maandag 5 oktober 1914

10 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 11 Links: Belgische gevangenen poseren HOESELT in Munsterlager met een portret van Albert I

Onder: Het militair zakboekje van KRIJGSGEVANGEN Edouard Jorissen IN DUITSLAND Jeannette Jorissen en Bart Cordens over hun vader en overgrootvader

Tijdens de Eerste Wereldoorlog de oorlog van hem een soldaat maakte,” treuse. Of wat ervan overblijft.” Jeannette Duitse burgers. Edouard schreef: “Ik heb GRAAG GEZIEN elke dag aan jullie gedacht. Ik ben er drie namen de Duitse troepen vangt Bart aan. “Van 4 tot 6 augustus hielp zucht: “Het is echt helemaal vervallen. nooit veel vertrouwen in de Duitsers Eind 1915 kwam er een einde aan jaar goed geweest, daar ben ik jullie nog- 41.200 Belgische soldaten hij mee de vesting van Luik verdedigen, Wat een zonde.” In Chartreuse verbleven gehad. Soms was dat verkeerd, want er Edouards kampleven toen hij als boeren- maals dankbaar voor. Met mij gaat alles gevangen. Ze werden naar krijgs- tussen de forten van Barchon en Evegnée. de gevangenen twee dagen. Edouard was waren er ook goede, doch niet veel volgens knecht in dienst werd geplaatst in het goed, ik hoop van jullie hetzelfde.” Ze ant- gevangenkampen in Duitsland In zijn notities zo uitgeput dat hij mij.” Na twee dagen reizen arriveerden ze nabijgelegen dorpje Quarrendorf, bij de woordden: “We zijn heel verheugd dat je gevoerd. Dat overkwam ook heeft hij het over bijna constant heeft in Westfalen, waar ze korte tijd verbleven familie Böhring. In dat dorp werkten nog nog aan ons denkt en dat je een zorgenvrije overweldigende geslapen. in kamp Sennelager. Ten slotte werden ze een tiental soldaten, allemaal Fransen. ouderdom hebt bereikt. Hier is veel veran- Edouard Jorissen uit Werm “Zo kwam het dat er op bombardementen, Op 9 augustus overgebracht naar kamp Munsterlager, Overdag moesten ze arbeid verrichten derd. De laatste oorlog heeft ons onze zoon (1881-1974). We praatten met een morgen negen doden sommige soldaten trokken Edouard en tussen Hamburg en Hannover. “Het kamp en ze sliepen in de dorpsschool. Bart: “De Otto ontnomen, hij liet een vrouw en kind zijn dochter Jeannette Jorissen werden gek. Op 6 voor onze barak lagen. co te voet naar een bestond uit barakken van golfplaten,” familie was bijzonder tevreden over het achter. De fruitbomen die je hebt geplant, (88) en achterkleinzoon Bart augustus kregen ze ’s Anderendaags werden kasteel in Pepinster. beschrijft Bart. “De levensomstandighe- werk van Edouard, hij was graag gezien. brengen ons nog steeds veel vruchten. Een (25). Cordens het bevel om terug die weggereden of het dode Daar lieten de Duit- den waren niet al te best: ze kregen weinig Volgens de militaire regels mocht Edouard mooie herinnering.” te trekken. Op de sers ons bedelen om en slecht eten, er zat ongedierte, er was niet in het boerenhuis komen. Maar op In 1986 reisden twee zonen en een Place Saint-Lam- kalveren waren.” eten en soep, noteert plaatstekort. Dat verslechterde naarge- een bepaald moment besliste de boer dat kleinzoon (Barts vader) naar de boerderij bert in Luik troffen hij. Vanuit Pepinster lang er meer krijgsgevangenen bijkwa- verbod overboord te gooien: ‘De Keizer is van Böhring. “Ze kenden Edouard nog en ze Duitse troepen ging de tocht verder men. Naast Belgen waren er ook Fransen, de baas over heel Duitsland, maar ik ben de ontvingen hen goed,” vertelt Jeannette. In aan, maar in de verwarring van het mo- naar Eupen, toen nog in Duitsland. Onder- Britten en Russen. In het begin waren de baas over mijn boerderij.’ Sindsdien mocht 2007 zijn Bart en zijn vader er gepasseerd, ment lieten ze elkaar vreemd genoeg weg zag hij hoe een Duitse bewaker een bewakers barbaars, aldus Edouard. Het ge- Edouard mee aan tafel schuiven.” Hij bleef en ze zijn van plan dat nog eens te doen. ongemoeid. Daarna belandden ze in Ans. Belgische soldaat neerstak toen die even beurde dat gevangenen die de regels over- bij de familie werken tot het einde van de De familie blijft in de ban van Edouards In de nacht van 6 op 7 augustus sliepen ze uit de colonne stapte om kennissen langs traden gewoon werden neergeschoten. ‘Zo oorlog. oorlogstijd. in het gemeentehuis. De volgende och- de weg te groeten. “Toen ze Eupen binnen- kwam het,’ schreef hij, ‘dat er op een mor- Enkele weken na de wapenstilstand tend werden ze door een Duitse eenheid wandelden, werden ze uitgescholden door gen negen doden voor onze barak lagen. ’s trokken de gevangenen naar huis. Boer overmeesterd en gevangen genomen. Ze de burgers,” vertelt Jeannette. “Dat vind Anderendaags werden die weggereden of Böhring bracht Edouard naar het dichtst- werden afgevoerd naar het fort van Char- ik onbegrijpelijk. Het waren toch niet de het dode kalveren waren.’ De gevangenen bijzijnde treinstation. Via het kamp van treuse. Daar werden ze ondergebracht in Belgen die waren binnengevallen?!” In Eu- moesten barakken bijbouwen, was sorte- Soltau en Thionville kwam hij terug in de paardenstallen.” pen sliepen ze in de Sankt-Nikolauskerk. ren, de heide omspitten, bossen ontginnen Werm. “Hij was bang dat zijn moeder te Jeannette: “We zijn er tijdens een reisje in en andere karweien uitvoeren. In hun vrije veel zou ‘verschieten’ als hij onverwachts de Ardennen nog geweest met Edouard. tijd speelden ze kaart, ze knutselden sou- voor de deur zou staan,” zegt Jeannette la- UITGESCHOLDEN Mijn vader, die al kaal was, zei: ‘Hier is het venirs in elkaar, er was een toneelgroep, chend, “dus stuurde hij een jongetje voor- Jeannette en Bart brachten dit jaar op 7 allemaal begonnen. Mocht ik haar op m’n een fanfare met uit om zijn komst te augustus, precies een eeuw nadat Edouard hoofd zou hebben, dan ging het nu rechtop afgedankte instru- melden.” Dochter Jeannette Jorissen (88) en achterkleinzoon Bart krijgsgevangen werd, een bezoek aan Ans staan.’ Hij is een hele tijd zwijgend blijven menten.” Edouard Hij was bang dat zijn Edouard had Cordens (25). en Chartreuse. Een soort herdenkings- zitten.” stuurde enkele nog enkele keren tocht. “We zijn gepasseerd op de markt postkaarten vanuit moeder te veel zou contact met de Edouard vertelde zijn kinderen en klein- en bij het gemeentehuis van Ans, waar hij het kamp. Onder ‘verschieten’ als hij familie Böhring. kinderen vaak over zijn oorlogservaringen. zijn laatste vrije nacht doorbracht,” zegt BARBAARS meer naar Nicolaas Zo ook in 1957. Hij Enkele jaren voor zijn dood noteerde hij Bart. “Van het gebouw is enkel de voor- In Eupen stapte de groep krijgsgevange- Theelen, de oprich- onverwachts voor de schreef toen, onder nog zijn memoires in een schriftje. “Hij gevel overgebleven. Het is nu een school. nen op een passagierstrein. In de stations ter van Het Belang deur zou staan. meer: “Sinds mijn was 33 jaar, ongehuwd en landbouwer toen Daarna bezochten we het fort van Char- werden ze andermaal uitgejouwd door van Limburg. vertrek heb ik al

12 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 13 SEPTEMBER OKTOBER 1914 DE BRAND GEEN POEDER — 1914 — HECHTEL- BOCHOLT EKSEL VAN DE WRAAK VOOR DE — De Locht DUITSERS — Georges Van Vyve

Zondag 27 september 1914. In de na- zen gezet. Ze worden bij hun verzet geholpen middag doorzoeken huzaren een aantal door de Antwerpse familie Belpaire, de groot- woningen in De Locht, even ten noor- ste aandeelhouder van Cooppal. De Belpaires den van Hechtel. De Duitse cavaleristen keren steungeld uit aan de werknemers, om zitten een groepje Belgische cyclisten te vermijden dat ze voor de bezetter willen of achterna en zijn op zoek naar soldaten moeten werken. Het geld komt uit Nederland die zich zouden verstoppen. In die weken en wordt aan de Dodendraad afgehaald, een woedt er in delen van Limburg nog een scenario dat drie jaar lang blijft doorgaan. soort guerrillaoorlog, met Belgische Tot degene die in Kaulille en Bocholt instaat verzetshaarden. Maar soldaten vinden de voor de verdeling, begin maart 1917 wordt Duitsers niet. aangehouden. Inmiddels levert een van de Brand van Locht stoommachines uit de fabriek in Kaulille de ze tevergeefs de deur proberen te forceren, De paniek slaat vervolgens toe in de wijde elektriciteit voor een deel van... de Doden- UITGESTOKEN OGEN? ontsnappen aan de ramp. De rest van de zo- omgeving, onder meer in Overpelt. Maar draad. Op de grote baan van Hasselt naar Eindho- wat 150 mensen zijn hun hebben en houden daar trekken de Duitsers ‘gewoon’ langs. ven klinken plotseling schoten. Een groep van kwijt. Ook honderd runderen en paarden Zowat een half jaar na de dorpsbrand kun- Na de oorlog is de productie in Kaulille opnieuw opgestart. Er werkten tot 600 mensen. Na het een kleine dertig huzaren wordt door de Bel- overleven de massabrand niet. “Hun vader- nen de inwoners hun woningen opnieuw faillissement van het bedrijf in 1990 is de fabriek gische soldaten vanuit een hinderlaag onder landsch kultuurwerk was volbracht,” aldus betrekken: “Reeds tegen Paschen van het ontmanteld en afgebroken. vuur genomen. Er vallen enkele gewonden en een cynische eigentijdse bron. En C. Janssens jaar ’15 was het gehucht voor een groot deel Luchtfoto Cooppal-fabriek Kaulille een paard crepeert, maar vooral: korporaal dicht in het lied Afbranding van ’t Locht: bewoond, zoodat de wekelijksche mis in de August Bohnen wordt in het hoofd getroffen “Hun have en hun goed kapel weer gezongen kon worden.” In 1881 verrijst in Kaulille, aan het Kem- aantocht. Men vlucht de bossen in, uit schrik en sterft ter plekke. De huzaren druipen af. Waarvoor z’hadden gewroet pisch Kanaal en op een afgelegen terrein voor de Duitsers en voor de eventuele ont- Het nieuws bereikt al snel het kamp van Hun vee, meubels en kleeren Gefreiter Bohnen (°1880) werd in november herbegraven van ongeveer 180 hectare, de allereerste ploffingen, gezien de nog zeer grote hoeveel- HET LEVEN ZOALS in Eksel, waar op 27 september 1915 een herdenking Beverlo in Leopoldsburg, waar zich de Duitse ’t Verging al in den gloed! fabriek in de Noorderkempen: de Ko- heden poeder op de fabriek.” plaatsvond, met zijn weduwe erbij. Na de Tweede Wereld- HET OOK WAS bevelvoerder bevindt. De Belgen zouden oorlog werd hij in Lommel nog eens herbegraven. ninklijke Buskruitfabriek van Kaulille Directeur Georges Van Vyve weigert zelfs de ogen van de dode Bohnen hebben Cooppal & Cie, kortweg ‘Het Poeier’. voor de Duitsers te werken, aldus nog de Aankondigingen. – Men vraagt: uitgestoken... Er zal al de volgende dag een Cooppal, dat sinds 1778 in Wetteren is pastoor, en vlucht eerst naar Nederland en beetenuitdoeners in Frankrijk, in veilige wraakactie komen: De Locht en ook Hechtel gevestigd, produceert kruit voor geweren vervolgens naar Folkstone en het Italiaan- HET LEVEN ZOALS plaatsen. Zeer groote prijzen. Goede moeten worden platgebrand. De vermeen- Lied ‘Afbranding van ‘t Locht’ (C. Janssens) en kanonnen, en andere springstoffen. se Savona. Hij laat daarbij zijn zieke vrouw HET OOK WAS voorwaarden. Moet voorzien zijn van de lijkenschennis speelde mee een rol in de Zeker op zo’n plek neemt de nervositeit achter. Zelf schrijft Van Vyve in 1928: “Drie- laissez-passer. Duitse beslissing. Dankzij het vliegensvlugge in augustus 1914 uiteraard sterk toe... honderd vreemden (lees: Duitsers) wilden BELANGRIJK BERICHT optreden van dienstdoend burgemeester de fabriek opnieuw in bedrijf stellen. Maar De reeds zoo beroemde beschuiten, die — Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, Lemmens van Leopoldsburg wordt uiteinde- de poeders die zij fabriceerden waren deze DE BEUKELAER’s fabrieken voor het woensdag 7 oktober 1914 lijk beslist dat Hechtel gespaard zal worden. ZONDER KRACHT van Kaulille niet waardig. Zij waren zonder leger bakken, worden nu in alle winkels Er doet zich in Kaulille aanvankelijk een kracht en snelheid. Na deze poging vonden ook voor het publiek, te koop gesteld. merkwaardig feit voor: tot 7 oktober 1914, de Duitsers niets beters dan de fabriek te Deze beschuiten zijn niet alleen zeer PANIEK als Antwerpen valt, wordt er gewoon door- ontmantelen en alle machines en werktuigen smakelijk, maar ook bijzonder geschikt Nog voor middernacht worden kanonschoten gewerkt in Het Poeier. Meer nog: de fabriek naar Duitsland te transporteren.” Van Vyve als voedingsmiddel, in geval er eens afgevuurd op De Locht. Nagenoeg de hele voorziet het Belgische leger ook in deze zal via gesmokkelde brieven contact blijven gebrek aan brood ware. bevolking is op de vlucht geslagen, richting turbulente maanden nog van springstoffen. houden met de achtergebleven werknemers. DE BEUKELAER’S BESCHUITEN be- Achel en Kleine Brogel. Slachtoffers zullen er Het lijkt erop dat Cooppal te ver ligt voor de waren zeer langen tijd, mits ze op eene daardoor niet vallen in De Locht. ’s Morgens Duitse militairen, zo vlak bij de Nederlandse drooge en reuklooze zolderkamer of bakenen de Duitse militairen af tot waar ze grens. Of zien ze het belang ervan aanvanke- STEUNGELD dergelijke te zetten, in hunne origineele zullen gaan, en gaan ze over tot een volgende lijk niet in? Ook arbeiders van Het Poeier gaan niet in verpakking. Zet ze nooit in den kelder. beschieting. Vervolgens steken ze 27 van de In zijn naoorlogse verslag over de op de vragen en bedreigingen van het Duitse 31 woonsten – de meeste zijn boerderijen – in oorlog in Kaulille schrijft pastoor Moonen: leger om voor hen te werken, hoewel de ver- — Uit De Nieuwe Gazet, dinsdag 29 brand, onder meer met fakkels. Vier afgele- “Op 7 oktober om 7 uur ’s morgens wordt leiding groot is in hun nijpende situatie. Een september 1914 gen hoeven en de Sint-Bernarduskapel, waar de fabriek stilgelegd, want de Duitsers zijn in aantal werknemers worden zelfs uit hun hui-

14 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 15 OKTOBER VLUCHT NAAR DE OKTOBER AAN DE VOET 1914 1914 — — ZUTENDAAL NOORDERBUREN BILZEN VAN EEN GROTE — Hubert Daniëls HOOIBERG — Alphonse Gielen

Bij de vele tienduizenden Belgen die kort INADEMEN, mij met de beenen en de andere met eenen Donderdag 15 oktober. Bij de Belgische Auditeur Gielen belooft mildheid. Ma- na het uitbreken van de oorlog naar Ne- WILLEN OF NIET arm. Dan lieten ze zoo ene machienke op mij legerleiding gonst het van de geruch- joor Lefèvre vindt dat in de crisisomstandig- HET LEVEN ZOALS derland vluchten, zijn er ook duizenden Op 9 oktober belandt Hubert Daniëls met de werken om mij aan slaap te krijgen en die ten over een Duitse aanval op het front heden harde en onmiddellijke sancties nodig HET OOK WAS militairen. Vooral na de val van de ves- boot in Vlissingen. Uit zijn verslag blijkt dat vuiligheid moest ik in ademen, willen of niet.” Nieuwpoort-Diksmuide. De zenuwen zijn. Daarop oordeelt ook de auditeur dat er tingstad Antwerpen is hun aantal groot: de Belgische militairen daar worden ontwa- De operatie lukt. staan gespannen. Een streng communi- een voorbeeld gesteld moet worden: de twee Oost-België is vrij. – Er is een bericht naar schatting 40.000 van hen proberen pend, zoals dat volgens de vredesconferentie qué van koning Albert roept de soldaten hebben hun post verlaten in het zicht van de uitgeplakt aankondigend dat elkeen in het neutrale Nederland aan krijgsge- van Den Haag van 1907 ook moet in het op onder alle omstandigheden stand te vijand (“abandon de poste en présence de l’en- vrije doorgang heeft in gansch Oostelijk vangenschap te ontkomen; een deel be- neutrale Nederland. Het land moet ook alle houden. De 27-jarige dienstplichtige nemi”), waren dus onwettig afwezig en zijn KAMPDORP België, ’t is te zeggen in dat deel van het landt in Engeland. Bij de vluchtelingen oorlogvoerende militairen interneren. “In Na weken platte rust en revalidatie vertrekt hoefsmid Alphonse (Pierre) Gielen uit hun kapotjas kwijt. En er was geen sprake van land door de duitschers bezet. is ook Zutendalenaar Hubert Daniëls, Vlissingen zagen wij eene menigte volk staan, Hubert op 10 december naar het kamp van Klein Spouwen – eind juli werd hij vader overmacht. De krijgsraad van vijf militairen die al van de eerste oorlogsdagen onder die daar stonden te wachten om de gewonde Harderwijk. Intussen blijven de gewonden van zijn derde kind – is als soldaat in sluit zich daarbij aan: de twee zullen de vol- Uit Vooruit. Orgaan der Belgische Werk- de wapens is en daar uitgebreid verslag Belgische soldaten aan boord zien te brengen. toestromen in het Vlissingse Sint-Jozefzieken- Nieuwpoort. In opdracht van hun ser- gende dag, zondag 19 oktober, geëxecuteerd liedenpartij, donderdag 15 oktober 1914 van doet. Eind september is hij in de Wij werden daar zeer goed behandelt. [...] huis. Op 22 april 1915 verhuist hij naar het geant kappen Gielen en zijn kompaan worden. Een gratieverzoek aan koning Albert, omgeving van Breendonk en Willebroek. De menigte Hollanders stonden alle rond ons kamp van Oldebroek en een goed jaar later Louis Devos gaten in de keldermuur die vlakbij verblijft, bereikt de vorst zelfs niet Bij een terugtrekkende beweging raakt om ons te beklagen dat wij zooveel te lijden naar Maastricht. Op 12 november 1918 komt van een verlaten woning. Bij een even- omdat de krijgsraad het verwerpt. Inmiddels hij zwaargewond. Hij sukkelt nog tot in hadden, maar zij waren zeer goed. Zij gaven Hubert naar eigen zeggen weer thuis. tuele aftocht kunnen die dienstdoen als woedt de eerste Slag aan de IJzer en wordt Breendonk en wordt met andere gewon- ons alle wat wij verlangen: eten, drinken, Samen met Kamp Zeist bij Amersfoort zijn doorgang naar de huizen ernaast. Vrij- die zondag Nieuwpoort hevig beschoten. den afgevoerd naar Antwerpen. Daar sigaren, chocolade enz.” Harderwijk en Oldebroek kampen – lees: dagmorgen – hun werk is klaar – gaan wordt hij in een ziekenhuis verzorgd, Op 16 oktober wordt Hubert geope- leegstaande kazernes en ook tenten- en Gielen en Devos in Nieuwpoort op zoek GESNEUVELD onder meer aan zijn arm, “om den bal te reerd aan zijn arm: “Eenen dokter zette mij barakkenkampen – waar tijdens de oor- naar iets om te eten. Om zes uur in de Elf Belgische soldaten zijn in de oorlog door vinden die er nog in zat”. zoo iets op neus en mond dat ik niets zeggen log nogal wat Belgische militairen worden vooravond voegen ze zich weer bij hun een militaire rechtbank ter dood veroordeeld kon en den anderen zag ik neven mij staan ondergebracht, al dan niet tegen hun zin. compagnie. en door collega’s terechtgesteld. Gielen en met een mes in de hand. Een zuster hield Enkele kampen groeien uit tot dorpen met Devos werden begraven in een weide bij de alle voorzieningen. In totaal zijn in Nederland hoeve waar ze zijn geëxecuteerd, “aan de naar schatting meer dan 33.000 Belgische VOORBEELD voet van een grote hooiberg”. In 1919 wordt militairen geïnterneerd, verreweg het grootste Volgens hun kapitein hebben Gielen en Gielens weduwe, Agnes Cuenen, als oorlogs- Studioportret van Hubert Daniëls aantal van alle nationaliteiten. Devos zonder verlof hun post verlaten, in weduwe erkend. Op het oorlogsmomument burgerkleren. Ze hebben hun wapens en in Klein Spouwen uit 1921 wordt hij vermeld uniform achtergelaten. Hij maakt een klacht als “gesneuveld” in Nieuwpoort Bad. Heeft over aan de bevelvoerende majoor, die krijgs- zijn vrouw de ware toedracht gekend? auditeur Charles Gielen (geen familie) We weten het niet. inlicht. Zaterdag 18 oktober worden de HET LEVEN ZOALS twee aangehouden en ondervraagd. Gielen HET OOK WAS verklaart dat zijn werk donderdagavond klaar was: “De volgende morgen rond 6 uur vond Rechts: doodsprentje van Alphonse Gielen Gent. – Doodelijk ongeluk. – ik een frak in het verlaten huis. Ik trok deze Gisterennamiddag kwam de soldaat aan en zette een pet op mijn hoofd, die ik van Krijgsauditeur Gielen (geen familie van Alphonse Gielen) Theofiel C, jager, in eene herberg der vroeger bezat. Devos deed hetzelfde. We zijn Sint-Pieters-Aalststraat en stelde er zijn dan in de stad gaan wandelen om wat eten te geweer tegen de toonbank. Het geweer vinden en ’s avonds rond 18 uur kwamen we viel, ’t schot ging af en de kogel trof eene bij de sergeant terug. Hij was nog in hetzelf- vrouw die er door gedood werd. In de huis. Tijdens onze afwezigheid heeft men uitzinnige wanhoop heeft de soldaat dan onze kapoten gestolen; deze hebben wij niet zich zelven dood geschoten. meer teruggevonden. De commandant heeft ons dan doen aanhouden. Ik heb al mijn Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, wapens, die nu bij de wacht gebleven zijn.” vrijdag 9 oktober 1914 Devos legt een gelijkaardige verklaring af. Hij betuigt zijn spijt.

16 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 17 DECEMBER NIEUWE MAART DE OORLOG 1914 1915 — — GINGELOM TIJDEN, OUDE LUMMEN DAG NA DAG CONFLICTEN — Karel Thiels — Max Decat

December 1914. Ook in Montenaken, nu VOEDSELHULP Vier jaar houdt hoofdonderwijzer Karel en burgers met Duitse helmen en lansen de ste vrezen voor Lummen. Lummen staat toch een deelgemeente van Gingelom, wordt Omdat de oorlog in volle oogsttijd begint HET LEVEN ZOALS Thiels bij wat zich voordoet in Lummen stad inrijden, dat er op de markt een hele zonder dat iemand weet waarom in de haat een Hulp- en Voedingscomité opgericht, en veel boeren en landarbeiders onder de HET OOK WAS en zijn verre omgeving. “Als vooraan- hoop sabels, chakos, geweren liggen.” der Duitsers. De uren gaan ons als dagen dat instaat voor de voedselbedeling. wapens zijn, dreigen er in 1914 al snel voed- staande inwoner was hij goed op de zolang. Rond half negen ‘s avonds (Belgisch Secretaris en schatbewaarder van het seltekorten. Dat komt ook door het stilvallen hoogte van wat er zich in zijn dorp en uur) verneemt men dat er van Lummen een Valsche biljetten. – Wij hebben reeds comité wordt Max Decat (°1866), de van de import en omdat de Duitse bezetter omgeving afspeelde,” stelt Koen Luts, 100-tal genomen zijn, doch dat men er reeds gemeld dat valsche briefjes in omloop DRAMA hoofdonderwijzer van liberale signatuur. veel voorraden opeist. Er komen snel hulpac- die in 1983 Thiels’ teksten over begon te 2 maart 1915. “De vrouw van Vansanten een 60-tal heeft kunnen loskrijgen. Een groep zijn van een en twee frank. Men kan de ties op gang, vooral met Amerikaanse steun. typen: een monnikenwerk. Hier volgen Albert - (Corthouts Melanie) heeft een pak vrouwen voor mijn deur wacht in bange valsche briefjes hieraan erkennen dat de Ondanks klachten over vriendjespolitiek zal drie fragmentjes. klederen en het geld dat zij opgezonden had verwachting op het nieuws. Frederik Luts van cijfers der serie niet op de zelfde rechte het Nationaal Voedingscomité met al zijn naar haar man, krijgsgevangen in Duitsland, Goeslaer is in een adem door ‘t dorp gelopen LENEN AAN lijn staan. Van de valsche briefjes van provinciale en lokale afdelingen in de oorlog terug ontvangen. Een briefje aan de heer om zijn vrijheid aan zijn vrouw en kinderen DE GEMEENTE twee frank is de filigraam (watermerk) De bezetting betekent voor de gemeentekas- een levensbelangrijke rol spelen. burgemeester te Meldert (de vrouw verblijft te melden. De man was niet tegen te houden horizontaal. Van Nieuwjaar aanstaan- SLAG BIJ HALEN sen een zware aderlating. Al begin 1915 kan (ZIE OOK BLZ. 10 HALEN) nu daar sinds de brand) zegt, dat Vansanten om meer inlichtingen te geven… Men zegt de zullen nieuwe geldbons uitgegeven Montenaken de wedden van zijn onderwij- Max Decat wordt in de jaren 1920 nog even voorzitter 12 augustus 1914. “Hier is op dit ogenblik overleden is. Arme vrouw, voor de tweede dat ze er in Herk 110 genomen hebben, in van de voorloper van het huidige OCMW en in de worden. zend personeel niet langer volledig uitbetalen: geen enkele lansier meer te zien. Ik ben op maal weduwe (eerst van Jan Adriaens).” Zelem 26, in Schulen 27, in Linkhout 10, in jaren 1930 gemeenteraadslid van Montenaken. Marie Decat en zijn vrouw Marie Tits, die ook in gang gegaan tot aan de kapel van de Beuke- Halen 170!” Tits wordt een van de eerste politiek actieve vrouwen in Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, het onderwijs werkt, verklaren zich bereid de Zuid-Limburg: in juni 1921 verovert ze voor de liberale boom. Aan Bervoets is het schouwspel op donderdag 24 december 1914 tekorten als een lening van hun kant aan de partij een zitje in de gemeenteraad. Zij overlijdt in 1934, Herk-Donk-Halen akelig. Rook en vuur. VERPLICHTE In december 2014 verschijnt het (inmiddels ook hij in 1941. Er woedt inmiddels een volgende oorlog... gedigitaliseerde) oorlogsdagboek van Karel Thiels gemeente te beschouwen. Opnieuw enkele Gedurig aan ziet men huizen en winningen TEWERKSTELLING (1865-1945) bij de Geschied- en Heemkundige Kring maanden later leent Decat zelf effectief 7000 in brand vliegen. Een dikke rook vervult de (ZIE OOK BLZ. 27 HASSELT) Lummen. frank aan Montenaken, tegen een rente van lucht waarin een heldere zon flikkert. Lummense mannen tussen 18 en 55 moeten 4,5% en terug te betalen ten laatste een jaar Kanon- en geweergeknetter verdooft het zich op 2 december 1916 in Hasselt aanmel- na het einde van de oorlog. (Het jaarsalaris oor. Op de steenweg van Herk-Halen ziet den. Het wachten duurt lang: hoeveel man- van een hoofdonderwijzer bedraagt in 1915 men een grote stofwolk opstijgen. Het is de nen gaan de Duitsers ‘nemen’? “Rond half 2500 frank. Het gaat dus om een aanzien- beweging der Duitse troepen. Rond 6 uur vier de eerste tijding. Vervoort Jules en Claes HET LEVEN ZOALS lijk bedrag. Decat is een kapitaalkrachtige komen er 3 jongens van Diest gereden, die Emile, leerlingen der ambachtsschool te Has- HET OOK WAS Montenakenaar, onder meer dankzij zijn de tijding brengen dat 3.000 Pruisen voor selt, komen per fiets van Hasselt en zeggen nevenactiviteiten als landmeter en technisch Halen-Loksbergen gedood zijn. Een dokter dat ze er van de stad 400 hebben genomen. De Heldenlijst onzer gesneuvelden dient tekenaar...) zegt, hij komt te paard Diest ingereden – een Lummen zal eerst rond 6 uur gekeurd wor- in elk huisgezin bewaard te worden. Max Decat en zijn leerlingen In juli 1917 eisen twee directieleden zakdoek wuivende en roepende: “Victorie aan den. Dus zal de verwachting nog langer, nog van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité, de Belgen!” Diezelfde zeggen dat 30 boeren pijnlijker vallen. 400 te Hasselt doet het erg- — Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, waar Montenaken toe behoort, het ontslag dinsdag 2 maart 1915 van Decat. De hoofdonderwijzer verwaarloost De handgeschreven boekjes van Karel Thiels Brand en vernieling in de Dorpsstraat van Lummen naar verluidt zijn werk door voor het comité op zending te gaan naar Sint-Truiden, maar de gemeenteraad gaat niet op deze eis in. De hoofdonderwijzer, die zich in momenten van afwezigheid laat vervangen door zijn pas gepensioneerde echtgenote, heeft de toelating van zowel de gemeenteraad als de inspec- tie om op zaterdagvoormiddag de klas te verlaten. Het conflict is vermoedelijk een laat voorbeeld van een twist die al voor de oorlog tal van episodes beleefde: de liberaal Decat stond daarin tegenover katholieke opponen- ten. Ook in de nieuwe oorlogsomstandighe- den blijven de aloude tegenstellingen de kop opsteken...

18 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 19 MAART APRIL FRONTDOKTER 1915 OEFENEN MET 1915 — — LEOPOLDS- NEERPELT — Alfons Kerkhofs BURG DODELIJK GAS — Fritz Haber

22 jaar is Alfons Kerkhofs als de oorlog Op 22 april 1915 lanceert het Duitse Haber weet ook wel dat er andere, dodelijke- Duitse legergezelschap nog meer van de uitbreekt. De jongeman uit het mooie leger aan het front bij Ieper de eerste re gassen zijn, maar die zouden te veel inves- nieuwe mogelijkheden die ze voor hun ogen Teutenhuis in Sint-Huibrechts-Lille stu- grote aanval met gifgas, het begin van teringen en voorbereidingstijd vergen. geïllustreerd zien. deert op dat moment in genees- de chemische oorlogsvoering tijdens de Enkele officieren wijzen erop dat het kunde en wordt gemobiliseerd. Vanaf dan Eerste Wereldoorlog. Hoeveel slacht- landschap en de frontzone bij Ieper er heel is aspirant-dokter Kerkhofs een soldaat, offers daarbij vallen, is tot op vandaag MISTBANK anders uitzien, dat de wind daar zelden die eerst belandt in de fortengordel rond stof voor discussie. Het uitverkoren proefterrein ligt in Limburg, gunstig staat en dat vijandelijke artillerie de Luik. Zoals zovelen verhuist Kerkhofs mee waar de Duitsers het uitgestrekte en behoor- gasflessen zou kunnen treffen. Zij halen het met het Belgische leger achter de IJzer. lijk afgelegen domein van het Belgische leger niet: de volgende dag begint de voorbereiding WOLK in Leopoldsburg al een tijd als oefenkamp in van de gasaanval aan de frontzone. En op Drie weken eerder. De Duitse stafofficier beslag hebben genomen. Op 2 april brengt 22 april treedt de Eerste Wereldoorlog ook Alfons Kerkhofs en zijn verpleger SPRONG VOORWAARTS Graf von Tattenbach wordt op 1 april ont- een militaire auto Von Tattenbach en ook psychologisch in een nieuwe fase. Maart 1915. De nood aan medische zorg aan HET LEVEN ZOALS boden op de generale staf in Roeselare. Zijn generaal Von Hügel naar Leopoldsburg. Daar het front neemt almaar toe. Alfons Kerkhofs specialiseert zich in de periode 1921-1922 als HET OOK WAS divisie is uitgekozen om een van de komen- bevinden zich ook een groot aantal Duitse wordt, net als veel van zijn medestudenten, chirurg verder in en ook in Wenen, de dagen of weken deel te nemen aan een stafofficieren. Zij werken op het algemeen HET LEVEN ZOALS ingelijfd bij de medische dienst van het Belgi- bij de zusters salvatorianen. Na zijn terugkeer gasoffensief rond Ieper. De bedenker van het hoofdkwartier van het landleger. De proef is Levensbewijzen voor pensioenen. – HET OOK WAS sche leger, als élève-médecin en later als hulp- wordt hij in 1924, mede op verzoek van de De levensbewijzen der pensioenen gasplan, professor Fritz Haber, wil met een duidelijk een belangrijk moment. Het concre- dokter, tot aan de wapenstilstand. Hij vindt zusters, een van de oprichters van het Salva- grootschalige proefneming de legerleiding te doel is na te gaan of er een geconcentreer- van weduwen en weezen en van het Uit het land. – Lier. – Opening van een de tijd om veel korte notities neer te pennen, torziekenhuis in Hasselt. Tot aan zijn overlij- een concreet idee geven hoe je een wolk van de gaswolk wordt gevormd, die bovendien onderwijs worden tot hiertoe nog niet cinema. – Zondag a.s. zal met toelating en maakt met zijn camera ook zowat duizend den in 1957 blijft hij er hoofdgeneesheer, ook chloorgas kunt ‘produceren’. Hij wil ook dankzij een ‘gunstige’ wind afdrijft naar de afgeleverd. De datum zal later bekend der Duitsche overheid, de zaal Eldorado foto’s aan en achter het front. Die foto’s zijn in het Oud Gasthuis. tonen hoe die wolk zich kan gedragen. De vijand, als een soort mistbank. Als dat lukt, gemaakt worden. in de Antwerpschestraat bij den heer G. nu een kostbare bron. gerenommeerde scheikundige Haber was er zullen daar veel mensen in stikken. Alaers, heropend worden. Vele schoone Het is wrang om te zeggen, maar de In 2013 verscheen het boek Alfons Kerkhofs. Een al kort na het vastlopen van de oorlog van Als de batterijen gasflessen hun ‘wolk’ Limburgse blik op het IJzerfront, in een redactie van Luc — Uit Het Volk. Christen Werkmansblad, en nieuwe films zullen op het doek oorlog en zijn vele slachtoffers zorgen ervoor overtuigd dat gasaanvallen het geblokkeerde lossen, vormt zich een geelachtige wolk die Van de Sijpe, met foto’s en een selectie teksten van de maandag 15 maart 1915 verschijnen. Dit zal, ten minste, eenig dat de geneeskunde in die jaren een grote arts. Aan het boek werkte ook Anny Cleeren-Kerkhofs front konden ‘openbreken’. Hij kiest voor met de wind mee over de vlakte kruipt. Scha- verzet in ons stadje brengen. sprong voorwaarts maakt. Ondanks – of mee, dochter van de dokter. chloorgas, onder meer omdat daar in de pen en honden die op de weg van de wolk dankzij? – de vaak moeilijke omstandigheden verfindustrie voldoende voorraden van zijn. zijn vastgebonden, stikken en creperen. De Alfons Kerkhofs (centraal) in uniform Alfons Kerkhofs verzorgt zijn dorpsgenoten — Uit De Nieuwe Gazet, vrijdag 23 waarin dokters moeten werken en waarin ze proef is gelukt! Alleen is Haber zo nieuws- april 1915 veel moeten improviseren. De confrontatie Portret van Fritz Haber gierig dat hij zich te paard in de gevarenzone met nieuwe oorlogswonden door de toen- begeeft en zelf bijna stikt. Dat overtuigt het tertijd moderne massavernietigingswapens Duitse gastesten dwingt de medische wetenschap tot het vinden van nieuwe oplossingen. Denk aan de behandeling van zware fracturen, plastische ingrepen, het verwijderen van ‘lichaams- vreemde objecten’, inwendige bloedingen... Naarmate de oorlog vordert wordt de aanpak steeds professioneler. Zo worden ook psy- chische trauma’s voor het eerst herkend en geleidelijk aan erkend: ‘shellshock’ is intussen een begrip.

SALVATOR Ook dokter Kerkhofs leert het vak al doende in de trieste, moeilijke en vaak gruwelijke omstandigheden aan het front. Hij werkt na de oorlog zijn studies geneeskunde af en

20 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 21 Links: Jeanne Hestermans bij het portret van haar vader

Onder: De moeder van Jeanne Hestermans en haar oudste TONGEREN zus AAN HET THUISFRONT Jeanne Hestermans over een moeder in bezet gebied

Terwijl haar man, Martin Hes- en als kokkin bij welgestelde families. In Het was niet eenvoudig om eten op termans, naar het front moest, juli 1912 trouwde ze met mijn vader en op tafel te krijgen. “Sommige vrouwen die bleef Josephine Vandenbosch 24 december werd Mariette geboren, mijn geen werk hadden of te weinig verdienden met hun kind achter in het bezette oudste zus. Ma stopte met werken om voor om voedsel te kopen, prostitueerden zich. de hoop hem eindelijk terug te zien. Hij de baby te zorgen.” Ma zei altijd: ‘Het is misschien lelijk dat ik Tongeren. Zij was een van de vele was er niet bij. Mariette vroeg steeds maar ‘t zeg, maar ze hebben schelmen en hoeren Belgische vrouwen van wie de weer wanneer papa kwam. Mijn moeder gemaakt van de soldatenvrouwen.’ Geluk- echtgenoot was opgeroepen. En begon hard te wenen.” Maar later die dag, NE PLEURE PAS kig zat zij bij een goede familie en verdien- net als die andere vrouwen moest gaat Jeanne verder, kwam iemand van het In augustus 1914 werd Martin Hestermans de ze net genoeg. Ze kon ook heel goed regiment haar melden dat Martin nog leef- Josephine strijden. Tegen de opgeroepen, hij werd brancardier bij het koken, met alle beetjes toverde ze heerlijke de en was overgeplaatst naar een andere onzekerheid over het lot van haar 13de Linieregiment. Josephine keerde maaltijden tevoorschijn.” eenheid. “Toen pas wist mijn moeder dat wederhelft, tegen het gemis, tegen terug naar het ouderlijke huis. De Duit- ze hem levend zou terugzien.” de gevaren van een militaire be- sers stonden snel in Tongeren. “Omdat ze De correspondentie met haar echtgenoot Op 24 december kwam Martin geruchten hadden gehoord over geweld- was moeilijk. “Er zat een frontlijn tussen zetting, tegen honger en tekort. thuis. “Mijn ouders zagen elkaar terug bij daden tegen burgers bleef het gezin enkele hen in, en dus moest de post via Nederland de Begijnhofkerk… precies waar ze elkaar dagen binnen. Toen het normale leven en Engeland. De Duitsers hielden echter jaren tevoren voor het eerst hadden ont- hernam, begon ze als huishoudster bij een controles op de in- en uitvoer van brieven, moet. Het was ook Mariettes verjaardag. “Mijn moeder was de oudste van vijf kinde- Franstalige burgerijfamilie, in een groot dus moest dat via smokkel gebeuren. Ie- Hij gaf haar een sigaarkistje met klont- ren. Het gezin woonde in een klein huisje in herenhuis dicht bij het station. Er was ook dereen die de grens wilde oversteken werd jes suiker cadeau.” De gezinshereniging het begijnhof van Tongeren,” vertelt doch- een Duitse officier ingekwartierd, maar last gecontroleerd. Bij vrouwen gebeurde dat verliep stroef. Mariette was 18 maanden ter Jeanne Hestermans. “Een onbezorg- heeft ze daar niet van gehad,” weet Jeanne. door visiteuses, vrouwelijke grenswachten. oud toen hij werd opgroepen, ze was zes de jeugd had ze niet. Toen ze negen jaar was, Josephine kon al snel goed opschieten met Ze moesten in een kamertje hun kleren CONDOLEANCES inlichtingsbureel te Brussel vermeld staat. toen hij terugkwam. “Ze kende haar vader werd haar vader vermoord in Luik, waar hij de madame des huizes, ze werden vriendin- uitdoen. De mensen waren echter inventief. Vanaf de zomer van 1917 tot na het ein- De opzoekingen gaan echter voort. Zo had helemaal niet, ze had hem alleen op foto’s werkte. Ze hebben nen. “Mijn moeder Mijn moeder vertelde me eens het verhaal de van de oorlog, bijna 17 maanden lang, ze natuurlijk nog geen zekerheid. Dat was gezien. Ze was zonder hem opgegroeid. zijn lichaam in de vertelde dat ze van twee vriendinnen die de briefsmokkel kreeg Josephine geen nieuws van Martin. een zeer moeilijke periode.” Voor haar was het een vreemde. Het Maas teruggevon- af en toe moest slim aanpakten. Ze hadden dezelfde schort Zijn brieven raakten niet meer door. Er Op het moment van de wapenstil- heeft een tijd geduurd vooraleer er een den. De feiten zijn “Ze hebben schelmen en huilen omdat ze aangetrokken en gingen samen in het kwam geen enkel teken van leven. “Op een stand had Josephine nog steeds geen normale band nooit opgehelderd, Martin miste, en controlekamertje. De eerste vrouw, die geen gegeven moment kwam een kennis zijn nieuws van haar hoeren gemaakt van de ontstond tussen maar vermoedelijk dat madame dan brieven mee had, kleedde zich uit en legde condoleances aanbieden, hij had gehoord man. “Toen het hen. Ook mijn was het een gevolg soldatenvrouwen” steevast zei: ‘Ne haar schort op het bed. De visiteuse contro- dat Martin gesneuveld was.” Jeanne krijgt 13de Linie- Op een gegeven ouders moesten van een ruzie met pleure pas, Phine, leerde de kledij, vond niets en beval haar om er nog tranen van in de ogen. “Mijn moeder regiment, waar weer wennen enkele collega’s. zelfs de beste man zich weer aan te kleden. Intussen deed de keek in het stadhuis de lijst van doden en Martin in 1914 moment kwam een aan elkaar. Veel Grootmoeder was net bevallen van hun is geen vrouwentraan waard.’ Blijkbaar tweede vrouw, in wiens schort wél brieven gewonden in, maar daar stond zijn naam bij was ingedeeld, kennis zijn condolean- koppels gingen vijfde kind. Ze bleef alleen achter, zonder had ze geen hoge pet op van mannen. Zag staken, haar kleren uit. De eerste vrouw niet bij. Dan vroeg ze verdere informatie triomferend door na de oorlog uit inkomen, dus zat er niets anders op dan te ze haar echtgenoot weinig omdat hij altijd trok snel de schort van haar vriendin aan op. Enkele dagen later kreeg ze een brief Tongeren kwam ces aanbieden, hij had elkaar. Maar zij gaan werken. Mijn moeder moest, hoewel gaan werken was, hadden ze veel te vaak ru- en stapte naar buiten. Met de brieven.” Ook – ik heb ‘m bijgehouden: Als antwoord op gemarcheerd, zijn altijd samen- ze zelf nog een kind was, zorg dragen voor zie, waren ze gescheiden…? Ik weet het niet. Jeannes moeder heeft minstens één keer uwe navraag aangaande Martin Hester- stond m’n moe- gehoord dat Martin gebleven.” haar zus en broers. Op 15-jarige leeftijd Maar of deze woorden mijn moeder konden een brief van Martin binnengesmokkeld. mans delen wij u mede dat dezes naam der met Mariette gesneuveld was. begon ze te werken in een schoenenatelier troosten, dat betwijfel ik.” nog op geen der lijsten in het bezit van ons langs de straat in

22 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 23 AUGUSTUS AUGUSTUS 1916 EEN JONGE 1916 TRAGIEK AAN — — MEEUWEN- DILSEN- GRUITRODE MEEUWERHELD STOKKEM DE DRAAD — Hendrik en Jean Verdonck — Martin Luyten – de familie Kenzeler

12 augustus 1916. In de Herkenrode- Op 6 mei wordt Hendrik gearresteerd DWANGARBEID In de Limburgse grensgemeenten bakent ZWAAIEN kazerne in Hasselt wordt de 19-jarige in Meeuwen en opgesloten in Hasselt. Het Eind 1915 sloot ook Jean Verdonck, broer ‘De Draad’ tijdens de oorlog het leven In de Kiekenstraat in Stokkem woont in 1914 HET LEVEN ZOALS Meeuwenaar Hendrik Verdonck terecht- doodvonnis door het Duitse Krijgsgerecht van Hendrik, zich aan bij het spionagegezel- letterlijk af: de grens oversteken kan vanaf de familie Kenzeler. Christiaan Kenzeler en HET OOK WAS gesteld. Op de huidige gedenkplaat aan valt op 25 juli. Volgens zijn broer Jean wei- schap. Ook hij werd opgepakt in Meeuwen, ergens in 1915 of 1916 alleen nog met zijn vrouw Maria Beckers hebben zes doch- de oude kazerne in de Maastrichterstraat geren Verdonck en Duval bij hun executie op 26 mei 1916, en tot tien jaar dwangarbeid Duitse toestemming. Of met doodsgevaar. ters en een zoon: in 1914 is Helena 19, Anna Sutendael. – Begankenis. – staat zijn naam vermeld, samen met de blinddoek en zouden dit Hendriks laatste veroordeeld: “Den 3 augustus werd ik weg- Er spelen zich aan en door De Draad een jaar jonger en Maria nog een jaar jonger. Aanstaanden Dinsdag, 15 Augustus, acht anderen die hetzelfde lot ondergin- woorden zijn geweest: “Leve Koning Albert! gevoerd naar een tuchthuis in te Rheinbach, drama’s af. Dan volgen Mathilde (13), Liza (11), Leo feestdag van O.L.Vr. Hemelvaart, gen. Op een andere gedenkplaat, aan het Leve België!” Begin september 1919 krijgt Duitschland. De behandeling was zeer streng (10) en Rosalie (5). In augustus 1914 slaat de heeft, zooals sedert honderden jaren, Kolonel Dusartplein, staan nog eens tien “de jonge Meeuwerheld” op een Nationale en het eeten zoo schaarsch en slecht dat ik paniek toe. Er doen wilde gruwelverhalen de de groote bedevaart plaats naar het namen, opnieuw van terechtgestelden. Feestviering in Bree een Huldezang. dagelijksch gekweld werd door den honger. NAGRAS ronde over de barbaarse Duitse troepen, en Mirakuleus Beeld der Moeder Gods, De naam ‘Hendrik Verdonck’ is ook te Den 17 October 1917 werd ik van Duitsch- 13 augustus 1916. De 29-jarige Martin zeker in de grensgemeenten vluchten mensen die alhier door ontelbare geloovigen lezen op het oorlogsmonument bij de land naar eene arbeidscommando gevoerd Luyten komt met z’n kompaan Jan naar het veilige, neutrale Nederland. Dat zijn van uren ver in den omtrek betrouwvol Overbrenging van de stoffelijke resten van de in Hasselt vereerd wordt. In de bange tijden, die kerk in Meeuwen: daar was hij geboren. gefusilleerde burgers naar de Grote Markt in Hasselt te Sedan (Frankrijk). Wij waren met 117 Vandewauw, een naamgenoot van zijn er in Stokkem alleen al 1600, volgens het mannen en werden daar op allerlei wijzen moeder, een kijkje nemen hoe het staat met pastoorsverslag. Vader en moeder Kenzeler wij thans beleven, is het meer dan ooit afgebeuld, zoodat er na verloop van 4 maan- het nagras, dicht bij de Maas en dus ook sturen hun drie oudste dochters voorop, de noodig zijne toevlucht te nemen tot de DOODVONNIS den slechts een 20 tal mannen nog leefde.” bij De Draad. Een Duitse grenspatrouille grens over, naar Obbicht in Nederlands-Lim- machtige Hemelkoningin, opdat wij Hendrik of Henri Verdonck, onderofficier bij Jean belandt in het ziekenhuis maar overleeft merkt het tweetal op en sommeert hen te burg. Daar woont een broer van Maria. Zij en door Hare voorspraak binnen kort den het 2de jagers te voet, die na een kwetsuur de oorlog. blijven staan. Vandewauw gehoorzaamt het de andere kinderen zullen later wel komen. vrede mogen bekomen voor het zoozeer ontslagen was van dienst, staat aan het hoofd bevel, maar Luyten zet het op een lopen. Eerst willen ze hun hebben en houden in geteisterd Europa. van de ‘Inlichtingsdienst aan het Belgisch Vermoedelijk uit schrik. Er volgt een fataal veiligheid brengen. Leger over den aanvoer en verplaatsing der VERZET schot. Pastoor Hennekens vermeldt het Het gezin zal vier jaar gescheiden — Uit De Bode van Limburg, zondag 13 vijandelijke troepen’. Zo wordt de ‘dienst’ in Passief verzet, sabotage, sluikpers, spionage...: tragische gebeuren in zijn naoorlogse verslag blijven. Waarom precies, weten we niet meer. augustus 1916 een document van zijn broer Jean genoemd. dat zijn de middelen waarmee de Belgische over de oorlogsjaren in Dilsen-Stokkem: Volgens het familieverhaal konden de drie Met andere woorden: Hendrik is een spion, bevolking zich tijdens de Eerste Wereldoor- volgens hem werd Luyten eerst gevangen oudste dochters – die als dienstmeisje werk en wel van een Belgisch-Franse compagnie log verzet. Spionage- of inlichtingendiensten genomen en vervolgens zonder vorm van vonden in Sittard en Maastricht – en de rest met vertakkingen tot in Noord-Frankrijk. werken voor het Belgische leger, maar ook proces gefusilleerd. In de familie circuleert van het gezin aan de grens alleen nog naar Niet toevallig staat op de Hasseltse gedenk- als geheime agenten, vooral voor de Britten. het verhaal dat de betrokken Duitse elkaar zwaaien... De drie oudste dochters van de familie Kenzeler Na de oorlog blootgelegd massagraf in Hasselt met plaat aan de oude kazerne ook de naam van gefusilleerde burgers Ze worden zowel door militairen als door soldaten als straf naar het front in Rusland de Franse officier Sylvain Duval: die leidt burgers bemand en bevrouwd. zijn gestuurd. Moeder Luyten, sinds 1911 samen met Verdonck het gezelschap. De com- weduwe, sterft enkele maanden later. Martin EEN DRAAD pagnie staat onder meer in verbinding met Luyten is Stokkems enige burgerslachtoffer MET EEN DOEL een ‘inlichtingsbureel’ in Nederland en helpt van de Eerste Wereldoorlog. Twaalf militairen De oorlogsdraad die het Duitse leger in 1915 jongemannen over de Dodendraad. Langs sneuvelden. spant tussen België en Nederland, heeft een die weg willen ze alsnog dienst nemen in het dubbel doel: voorkomen dat oorlogsvrijwilli- HET LEVEN ZOALS Portret van Martin Luyten Belgische leger. HET OOK WAS gers via Nederland (en Engeland) tot bij het Belgische leger geraken, en vermijden dat er via Nederland geheime informatie wordt Hasselt. – De markt. – De markten doorgegeven. De draad is een antispionage- gaan hun gewonen gang en niets bij- Gedenkplaat terechtgestelden Herkenrodekazerne Hasselt draad. zonders is te melden over de prijzen die ongeveer dezelfde gebleven zijn sedert reeds geruimen tijd; alleen moet gemeld worden de schaarschte der boter, en de overvloed van moeskruiden, plantsoe- nen, eieren en boomvruchten.

— Uit De Bode van Limburg, zondag 13 augustus 1916

24 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 25 AUGUSTUS NOVEMBER 1916 AARDAPPELEN HASSELAREN — 1916 — NIEUWER- HASSELT KERKEN AAN BANDEN AAN HET WERK IN — Joseph Bogaerts DUITSLAND — Louis Feytons – Henri Hiemeleers

Oproep “aangiftekaarten” aardappelen (12 februari 1916)

De voedselbevoorrading is in het bezette kilogram aardappelen voor eigen gebruik en België al snel een groot probleem en leidt moet dus 1188 kilogram in de officiële han- tot een gigantische administratie met del brengen. Voor een grootteler als Joseph reglementen, verordeningen, tabellen, Gilot met zijn 5 hectare liggen de cijfers heel bestraffingen enzovoort. Een groot deel anders: 55.000 kilogram opbrengst, 36.500 van het werk komt bij de gemeentebestu- kilogram te leveren aan handelaars. ren terecht.

RANTSOEN 42 Om het verbruik van aardappelen onder 25 augustus 1916. In Kozen, nu een deelge- controle te houden stelt de Duitse overheid, meente van Nieuwerkerken, verschijnt een behalve officiële prijzen, ook strenge rantsoe- tabel. Daarin staat voor elk van de 42 “voort- neringen in. Die evolueren in de loop van vier brengers” opgetekend hoeveel aardappelen jaar. Een van de bekommernissen is dat ook HET LEVEN ZOALS hij moet produceren, hoeveel hij en zijn huis- mensen uit de stad aan aardappelen moesten HET OOK WAS houden er zelf mogen verbruiken en hoeveel geraken. Er komen verder bepalingen voor hij er dus op de markt moet brengen. Dat ‘op dieren: terwijl je begin augustus 1916 varkens Sint-Truiden. – Politiegerecht. – de markt brengen’ moet overigens gebeuren nog met aardappelen mag voederen, is dat De volgende ouders zijn veroordeeld via erkende opkopers-handelaars en met een aan het eind van het jaar in Limburg alweer geworden wegens schoolverzuiming Groepsfoto van negen dwangarbeiders in het kamp van het Himmelmoor (Quickborn). Henri Hiemeleers in burgerkleding in Cloppenburg door de Duitse overheid vastgestelde maxi- verboden. En niet zelden eist de bezetter hunner kinderen. Lafosse Juliaan, Onderste rij, zittend geheel links Louis Feytons (met sterk gebogen pijp) mumprijs. Voor elk vervoer van aardappelen doodgewoon alles op, zonder vergoeding en Moers Leonard, Wyermans Herm., moet zo’n handelaar ook een officiële geleide- ‘voor eigen gebruik’. Coninckx Leop., Snyers H., Vansimpsen, 26 november 1916. Met affiches en op somstandigheden een tekort is aan werkkrach- zijn verplichte werknemer, en na de oorlog of vrachtbrief bij zich hebben. Eventjes als alle van Sint-Truiden. bevel van de Duitse militaire overheid ten. Hij leeft er met zijn lotgenoten in houten kiest Henri Hiemeleers ervoor nog een tijdje particulier bij de teler zelf aardappelen gaan roept de burgemeester van Hasselt “alle barakken, in een kamp dat met de wapens in Cloppenburg bij de Hellmanns te blijven. kopen, kan dus niet. Officieel toch niet. — Uit De Bode van Limburg, zondag 13 mannelijke belgen en vijandelijke bui- wordt bewaakt. In die periode waagt hij twee Hij wordt van een gedwongen een betaal- Zo’n tabel is een bijzonder leerrijke augustus 1916 tenlanders der Stad Hasselt van 17 tot 55 vergeefse ontsnappingspogingen. De dwang- de werknemer. In 1920 keert hij terug naar bron: in Kozen bijvoorbeeld behoren in 1916 Verordening betreffende het benutten van aardappelen jarigen ouderdom” op. Zij moeten zich arbeiders proberen ook geregeld hun povere Stevoort, maar de vriendschap met de familie van de ongeveer 900 inwoners er 353 tot een tot beroeps- of nijverheidsdoeleinden op zaterdag 2 december melden aan de rantsoen aan te vullen door bij boeren in de Hellmann is blijven bestaan. landbouwhuishouden, leert de tabel ons. En Herkenrodekazerne in de Maastrich- buurt bijvoorbeeld eieren te stelen. Maar ook alle 42 boerderijen houden varkens, gemid- terstraat, met reisbagage bij zich. Ook dat doe je niet ongestraft: een van de straffen deld zes. Louis Feytons, de 22-jarige kostwinner bestaat erin dat betrapten ’s winters uren- HET LEVEN ZOALS van een gezin uit Runkst, meldt zich lang onbeweeglijk en in de bittere kou buiten HET OOK WAS aan. Hij wordt verplicht tewerkgesteld in moeten staan. Himmelmoor is vandaag de 4400 – 3212 = 1188 Duitsland. Op dat moment is Henri Hie- dag een natuurgebied. Er wordt nog altijd turf Landbouw. – Hoenderteelt. – De Terug naar de aardappelen, een essentieel meleers uit de buurgemeente Stevoort al gewonnen. voederbakken der hoenders, namelijk ingrediënt van de voeding voor mens en dier. twee jaar in Duitsland: hij is in augustus die waarin men het week voeder geeft, Landbouwer Joseph Bogaerts heeft er 40 are 1914 bij de verdediging van de Luikse mogen niet te diep zijn. Ondiepe scho- van geplant. De geschatte opbrengst per are forten krijgsgevangen gemaakt en naar VAN KRIJGSGEVANGEN tels of troggen, zijn het best geschikt. is vastgelegd op 110 kilogram en dus beschikt Duitsland afgevoerd. NAAR WERKNEMER De hoenders eten het voeder, vooral Bogaerts in 1916 officieel over 4400 kilogram Henri Hiemeleers (1883-1971) verblijft wanneer zij zeer hongerig zijn, haastig aardappelen. Dan begint het aftrekken: zijn op verschillende plekken in Duitsland, tot op en steken den ganschen bek diep in huishouden telt negen personen, die samen DUITS TURF STEKEN hij ergens in 1916 wordt toegewezen aan de voederbrij, zoodat zelfs gemakkelijk recht hebben op een rantsoen van welgeteld Louis Feytons (1894-1963) belandt voor brouwer Hellmann in de stad Cloppenburg de neusgaten verstopt geraken. Daar- 972 kilogram. Z’n twee varkens zijn goed zowat anderhalf jaar in de buurt van Ham- in Nedersaksen. Het kan dat Hiemeleers bij door ontstaan echter allerlei ziekten der voor 1440 kilogram aardappelen en 800 ki- burg, in het Himmelmoor, het ‘Hemelveen’. de brouwer inwoonde: het hoofdkamp voor ademhalingsorganen... [...] logram van de opbrengst dient als plantgoed De naam klinkt mooier dan de realiteit: Louis krijgsgevangenen Edewecht ligt immers een voor het jaar nadien. Besluit van de rekens- moet er in de veenvelden turf steken, onder eind uit de buurt. Hoe dan ook, er ontstaat — Uit De Bode van Limburg, om: Joseph Bogaerts heeft recht op 3212 meer omdat er in Duitsland door de oorlog- een vriendschapsband tussen de brouwer en 26 november 1916

26 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 27 DECEMBER JANUARI 1916 GEDEPORTEERD “BESTE OUDERS, — 1917 — HEUSDEN- — Pastoor Jan Paquay ALKEN ZOLDER SCHRIJFT MIJ EENS DE WAARHIJD...”

3 december 1916. De Duitse overheid heid. De pastoor boekt succes: in de loop van 5 januari 1917. Alkenaar Robert Penx- heeft een dwingende vraag voor het 1917 mogen de negen Heusdense gedepor- ten (°1893) krijgt aan het IJzerfront een gemeentebestuur van Heusden: of men teerden terug naar huis. Jan Paquay, die later brief van thuis, met “een wijnig nieuws”. de lijst van werklozen uit de gemeente pastoor-deken wordt in Bilzen, zal na de oor- Hij heeft een kleine twee jaar niets meer kan bezorgen? Het bestuur weigert. De log doctor in de geschiedenis worden aan de gehoord van zijn familie. Robert was volgende dag moeten jonge en oudere KU Leuven. Hij publiceerde meer dan 250 dienstplichtig toen de oorlog uitbrak. Hij mannen zich om acht uur melden op ’t boeken en artikels, vooral over Limburgse en bevindt zich begin 1917 aan het IJzer- Controol in Tessenderlo… kerkgeschiedenis. Zijn boek over de Duitse front en is naar eigen zeggen “noch niet inval in Limburg (augustus-oktober 1914) eene minuut ziek geweest”: “Gij zult mij blijft een belangrijke bron. niet meer kennen, want ik ben veran- BOORTOREN dert. Ik ben nu groot en dik. Ik ben nu 95 In de loop van 1916 groeit in Duitsland het kilo zwaar.” In zijn antwoord, een lange tekort aan arbeidskrachten: veel mannen OMHALING nieuwjaarsbrief, klaagt hij nauwelijks bevinden zich aan het front, dat gulzig meer Verplichte tewerkstelling kon ook in eigen over de omstandigheden aan het front, en meer soldaten nodig heeft. Mannen uit de land. Achttien andere jongens uit Heusden die volgens hem zelfs verbeterd zijn. bezette gebieden moeten de tekorten helpen kregen het bevel te gaan werken aan een Maar: “Ik mag u niets schrijven wat wij aanvullen. Ook uit Heusden-Zolder. De loka- nieuwe spoorlijn die de Duitsers aanlegden in hier doen. Het is te gevaarlijk voor u.” le economie lijdt er onder de bezetting en het de provincie Luxemburg. Zes van hen kon- (Brieven van soldaten werden gecensu- werk aan de boortoren van de koolmijn van den zich door het omkopen van een Duitse reerd.) Robert maakt zich vooral onge- Zolder is stilgelegd. ambtenaar vrijkopen. In de kerk van Heus- rust: denken de mensen aan de soldaten? Op ’t Controol worden op 4 decem- den werd op 6 december een omhaling ge- En wat na de oorlog? ber mannen geselecteerd die in Duitsland organiseerd. De opbrengst – 234 frank – was verplicht tewerkgesteld zullen worden. In bestemd voor de twaalf jongens die moesten het geval van Heusden gaat het om negen vertrekken. Al op zondag 24 december 1916 NOG MEER OORLOG inwoners, allemaal landbouwers en pachters. mochten ook zij terugkeren, na de betaling NA DE OORLOG? In totaal sjokken die dag zowat 400 man- van 800 mark voor hun vrijheid. Robert Penxten schrijft: “Wij zien wel veel nen naar het station van Tessenderlo, na een af, maar toch we houden onzen moed. Wij triest afscheid van hun familie. Ze moeten vechten voor ons vaderland, voor ouders, tussen een haag van Duitse soldaten lopen, broeders en zusters. En toch, mischiens na en voorop zingen ‘Pruisen’ uitdagend het HET LEVEN ZOALS den oorlog zullen we uitgemaakt worden voor lied ‘Püppchen, du bist mein Augenstern’ over HET OOK WAS niets, van de geenen die er niet bij geweest jonge ouders en hun baby. De wanhoop bij zijn. Zoo is ons gedacht hier. Beste ouders, de mannen en hun verwanten en vrienden is schrijft mij eens de waarhijd op die vraag die Nieuwjaarsbrief van Robert Penxten, gericht aan zijn Sint-Truiden. – Liefdadigheidsfeest. ouders (10 januari 1917) groot. ik u gaan stellen: denkt gij noch aan mij, en – Wij vernemen met veel genoegen dat zoo in het algemeen: denken de menschen Alken. Beste ouders, ik moet beginnen te het toonkundig feest, verleden Zondag, nog aan de Belgische soldaten? Volgens dat weenen om dat ik u dat allen moet schrijven, door de leerlingen onzer stedelijke HET LEVEN ZOALS ze hier allen spreeken, zal er achter dezen want mijn hart ken er niet meer over. Dat is TERUG NAAR HUIS muziekschool gegeven, verboven alle HET OOK WAS De trein brengt de mannen via Diest en oorlog noch meer oorlog zijn met de Burgers te wreed zulke zaken, als we dat hier allen in verwachting opperbest gelukt is. De op- Hasselt naar Duitsland. De kleren en levens- onder malkander. En dat komt het meeste de gazetten leezen en horen van jongen die brengst, die eene schoone som bedraagt, De watersnood rond Maaseik. – middelen die hun families in het station van bij de vrouwen die zig slecht zullen gedragen niews van hun huis ontvangen en het portret zal de schamele armen in dit gure jaar- Tengevolge van de aanhoudende regens Tessenderlo nog hebben afgegeven, worden hebben. Gelooft mij zeeker als dat ge noch er mee waar de hunne vrouw op staat met getijde zeer te stade komen. is de Maas onrustwekkend uit hare hen nooit bezorgd. Ze belanden in het ‘gefan- iets zult zien na den oorlog. Ik zal het u maar eenen Duitzekop bij haar.” oevers getreden. De landerijen en genlager am Klein-Wittenberg’ aan de Elbe. juist en waarlijk zeggen, beste ouders: indien Op 19 mei 1918 sterft Robert Penxten — Uit De Bode van Limburg, zondag weiden zijn uren ver overstroomd en de Daar hebben ze het niet getroffen: de leefom- bij u iets gebeurt is sins den oorlog dat tegen in het militair hospitaal in Beveren. Hij wordt 3 december 1916 wegen zijn versperd. standigheden in het kamp zijn bikkelhard. de Belgische soldaten is of dat de meisjes met begraven op de militaire begraafplaats van De Aan het thuisfront ijvert pastoor Jan Paquay de Pruisen zig vermaakt hebben, neemt het Panne. Zijn geliefde Maria – “zegd haar dat — Uit De Bode van Limburg, zondag (1878-1936) voor hun terugkeer: hij dringt voor de zekere waarhijd als dat gij mij nooit ik nog alledagen aan haar denk” – heeft hij 7 januari 1917 daar herhaaldelijk op aan bij de Duitse over- Heusdense oud-strijders niet meer zult zien in mijn geboorte Dorp niet teruggezien.

28 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 29 FEBRUARI KUNSTWERKEN MEI LUCHTBEELDEN 1917 1917 — — — De Fliegerschießschule Asch VOEREN OP HET SPOOR AS — Wilhelm Gröner

16 februari 1917. De spoorlijn van Ton- Maart 1917. Gedeeltelijk op het grond- KOLONIE NIEUW! FOTOGRAFEREN geren tot in Gemmenich bij Luik en gebied van As begint het Duitse leger De school en haar vliegveld móeten wel veel UIT DE LUCHT zo naar Aken, goed voor zowat veertig met de aanleg van een vliegveld. Het oppervlakte hebben. Een van de opleidingen Luchtfotografie vanuit vliegtuigen is tijdens kilometer en voor enkele opmerkelij- eerste vliegtuig stijgt al op 26 mei op. is namelijk dat je als observator leert schie- de Eerste Wereldoorlog een vernieuwende ke ‘kunstwerken’ onderweg, wordt in De plaats is niet toevallig gekozen: het ten, observeren en fotograferen vanuit een technologie – na wat experimenten in de gebruik genomen. Ze passeert door de nieuwe vliegveld sluit aan bij de Flieger- vliegtuig. Op het uitgestrekte terrein bevin- 19de eeuw – én een risicovolle onderneming. Voerstreek, vermijdt Nederland en ver- schießschule, de Vliegschietschool. Die den zich een aantal te fotograferen doelen: Het wordt snel een onmisbaar instrument bindt Aken met Antwerpen. Niet toeval- bevindt zich sinds eind 1916 in dit deel loopgrachten, kanonnen, vliegtuigen en soms voor de militaire inlichtingendiensten. Dank- lig gaat de nieuwe lijn Nederland uit de van Midden-Limburg. Het terrein telt ook troepen die zich verplaatsen... Doel is zij de beelden komen zij meer te weten over weg: ze is tijdens de oorlog aangelegd meer dan 80 vierkante kilometer en ligt dat de luchtfoto’s zo snel mogelijk worden de posities en bedoelingen van de vijand. door Duitse spoorwegfirma’s omdat het deels op het voormalige schietdomein geanalyseerd om er conclusies uit te trekken Er zijn tijdens de oorlog letterlijk miljoenen neutrale Nederland elk transport op de van John Cockerill in Houthalen. voor de oorlogsvoering. Er wordt op het luchtfoto’s genomen. IJzeren Rijn tussen België en Duitsland terrein ook geoefend op bescherming tegen weigert. Spoorlijnen spelen in de Eerste Voor veel van hun bouwmateriaal trekken de bombardementen vanuit vliegtuigen én op de Wereldoorlog een essentiële rol. Duitsers naar de mijn in Waterschei (Genk), effecten van gifgas, met honden en schapen. die dan in aanbouw is. De mijn moet hier- Meteen na de oorlog wordt het terrein door sluiten. En er is nogal wat bouwmateri- omgebouwd tot vliegschool van het Belgisch ELEKTRICITEIT! aal nodig. Behalve hangars voor de vliegtui- Militair Vliegwezen, die ook in beslag geno- In de eerste helft van 1915 begint het voor- gen, constructieateliers en werkplaatsen voor men Duitse vliegtuigen gebruikt. In 1925 bereidende werk door de Duitse spoor- herstellingen, zijn op en bij de schietschool verhuist de school naar het West-Vlaamse wegtroepen. Er komen inkwartieringen en en het vliegveld ook nodig: schoolgebouwen, Wevelgem en komt op het terrein dank- onteigeningen, en de lokale bevolking ziet huisvesting voor de soldaten, paardenstallen zij barones de Beeckman de ‘Kolonie De voor het eerst de werking van... elektriciteit. Constructie van het spoorwegviaduct in Remersdael en koetshuizen, garages voor auto’s én een Beeckman’, een kindersanatorium. In 1970 Het bevel voor de bouw van een volwaardige luxecasino voor officeren. Voor de huisves- wordt dat ‘Opvangcentrum De Stap’. Na een spoorlijn – geen smalspoor dus, zoals vaak ting neemt men mijnwerkershuizen in As, periode van leegstand en verval is hier nu vzw in oorlogstijd – komt van Oberstleutnant de strenge hellingseisen en ook de eis dat Waterschei en Zwartberg in beslag. Kostprijs Arbeidskansen gevestigd. Er staan nog drie Wilhelm Gröner (1867-1939), die aan het er onderweg geen hindernissen mogen zijn, van de Fliegerschießschule Asch: 60 tot 80 ‘Duitse’ (bij)gebouwen. Kogelvanger op de ‘Fliegerschießschule’ van As hoofd staat van alle Duitse spoorwegtroepen maken van de aanleg een zware klus. Er miljoen frank, een reuzensom. en -instanties. Gröner zal later doorstoten worden vier tunnels aangelegd: die van Veurs, ‘Fliegerschießschule’ van As tot de absolute top van het Duitse leger en goed voor meer dan twee kilometer, tot voor in november 1918 keizer Wilhelm II aanra- kort de langste in België. Verder komen er HET LEVEN ZOALS den om af te treden. Zijn Gröners motieven drie bruggen met ijzeren liggers en ook drie HET OOK WAS voor de Belgisch-Duitse spoorlijn militair of betonnen exemplaren: zo wordt in Sint-Mar- Het spoorwegviaduct in Remersdael economisch? Denkt hij verder dan de oorlog? tens-Voeren een viaduct van gewapend beton Asch. – Voetbal. – Zaterdag ll. had Het kan. Belgische vrijwilligers, onder meer van 250 meter aangelegd, en in ‘Remersdaal’ alhier een match plaats tusschen de mensen uit de streek, vormen in 1916 het een brug in gestampt beton van bijna 400 eerste afdeeling der F.C. des Liégeois, grootste deel van de ongeveer 12.000 arbei- meter. Hier en daar komt de lijn ook ver- versterkt door spelers der F.C. Excelsior ders. Er zijn ook Duitse militairen actief en er vaarlijk vlak bij de Dodendraad die België en HET LEVEN ZOALS van Hasselt en den F.C. Victoria van worden Russische krijgsgevangenen tewerk- Nederland van elkaar scheidt. HET OOK WAS Op-Glabbeek. Van beide zijden werd gesteld. De Voerstreek maakt kennis met hardnekkig voor de overwinning De oorlogslijn is ook na de oorlog in gebruik gebleven. reuzenmachines en met mensen van diverse Maaseik. – Men voorspelt ons dit jaar gekampt. Niettegenstaande de goede Zo vermeed men Nederlandse heffingen en moest er nationaliteiten. maar één douane gepasseerd worden. Vanaf 1981 is deze eenen prachtigen fruitoogst. Kenners voorbereiding en het uitmuntend spel goederenlijn, die Duitsland verbindt met de Belgische beweren dat zij het van nu af reeds aan van de afdeeling der Liégeois bleef de havens, geëlektrificeerd. de boomen zien. overwinning aan de Victoria. Uitslag: 2-0. DE LANGSTE Het behoorlijk heuvelachtige landschap, — Uit De Bode van Limburg, zondag 18 — Uit De Bode van Limburg, zondag bijvoorbeeld in de omgeving van Montzen februari 1917 27 mei 1917 (vandaar ook de ‘Montzenlijn’), maar vooral

30 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 31 MEI JUNI 1917 DE NACHTWACHT 1917 EEN WARE, — — DIEPEN- HOUTHALEN- BEEK VAN DIEPENBEEK HELCHTEREN BRAVE BELG — Frans Jenné, Etienne Radelet en vele anderen — Louis Maesen

Mei 1917. “Voorzeker, de nood is heden- gen wordt wacht gehouden.” En: “Nogmaals Kort na de oorlog. Louis Maesen en de daags zeer groot, maar men zou toch werd in den nacht van Dinsdag tot Woensdag HET LEVEN ZOALS gemeentesecretaris van Houthalen te- zeggen dat bij sommige lieden alle gevoel der vorige week ingebroken ten huize van HET OOK WAS kenen bij de gendarmerie de geschreven van eerlijkheid sinds deze droevige tijden Frans Jenné, op het gehucht Ginderover. Er versie van Louis’ verklaring over wat hij verdwenen is.” Aldus De Bode van Lim- werd voor meer dan 700 frank gereedschap- Peer. – Solo-slim. – Ter herberge Jan tijdens de oorlogsjaren heeft gedaan. De burg. Het week- en zondagsblad brengt pen en eetwaren ontvreemd. ’t Is sedert den Convents werd Zondag een solo-slim dienstdoende wachtmeester besluit: “Wij van 1916 tot 1918 honderden berichten oorlog de elfde of twaalfde maal dat de bena- gespeeld door Jan Ketelbueters met 12 hebben vernomen door de gemeente- over kleine en grote Limburgse diefstal- deeligde het bezoek van nachtridders krijgt de beste harten en schuppenaas. Mede- overheid dat den belanghebbende gedu- len in de oorlogsjaren, door dievenben- maar nu is men op hun spoor en ’t zou wel spelers waren: Jozef Jonckers, Gustaaf rende zijn verblijf te Houthaelen onder des en ook door jonge en minder jonge kunnen dat ze weldra gesnapt worden.” Convents en Gustaaf Eyckens. den oorlog nooit op welke wijze het ook gelegenheidsboeven. De plaag heeft alles In mei 1918 wordt opnieuw de lof was de duitschers heeft bijgestaan om te maken met de schaarste, de ontbering gezongen van het “onschatbare” initiatief: Uit De Bode van Limburg, zondag 13 mei hun den geringsten dienst te bewijzen, en de hoge prijzen voor veel levensmid- “Dank zij uit aller naam aan de wakkere en 1917 maar dat hij zich integendeel wel heeft delen. Voedsel is bij de inbrekers zeer onvermoeibare inrichters en deelnemers der gedragen zooals een waren, braven gegeerd. Bij boeren en mensen met nachtwacht onder het onbaatzuchtige geleide Belg.” Wat was er gebeurd? moestuintjes trekken ze aardappelen uit van den heer Etienne Radelet als chef, die, de grond, ze pikken graan, ze hebben men twijfelt niet, door een waakzaam oog het op dieren gemunt (kippen, konijnen, in het zeil te houden, menige eerlooze daad RUIL VAN varkens, runderen...), ze breken in in de tegen onze rustige dorpsbewoners zal kunnen KRIJGSGEVANGENEN loodsen van voedselbedeling... Ook kle- beletten.” Bij de belegering van Luik wordt de 32-jarige ren en uiteraard geld worden gestolen. Eerste nummer van De Bode van Limburg Louis Maesen, die dan sinds enkele dagen in het Luikse hospitaal Saint Laurent als ziekenverpleger-brancardier werkt, krijgsge- ONVERMOEIBAAR! vangen genomen. In tegenstelling tot veel van In Diepenbeek wordt in mei 1917 de nacht- zijn lotgenoten wordt hij niet naar Duits- wacht heropgericht. Alle gezonde mannelijke land afgevoerd om er verplicht te werken in Diepenbekenaren tussen 18 en 55 moeten er- een kamp. Louis blijft in het hospitaal Saint Louis Maesen met zijn familie aan meedoen. Samen met de veldwachters – Laurent werken, maar nu onder Duits bevel. dat ploegje krijgt er op hetzelfde moment een Zowat dag op dag een jaar later wordt hij vrij- Duitse kamp van Dülmen. Daar blijft hij twee Dat is ook de man die Louis’ verklaring bij vijfde man bij – zal de wacht patrouilleren gelaten en mag hij naar huis. Het is mogelijk maanden: “Ik heb dat kamp verlaten en ben de gendarmerie mee ondertekende en dus en optreden. De nachtwachters moeten de dat hij deel uitmaakte over een akkoord voor door Zwitserland naar het kamp van Auvours bevestigde. Case closed. bange inwoners bijstaan. Velen van hen laten een krijgsgevangenenruil, maar zeker is dat (Frankrijk) gevoerd.” Enkele maanden later ’s nachts immers hun slaap om zélf te waken. niet. De verklaring die Louis na de oorlog zal hij dienst nemen op de ziekentrein, tot 1 Louis Maesen overleed in 1963. Hij kreeg drie frontstrepen toegekend en ligt begraven op het ereperk Het lijkt te helpen. Op 17 mei 1917 is dit een heeft moeten afleggen, heeft ongetwijfeld februari 1919. van de begraafplaats van Houthalen. van de vele korte berichtjes in De Bode: “Op te maken met vragen die bij zijn vrijlating Maar wat heeft Louis Maesen twee de Tierstraat bij F.J. drongen dieven langs het werden gesteld. oorlogsjaren lang in Houthalen gedaan? Dit dak in de woning en stolen droog varkens- verklaart hijzelf: “Binst mijn verblijf hier te HET LEVEN ZOALS vleesch en eene hoeveelheid meel. De baas Houthaelen onder den oorlog noch nergens HET OOK WAS des huizes werd gewekt en zag de ongenodig- ZIEKENTREIN heb ik pogingen aangewend om de grenzen de gast het hazenpad kiezen. Men denkt dat Louis Maesen verblijft zowat twee jaar in te overschreiden en te vluchten. Ik heb binst Lommel. – Onweder. – Bij het onweder, de dieven de nachtwacht uitloeren.” Houthalen. Op 14 juni 1917 krijgt hij een mijn verblijf te Houthaelen onder den oorlog verledene week, sloeg de bliksem op Op 2 december 1917 lijkt het moge- vraag van, naar zijn eigen zeggen, “twee 2 of 3 maanden gewerkt aan de werken van de speelplaats der meisjes in eenen lijke effect al weer weggeëbd: “De dieverijen duitsche gendarmen”: of hij in Houthalen wil den boortoren der koolmijn te Zolder.” boom, juist wanneer eenige er waren. worden zo talrijk dat er geen nacht voorbij- blijven dan wel of hij zich bij het Belgische Na een Duitse boete, “uit hoofde dat ik het Gelukkiglijk geen ongeval. gaat zonder dat er 4 of 5 plaatsen ingebroken leger wil voegen? Louis antwoordt naar waar- krijgsgebied van Maeseyck had overschre- en gestolen wordt, ongerekend de veld- en heid dat hij de tweede optie verkiest, wordt in den”, ging hij bij de gemeentesecretaris — Uit De Bode van Limburg, zondag 17 hofdieverijen die geen maat kennen. Men Maaseik ontboden en wordt de volgende dag werken. juni 1917 slaapt hier niet meer gerust; in vele wonin- onder bewaking via Luik afgevoerd naar het

32 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 33 BORGLOON MET STUKKEN EN BROKKEN Arnold Lowette over zijn familie en de stoomstroopfabriek

Legerdagboek van Georges Lowette

Tijdens de oorlog viel de het werk in geld of met een deel van de ge- Belgische industrie in grote mate maakte stroop, die dan werd verkocht. De stil. Maar er waren ook bedrijven burgers in steden, zoals Tongeren, die geen die verder functioneerden, boerderijen en geen fruitbomen naast hun en zelfs groeiden. Zoals de huis hadden, waren helemaal aangewezen stroopfabriek van de familie op de winkels. En dus groeiden de vraag, de Lowette in Bommershoven productie en de verkoop.” (Borgloon). (90), Arnold Lowette SUIKERBIETEN die in 1946 zelf begon te werken De fabriek ondervond ook de nefas- in de fabriek, weet er alles over. te impact van de bezetting. “De Duitsers namen koperen ketels in beslag. Stroop hebben ze niet geconfisqueerd. Dat aten “Mijn grootouders waren veelzijdige ze niet – het is nog steeds niet erg populair ondernemers,” begint Arnold Lowette. in Duitsland. Ook was het niet eenvoudig “Ze hadden in Bommershoven een boer- om kolen te verkrijgen. Louis Lowette ging derij die bestond uit een veemesterij, een met paard en kar kolen halen in de mijnen aardappelhandel, een voedingswinkel met van Luik. Ze moesten zelf een waterput een toog waar mensen een borrel konden het geperste fruit dat als veevoeder kon ge- delven om aan water te geraken en er was drinken, en eveneens een kleinschalige bruikt worden. Zo moest grootvader geen ook een tekort aan afgewerkte suiker, Arnold Lowette en zijn echtgenote stroopstokerij – wat eigenlijk gewoon voeder meer aankopen.” Arnolds vader, zodat ze die uit suikerbieten moesten neerkwam op een koperen ketel waarin Georges, verzorgde de administratie van extraheren. Alleen de aanvoer van fruit stroop werd ge- de fabriek – wat vormde nooit een naar Bommersho- op ‘Gebroeders Lowette’ werd genoemd. maakt. Ze werkten hij combineerde probleem, dat ven. Levend en De fabriek kende een verdere uitbreiding hard en de zaken Louis Lowette ging met zijn werk als was overal wel te wel, al had hij in en modernisering, er kwam ook confituur gingen goed. Hun leraar in het nabu- krijgen. Louis was Vele gezinnen haalden 1915 een complexe bij. Ondanks de depressie in de jaren dertig acht kinderen met paard en kar kolen rige Jesseren. Er vindingrijk, hij breuk opgelopen en de Tweede Wereldoorlog ging die posi- hielpen al op vroe- halen in de mijnen werkten ook nog kon zich behel- een ketel boven en aan zijn voet (de tieve evolutie voort. ge leeftijd mee in twee andere fami- den zeldzaam en duur. Dat gold niet voor pen. Al ging dat begonnen van appels rest van de oorlog Arnold Lowette begon in 1946 te de zaak.” van Luik. lieleden mee. stroop. In de dorpen waren er overal wel met stukken en deed hij geen ac- werken in de fabriek. Hij legde zich volle- De uitbraak fruitbomen. Vele gezinnen haalden een ke- brokken. Laat het en peren stroop te tieve dienst meer, dig toe op de reclame, wat de verkoop sterk van de Eerste tel boven en begonnen van appels en peren me zo zeggen: hij hij gaf achter het deed stijgen. In 1960 stapte hij eruit, hij Wereldoorlog stroop te vervaardigen, zodat ze toch iets probeerde alles zo vervaardigen, zodat ze front les aan me- werd verkoper van tv’s en later telefonie. BROODBELEG bracht veranderingen met zich mee voor lekkers op de boterham hadden. Men kon legaal mogelijk te toch iets lekkers op de desoldaten). Na De fabriek schakelde over op de productie In 1912 begon een van de zoons, Louis de familie en het bedrijf. Als oudste zoon stroop immers ter plaatse, gemakkelijk en regelen.” een korte periode van fruitsappen, werd stuurloos en ging in Lowette, de kleinschalige stroopstokerij werd Georges opgeroepen om dienst te snel maken. Mensen die wel fruit hadden Na de boterham hadden. in het onderwijs 1974 failliet. Een bitter einde van een zoet uit te bouwen tot een stroopfabriek op nemen, als soldaat-brancardier. De fabriek maar geen stroop konden stoken, kwamen wapenstilstand stapte hij mee in verhaal. Toch smeert Arnold nog elke dag stoom. “Om meer stroop te produceren, ui- werkte verder. “Tijdens de bezetting werd met hun fruit naar de fabriek om die te la- keerde Georges de zaak, die daar- stroop op zijn boterham. teraard, maar ook omwille van de pulp van het broodbeleg schaars. Kaas en hesp wer- ten omzetten in stroop. Ze betaalden voor Lowette terug

34 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 35 JULI VERTROUWELING JULI “ER WAS 1917 1917 — — BREE VAN DE KONING HAM VANDAAG EEN — Jules Ingenbleek VOETBALMATCH” — Mathilde Ceulenaere

Toen Jules Ingenbleek (1876) zijn studies LOPPEM Vrijdag 13 juli 1917: “Wij worden fel ver- den, met veel contacten, kantklossen, uitstap- aan het Hasseltse atheneum afbrak om Als Ingenbleeks stadsgenoot Paul Vander- HET LEVEN ZOALS ontrust door de gedachte dat we naar de jes en misvieringen. Het Comité (National mee voor inkomsten te zorgen voor het meulen, een jonge priester, in 1917 opkomt HET OOK WAS Kempen moeten. Men vertelt ons dat de de Secours et d’Alimentation) zorgt voor de kroostrijke Breese gezin van hoofd- voor de Vlaamse zaak en de Vlaamse grieven grond er moeilijk te bewerken is en men bedeling van kleren en voeding. Enkele teke- onderwijzer Frans Ingenbleek en Mathil- aan het front een prominente zaak worden, Hasselt. – Muzieknieuws. – Onze er wel een uur kan stappen zonder een nende fragmentjes uit het dagboek: de Missotten, kon niemand voorspellen bepleit Ingenbleek in juli 1917 bij de koning stadsgenoot, M. Victor Douliez, die ver- huis te zien.” Dit schrijft Mathilde Ceule- “Donderdag 9 augustus. Elke don- dat deze ambtenaar bij het ministerie vermoedelijk nog de benoeming van de Vla- leden jaar de gouden medalie in de ste- naere in haar dagboek. Dat doet ze in het derdag is er een mis om acht uur. Het is een van Financiën vanaf 1900 een naaste ming De Ceuninck tot minister van Oorlog. delijke muziekschool alhier behaalde, Frans: Mathilde woonde tot kort voordien eigenaardige gewoonte in het dorp, wanneer medewerker van prins Albert zou Hij legt ook even contact met de Vlaamsge- heeft dit jaar in het Koninklijk Conser- in Komen of Comines, vlak bij het front. de mis geëindigd is, dan draaien alle mensen worden, de latere oorlogskoning... zinde Marie-Elisabeth Belpaire om het op- vatorium van Brussel den 1en prijs van Verderop in de maand juli komt ze samen die de mis bijwonen zich om naar het hoog- komende protest te proberen sussen. Meteen notenleer met onderscheiding bekomen. met andere vluchtelingen of geëvacueer- zaal waar een kruis hangt en bidden enkele nadien vertrekt hij weer naar Frankrijk. Tegen Bravo, Victor, dat wil iets zeggen! den uit haar gemeente aan in Kwaadme- minuten en keren zich dan terug naar het GEHEIMSCHRIJVER het einde van de oorlog, als de kabinetschef chelen. “Quaedmechelen”, zoals Mathilde altaar. Ook ziet men hier alleen grote kap- Ingenbleek komt in contact met het hof als van de koning na een val van zijn paard is — Uit De Bode van Limburg, zondag schrijft. Ze heeft geluk: ze wordt met haar mantels. Zelfs jonge meisjes van zestien jaar na Alberts verloving met de Beierse prinses overleden, treedt hij weer op de voorgrond, 15 juli 1917 moeder en twee zusters in het klooster dragen dit.” Elisabeth het prinselijk secretariaat wordt als Albert tijdens het bevrijdingsoffensief in gehuisvest en is daar gelukkig. “Zaterdag 18 augustus. Moeder-over- uitgebreid. De keuze valt onder meer op het kasteel van Loppem verblijft. ste vertelt ons dat monseigneur de bisschop hem, als ‘bediende op proef’. De volgende verzekerd heeft dat de oorlog in september tien jaar groeit hij uit tot een vertrouweling, Jules Ingenbleek (1876-1953) werd na de oorlog EEN NIEUW LEVEN gedaan zal zijn. Maar me vertelt zoveel zaken ontslagen als secretaris van de koning. In de jaren en in 1910 benoemt Albert Ingenbleek, die Mathilde is niet alleen: vele tienduizenden sinds het begin van de oorlog dat men het 1930 werd hij nog senator voor de liberale partij, intussen ook een doctorstitel heeft behaald, ‘crisisminister’, gouverneur van Oost-Vlaanderen en mensen die dicht bij het front leven, belanden niet meer kan geloven.” Jules Ingenbleek in het gezelschap van koning Albert I, Affiche voedselhulp vicegouverneur van de Nationale Bank. tot zijn privésecretaris. Eind 1912 wordt prinses Marie-José, prins Leopold en de privéleraar,… in de loop van de oorlogsjaren onder meer “Vrijdag 24 augustus. Moeder gaat hij secretaris van de koning en koningin en (foto genomen door koningin Elisabeth) in de Antwerpse en Limburgse Kempen. De naar de directeur van de melkerij om kousen stuurt de Breese gemeenteraad een telegram Duitse overheid en ook de gemeentebesturen op te halen om te stoppen. Die mensen heb- met felicitaties aan de “geheimschrijver van bij het front propageren dat vrouwen en kin- ben ons veel dienst bewezen en wij willen hen Zijne M. den Koning”. Dat is zijn functie als deren naar veiliger gebieden uitwijken. Veel op die manier danken.” HET LEVEN ZOALS in 1914 de oorlog uitbreekt. vluchtelingen zijn berooid en nemen alleen “Zondag 11 november. Deze morgen HET OOK WAS Ingenbleek overtuigt koning Albert hun kostbaarste bezittingen mee, niet wat zijn we naar de hoogmis geweest. Er was er mee van om begin oktober het belegerde ze voor hun leven van alledag nodig hebben. vandaag een voetbalmatch: Quaedmechelen Borgloon. – Ongeval. – De kleine B., Antwerpen te verlaten. In Antwerpen dreigt Dat legt een zware financiële en logistieke tegen Vorst.” die zich aan de waakzaamheid zijner Albert, die daar zelf wilde blijven, krijgsge- druk op de ontvangende gemeenten, bijvoor- “Maandag 19 november. Deze morgen ouders onttrokken had, klom op eenen vangen te worden genomen. Eerder al, in beeld voor de huisvesting en de voedselbede- is mijn zuster naar de ravitailleringsdienst kersenboom. Ongelukkiglijk gleed augustus, zou mede dankzij Ingenbleek een ling van al die nieuwkomers. Het samenleven suiker gaan halen: vijfhonderd vijftig gram hij uit en kwam op den harden grond Duitse wraakactie in Bree zijn vermeden. met de lokale bevolking verloopt daarbij niet per persoon. Voor geëvacueerden is het gratis. terecht. Hij werd met gebroken arm In De Panne, waar de koninklijke fa- altijd even vlekkeloos en de veldwachter krijgt Men verdeelt ook opnieuw soep aan de opgenomen en naar huis gedragen waar milie zich in een villa achter het front vestigt, er een belangrijke taak bij. In veel gevallen, vluchtelingen.” hij geneeskundige hulp ontving. is Jules Ingenbleek de enige burgerlijke hof- zoals hier, is er ook een taalprobleem: de dignitaris te midden van alle militaire bedrij- Komenaars spreken Frans. Dat alles zal niet — Uit De Bode van Limburg, zondag 8 vigheid: opnieuw een bewijs van zijn nauwe beletten dat een aantal vluchtelingen zich juli 1917 band met de koning. Toch wordt gaandeweg definitief in de streek vestigen en er na de duidelijk dat Ingenbleek lang niet van alles op oorlog een nieuw leven opbouwen. de hoogte is en dat zijn invloed kleiner wordt. De man heeft weinig buitenlandse ervaring en kan behoorlijk vrijpostig en brutaal uit KOUSEN STOPPEN de hoek komen, zoals Albert zelf schrijft. Het dagboek van Mathilde Ceulenaere gaat Ingenbleek krijgt de opdracht om een studie tot eind 1917, als zij en haar familie Kwaad- uit te voeren naar de hervorming van het mechelen en het klooster “met spijt” verlaten belastingssysteem, zijn specialiteit. Daartoe na rustige en weinig problematische maan- verblijft hij doorgaans in Frankrijk.

36 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 37 AUGUSTUS “BANGE NIEUWS- NOVEMBER GEMENGDE 1917 1917 — — HEERS GIERIGHEID” KINROOI GEVOELENS — Gérard Vanwinkel — De Maeseyckenaar

In Heks hield gemeentesecretaris en Tegen het einde van het handschrift deels op en rond zijn kasteel te huisvesten. Van december 1916 tot oktober onderwijzer Gérard Vanwinkel (1862) gaat het in twee fragmenten over vluchtelin- “Meubels enz. werd aan de goede lieden 1918 verschijnt het maandblad De bij wat er zich tijdens de oorlogsjaren in gen die in Heks belandden. De eerste groep door de bevolking gratis afgestaan. De heer Maeseyckenaar, en wel in de Franse zijn dorp afspeelde en in 1920 verwerkte zijn West-Vlamingen. Zij komen op 15 augus- graaf schonk de vluchtelingen kosteloos tuin stad Le Havre. Het is een van de vele hij zijn notities tot een handgeschreven tus 1917 aan. De burgemeester, de veld- en land. Bij het vertrek, een paar maanden frontblaadjes die lokaal nieuws brengen boek. Dat werd recent opnieuw uitgege- wachter en secretaris Vanwinkel zelf trekken na den wapenstilstand, kwamen de mannen, voor de “wapenbroeders, strijdmakkers, ven: “De auteur toont zich een trouwe naar Borgloon om hen af te halen. Daardoor vrouwen en kinderen de gemeenteoverheid vrienden en stadgenooten van ’t aloude vaderlander, en vooral een vijand van de kunnen zijzelf op het hoogfeest van Maria hartelijk dank zeggen en uitnoodigen hen in Maeseyck.” De Maeseyckenaar biedt Duitsers die in zijn land en in zijn dorp niet ter communie gaan: “Bij aankomst aan Vlaanderen te komen bezoeken.” onder meer veel informatie over Kinrooi zo veel onrechtvaardig leed veroorza- de statie te Borgloon vinden burgemeester en en de Dodendraad. De ironie wil dat de ken,” schrijft de Hasseltse Rijksarchiva- secretaris eenen trein, op een der zijsporen makers van het blad dat nieuws kunnen Hoofding van het frontblaadje ‘De Maeseyckenaar’ (mei 1917) ris Rombout Nijssen in zijn inleiding. geplaatst en bestaande geheel uit beesten- en BUITEN ZICHZELF brengen omdat het “door de mazen van ’t De elektrische draad in Kessenich goederenwagons. Zou die akelige trein de Gérard Vanwinkel: “Op 31 October 1918, dodend ijzeren net heenglijdt”! arme lieden uit Vlaanderen dragen? Aan de zeer vroeg in den morgen, krijgt Hex door GRATIS MEUBELS statie is alles nog stil. Ongeveer 5 uren meldt eenen veldgendarm de boodschap, dat de Meester Vanwinkel heeft het onder meer over een oberleutnant, dat de vluchtelingen gaan af- gemeente 200 tot 300 Fransche vluchtelin- LICHTEKOOIEN de wegvoeringen van jongemannen, de opei- stappen. De wagens worden opengesloten, de gen zal te herbergen hebben. In de namiddag In november 1917 brengt de redactie een singen van bomen, paarden en ijzerdraad, de deuren weggeschoven, en de mannen, maar komt de ongelukkige caravaan aan over den verrassend beeld van ‘de draad’. Dat de grens voedselschaarste, de huiszoekingen van Duitse vooral vrouwen en kinderen vertoonen zich Breede weg van Gutschoven af en gedeeltelijk streng bewaakt wordt, is bekend, en dat de militairen naar onder andere koper en aardap- met slapende oogen, vermoeide wezenstrek- over Brouckom.” sfeer aan de draad grimmig is, ook. Maar pelen, de goede werken die worden opgericht, ken en bange nieuwsgierigheid.” Hun verblijf is van korte duur: “Bij het een van de ándere bedoelingen van de draad, de controles, de vijf golven van inkwartierin- De burgemeester kiest ervoor om vernemen van de wapenstilstand zijn de brave volgens de schrijver in De Maeseyckenaar, gen van Duitse troepen... Kortom, over alles zes families te proberen bij elkaar te hou- lieden buiten zich zelven van vreugde en ge- is minder bekend. Die is volgens hem ook wat het dagelijkse oorlogsleven kenmerkte. den – wat lang niet altijd gebeurde – en hen luk. Op staanden voet zenden zij boden naar gespannen “tegen het deserteeren van hunne Tongeren om de Fransche kleuren te koopen feldgrauen. ’t Is verschrikkelijk ( en o! zoo De Monographie Der Gemeente Hex Fragment uit de Monographie Der Gemeente Hex en tooien zich vervolgens met Fransche en aanmoedigend voor ons) hoeveel er de grens Belgische cocardes. Allen dragen ook het por- over trekken. [...] Verscheidene Duitschers tret van koning Albert. Verschillenden willen bleven in den laatsten tijd bij hunne poging dadelijk naar hunne haardsteden terug en tot ontvluchten aan den draad hangen.” Al in maken reeds het noodige reisplan op.” maart 1917 bericht De Maeseyckenaar onder ‘Kessenich’: “Twee Moffen hadden ook hier betrokken gemeente: een boete, een ver- in de omstreken een paar lichtekooien weten strengde avondklok... Wie aan de draad wordt te bekoren en zijn er nu mede de grens over gevat, krijgt doorgaans een gevangenisstraf. HET LEVEN ZOALS HET LEVEN ZOALS getrokken. Soort zoekt soort!” En dan zijn er natuurlijk de dodelijke HET OOK WAS HET OOK WAS slachtoffers. In maart 1918, onder Ophoven: “De dochter van den smid Broens (Betje van Rijckel. – Vlaamsche Vucht. – De nieuwe school. – De EEN TREURIG EINDE den Masterd) werd bij Neeritter langs de volksvergadering. – Op Zondag, 11 werken aan de nieuwe school gaan goed De vele Kinrooise draadberichten in De grens doodgevonden. Men denkt dat ze den November, te 11 ure, na de hoogmis, vooruit; men is reeds boven de grond. Maeseyckenaar zijn, zoals te verwachten valt, elektrischen draad aangeraakt heeft; ande- groote volksvergadering voor de Verleden Donderdag bracht de provin- zeer gemengd: er wordt vaak hulde gebracht ren nochtans beweren dat ze door de mof- kerk. Sprekers: Prof. Lambrichts en ciale bouwkundige er een bezoek. Het is aan jongemannen die “gelukkig over den fen neergeschoten werd. Een treurig einde Jan Borms, die zullen handelen over te hopen dat het gebouw dezen Zomer moordenden draad zijn geraakt” om vervol- voorwaar.” Het allerlaatste bericht is van Vlaamsche belangen. Niemand mag daar in orde zal komen, want het is groot gens naar het front te trekken. Ook vrouwen oktober 1918: “Molenbeersel. Thieu van Luis ontbreken! Elk zegge ’t voort. noodzakelijk. en kinderen raken de draad over, ondanks en Door van Scheelkeubken trokken op ‘nen de bewaking en de honden die ‘de Moffen’, viezen nacht van de maand Augustus den — Uit De Bode van Limburg, zondag — Uit De Bode van Limburg, zondag zoals De Maeseyckenaar de Duitse militairen sperdraad over. Dat ze maar gauw op ’t front 11 november 1917 19 augustus 1917 consequent noemt, inzetten. In veel gevallen aanlanden en een handje toesteken; zij zijn volgt dan een straf voor de inwoners van de best bruikbaar.”

38 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 39 NOVEMBER EEN JONGE NOVEMBER DRAAD VAN 1917 1917 — — PEER PASSEUR MAASEIK DE DOOD — Henri Vanderdonck — Hendrika en Hendrik Vandebroek

6 november 1917. De Duitse politie is in ONTSPANNING 8 november 1917. De 31-jarige Drika geen maand later is hij ter dood veroordeeld, het college van Hasselt. Ze zijn op zoek Het kamp van Sennelager, nu een onderdeel Vandebroek uit Neeroeteren wil naar haar een straf die enkele weken later in levenslang naar de 17-jarige Henri Vanderdonck. De van de Duitse stad Paderborn, is een oud man, Meeuwenaar Jan Hendrik Loos. Ze werd omgezet. Maar samen met een kom- jongen wordt uit de klas gehaald en ge- trainingskamp van de Pruisische cavalerie. zijn op 14 juli 1914 gehuwd, een goede paan slaagt hij erin via het plafond van zijn vangengezet in Hasselt. Begin 1918 wordt Tijdens de oorlog doet het dienst als krijgs- twee weken voor de oorlog uitbrak. Loos cel uit de gevangenis van Hasselt te ontsnap-

Henri overgebracht naar het kamp van gevangenenkamp, waar zich vooral Britse... Portretfoto van Henri Vanderdonck in uniform is als rijkswachter ingeschreven in Heers, pen en Nederland te bereiken. Sennelager bij Paderborn in Duitsland. vissers bevinden die in de eerste oorlogs- maar hij verblijft in Nederland. Dat wil weken door Duitse raids in de Noordzee zeggen: aan de andere kant van de elek- verrast werden. De foto’s van Henri tonen trische draad die het Duitse leger heeft SLACHTOFFERS CHRONISCH onder meer momenten van ontspanning in aangelegd om België min of meer herme- VAN DE DRAAD Wat was er gebeurd? Henri is een jonge het kamp. Na de Tweede Wereldoorlog wordt tisch af te sluiten van Nederland. Het is erg moeilijk om het precieze aantal passeur. Dienst nemen in het leger mag hij het voormalige kamp eerst beheerd door de slachtoffers van de Dodendraad, die over het in 1914 niet en bovendien heeft hij een te Verenigde Staten en vervolgens decennialang grondgebied van vier Vlaamse provincies liep, zwakke gezondheid, oordeelt ook zijn vader, door Groot-Brittannië. te kennen. Dat komt onder meer omdat veel die arts is. De patriottisch gezinde jongeman LICHTEKOOIEN Duitse documenten over de grensbewaking zet zich vanaf 1915 in om mensen over de Er worden enkele grensbewoners bereid ge- verdwenen zijn. De cijfers lopen dan ook Dodendraad naar Nederland te helpen, en HET LEVEN ZOALS vonden om als passeur Drika bij Molenbeersel sterk uiteen: van enkele tientallen tot 5000. omgekeerd. Daar heb je een stevige kennis HET OOK WAS over de draadversperring heen te helpen. Met Specialist Alex Vanneste heeft het momenteel van de streek voor nodig. Henri, die studeert haar hond aan de ketting. Het is niet haar over zowat 1030 ‘gedocumenteerde’ slacht- in het college van Peer en later in het Klein VRAAGT plaats bij priester, meid, eerste poging: al in augustus werd ze bij de offers. Ongeveer de helft zouden Belgen zijn Seminarie van Sint-Truiden, heeft diverse kennende alle huiswerk en keuken. draad in Kinrooi aangehouden en vervolgens geweest, en de meeste doden vielen door succesvolle ‘operaties’ achter de rug. Tot aan Adres: “Bode”. – drie weken lang opgesloten in Maaseik. De elektrocutie. Anderen werden dicht bij de zijn arrestatie. GEVRAAGD, dienstknecht van 18 gevangenisstraf van zes maanden waartoe ze draad neergeschoten. Het langste traject van Foto van Hendrika Vandebroek na het ongeval aan de Op 9 september 1918 – net voor het tot 25 jaar, kunnende een weinig labeur. toen werd veroordeeld, zat ze niet uit. de draad liep door de provincie Limburg elektrische grensdraadversperring bij Molenbeersel (8 november 1917) eindoffensief in volle hevigheid losbarst – Omtrek St-Truiden. Adres “Bode”. – Op 8 november geraakt eerst de hond (ongeveer 150 kilometer). Daar vielen ook de komt hij terug uit gevangenschap. Dat heeft GEVRAAGD goede brave dienstmeid, door de opening, maar het dier maakt plotse- meeste slachtoffers. alles te maken met zijn gezondheidstoestand: doende alle werk. Steenstraat, 22, ling rechtsomkeert, raakt de draad en wordt Doodsprentje Hendrika Vandebroek hij sukkelt al jaren met zijn longen en heeft St-Truiden. geëlektrocuteerd. Samen met Drika. “Schie- een chronische longontsteking ontwikkeld: lijk overleden”, vermeldt het bidprentje. Er ‘Lungenspitzenkatarrh’, vermeldt zijn Duits — Uit De Bode van Limburg, zondag 11 wordt ter herinnering een foto genomen medisch dossier. De vader van Henri pro- november 1917 Deze briefkaart kon men als gevangene in het kamp van de schijnbaar slapende, zittende Drika. HET LEVEN ZOALS beerde zijn zoon al langer vrij te krijgen, eerst aankopen en naar huis verzenden. Het geeft een zicht op Onder meer Drika’s schoonzus, Philomena het krijgsgevangenenkamp van Sennelager bij Paderborn HET OOK WAS via relaties en later zelfs door 5000 mark te Kiggen, was ooggetuige van het dodelijke storten om hem naar Zwitserland over te gebeuren: omdat zij brieven bij zich draagt, Bieënteelt. – Zondag had eene brengen. Al zijn pogingen mislukken. wordt ze twaalf dagen lang opgesloten. vergadering plaats van den Tot Henri in september 1918 uiteinde- Bieënteelersbond “De Klaverbloem” lijk wordt ‘ontlast’ en naar huis mag. Hij lijkt te Beeringen. Vijftig leden, allen zich te herpakken en probeert weer te stude- ONTSNAPT biemannen van Beeringen en ren, maar een goed jaar later overlijdt hij aan Hendrik (‘Arie’) Vandebroek (1894-1934) is omliggende gemeenten, waren de gevolgen van zijn longziekte, enkele weken een neef van Hendrika. Hij is een Belgische tegenwoordig. De heer Schouteden, na de Bevrijdingsfeesten in Peer. Henri is pas spion en passeur. Henri smokkelt documen- voorzitter der Maatschappij, hield eene 19: een verlaat oorlogsslachtoffer, zou je kun- ten naar Nederland en helpt mensen over belangrijke voordracht over bieën, dezer nen zeggen. We weten nog veel over Henri de dodelijke grens heen, al dan niet tegen levenswijze, hunner werkzaamheid en Vanderdonck, dankzij de rijke documentatie betaling. Op 31 mei 1918 wordt hij door ver- voortbrengsels. die hijzelf aanlegde, vooral over zijn periode raad in Hamont aangehouden. Documenten in Sennelager maar ook over Peer onder de vinden zijn Duitse ondervragers niet, omdat — Uit De Bode van Limburg, zondag 11 Duitse bezetting. Vandebroek er naar verluidt in slaagt ze nog november 1917 vóór zijn ondervraging... op te eten. Nog

40 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 41 DECEMBER BEWEGINGS- MEI ONVERWACHTE 1917 1918 — — GENK ONVRIJHEID BERINGEN ONTMOETING — De familie Lantmeeters — Dyonisius Scroyen

December 1917. Maria Reynders krijgt Mei 1918 (of later). Beverlonaar Dyonisi- van medesoldaten, vermoedelijk ook foto’s LOTELING een boekje met twintig treinkaartjes us Scroyen vecht al sinds het begin van de van familie en vrienden... – staat. Dyonisius De carrière van Dyonisius Scroyen in het voor het traject Genk-Hasselt. Het is de oorlog mee als soldaat in het 15de Linie- draagt Wilhelm Bogner, zo heet de Duitse Belgische leger begon... als loteling: de hele Militär-Generaldirektion der Eisenbahn regiment: de veldtocht aan het begin van soldaat, over aan zijn oversten. Hij wordt 19de eeuw lang worden dienstplichtige in Brussel die dat soort boekjes officieel de oorlog, de loopgraven aan de IJzer en afgevoerd als krijgsgevangene. jongemannen in hun negentiende levensjaar uitvaardigt. Als pendelaarster legt Maria de stellingenoorlog van maanden...: Dyo- Dyonisius Scroyen heeft Bogners door loting uitgekozen voor hun militaire voor haar werk elke dag dat traject af. nisius heeft het allemaal meegemaakt als album met de 23 foto’s bij zich gehouden dienst. Dat leidt tot allerlei misbruiken en Haar ‘kaartenboekje’ is strikt persoonlijk beroepssoldaat. Hij beleeft nu de zoveelste en later ook eigen foto’s toegevoegd aan het bizarre toestanden, met als bekendste de vele en Maria moet ook op andere manieren hevige beschieting... We zijn in of ergens Duitse document. Omdat een foto van Bog- (pogingen tot) vrijstellingen en het feit dat haar identiteit of ‘eenzelvigheid’ kunnen na mei 1918. ner een soldatengraf van mei 1918 voorstelt, gegoede families lotelingen kunnen ‘vrijko- bewijzen. Als ze naar pakweg Luik wil of vermoedt men dat hij in of na mei krijgsge- pen’ door iemand anders tegen betaling in moet, heeft ze een ander document no- vangen moet zijn genomen. de plaats te sturen. Dyonisius is een van de dig, dat in dat geval maar 24 uur geldig FOTOALBUM laatste lotelingen: België schaft het systeem in Ausweiskarte’ Joseph Lantmeeters (6 februari 1916) is. De bewegingsvrijheid in de oorlog is Dyonisius zoekt dekking in een kelder. On- 1909 af, als laatste West-Europese land. beperkt... geveer tegelijk ziet hij dat er in ‘zijn’ kelder DUITSE ook een Duitse soldaat dekking komt zoeken. KRIJGSGEVANGENEN Dyonisius Scroyen (1889-1968) is na de oorlog meermaals gedecoreerd. Na de oorlog bleef hij actief doorlaten. Voor de ‘gewone’ bevolking geldt Even is er bij de twee een confronterend Over het lot van krijgsgevangenen in Duits- als beroepsmilitair. Hij overleed in Koersel. FIETSEN AAN BANDEN doorgaans de avondklok: tussen 22 en 5 uur moment van aarzeling. Tot de Duitser zijn land is al veel gepubliceerd, over dat van De Duitse bezetter heeft allerlei motieven om mag niemand de straat op, al variëren de handen in de lucht steekt: hij geeft zich over gevangengenomen Duitse militairen veel verplaatsingen van mensen en ook goederen uren wel eens naargelang van de plaats en het en overhandigt zijn wapen aan Dyonisius. En minder. Officieel regelde de Vredesconfe- zo veel mogelijk te proberen te bemoeilijken jaar. Soms stellen lokale schepencolleges zelf een soort linnen portefeuille met documen- rentie van Den Haag van 1907 de rechten en controleren: zo voorkom je in oorlogs- en zo’n avondklok in, bijvoorbeeld als er sprake ten erin: het is zijn persoonlijke fotoalbum. en plichten van krijgsgevangenen, maar die bezettingstijd de smokkel van goederen en is van een diefstallenplaag, en in gemeenten Dat leiden we af uit wat er bij de foto’s en bepalingen werden tijdens de Eerste Wereld- mensen, en bijvoorbeeld ook van brieven. Zo dicht bij de Dodendraad wordt de avond- postkaarten – groepsportretten, portretfoto’s oorlog vaak met voeten getreden. bestrijd je ook spionage en sluikmedia, en klok door de Duitse autoriteiten wel eens Dyonisius Scroyen wordt gedecoreerd hun verspreiding. De Duitse overheid heeft voor straf vervroegd, als blijkt dat er mensen Studioportret van Dyonisius Scroyen (jaren ’50-60) het onder meer – en soms vooral – op (jonge) gevlucht zijn. mannen gemunt. ‘Weerbare mannen’ moeten zich regelmatig – maandelijks in het geval van Jozef Lantmeeters (1888-1946) was van 1927 tot aan zijn dood in 1946 burgemeester van Genk en in de de man van Maria Reynders, Joseph Lant- Fotoalbum van de Duitse soldaat Wilhelm Bogner die jaren 1930 ook vier jaar lang Limburgs senator voor de door Dyonisius Scroyen krijgsgevangen werd gemaakt meeters – bij de autoriteiten aanmelden. In katholieke partij. zijn geval is dat bij het Meldeambt in Hasselt, elders moeten ze naar de Kommandantur. HET LEVEN ZOALS Wie zich verplaatst, moet zijn of haar HET OOK WAS identiteit kunnen aantonen, en vaak ook de HET LEVEN ZOALS Personal-Ausweis’ Maria Lantmeeters (2 juni 1917) reden van de verplaatsing aangeven. Dat HET OOK WAS De Meimaand. – Verleden Woensdag is het geval op treinen en trams, maar ook Treinritboekje voor het traject Genk-Hasselt is de schoone maand van mei, de maand het fietsverkeer wordt geviseerd: wie een Genck. – Werkstaking. – Aan de der bloemen, de maand bijzonder fiets koopt, moet daar de toestemming voor koolmijn van Winterslag is verleden toegewijd aan den eeredienst van Onze vragen. zaterdag eene werkstaking uitgebroken Lieve Vrouw, begonnen. Ten gevolge van tusschen de werklieden van den pui; zij het gunstige weder dat wij reeds gehad AVONDKLOK eischen verhooging van loon en eene hebben, is de wasdom in velden, weiden Joseph Lantmeeters is in de oorlogsjaren maandelijksche bedeeling van 500 kilos en tuinen fel gevorderd en vervooruit gemeenteontvanger in Genk en kapitein bij kool per man. tegen andere jaren. de burgerwacht-brandweer. In die hoedanig- heid bezit hij een speciaal bewijs: bij brand — Uit De Bode van Limburg, zondag 2 — Uit De Bode van Limburg, zondag 5 mag hij zich ook ’s nachts op straat begeven december 1917 mei 1918 en moeten Duitse controleposten hem vlot

42 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 43 Links: Hubert Cleuren eindigde de Eerste Wereldoorlog als mitrailleur bij de cyclisten. De fotobriefkaart toont een RIEMST studioportret van Hubert Cleuren (rechts) die met een vriend uit Hoeselt (links, aan de trekker) poseert

Onder: Naoorlogs studioportret van Hubert Cleuren uit “KRIEG IST KRIEG” 1919, gedecoreerd en met 4 frontstrepen. Leonie Cleuren over de oorlogservaringen van haar vader

Leonie Cleuren met foto’s van haar vader in de oorlog

Iedere gemeente stond mannen notities. Stel je voor dat hij had toege- van de schutters, ik heb op jullie gescho- af aan de oorlog. Ook Riemst. Een stemd met amputatie!” Na enkele weken ten,’ gaf mijn vader toe. De Duitser legde van hen was Hubert Cleuren kon Hubert weer zelfstandig wandelen. zijn hand op Huberts schouder: ‘Krieg (1891-1966) uit Vlijtingen. Toen Hij herstelde volledig. In maart 1915 kwam ist krieg. Wij kwamen om jullie te doden, Hubert werd opgeroepen, was hij aan het IJzerfront terecht. Amper twee maar jullie waren ons voor.’” en kinderen hebben, ik bid het u, prent hij 23 jaar oud en werkte bij het maanden later raakte hij bij Ramskapelle uwe kleintjes goed in hun geheugen dat station van Luik. Vanaf de eerste alweer gewond, dit keer aan zijn enkel. In uwe broeder door de Duitsers sneuvelde mei 1916 overkwam het hem een derde KLOP voor het recht, vorst en vaderland, en haat dag schreef hij zijn belevenissen keer. Hij was op weg naar een eenheid met Eind augustus 1918, vlak voor een grote steeds al wat Duits is, want laffelijker volk neer. Een deel van het dagboek een bevel om onmiddellijk terug te trekken aanval, schreef Hubert een afscheidsbrief bestaat er op de hele wereld niet. Dees keer, verbrandde hij toen zijn eenheid aangezien de Duitse artillerie hun positie die naar huis zou worden gestuurd in het ik ben er zeeker van, zal hij klop krijgen. onder druk stond, bang dat ze in kende. Hij werd in zijn schouder geraakt, geval dat hij zou sneuvelen. Leonie toont En eer er vier maand om zijn zal België Duitse handen zouden vallen. maar kon het bericht toch afleveren. De de brief: “Beminde ouders, broeders en bevrijd zij, ik zal het misschien niet meer Na de oorlog reconstrueerde hij eenheid werd meteen geëvacueerd. Tij- zusters. Vooraleer wij ten aanval trekken, zien want het zal eene verschrikkelijke de verloren schrijfsels met zijn dens zijn verzorging werd hij hiervoor wil ik u nog eenmaal een briefje schrijven. aanval zijn. Nogtans hoop ik van u in het herinneringen. En vertelde hij onderscheiden. (…) Indien ik zal jaar 18 nog te zien. Na zijn terugkeer aan het front werd sneuvelen op het (…) Ik zeg u dus honderduit aan zijn kinderen. Hubert machinegeweerschutter bij de veld van eer, (…) vaart wel lieve ou- cyclisten. Leonie neemt ons mee naar een getroost u dan en “Daarom lieve ouders, ders, broeders en had teruggetrokken, om zich weer bij zijn maar pa weigerde dat te laten gebeuren, winterse januarinacht in 1917, de IJzer- weest verzekert wees verzekert dat ik zusters, en indien “Als soldaat van het 14de Linieregiment regiment te voegen.” hij stierf nog liever. Midden oktober werd vlakte was dichtgevroren. “Op een gegeven dat uwen zoon God zo over mijn kende hij zijn vuurdoop bij Luik, in het hij opgenomen bij een welgestelde familie moment bemerkten ze dat een Duitse Hubert steeds met u zal vreeken, met mijn leven heef beschik, fort van Chaudfontaine,” zo begint Leonie in Bristol, in een kasteel. Hij werd er in de patrouille van zo’n dertig man over het ijs moed en liefde zij- dat dan zijne wil Cleuren (89), de dochter van Hubert, het BLOEDBAD watten gelegd, ze reden hem overal rond kwam gestapt, recht naar hen toe. Ze lieten ne plicht als Belgi- mitrailleuse zal ik geschiede. Ik ben verhaal. Ze heeft zijn notities opengesla- Op 12 september, bij een van de uitvallen en hij kreeg lekker eten. De dokter kwam de vijand dichterbij komen en openden sche soldaat heeft er op kloppen en er bereid en vrees gen. “Op 13 augustus trof een granaat de van de Belgen bij regelmatig langs. dan het vuur. De Duitsers werden neerge- volbracht. (…) de dood niet. Ik munitievoorraad en het fort vloog de lucht Antwerpen, werd Toen hij op een maaid. Slechts drie man overleefden het Nooit ontbreekt geene ontzien.” omhels u allen in. Daarbij werden vele makkers gedood hij vol in zijn rech- dag bij wijze van bloedbad, zij werden krijgsgevangen ge- het mij aan moed vurig. Tot weder of gewond. De overlevenden probeerden terheup getrof- De dokter zag geen routinecontrole nomen.” Maar hier stopt het verhaal niet, om op de Duitsers ziens. Uwe zoon en weg te vluchten. Hubert rende een veld fen. Hubert werd andere mogelijkheid in Huberts tenen zegt Leonie haastig. “In 1929, toen mijn te kloppen. Mijne broeder, Hubert.” over. In een verlaten huisje ruilde hij zijn overgebracht naar kneep, voelde pa vader douanier was aan de Belgisch- haat is reeds dubbel omdat zij mij 3 maal soldatenplunje in voor gewone kleren. een ziekenhuis in dan amputatie, maar dat. Zijn been was Nederlandse grens bij Veldwezelt, kwam hebben getroffen en al zoo veel te lijden De brief is nooit verzonden. Hubert over- Dan passeerde hij door een dorp waar het Bristol. “Zijn rech- pa weigerde dat te aan het genezen, er op een dag een Duitse vrachtwagen toe. gehad heb. Maar nog groter is mijne haat leefde de aanval, en de oorlog. Kort na de krioelde van de Duitsers, maar ze hadden terbeen was ge- zo werd geconsta- De chauffeur zag de frontstrepen op het als ik denk dat uw lieve ouders onschul- wapenstilstand kwam hij als eerste soldaat geen aandacht voor hem. Via Visé keerde voelloos,” vertelt laten gebeuren, hij teerd. ‘Die nacht uniform van mijn vader en vertelde dat hij dig zoo veel moet lijden door die barbaar. terug in Vlijtingen. Hij deed nog twee jaar hij terug naar Vlijtingen. Hij rustte een Leonie. “De dokter doe ik geen oog ook aan de IJzer had gevochten. Hij had Daarom lieve ouders, wees verzekert dat legerdienst en werd dan douanier. Van zijn paar dagen uit bij zijn ouders. Dan trok hij zag geen andere stierf nog liever. dicht, deze keer veel geluk gehad, zei de man. Wat bleek: hij ik u zal vreeken, met mijn mitrailleuse zal haat tegen de Duitsers bleef niets over, via Nederland naar de vesting van Antwer- mogelijkheid van blijdschap,’ was een van de drie overlevenden van die ik er op kloppen en er geene ontzien. En gij merkt Leonie nog op. “Hij had Duitse over- pen, waar het Belgische leger zich intussen dan amputatie, zegt hij in zijn bewuste nachtelijke aanval! ‘En ik was een lieve broeders, indien u later zult trouwen buren, ‘t waren zijn beste vrienden.”

44 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 45 JUNI “DER KAISER” JULI PROTESTERENDE 1918 1918 — — Klooster van de zusters ursulinen — OVERPELT HERSTAPPE PASTOOR — H. Indebetho

8 juni 1918. In het klooster van de zusters troffen met daarop de inscriptie: “Der Kai- 12 juli 1918. Pastoor Indebetho van de ursulinen in Overpelt, het moederhuis ser”. Overigens waren er in Overpelt al sinds Sint-Jan-Baptistparochie van het kleine van de orde in het bisdom Luik en ook oktober Duitse soldaten ingekwartierd. Dat Herstappe krijgt twee Duitse soldaten op de plaats waar kandidaat-zusters hun gebeurde in golven. Vooral scholen werden bezoek. Zij moeten een inventaris maken opleiding krijgen, vindt een plechtigheid daarbij in gebruik genomen. van de kerkklokken. Herstappe bleef tot plaats: de herdenking van de vijftigste De ursulinen speelden in Overpelt nog dan gespaard van veel oorlogsellende. De verjaardag van de toewijding van België op een ander vlak een belangrijke oorlogsrol: pastoor heeft een correct en zelfs respect- aan het Heilig Hart van Jezus. Dat is een vanaf juni 1917 vullen ze de ontoereikende vol contact met een Duitse legeraalmoe- behoorlijk patriottisch getint gebeuren, buitenlandse voedselhulp aan met de bede- zenier: als er Duitse soldaten naar het maar de Duitse bezetter laat begaan. ling van soep: zes dagen op zeven maken ze front vertrekken, krijgen de katholieken die klaar, voor zowat zeshonderd kinderen. onder hen in de kerk van Herstappe de En er is een anekdote overgeleverd waarbij sacramenten toegediend. Maar dít dreigt SOEP EN TWEE VARKENS twee zusters in het klooster van Zonhoven anders uit te draaien... In het grote klooster, dat hier in 1902 werd met het gespan van de lokale molenaar ingewijd, worden op hetzelfde moment sinds twee... varkentjes gaan ophalen die ze veilig- enkele maanden in de klaslokalen gekwetste heidshalve onderweg onder hun wijde rokken VOORSPEL Duitse soldaten verpleegd. De klassen met verstoppen. (De varkentjes zaten wel in een De pastoor schrijft, in het Frans: “Ik heb ge- Interieur van de kapel bij 50 jaar toewijding van België aan hun kinderen zijn naar de kelder verhuisd. kist.) het H. Hart (1918) weigerd hen de sleutels van de kerk te geven De neogotische kloosterkapel van haar kant, en heb hen het volgende protest overhandigd, Vlaanderens oudste betonkerk uit 1910, PANIEK ondertekend door mij en met het stempel van doet onder meer dienst voor de erediensten En zeggen dat de oorlog voor de zusters verbrandde moeder overste een deel van het de parochie: ten behoeve van katholieke Duitse soldaten. dreigend begon: door een maatregel van de archief. De geplande vlucht van de meeste Ik, ondergetekende, pastoor van Herstappe, pro- Sinds februari 1917 zijn er namelijk een Belgische overheid moesten er in de zomer zusters – en van de burgerbevolking – was testeer met volle kracht tegen de inventaris van aantal Duitse militairen ingekwartierd in het van 1914 vier Duitse zusters het land uit. uiteindelijk niet nodig: de Duitse bezetters de klokken zoals de Duitse autoriteit die heeft klooster. Om de twee weken lezen Duitse En toen het Duitse leger in de richting van lieten Overpelt ongemoeid. Volgens de pas- bevolen. Ik doet dat als priester en als beheerder legeraalmoezeniers er de mis. Zo komt het Overpelt kwam en het nabijgelegen De Locht toor nam die dagen het kerkbezoek drastisch van de goederen van mijn kerk. De klokken, dat er nog in 2002 een altaarbel werd aange- platbrandde was er regelrechte paniek en toe. Hij voegt er in zijn naoorlogs verslag aan die zijn toegewijd aan de eredienst, vormen een toe: tijdelijk. onlosmakelijk onderdeel van de katholieke cultus. Sint-Jan-de-Doperkerk van Herstappe Zicht op het klooster en kapel (begin 20ste eeuw) Dat we goed ingelicht zijn over de lot- Ze kapot maken en gebruiken voor een profaan de klokkentorens en maken ze de bevolen gevallen van de Overpeltse ursulinen tijdens doel is een vorm van heiligschennis. Ons katho- inventaris, ondanks het pastoorsprotest. Maar de oorlog komt dankzij de annalen van het lieke priesterhart verzet zich daartegen. Limburgse klokken zijn er uiteindelijk niet in klooster en een rapport van moeder overste. Ik protesteer ook in naam van mijn vaderland. beslag genomen. Onze klokken zullen worden veranderd in oor- logstuig, bestemd om onze Belgische broeders te doden die vechten voor de onafhankelijkheid van PASTOORSVERSLAGEN HET LEVEN ZOALS België. Dat is machtsmisbruik dat ons tot in het De pastoor schrijft dit in april 1919, in HET LEVEN ZOALS HET OOK WAS diepste van ons hart treft. een verslag over de Eerste Wereldoorlog in HET OOK WAS Ik verklaar dan ook dat ik mij met alle kracht Herstappe. Limburgse pastoors schreven die Eysden. – Cité. – De heeren verzet tegen deze inventaris, die alleen maar het verslagen voor de Luikse bisschop. Hun pa- Cortessem. – Verlichting. – Wij hopen geneesheeren Smeets en Doumen, voorspel kan zijn van de roof. Men zal met ge- rochies behoorden toen nog tot zijn bisdom. binnenkort de elektrieke verlichting van Mechelen a/M, hebben met zeer weld in mijn kerk moeten binnendringen om deze Het initiatief kwam van kardinaal Mercier te bekomen, gelijk ze reeds is te goed gevolg eene heelkundige operatie heiligschennis te begaan. zelf. Die startte al eind 1918 een project Diepenbeek, Loon, Wellen, Beverst, gedaan bij het kind van M. Olaerts. Herstappe, 12 juli 1918 om de geschiedenis van de Belgische kerk Bilsen enz. Vele huisgezinnen hebben Proficiat aan de Heeren. H. Indebetho, pastoor van Herstappe” in de oorlogsjaren te schrijven. Van de 247 hunne bijtreding beloofd. Limburgse parochies beantwoordde 80% de — Uit De Bode van Limburg, zondag 9 In veel gevallen slagen Duitse soldaten erin oproep. Deze verslagen van de pastoors, die — Uit De Bode van Limburg, zondag juni 1918 om bij hun tweede bezoek met valse sleutels tijdens de oorlog een belangrijke lokale rol 7 juli 1917 en andere middelen toegang te krijgen tot speelden, zijn nu belangrijke bronnen.

46 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 47 JULI SEPTEMBER 1918 EEN APARTE ZERK DUITSE BELG — 1918 — OPGLAB- — Jacques Schreurs TESSENDERLO — Ferdinand von Mauntz BEEK

Het polderdorp Steenkerke bij Veurne. in te lichten dat Jaak ongelukkiglijk sneuvelde 1899. De Duitse vader van Ferdinand von Op de Belgische militaire begraafplaats den 23ste Juli en bid u zijn dierbare achterge- Mauntz, een baron en officier bij de groe- springt op de laatste rij een zerkje in het latenen langzamerhand voorbereiden aan den ne huzaren, is gestorven. Zijn Belgische oog, vlak bij de Belgische vlag. Het wordt harde slag.” moeder trekt met haar driejarige zoontje bekroond door een kruis met daarin terug naar Antwerpen. Het kind loopt de verticale letters AVV, en horizontaal JOE ENGLISH school in het Turnhoutse jezuïetencollege VVK. Daaronder de steen met het naam- Vanwaar dat andere zerkje voor Jacques en krijgt in 1909 de Belgische nationali- plaatje en daarboven een klapwiekende Schreurs? In 1917 richt de Vlaamsgezinde teit. Vijf jaar later verklaart Duitsland de vogel: de blauwvoet. “Schreurs Jacobus, priester en auteur Cyriel Verschaeve een Co- oorlog aan België. soldaat 15° Artillerie, 20-2-1886 / +23-7- mité van Heldenhulde op: Vlaamse jongens 1918”, vermeldt het naamplaatje. Hier, die zijn toegetreden en sneuvelen, hebben bij deze begraafplaats, woont Willem Ver- recht op een persoonlijke hulde en een spe- TERECHTSTELLING mandere: “’t Graf van duzend soldoat’n. ciaal grafzerkje, niet het officiële kruis ‘Mort 21 september 1914. De 18-jarige Ferdinand Oltid iemands voader, oltid iemands pour la Patrie’. De zerkjes worden betaald biedt zich aan in het depot van Hemiksem. De kind. Duzend en duzend soldoat’n...” met de bijdrage van iedereen die lid is van het oorlog is dan zes weken bezig. Omdat er geen comité. Zoals Jacques Schreurs. uniformen voorradig zijn, krijgt hij naar eigen Steenkerke lag achter het front en bleef zeggen kleren aangemeten van een jonge mi- grotendeels gespaard. Gewonden kregen er litair die in Luik was gesneuveld. Hij belandt HARDE SLAG de eerste zorgen. De begraafplaats breidde begin oktober 1914 aan de IJzer, waar hij met Jacob (Jacques) Schreurs is 28 als ook hij zich vanaf 1914 stelselmatig uit en telt 506 het eerste regiment carabiniers meevecht. eind juli wordt gemobiliseerd. Schreurs is Belgische grafstenen, 30 Britse en 9 ‘Helden- Tot Ferdinand teruggetrokken wordt timmerman en baat met zijn echtgenote een huldezerkjes’. De eerste ‘bedevaart naar de om achter het front in Frankrijk opdrachten klein cafeetje uit. Zijn lichting – hij was in graven van de IJzer’ vond in 1920 onder meer te vervullen, bij de genie en in de ziekenver- 1906 een loteling en zwaaide in mei 1909 af hier plaats: in Steenkerke ligt ook de Vlaams- pleging. Dat was het lot van alle militairen – behoort tot de oudste die nog onder de wa- gezinde kunstenaar Joe English begraven, de van Duitse afkomst. Het had alles te maken pens moet. Schreurs is vader van drie jonge ontwerper van de Heldenhuldezerkjes. met de Duitse dreiging dat alle Belgische kinderen: ze zijn drie en twee jaar oud, en het militairen van Duitse afkomst die gevangen jongste is pas zes maanden. werden genomen, als deserteurs werden Jacques Schreurs vecht aan het begin beschouwd. Hen wachtte de terechtstelling. van de oorlog mee in en bij de forten van Een levensgevaarlijk moment beleeft Ferdi- Namen, en belandt later als soldaat van het nand in mei 1918 in het kamp van Auvours, 10de Linieregiment en het 15de regiment “waar ongelukkigerwijze een heel gevaarlijke Ferdinand von Mauntz Het graf van kunstenaar Joe English op de militaire Artillerie op diverse plaatsen aan het IJzer- griep heerste en waar dagelijks veel soldaten HET LEVEN ZOALS begraafplaats van Steenkerke heeft dezelfde vorm als dat front rond Ieper en Diksmuide, en ook even van Jacques Schreurs stierven”. Hij krijgt zelf hoge koorts, maar daat sprong buiten. Ongelukkiglijk krijgt hij HET OOK WAS in Frankrijk aan de Somme. Hij laat geregeld dat blijkt vals alarm te zijn. mijn bajonet in zijn buik. De anderen geven HET LEVEN ZOALS een briefje schrijven naar het thuisfront en zich over. In zulke gevallen is het de rapste HET OOK WAS Mechelen aan de Maas. – Exaam. stuurt ook wat foto’s op, onder meer van een DE RAPSTE WINT die wint. Een paar kilometer verder zien wij – De heer Theodoor Smeets, kort vakantieverblijf in Lourdes. Zijn laatste Op 1 september 1918 voegt Ferdinand zich een groep jonge Duitse soldaten en onderof- PIANOS krijgsgevangene sedert Aug. 1914, zoon brief dateert van 4 april 1918. toch opnieuw bij zijn eenheid en vanaf het ficieren dood aan hun mitrailleuse – zij lagen Ondergeteekende maakt bekend dat van onzen geachten en beminden heer Op 23 juli sneuvelt Jacques bij Wulpen einde van de maand neemt hij volop deel aan met kettingen vast.” Het zal niet het enige hij eene schoone keus PIANOS en burgemeester, heeft aan de Hoogeschool door een obusinslag. Naast vier kompanen het eindoffensief. “Aanvang Grote Slag der levensgevaarlijke moment worden die dag. In HARMONIUMS, zoo goed als nieuw, in van Freyburg (Zwitserland) zijn exaam die op hetzelfde moment het leven lieten, Vlaanders”, vermelden zijn notities op 28 oktober 1919 wordt Ferdinand von Mauntz magazijn heeft. in de rechtsgeleerdheid afgelegd. Dit wordt hij in Steenkerke begraven. Zijn neef september. En: “Ik kreeg van de comman- met onbepaald verlof naar huis gestuurd. Frans DEBLAN, Capucienenstraat, 19, nieuws is hier met veel genoegen Leon is erbij en vraagt aan een tussenper- dant opdracht naar de blockhaus te kruipen St-Truiden. (Magazijn overgebracht n. vernomen geworden. soon om het trieste nieuws in Opglabbeek om te zien wat er gebeurde. Ik was gedekt Ferdinand von Mauntz is in 1995 overleden in Tessen- de Hoogbrugstr., 22) derlo, op 99-jarige leeftijd. In 1933 was hij verhuisd van te melden: “Vergeeft mij U een zoo slecht door onze mannen. Daar gekomen wierp ik — Uit De Bode van Limburg, zondag 28 Antwerpen naar de wijk Steendriessen. Zijn oorlogsher- — Uit De Bode van Limburg, zondag 29 nieuws mede te deelen, doch als neef van een kleine granaat door een venstertje: een inneringen schreef hij pas lang na de oorlog neer. juli 1918 Jaak Schreurs reken ik het mij ten plichten U klein deurtje vloog open en een Duitse sol- september 1918

48 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 49 OKTOBER NOVEMBER “MAAR VERLOST 1918 OORLOG IN 1918 — — HERK- WELLEN ONS VAN UW DE-STAD AFRIKA BESTAAN” — Pierre Cools — Fons Vannitsen

Wellenaar en boerenknecht Fons Van- O WILLEM Het verhaal van Herkenaar Pierre Cools Zestien jaar eerder koos Pierre voor hevig gevecht. De koloniale machten zetten nitsen (1894-1966) is twintig als hij op 20 Aan het eind van Vannitsens boekje staan een HET LEVEN ZOALS maakt van de Eerste Wereldoorlog een een militaire carrière in het Belgische le- daarbij in de eerste plaats de lokale bevolking september 1914 wordt ‘binnengeroepen’ viertal liederen, waarbij vooral een parodie HET OOK WAS echte... wereldoorlog. En het eindigt dra- ger. Zo vermeldt de poster, die onderaan is in: de Congolese Weermacht onder leiding en naar Antwerpen spoort. Op 2 oktober op het onzevader en het weesgegroet in het matisch: zoals miljoenen mensen sterft gepersonaliseerd, dat hij zich op 26 juli 1900 van Belgische officieren en met Britse hulp reist hij met de trein door naar Ieper en oog springt. We kennen die ook uit andere Kuringen. – Kermis. – Zondag ook hij aan de Spaanse Griep. Drie dagen bij het kamp van Aarlen voegde en in Luik verslaat er uiteindelijk het veel kleinere Duit- een week later belandt hij in het Franse bronnen, met een aantal verschillen: blijk- laatstleden vierden wij onze jaarlijksche voor de wapenstilstand. Tussen zijn af- een opleiding volgde aan de militaire school. se leger onder leiding van generaal Paul von Duinkerke. Hij blijft in Noord-Frankrijk baar deden er diverse versies van de tekst de kermis. De herinnering aan die blijde zwaaien in maart 1916 en zijn dood speelt De eerste oorlogsjaren – de veldtocht, de Lettow-Vorbeck. tot 16 februari 1915, waarna zijn frontja- ronde. Bij Fons Vannitsen gaat het onzevader, dagen van vóór den oorlog en de hoop hij mee in een vaak vergeten episode uit frontoorlog aan de IJzer – maakt hij mee als De verre Afrikaanse droom van de ren volgen. We kunnen de ‘oorlogsavon- waarin de Duitse keizer Wilhelm II wordt op vrede, die in aller harten ingang de oorlog: de strijd in Afrika. korporaal van het 9de Linieregiment. Maar Duitsers was een soort Duits Mittel-Afrika, turen’ van Vannitsen bijna op de voet aangesproken, als volgt: gevonden had, stemden tot vreugde en dat staat niet op de poster vermeld: die ein- waar ook Congo met al zijn bodemschatten volgen dankzij een notaboekje dat hij deden onze kermis den grootsten bijval digt vóór de oorlog. en de Franse kolonies toe zouden behoren. bijhield. Daarin beschrijft hij zakelijk en Gebed van den Belgischen soldaat inoogsten. [...] Tot laat in den avond KORPORAAL De Duitsers rekenden op de overwinning in in telegramstijl waar hij allemaal belandt O Willem die in België zijt, krioelde het langs de straten van volk. Hij oogt aandoenlijk, de voorgedrukte poster Europa om dat te realiseren. Het draaide an- en wat hij meemaakt. vervloekt zij uwen naam. De herbergen zaten gestampt vol. met de kasteelachtige triomfboog die Pierre AFRIKAANSE DROOM ders uit en Duitsland verloor zijn Afrikaanse Nooit toekome ons uw rijk, Cools begin maart 1916 krijgt als hij af- Het afzwaaien van Pierre Cools betekent kolonies, waaronder Ruanda en Urundi: dat uw wil geschiede noch in — Uit De Bode van Limburg, 20 oktober zwaait. Dat een militair bij z’n demobilisatie voor hem niet het einde van de oorlog: Pierre werden Belgische mandaatgebieden. KALME DAG MET Duitschland noch elders. 1918 een dergelijke poster meekrijgt, met daarop wordt ingescheept voor Afrika. Want ook daar Het aantal slachtoffers dat in de GASOBUSSEN de geschiedenis van zijn regiment, de namen wordt intens strijd geleverd. De hele oorlog Afrikaanse oorlog is gevallen, is te vergelijken Het meest intens zijn de notities van Fons in Geef ons heden ons gestolen goed van zijn oversten en in een aantal gevallen van vier jaar lang is vooral Duits-Oost-Afrika, met de cijfers aan het IJzerfront. Pierre Cools de maand oktober 1918, tijdens wat hij “het terug, een foto van hemzelf, is een vast gebruik. het huidige Tanzania, het voorwerp van een is een van hen, wanneer tegen het einde van groot offensief” noemt. Ze zijn erg suggestief en vergeef ons onze weerstandsbieding, de oorlog de Spaanse Griep via legerkam- en sprekend, in al hun beknoptheid: vooral aan den Yzer, Afzwaaiposter van Pierre Cools pen uit Europa overwaait. Hij overlijdt op 8 “Den 2 October. wacht eerste lijn heel gelijk wij vergeven alle verzopen Duit- november. De oorlog in Afrika zal pas op 25 slecht en beschoten door de Engel- schen. november definitief worden stopgezet. sche artillerie, een tegen aanval van de Duitschers op de Engelsche gezien En leidt ons niet in bekoring (mittraljeuzen). nog meer moffen te verzuipen, Den 3 October. redelijke kalme dag maar verlost ons van u bombardeeren. en hun aller bestaan. Amen. HET LEVEN ZOALS Den 4 en 5 October. tamelijk kalme HET OOK WAS dag maar ’s nachts met gas obussen Na de oorlog huwt Fons Vannitsen en wordt hij beschoten. [...] Tongeren. – Eene treurige rijkswachter, eerst in Elsene en vervolgens in Antwerpen. Den 16 October. ’s avonds uit St. Idis- Na zijn pensioen in 1936 is hij in Alken komen wonen. plechtigheid. – Verleden Zaterdag, bald per trein vertrokken tot Oost-ker- 26 October, had hier te Tongeren de ke en voorts te voet over Kaas-kerke droevige begrafenis plaats van den Dikxmude om den Duitsch te ach- 18jarigen Alfons Swerts, student aan tervolgen en des ’s nachts in bivak het Koninklijk Atheneum. Slechts gelegen in eene weide (heel den nacht weinige dagen had hij aan longvuur regen). geleden, toen hij stierf. [...] De “Bode van Den 17 October. van bij het opkomen Portret van Keizer Wilhelm Limburg” biedt aan de zwaarbeproefde van den dag vooruit getrokken over ouders de uitdrukking van zijn kristelijk Eessen Vladsloo Coekelaere waar wij rouwbeklag en verzoekt zijne talrijke de eerste burgers terug zagen (wel- lezers een gebed te storten voor de kom) en voorts langs Cortemarck zielerust van de overledene. Aertrijke naar de weg van Zedelghem waar wij ’s avonds aan gekomen zijn — Uit De Bode van Limburg, zondag en er bij de burgers geslapen en geëten 3 november 1918 (zeer vermoeid).”

50 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 51 NOVEMBER NOVEMBER 1918 “VAARTWEL, 1918 DE HEL VAN — — MAAS- HAMONT- MECHELEN GELIEFDE ACHEL HAMONT LEERLINGEN” — Ontplofte trein — Hypoliet Stessen en Laurens Dedroog

10 november 1918. Terwijl de wereld wacht De eerste berichten over de geheimzin- 22 november, bericht uit de New York Rond elf uur ’s avonds barst letterlijk de KWAJONGENSSTREEK? op de wapenstilstand, slaat in Vucht, nu nige ziekte die in Spanje zou zijn uitgebroken HET LEVEN ZOALS Times: “1500 doden en gewonden bij een hel los. Twee wagons die met munitie zijn Hoeveel naoorlogse doden er op 18 no- een deelgemeente van Maasmechelen, het – wat historisch niet klopt – verschenen bij HET OOK WAS Belgische explosie. Munitietreinen aange- geladen, ontploffen. Het effect is enorm: tot vember in Hamont zijn gevallen, weten we noodlot toe: twee jongemannen in de fleur ons al in mei 1918, maar kregen toen weinig stoken door kinderen in Hamont – Enor- 15 kilometer ver zijn de knallen hoorbaar, niet. De cijfers gaan van ruim honderd over van hun leven sterven nagenoeg tegelijk. aandacht: de oorlog was en bleef hét hoofd- AAN ONZE VERKOOPERS EN me schade”. De ramp van Hamont is ook stukken trein vliegen in het rond, lichamen duizend tot zelfs tweeduizend, al is dat laatste Doodsoorzaak: de Spaanse Griep. punt van het nieuws. Sommigen dachten zelfs LEZERS. bij kenners van de Eerste Wereldoorlog worden weggeslingerd. De ontploffingen ver- wellicht overdreven. 359 schadedossiers dat het om een nieuw chemisch wapen van De stad St-Truiden, waar ons blad een vergeten episode. oorzaken in de wijde omgeving een giganti- werden ingediend. Dat wil zeggen: voor meer de Duitsers ging. Er blijven tot op vandaag gedrukt wordt, zit wegens kolengebrek sche ravage, met heel veel schade aan huizen dan de helft van de woningen in Hamont. HET YZERSLIJK nogal wat vraagtekens rond de Spaanse reeds verscheidene dagen zonder en andere gebouwen. De bevolking vlucht Ook naar de oorzaak van de ramp is het Dat Hypoliet (Jef) Stessen en Laurens De- Griep, bijvoorbeeld waar de epidemie is gaslicht. Wij zijn daarom gedwongen RAVAGE in paniek weg, de kelders in en ook naar het gissen: lichtkogels die verkeerd zijn neergeko- droog in Genk naast elkaar begraven werden, uitgebroken: was het in een Brits legerkamp voor dit maal op enkel blad te Zondag 18 november 1918. Rond het station ursulinenklooster. men? Onvoorzichtige plunderaars? Sabotage? is geen toeval: niet alleen waren ze buren en in Frankrijk, via Chinese oorlogsarbeiders? verschijnen, hetgeen men ons, hopen van Hamont heerst een drukte van jewelste. Er wordt op de plaats van de ramp een De Duitse geweren die werden verbrand? Of vrienden, maar ze stierven ook op dezelfde Of in een Amerikaans kamp waar jongeman- wij, niet kwalijk zal gelieven te nemen. Het Duitse leger moet na de wapenstilstand krater van dertig meter geslagen. Maar voor- toch een kwajongensstreek met vuur, zoals de dag. Jef was 27 toen hij in 1917, in volle oor- nen werden klaargestoomd voor de oorlog in snel terug naar huis en de grensgemeente al: er vallen veel doden en gewonden, voor New York Times vermeldt? logstijd, voor de Centrale Jury in Brussel zijn Europa? In de twee gevallen is er een verband — Uit De Bode van Limburg, zondag 10 Hamont, met een belangrijk station, heeft het het overgrote deel Duitsers. Veel kwetsuren diploma van onderwijzer behaalde en even tussen de epidemie, de grootste menselijke november 1918 geweten: omdat het neutrale Nederland niet zijn gruwelijk. Na en door de ontploffing later ‘een plaats kreeg’, zoals dat heette, in catastrofe ooit, en de wereldoorlog. zomaar Duitse militaire konvooien toelaat, ontstaat er ook een reuzenbrand. Die dreigt Neerharen. Daar logeerde hij bij de hoofd- ontstaat er een gigantische treinfile. Die reikt even tot treinwagons met stikstofbommen onderwijzer en in het weekend kwam hij naar tot Neerpelt en zelfs tot in Mol. Duitse mili- te reiken, maar een tweede ramp kan op huis. Laurens, vier jaar jonger dan Jef, was tairen verbranden tijdens het wachten mas- het nippertje worden vermeden. De dagen kleermaker van beroep. Alle twee waren ze saal hun geweren: ook die mogen de grens nadien worden de overblijvende wagons volgens hun bidprentje lid van diverse katho- niet over. Nogal wat volk, ook uit Neder- vol met kleding, levensmiddelen en drank lieke broederschappen. land, komt een kijkje nemen naar de drukte. geplunderd. De doden worden zo goed en zo Op het aandenken van Jef klinkt de Enkele treinen vervoeren zieke en gekwetste kwaad als het gaat begraven, en de gewonden oorlog hard door en biedt hij zelfs enige militairen. verspreid over diverse plaatsen in de omge- troost. Hij is tenminste thuis kunnen sterven, Militair hospitaal tijdens de Spaanse Griep ving, in België en Nederland. bij zijn geliefden: “Gedenkt die duizenden Notabelen uit Hamont en Budel op bezoek in het rampgebied na de treinontploffing op 18 november 1918 HET LEVEN ZOALS blozende jongelingen, die, verre van hen HET OOK WAS die hen minden, gevallen zijn in het bloedig Yzerslijk, de wapens in de hand, of verlaten Hasselt. – Gouden Bruiloft. – stierven op vreemden bodem, een verzuch- Begunstigd door eene heerlijke ting van liefde op de lippen voor hen die hen najaarszon, schitterend in eenen ook beminden, maar niet vermochten ze te onbewolkten blauwen hemel, benaderen om hen in hun laatste stonden te vierden Maandag laatstleden de troosten en bij te staan.” De Spaanse Griep brave echtelingen Willem Mas maakte voor het overige in het afgelegen en Anna-Catharina Stroubben Vucht naar verluidt niet veel slachtoffers. den vijftigsten verjaardag hunner huwelijksvereeniging. In gansch de buurt heerschte reeds vroeg in den SPAANSE GRIEP morgen eene blijmoedige stemming. Kun je catastrofes vergelijken? In cijfers in elk Eene fraaie versiering had de woning geval wel: de epidemie van de Spaanse Griep der feesthelden opgetooid, en tusschen maakte in het najaar van 1918 in pakweg vier boompjes, festoenen en loover lazen we maanden tijd veel meer slachtoffers dan de passende gelegenheidsrijmen. oorlog in vier jaar. De schattingen lopen wel erg uiteen: van 20 tot 100 miljoen griepdo- — Uit De Bode van Limburg, zondag den. Het waren in elk geval opmerkelijk vaak 17 november 1918 jonge mensen.

52 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 53 ZONHOVEN DE GROTE STILTE Marcel Switten over zijn vader

Marcel Switten met de bajonet van zijn vader De bajonet van Alfons Switten De laatste oud-strijder van hij zwaar afgezien hebben en hij was on- Zonhoven stierf in 1989: Alfons getwijfeld, zoals alle soldaten, getuige van Switten, jarenlang voorzitter veel gruwel. Het kan niet anders dat er in van de lokale veteranenbond, die vier jaar veel gebeurd is. Maar hij weid- de er niet over uit. Over gevechten heeft tot alleen hij nog overbleef. Hij hij nooit iets gezegd, nooit. Als we ernaar werd 96. We gingen langs bij zijn vroegen, praatte hij eromheen. Waarom? zoon Marcel Switten (88), oud- Getraumatiseerd was hij niet. Hij bleef gemeentesecretaris, plaatselijk ook na de oorlog zeer sociaal en opgewekt. verslaggever geweest voor Het Wel had hij volgens mij enige moeite met Belang van Limburg en al sinds de verwerking. En ik denk ook dat hij ons mensenheugenis in het bestuur wilde sparen, dat hij niet te veel negatiefs van de heemkundekring. met ons wilde delen.”

“Mijne pa vertelde ons niet veel over de FIERHEID oorlog. Hij heeft wel een keer beschreven Pas na de dood van zijn vader is Marcel hoe ze daar aan de IJzer zaten, in de loop- wat meer te weten gekomen. “Aan zijn graven, in de modder, met kippendraad schoonbroer bleek hij verteld te heb- die boven hun hoofden was gespannen ben dat hij tijdens een wacht een Duitse als bescherming tegen Duitse granaten. soldaat had gedood. De Duitser dook plots lederen zakje in de kelder. Na zijn over- goed, ik heb nog niets tekort. Gisteren zijn Dat ze veel te weinig sigaretten hadden voor hem op. Hij richtte zijn wapen, maar lijden heb ik ze ontdekt. Marcel leest er wij in Antwerpen aangekomen, daar zullen voor veel te veel soldaten en dan maar hun mijn vader reageerde een halve seconde één voor, een briefje vanuit Antwerpen, wij een zekeren tijd blijven. Van de vijand sigaret deelden. Dat zijn moeder eens in sneller en schoot hem dood. Blijkbaar eind augustus 1914: ‘Beminde ouders. Zo hebben wij in veertien dagen niets meer ge- de sloot ging liggen en haar oor te luiste- heeft hij het daar altijd moeilijk mee ge- ik vernomen heb, moeten de mensen in zien. Zodus, gaat gij maar terug naar huis. ren legde om het kanongebulder aan de had. Als diepchristelijk mens beschouwde Zonhoven allen vluchten gegaan zijn. Zodus Ik verwacht een spoedig antwoord van u, en IJzer te kunnen horen – wat onmogelijk hij dat als een moord, al was het dan oorlog zult gij er ook bij zijn. Maar zolang zij er schrijf maar alles. Uw zoon, Alfons.’ was natuurlijk. Ook heeft hij een anekdote en kon hij niet anders dan zo te handelen. niet vechten, moet gij niet lopen gaan. De Marcel is een man van de heemkunde. Al verteld over hun verlof in Parijs, waar het Hij heeft het Duitsers zullen u decennialang is hij secretaris van de Zon- Belgische leger een hotel huurde voor de nooit recht- niets doen. Gij moet hovense heemkundekring. Dat nét hij zo soldaten. Net als zovele soldaten was hij streeks aan ons maar niets geven, en weinig weet over de oorlogservaringen van nog nooit op hotel geweest. Ze keken hun durven ‘op- Anna en Amelia [zijn zijn vader, vindt hij dan ook jammer. Des ogen uit. Zo wist hij niet hoe de water- biechten’.” “Als er Duitsers twee zussen] moet gij te meer koestert hij daarom wat hij wel kraan van de lavabo werkte… Hij trok Alfons bleek ook zouden komen, blijft maar onder de ogen heeft: de brieven, enkele foto’s, een bajo- zodanig aan dat ding dat hij op een gegeven enkele brieven uitdoen. Als er Duit- net die zijn vader van het front meenam, moment de kraan in z’n handen had en van tijdens de gerust in huis en sers zouden komen, de medailles die ingekaderd aan de muur het water eruit spoot. Ze hebben er snel oorlog bewaard stelt u maar gerust.” blijft gerust in huis hangen. En de fierheid dat zijne pa het land een vod in geduwd. Dat vertelde hij ons, ja. te hebben. “Ze en stelt u maar ge- mee heeft verdedigd. Maar daar stopte het. Hoe dan ook moet staken in een rust. Ik maak het nog

54 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 55 DE TENTOONSTELLING ‘KLEINE VERHALEN IN EEN GROOTE OORLOG’

Voor het provinciebestuur Mathilde Paukens is dienstmeid bij een 44 HELMEN van het spionagenetwerk de ‘Cereal PRAKTISCH Limburg betekende augustus notaris en de geliefde van Baptist. Zij De drie hoofdpersonages treden in dialoog Company’ Jefke Peeters (Tom de Hoog Locaties: De tentoonstelling kan gratis bezocht 2014, exact 100 jaar na de inval getuigt over het leven van alledag in Lim- met historische figuren die hun stempel – Salamander), volksheldin Jeanneke Genk, C-Mine: 19 september 2014 – worden op dinsdag, woensdag, vrijdag van de Duitse troepen in de burg: de regels die opgelegd worden door hebben gedrukt op het leven in Limburg Vandenbosch (Dorien De Clippel – Little 14 november 2014 en zaterdag. Elk uur (13u-16u, zaterdag de Duitse overheid, de problemen om aan tijdens de Eerste Wereldoorlog: de Duitse Black Spider)… Ze brengen allemaal hun , Kolonel Dusartplein: 23 januari 13u-17u) kan je de tentoonstellingsfilm provincie, het startschot voor Hasselt eten te geraken, Duitse gruweldaden… Ma- chemicus en uitvinder van het gifgas verhaal. Dat wordt ondersteund door 2015 – 20 februari 2015 (ca. 35 minuten) op een scherm van enkele opvallende provinciale thilde is zwanger bij het uitbreken van de Fritz Haber (Peter Van de Eede – Van historisch beeldmateriaal. Genk, Domein Bokrijk (ook open op acht meter bekijken, in een unieke initiatieven. Zo wil de provincie oorlog en zoekt op alle mogelijke manieren Vlees en Bloed), de militaire gouverneur zondag): 8 mei 2015 – 7 juni 2015 setting. Bijkomende vertoningen in de herdenking van de Groote contact met haar Baptist. De 26-jarige lo- van Limburg en guerrillastrijder 44 betonnen Duitse Stahlhelmen vormen de voormiddag, op andere dagen of in Oorlog en verwante Limburgse teling Baptist trekt als soldaat van het 11de generaal Deschepper (Johan Van Assche het decor van de tentoonstelling en combinatie met de fictie-kortfilm, zijn verhalen tot in de huiskamer van Linieregiment over Luik en Antwerpen – Het goddelijke monster), de leider lichten op in de duisternis. De helmen mogelijk na reservatie. De ruimte kan elke Limburger te brengen. symboliseren de Duitse bezetting in door verenigingen, lokale besturen, Van augustus tot midden Limburg. Elke helm staat symbool voor scholen… ook gebruikt worden voor een Limburgse gemeente en vertelt aan andere activiteiten die gelinkt zijn aan september kon iedereen het de hand van een QR-code op de helm een de Eerste Wereldoorlog (meer info onlineverhaal volgen van de uniek lokaal verhaal. De focus ligt niet op www.limburg1914-1918.be of 24-jarige Mathilde Paukens, een de grote (militaire) feiten, maar veeleer 011 23 75 75). jonge Limburgse vrouw die vanaf op de ‘kleine verhalen’ die niet altijd de vooravond van de oorlog op de geschiedenisboeken halen en veelal haar Facebook- en Twitterpagina een ander beeld schetsen van het leven over haar leven schrijft. in Limburg tijdens de bezettingsjaren. Alle verhalen zijn ook na te lezen op de overkoepelende projectwebsite www.limburg1914-1918.be. DRIE JONGE LEVENS IN DE OORLOG Voor de film en ook de tentoonstelling Mathildes verhaal is uitgemond in een schreef Jan Swerts de muziek en werd de multimediale tentoonstelling. Daarin titelsong geschreven en ingezongen door getuigen Mathilde (Laura Verlinden – be- naar het front in de Westhoek. Aanvanke- Stijn Meuris. kend van De smaak van de Keyser), Baptist lijk denkt hij dat de oorlog van korte duur (David Cantens – Marsman) en Isidore zal zijn en dat hij snel terug bij zijn Mathil- (Jelle Florizoone – Noordzee Texas) samen de zal zijn. Maar de oorlog duurt vier jaar over hoe het dagelijks leven tijdens WO I en maakt van Baptist een ander mens. De er voor hen uitzag, wat ze meemaakten en bloedernstige Isidore Paukens is 18 jaar hoe ze het beleefden, in Limburg én aan en de broer van Mathilde. Hij laat zien en het front. Zij maken tastbaar wat zo’n gro- voelen dat de strijd zich niet alleen aan te oorlog betekent voor een ‘kleine’ mens. het front afspeelt. Er blijft ook in Limburg weerstand bestaan en er vormt zich een netwerk voor spionage en smokkel…

56 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 57 BRONNEN

Alle bronnen werden geraadpleegd DIEPENBEEK HECHTEL-EKSEL LANAKEN OPGLABBEEK in de maanden juli en augustus 2014. www.limburg1914-1918.be/uploads/files/ Oorlogsdagboek van het Davidsfonds. Een en G.M.E. Dorren, Met de minsten der Mijnen: Norbert Bracke schreef het geromantiseerde wo1_kranten_diepenbeek.pdf. ander over de Duitschers in de omgeeving der af- Geschiedenis van de Kleine Zusters van de levensverhaal van Jacques Schreurs op basis deelingen. 1914-1918. Luik, Limburg, Brabant, H. Joseph, 2013. van bewaarde documenten: Jacques Schreurs, ALKEN DILSEN-STOKKEM Antwerpen, z.j. van timmerman tot held, 2000. Geschied- en Oudheidkundige Kring Alken De informatie komt uit De Bakeman, jaar- LEOPOLDSBURG (transcriptie en scan). Hoofdletters en leeste- gang 35, nr. 137. Dit is een themanummer HEERS Luc Vandeweyer, Het eerste gasoffensief op 22 OVERPELT kens zijn toegevoegd: Robert Penxten schrijft over de Eerste Wereldoorlog in Stokkem. Gerard Vanwinkel, Monographie der Gemeente april 1915 (www.limburg1914-1918.be/up- E. Recko e.a., 100 jaar Zusters Ursulinen die niet. U vindt zijn brief en meer informatie Hex gedurende den wereldoorlog, 4 augustus loads/files/Chloortesten_artikel_LVDW.pdf). Overpelt, Overpelt, 2002. op Europeana: www.europeana1914-1918. GENK 1914 – 11 november 1918, Heemkunde Groot- eu/nl/contributions/5604. www.europeana1914-1918.eu/nl/contributi- Heers, 2014. LOMMEL PEER ons/5280 (documenten aangeleverd door Jan http://wo1.erfgoedlommel.be/ verslaat de www.europeana1914-1918.eu/nl/contributi- AS Lantmeeters). HERK-DE-STAD Eerste Wereldoorlog zoals hij zich in Lommel ons/5322 en www.limburg1914-1918.be/ Dirk Bouve en Sandro Claes, Een militair www.europeana1914-1918.eu/nl/contributi- afspeelde. artikel/passeur-henri-vanderdock-uit-peer- vliegveld in As, in: Limburgs Erfgoed, 18, 3 GINGELOM ons/5602#prettyPhoto. Met dank aan Geertje gearresteerd. Met dank aan Eddy Verschue- (2013), p. 6-7. Frank Decat, Liberalen versus katholieken in Cools. LUMMEN ren. Het dossier van/over Henri Vanderdonck Birger Stichelbaut en Piet Chielens, De oorlog Montenaken. De perikelen rond onderwijzer Uit het oorlogsdagboek van Karel Thiels. wordt beheerd door de culturele kring vanuit de lucht. 1914-1918. Het front in België, Max Decat, in: Limburg. Het Oude Land van HERSTAPPE Met dank aan Koen Luts. Dat Stedeken Peer. Mercatorfonds, 2013. Loon, 77 (1998). Karel Verhelst m.m.v. Raf Van Laere, De Eerste Wereldoorlog in Limburg: verslagen, MAASEIK SINT-TRUIDEN BERINGEN HALEN Provincie Limburg, 1997. Zie over Hendrika en Hendrik Vandebroek: Alle bronnen (betrokkenen, ooggetuigen) www.europeana1914-1918.eu/nl/contributi- Sylvia Böttcher, Erinnerung an vergange- www.europeana1914-1918.eu/nl/contribu- over Sint-Truiden in WO I in: Kamiel MER- ons/5286#prettyPhoto en www.europeana ne Tage, in: Ludwigsluster Stadtanzeiger, 12 HEUSDEN-ZOLDER tions/13132 en www.limburg1914-1918. TENS (red.), Sint-Truiden in de Eerste Wereld- 1914-1918.eu/nl/contributions/5256. (2007), nr. 165. Tekst gebaseerd op info van Frans Jamers, be/uploads/files/HENRI_VANDE- oorlog. Bronnenboek, Balen, Studium Generale Met dank aan Alice Scroyen. Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Geschied- en Heemkundige Kring Heusden. BROEK_1894-1934_zijn_verhaal_2014_ vzw, 2012. Groote Oorlog. Inspiratiegids, 2012. deel1.pdf en www.limburg1914-1918. BILZEN HOUTHALEN-HELCHTEREN be/uploads/files/HENRI_VANDE- TESSENDERLO Siegfried Debaeke, De dood met de kogel, HAM Sporen van de Groote Oorlog in Houtha- BROEK_1894-1934_zijn_verhaal_2014_ Oorlogsdagboek van von Mauntz Ferdinand, De Klaproos, 2008. Frans Keersmaekers bewerkte, vertaalde en len, 2014, een boek door de geschied- en deel2.pdf. 1914-1918. Jacques Maes, Het Belgisch Militair Gerecht tij- commentarieerde het dagboek van Mathilde heemkundige kring De Klonkviool van dens de oorlog. Een portret van de geëxecuteerden. Ceulenaere, in: Het Land van Ham, jg. 25 Houthalen-Helchteren, m.m.v. de Vereniging MAASMECHELEN VOEREN (www.cegesoma.be/docs/media/chtp_beg/ (2004), 3; jg. 26 (2005), 1 en jg. 26 (2005), 2. Oud-Strijders Verbroederingen. P. Broekhoven, De Spaanse griepepidemie van Jaak Nijssen, De spoorlijn Tongeren-Aken in oor- chtp_16/chtp16_007_Chronique_Maes.pdf). 1918 in Vucht, in: Vochte, 2004, nr. 58, p. 2-5. logstijd aangelegd, Eigenbilzen, 1985 (http:// HAMONT KINROOI users.skynet.be/fa393867/spoorweg/a.html). BOCHOLT Lambert Stevens, De ontploffing van Duit- Lei Wolters en Hubert Van Eygen, De doden- MEEUWEN-GRUITRODE Diverse publicaties van De Klaveren Heer, het se munitiewagons te Hamont (http://www. draad aan de grens in Kinrooi, in: Hartenvier, M. Vliegen, Oorlogsslachtoffer Hendrika Vande- WELLEN blad van de heemkundige kring Kaulille uit grevenbroekmuseum.be/index.php/en/wor- nr. 11, 2010. broek (1885-1917), in: Reengenoten, 2009, Reis in den Oorlog van 1914-1918 gedaan door 1993 en 2008 (door Theo Dirkx, Toine Tielen ld-war-i-1914-1918/train-explosion-hamont). jg. 36. Vannitsen Jan Alphons. Militiaan van 1914 – en Jos Vangerven). KORTESSEM 16e Linieregiment (www.limburg1914-1918. HASSELT Jef Oris bracht in de 9de en 10de jaargang NEERPELT be/uploads/files/wo1_dagboekvannitsen.pdf, BREE Louis Feytons (www.europeana1914-1918. (2008 en 2009) van Het Poortje, het blad van Luc Van de Sijpe, Alfons Kerkhofs. Een Lim- www.limburg1914-1918.be/uploads/files/ Jo Corstjens, Breeënaars aan het front. Jules eu/nl/contributions/5633) en Henri Hieme- de heemkundige kring van Kortessem, in burgse blik op het IJzerfront, 2013. wo1_fonsvannitsen.pdf). Ingenbleek, in: Ezendröpke, 1998, jg. 18, nr. 34. leers (www.europeana1914-1918.eu/nl/con- acht afleveringen de tekst van het dagboek Luc De Bruyne, Iemand van bij ons. Jules tributions/5331. van Bonaventure Buckinx, met commentaar. NIEUWERKERKEN ZUTENDAAL Ingenbleek, in Ezendröpke, 2004, jg. 23, nr. 45. R. Nijssen, Zo ging dat in Kozen in 1916. Dagboek van Hubert Daniëls. Documentatie- De vaststelling van het contingent te leveren centrum Geschied-en Heemkundige Kring aardappelen, in: Heemkunde Limburg, 2011, Zutendaal. 1, p. 35-37.

58 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 59 OVERZICHTSKAART FOTO-VERANTWOORDING

p 7 Erfgoed Lommel p 8 Heemkundige Kring Kortessem HAMONT- ACHEL p 9 Stadsarchief Sint-Truiden, Stichting Erfgoed Eisden 53 p 10 Museum Slag der Zilveren helmen, Library of Congress, Washington p 11 Erfgoed Lanaken, Collectie Jean Maenen, Museumvrienden Lanaken LOMMEL NEERPELT p 12-13 Saskia Vanderstichele 7 20 p 14 Heemkundige Kring Hechtel-Eksel OVERPELT p 15 Heemkundige Kring Kaulille 46 BOCHOLT LIMBURG 15 p 16 Documentatiecentrum Geschied- en Heemkundige Kring Zutendaal p 17 Collectie Limburgensia, Provinciale Bibliotheek Limburg, Hasselt p 18 Frank Decat HECHTEL- BREE KINROOI EKSEL 36 39 p 19 Heemkunde Lummen, Museum Kamp van Beverlo 14 PEER LEOPOLDS- p 20 40 Geschied-en Heemkundige Kring De Goede Stede Hamont BURG p 21 Wikipedia, Imperial War Museum, Londen 21 MAASEIK HAM MEEUWEN- 41 p 22-23 Saskia Vanderstichele 37 GRUITRODE p 24 PCCE, foto Jan Bellen, Rijksarchief Hasselt 24 BERINGEN p 25 J.P. Segers TESSENDERLO 43 49 HOUTHALEN- p 27 Rijksarchief Hasselt HELCHTEREN OPGLABBEEK DILSEN- 33 48 STOKKEM p 28 Europeana HEUSDEN- 25 p 28 Geschied-en Heemkundige Kring Heusden ZOLDER 28 AS p 29 Europeana 31 LUMMEN ZONHOVEN p 30 Collectie Elza Vandenabeele en Jaak Nijsen 54 19 MAAS- p 31 Jan Lantmeeters GENK MECHELEN p 32 Limburgse Studies, Pieter Neirinckx 42 52 HERK- p 33 Geschied-en Heemkundige Kring de Klonkviool HALEN DE-STAD ZUTENDAAL HASSELT p 34-35 Saskia Vanderstichele 10 51 16 27 DIEPENBEEK p 36 Collectie Jo Corstjens 32 p 37 Universiteit van Stanford (Californië) Hoover War Library LANAKEN p 38 NIEUWER- 11 Heemkunde Groot Heers KERKEN ALKEN p 39 Geschied-en Heemkundige Kring Kinrooi 26 29 BILZEN KORTESSEM 17 p 40 Europeana 8 p 41 Europeana WELLEN HOESELT p 42 Jan Lantmeeters 50 12 p 43 Europeana SINT-TRUIDEN RIEMST 9 BORGLOON p 44-45 Saskia Vanderstichele 44 34 p 46 Genootschap voor Geschiedenis en Volkskunde Overpelt TONGEREN p 47 Onroerend Erfgoed Vlaamse Gemeenschap 22 HEERS p48 www.wo1.be 38 GINGELOM VOEREN p 49 Het Loois Archief- en Documentatiecentrum 30 18 p 50 Collectie Slag der Zilveren Helmen p 51 Europeana

HERSTAPPE p 52 Courtesy of the National Museum of Health and Medicine 47 p 53 Geschied-en Heemkundige Kring De Goede Stede Hamont p 54-55 Saskia Vanderstichele p 56-57 PCCE

60 — Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog Limburg 1914-1918. Kleine Verhalen in een Groote Oorlog — 61 openbaar kunstbezit vlaanderen Abonneer

Abonneer u nu op het kunst-en erfgoedtijdschrift Openbaar Kunstbezit Vlaanderen voor slechts € 36. u nu! COLOFON U ontvangt zes nummers met uitgebreide artikels over musea, tentoonstellingen, boekbesprekingen en hedendaagse kunstenaars. Bij elke uitgave hoort Surf naar www.tento.be en abonneer

AUTEURS — Patrick De Rynck en Korneel De Rynck (interviews) een uitgebreide actuele tentoonstellingsagenda en u via onze webwinkel of bel naar onze EINDREDACTIE — Mark Vanvaeck u krijgt onze Museumjaarkaart die heel wat kortingen Lezersservice op 014 43 59 06 en laat FOTOGRAFIE — Saskia Vanderstichele VORMGEVING — Joke Gossé geeft op de toegang tot musea en tentoonstellingen. u een overschrijvingsformulier toesturen. PRODUCTIE — Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Peter Wouters MET DANK AAN Dirk Bouvé, Sandro Claes, Danny Schuer, Piet Vandebroek, Peter Bloemen Als abonnee heeft u ook onbeperkte toegang tot ons DRUK — Coldset Printing Partners VERANTWOORDELIJKE UITGEVER — Sandro Claes, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt archief waarin alle publicaties van de laatste vijftig jaar zijn terug te vinden. www.tento.be Kleine Verhalen in een Groote Oorlog kwam tot stand op initiatief van de Provincie Limburg, Provinciaal Centrum Cultureel Erfgoed in samenwerking met Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen en Het Belang van Limburg (Mediahuis). www.limburg1914-1918.be

© September 2014

Kleine Verhalen in een Groote Oorlog is een gratis bijlage bij het Belang van Limburg en mag niet afzonderlijk verkocht worden. ADVERTENTIE EXPO