PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, , February 20, 21 and 22, 2019

Ang Brillante ng/sa Third World Cinema: Pakikipanayam Tungkol sa Kaniyang Ideolohiya sa Paglikha ng Pelikula

Christopher Bryan A. Concha1,* at Ernesto V. Carandang II, DFA2 Departamento ng Filipino Pamantasang De La Salle, Maynila [email protected]

Abstract: Simula nang pasukin ni ang mundo ng pagdidirehe noong 2005 sa kaniyang unang pelikulang Masahista na pinagtatampukan ni , iba’t ibang lokal at internasyonal na film festival na ang kumilala sa kaniyang mga likha. Sa kabila nito, marami pa rin ang bumabatikos sa paraan ng paglikha ng pelikula ng direktor. May mga kritikong nagsasabi na ginagamit lamang niya ang kahirapan ng bansa upang makakuha ng parangal sa mga international film festival tulad ng Cannes Film Festival at Berlin International Film Festival. Sa ganitong diwa, layon ng papel na ito na masipat ang ideolohiya sa paglikha ng pelikula ni Mendoza sa pamamagitan ng personal na pakikipanayam sa filmmaker. Umikot ang panayam tungkol sa pananaw ng direktor sa kapangyarihan ng pelikula, adbokasiyang itinataguyod ng kaniyang sining, at ideolohiya sa likod ng kaniyang mga likhang obra. Mahahati ang papel sa dalawang seksyon: (1) pagtalakay sa ilang tala ukol kay Mendoza bilang manlilikha; at (2) paglalahad sa transkripsyon ng panayam sa direktor. Lumutang sa pag-aaral na nakaangkla ang kaniyang prinsipyo sa paglikha ng pelikula sa Found Story School of Filmmaking ng batiking scriptwriter na si Armando Lao. Pangunahing layunin niya bilang manlilikha na maipasilip sa mata ng kaniyang mga tagapanood ang mga isyung bumabalot sa ating lipunan.

Key Words: Brillante Mendoza; Third world cinema; filmmaking; Found Story School of Filmmaking

When Brillante Mendoza entered the film industry with his directorial debut, Masahita (2005), various international film festivals have recognized his works. However, his films received criticisms. Some critics have claimed that Mendoza was only using issues on poverty porn in the Philippines to gain awards from international film festivals such as the Cannes Film Festival and Berlin International Film Festival. In line with this, this paper aims to look over the ideology behind Mendoza’s filmmaking through an actual interview with the said PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

filmmaker. The interview contains the director’s perspective, his advocacy towards arts, and his ideals behind his craft. The paper is divided into the following sections: 1) discussion of related literature about Mendoza as a filmmaker; and (2) presentation of the transcript of the interview. The study found that his film principles are anchored with the Found Story School of Filmmaking of the master scriptwriter Armando Lao. His main objective as a filmmaker is to let the viewers see the issues in the society.

Key Words: Brillante Mendoza; Third world cinema; filmmaking; Found Story School of Filmmaking

1. PANIMULA paglikha ng pelikula ni Mendoza sa pamamagitan ng personal na pakikipanayam sa filmmaker.

Umikot ang panayam tungkol sa pananaw ng direktor sa kapangyarihan ng pelikula, Si Brillante Ma. Mendoza ay ipinanganak noong adbokasiyang itinataguyod ng kaniyang sining, at July 30, 1960 sa San Fernando, Pampanga. Sa ideolohiya sa likod ng paglikha ng kaniyang mga edad na 45, nailabas niya ang kaniyang kauna- obra. unahang pelikula na Masahista (2005) na pinagtatampukan ni Coco Martin. Bagaman 3. BALANGKAS NG PAPEL masasabing baguhan sa larangan ng pagdidirehe, mainit na tinanggap ng mga kritiko ang nabanggit Mahahati ang papel sa dalawang seksyon. (1) na pelikula kung saan nakapag-uwi ito ng pagtalakay sa ilang tala ukol kay Mendoza bilang maraming karangalan kabilang na ang Golden manlilikha; at (2) paglalahad sa transkripsyon ng Leopard Award sa 58th Locarno International Film panayam sa direktor. Festival sa Switzerland. Hindi na nagpaawat ang nagsisimulang direktor at patuloy na dinomina ang 4. PAGLALAHAD NG DATOS mga lokal at internasyunal na film festival sa loob ng mahigit isang dekada. Ang Brillante sa Pelikulang Pilipino Sa ganitong diwa, nais ng papel na ito na Hindi naging madali para kay Mendoza ang magkaroon ng pagsipat sa pananaw at paraan sa pagpasok sa mundo ng pelikula. Sa libro ni Bibsy paglikha ng pelikula ng isa sa kinikilala at Carballo (2010) na Filipino Directors Up Close: The kontrobersiyal na manlilikha sa bansa na si Golden Ages of Philippine Cinema, 1950-2010, Brillante Mendoza sa pamamagitan ng isang ipinakita rito ang naging pagtatangka ng direktor panayam. Isang panibagong ambag ang na mag-produce ng pelikula. Taong 2006 nang pananaliksik na ito sa mga papel-pagsusuri na ilabas niya ang Twilight Dancers (2006) kasama si tumatalakay sa ideolohiya (politika at sining) ng Mel Chionglo bilang direktor at sa panulat ni Ricky isang filmmaker mula sa third world cinema. Lee. Nabigo ang pelikula na makahatak ng mga tagapanood at hindi nagawang tumabo sa takilya. 2. LAYUNIN Katulad ng naunang pelikula, hindi rin pumatok ang ikalawang pelikulang prinodus ni Mendoza na Naglalayon ang papel na masipat ang ideolohiya sa Siquijor: Mystic Island (2007). Mula sa mga PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

pagkalugi at pagkabigong naranasan niya, Kung sisipatin ang kasaysayan ng mga napagtanto niyang hindi kailanman manlilikang Pilipino, si Mendoza lamang ang maipagbibigkis ang independent film o indie film at tanging direktor na nakapagwagi sa tatlong mainstream. Hindi niya nakayanang malalaking international film festival sa mundo - makomprimiso ang kaniyang mga ideya sa ang Berlin International Film Festival, Venice Film kagustuhan at pamantayan ng mainstream film. Festival, at Cannes Film Festival. Naiuwi ng Ito ang isa sa nagtulak kay Mendoza upang kaniyang pelikulang (Slingshot) ang tumutok sa paglikha ng indie films at pumalaot sa Caligari Film Award sa Berlin International Film pagpaksa ng mga sensitibong tema tulad ng Festival noong 2007. Samantala, nagawa namang kahirapan. maipuslit ng kaniyang pelikulang (Sinapupunan) na pinagtatampukan ni Superstar Bunsod nito, malimit na ihambing ang mga ang La Navicella Venezia Cinema pelikula ni Mendoza sa estilo ng paglikha ng Award sa Venice Film Festival noong 2012. At yumaong National Artist for Film na si Lino taong 2009, itinanghal siya bilang kauna-unahang Brocka. Sa tesis ni Angelie Ross R. Llanillo na Pilipino na nagwagi ng Best Director sa Cannes Nuestro Perdido Eden: Ang Paghihintay sa Utopia para sa kaniyang obrang (The Execution of sa mga Pelikula ni , isa ang P). paghahambing sa mga pelikula nina Mendoza at Brocka sa naging tampok sa kaniyang pag-aaral. Bunga ng mga tagumpay na ito, sinasabing isa si Tinalakay niya rito ang pagtamasa sa tinatawag na Mendoza sa nagpabago sa kalidad ng pelikulang Utopia sa pamamagitan ng mga likha ni Brocka Pilipino sa makabagong henerasyon dahil sa partikular na ang 41 sa mga ito na naipalabas naiibang paraan niya ng pagpapakita ng realidad noong panahon ng Batas Militar. Sa isang bahagi na nangyayari sa lipunan. Sa katunayan, sa libro ng kaniyang tesis, nabanggit niya ang uri ng nina Khavn De La Cruz, et. al. na Philippine New pelikula ni Mendoza at kung paano ito maiuugnay Wave: This Is Not A Film Movement (2010), sa mga likha ni Brocka. Sa pananaw ni Llanillo, isinama nila si Mendoza sa 17 direktor na nasa halos may pagkakahawig ang tema ng mga ilalim ng tinatawag niyang Philippine New Wave. pelikula nina Brocka at Mendoza. Ayon sa kaniya, Kahanay niya sa listahang ito ang iba pang mga parehong may pagtatangka ang dalawang direktor manlilikha tulad nina National Artist for Film na maipakita ang realidad ng lipunan sa kani- Kidlat Tahimik at award-winning director Lav kanilang mga likha. Diaz. Itinuturing nina De La Cruz si Mendoza bilang isa sa nagbukas ng pinto para sa iba pang Sa naging panayam ni Carballo (2010) kay Pilipinong manlilikha na maipakita ang kanilang Mendoza, inihayag ng direktor ang pagiging mga obra sa pandaigdigang entablado. Dahil sa politikal ni Brocka. Para sa kaniya, hindi lamang kaniyang mga likha, umusbong ang interes ng mga isang manlilikha ng pelikula si Brocka kung hindi dayuhan sa istorya o mga suliraning lumalaganap isa ring aktibista. Sa kabilang banda, pinipili sa ating lipunan. Bukod pa, hindi lamang naman ni Mendoza na maging manlilikha lamang nagsisilbing representasyon ang kaniyang mga at hayaan ang kaniyang mga pelikula ang pelikula sa kasalukuyang problema na nangyayari mangusap sa mga tagapanood. Bagama’t may mga sa ating lipunan. Nagsisilbi rin itong isang babala paghahambing sa kanilang pamamaraan, iginiit ni sa anomang maaaring kaharapin ng ating lipunan Mendoza na magkaiba sila ng katangian bilang at bayan. Hinahayaan ni Mendoza na mangusap direktor. Mas hayag si Brocka sa kaniya pagdating ang kaniyang mga pelikula sa mga tagapanood at sa paglalahad ng ideolohiya o pananaw. Ito ang personal na maramdaman ang problemang nakikita niyang malaking pagkakaiba nila ng mayroon ang ating lipunan. yumaong direktor.

PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

Sa kabilang banda, ayon kay Gary Devilles (2008) Mananaliksik: Sa inyong pananaw, paano po ninyo sa kaniyang artikulong The Pornography of maihahambing (pagkakatulad at pagkakaiba) ang Poverty in Serbis and Tribu, maituturing na inyong mga pelikula sa Sineng Brocka? Poverty Porn ang mga pelikulang Serbis (2008) at Tribu (2007). Inihambing ni Devilles ang mga Brillante Mendoza: Hindi ko alam. Siguro dahil likhang ito nina Mendoza at Libiran sa siya ay pro-poor, ako naman ay pro-truth pornograpiya sapagkat hangad lamang nilang regardless of whether you’re poor. Kasi sa akin mapukaw ang atensyon ng mga tagapanood at naman, hindi mo kailangang maging mayaman o walang layuning pag-isipin sila. maging mahirap. Ang importante sa akin ay ang katotohanan. Dapat mayroong katotohanan at Si Brillante at ang Kaniyang mga honesty sa pelikula. Isa pa, basic, dapat may Pelikula common sense. For me, iyong tatlong iyon ang aking gabay. Iyon ang aking mga prinsipyo sa Ilalahad sa bahaging ito ang transkripsyon ng paggawa ng pelikula. Mayroong common sense, pakikipanayam kay Brillante Mendoza. Iikot ang truth at honesty. diskusyon ukol sa paghahambing sa estilo ng Mananaliksik: Ano po para sa inyo ang paglikha ng pelikula nina Mendoza at Brocka, mahalagang papel na ginagampanan ng isang pananaw ng filmmaker pagdating sa pelikula, direktor? ideolohiya at estilo sa pagbuo ng obra, pagkakaiba sa iba pang manlilikha, target na tagapanood, Brillante Mendoza: Ang pinakamahalaga is to put adbokasiya at layunin sa paglikha. Ginanap ang things together not only on the story but also about panayam sa opisina ng Center Stage Production the production, about the people. I make sure na (pag-aari ni Mendoza) sa Mandaluyong. gumagalaw ang production and I make sure na walang mga delay at naso-solve ko ang mga Mananaliksik: Maraming pag-aaral at papel- problema kasi that’s the reason why kung bakit ka pananaliksik na nagkaroon po ng paghahambing sa tinawag na direktor at nandiyan ka. Hindi para uri ng pelikulang nililikha ninyo at ng yumaong maghintay ka lang at pagsilbihan ng staff mo. National Artist na si Lino Brocka, dahil sa parehong estilo ng pagtalakay sa mga sensitibong Mananaliksik: Kung gayon, sinasabi po ninyo na paksa tulad ng kahirapan. Mayroon po bang bilang isang direktor, nararapat na maalam din po impluwensiya si Brocka sa inyong mga obra? kayo sa iba pang aspekto katulad ng sinematograpiya, disenyong pamproduksyon, Brillante Mendoza: Si Lino Brocka kasi, of course, iskrip, atbp.? institusyon na ang mga iyan. Kumbaga, sila ang nakalakihan namin, sila ang pinapanood namin, Brillante Mendoza: Exactly! Ang tinuturo ko sa sila iyong iniidolo namin. But at the same time, mga estudyante ko, kapag direktor ka, hindi lang kailangan magkaroon ka ng sariling identity. Iba directing ang alam mo. Kaya ka nga naging iyong sinusunod niyang [Brocka] aesthetics o estilo direktor kasi alam mo lahat ng gagawin except that at iba rin naman iyong akin. Sa akin kasi, realistic you just direct. But again, it doesn’t mean you do ako. Pero si Brocka, melo-drama siya. Ang not know how to use the camera, you don’t know kaniyang mga karakter ay realistic, pero ang how to edit, sound and music, or production design. kaniyang treatment, melo-dramatic. Ang influence Dapat alam mo lahat ng iyon. Kaya ka naging niya siguro sa akin ay iyong social issues. Pareho direktor kasi you know a bit of everything. When kami ng mga tinatalakay na kuwento in terms of you put this thing together, then you become a social issues na relevant sa society. director. In a way, parang ikaw ang captain of the

PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

ship. Kunwari captain of the ship ka at mainstream kasi, sa Hollywood, kailangan napabayaan mo ang makina, baka malunod kayo. restorative. Palaging may resolution. Kailangan Ang pinapakialaman mo lang ay iyong nasa taas, kapag masama ka, bubuti ka sa dulo. O kung may ano naman ang saysay noon kung ang makita mo ginawa ka, kailangang pagbayaran mo. Kung ay hindi umaandar? Kailangang marunong ka rin masama ka at marami kang pinatay, kailangang doon, kailangang marunong ka ring gumawa ng mamatay ka. So, that’s their way of storytelling. makina siguro. It’s basically entertainment. What they want is to entertain. They don’t want people to think. Ayaw Mananaliksik: Ano po sa tingin ninyo ang nilang mag-isip ang mga tao. Ayaw nilang katangian ng inyong mga pelikula na kaiba sa iba magkaroon ng point-of-view. Ayaw nilang pang mga likha? magkaroon ng perspective about the story. Spoon- fed ang ginagawa nila. Kunwari ito ang kuwento, Brillante Mendoza: Siguro, sa akin, sinusunod ko ito ang resolution. iyong school of found story. Dito kasi may guidelines and philosophies siyang sinusunod. Iyon Mananaliksik: Nabanggit po ninyo na nakaangkla ang malaking kaibahan siguro. Kasi iyong iba sa ang inyong ideolohiya at/o prinsipyo sa paglikha ng mainstream, o sa ibang klase ng pagkukuwento o pelikula sa Found Story. Ano po ito? ibang klaseng pelikula, ang sinusunod nila ay iyong philosophies and guidelines ng Seek Films. Brillante Mendoza: Ang Found Story School of Kasi tayo, ang basis natin good films is Hollywood. Writing ay nilikha ni Armando Lao, ang aking Pero iyong mga movies ko, anti-hollywood sila. mentor. Siya ang bumuo nito. Pero sa totohanan Hindi sila glamour. Ano ba ang Hollywood? lamang, matagal na natin itong ginagawa. Glamour. Hindi sila good photography. When I say Nilagyan lamang niya ito ng label at igrinupo kung good photography, hindi siya hand-held, may ilaw, papaano upang hindi siya magmukhang tsamba. may glamour ang hitsura. Sa akin parang gritty, Kapag may label na siya, at least malalaman mo documentary-like. Sa storytelling, ang sa akin, na ang tawag sa mga ganitong klaseng aesthetics. realistic siya. Realist ako. Sometimes, ang akala ng Sa Found Story School of Thought ng filmmaking, mga tao, pessimist siya. Pero actually, realist lang una, dapat referential. Ibig sabihin, dapat base siya ako kasi hindi ko binibigyan ng sagot ang mga sa kuwento ng isang tao. Kumbaga, galing ito sa karakter ko sa ending. Pinapabayaan ko sila. Base eksperyensya o kuwento ng isang totoong tao. kasi ito sa buhay. Ang ating kapalaran sa future ay Hindi siya imagined story. Kasi sa Hollywood, hindi certain. Hindi natin alam iyan. Ang character parang kuwento nila ay mayroon lamang attack, ko, iniiwan ko siya hanggang saan lang matapos peak, decay. Mayroon kang introduction to the ang kuwento niya. Hindi ko kayang i-judge ang character, mayroon kang conflict, at mayroon kang future niya kasi hindi certain iyon. Kapag na-solve resolution. Samantala, dito naman sa Found, ang problem niya sa isang araw, sa tatlong araw, referential siya, kasi base ito sa totoong buhay. Sa halimbawa sa Ma’Rosa, natapos ang kaniyang totoong buhay, hindi lahat may resolution. Hindi problema, nailabas niya ang kaniyang asawa, tapos lahat positive. Hindi lahat maganda. At hindi lahat na iyong kuwento niya. Sa buhay niya, iyon lang ay kailangang magsimula sa introduction of the ang gusto kong ikuwento. Wala na akong pakialam character, magkakaroon ng conflict, o sa ibang buhay niya, sa ibang aspekto ng buhay magkakaroon ng resolution. Pwede siyang mag- niya. Iyon lang. Napagod siya, nagutom siya, umpisa sa decay part ng character. Ibig sabihin, sa umiyak siya. That’s it. Pero nakita natin ang decay part ng character, ikukuwento mo lang ang humanity, nakita natin ang pagkatao, nakita natin aftermath ng tragedy, iyong nangyari sa buhay ang maraming bagay. Doon ko tinatapos ang karakter. For instance, sa ginawa ko sa isang kong pelikula. Hindi siya kailangang restorative. Sa film na Taklub. Hindi ko pinakita ang trahedya,

PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

ipinakita ko ang aftermath. Kuwinento ko ang mamamayan? O masama kang magulang pero nangyari sa buhay ng mga taong ito, how they mabuti kang mamamayan? So there is always this moved on sa nangyaring tragedy. Kasi para sa conflict. Nag-iisp ka kung ano ba ang tama o ano akin, mas interested ako roon kasi mas nakikita ba ang mali. And I think if you have this kind of rito ang resiliency ng mga Pilipino. Kuwento ito ng thinking or discourse, hindi ka na spoon-fed. Hindi mga Pilipino. How we moved on from one tragedy ang filmmaker ang dapat magsabi sayo na ito ang after the other and our way of coping in life with tama o ito ang mali. Ikaw mismo bilang manonood our problems. ang makaisip at magtanong sa iyong sarili kung ano ba ang tama at ano ba ang mali. And when you Pangalawa, dapat naturalized siya. Kailangan, have this kind of questions sa sarili mo, natural siya at hindi glamour. Kumbaga, parang nagkakaroon ka na ng critical thinking. isang documentary, parang nanonood ka ng isang Nakakapag-isip ka na bilang tao at hindi ka na tunay na tao sa paligid mo na hindi sila nagja-judge. idiniderehe, o wala silang script. Walang choreography na nangyayari at natural ang Mananaliksik: Ito po ba ang rason kung kaya kanilang acting at iyong karakter nila. Ikatlo, maiikli lamang po ang time setting ng karamihan kailangan ay socialized. Hindi siya personal na sa inyong mga pelikula tulad ng Kinatay ng halos pagkukuwento lamang ng isang tao kung hindi dalawang araw lamang tumagal ang kuwento ukol mayroong interaction ang character sa kaniyang sa istorya ng karakter na criminology student ni community. Halimbawa ang kuwento mo ay Coco Martin? tungkol sa isang nanay na nagbebenta ng droga, o nanay na korapito. Hindi lang ito kuwento ng Brillante Mendoza: Parang timeframe? Parang real nanay na nagbebenta ng droga o korapito, kuwento time? Kasi sa bracketing ng kuwento, ibig sabihin rin ito ng community. Bakit siya nagbebenta ng iyong pagpipili ng kuwento, ang isang karakter droga? Anong klaseng pagkatao mayroon siya? kasi halimbawa, kuwinento ko itong isang karakter Anong klaseng komunidad mayroon siya? Kung na kunwari 40 years old siya, or 50 years old siya. kaya, kuwento ito ng isang buong komunidad. Hindi mo na ikukuwento ang buhay niya for 40 Hindi lamang ito nakapokus sa pagkatao ng years. Depende na ito sa iyong narrative pangunahing karakter at sa pagiging small-time framework. Ibig sabihin, depende iyon sa narrative drug dealer niya. Socialized siya kasi may voice mo. Ano ba ang gusto mong ikuwento? Ano ba interaction siya sa kaniyang community. Papaano ang gusto mong sabihin? Tungkol ba ito sa ba siya nag-e-exist? Paano ba siya nabubuhay? pagpuputa? Tungkol ba ito sa korapsyon? Ano ba Bakit ganito ang klase ng buhay niya? ang gusto mong ikuwento sa buhay ng isang taong ito na nagkaroon ka ng interes? Halimbawa, ang Lastly, dapat predicated. Ibig sabihin, mayroon narrative voice mo ay gusto mong magkuwento kang commentary. Mayroon kang take kung bakit tungkol sa isang korapsyon. Hindi naman siya ito ang kuwinento mo at ano ang gusto mong korap the whole life time niya. Corrupt siya siguro sabihin? Bakit ito ang karakter na pinili mo? Ano at one time of his/her life. Pero siyempre, hindi ang take mo bilang filmmaker? Ano ang issue mo? lang naman tungkol sa pagiging korap niya ang Hindi lamang dapat ito tungkol sa problema sa ikukuwento mo. So ang topic idea mo is corruption. droga. Tungkol ito sa pamilya. Sa isang Pero nagkaroon lang ng corruption dito sa panahon dysfunctional family. Kuwento ng isang ng buhay niya. So iyon lang ang pipiliin ko. Pero ordinaryong pamilyang Pilipino na no matter how pwede mo namang i-historicize. Meaning, pwede ko bad you are, you are still a parent. Makikita mo namang bigyan ng idea ang audience sa naging kung ano ang tama at ano ba ang mali. Tama bang buhay ng karakter na ito noon at sa magiging maging mabuting magulang at masamang buhay niya after ng period ng pagiging korap niya.

PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

Halimbawa, ang kinuha kong timeframe niya na po ibinibigay sa inyong mga artista ang kopya ng tinatawag nating bracketing is when she was like iskrip, halimbawa sa kaso ni Baron Geisler sa 30 or 35 years old, during this time of his/her Ma’Rosa. Ano po ang rason sa likod nito? lifetime, na nangyari sa araw na ito, o nangyari sa isang linggong araw na ito, so iyon lang ikukwento Brillante Mendoza: Actually, malayang-malaya sila ko. Kaya naman though mahirap lamang, na sa lahat ng ginagawa ko. Hindi ko sila ikinukulong. maipakita sa isang araw o dalawang araw ang Kasi ang script, kinukulong sila. Kapag binigyan buhay ng isang karakter kung saan na-challenge mo sila ng script, kailangang sabihin nila kung ano siya kaugnay sa mensaheng gusto mong sabihin o ang nakasulat sa script. Ang nakasulat sa script ay temang gusto mong pangibabawin. Hindi mo gawa lamang ng isang tao, ng isang scriptwriter, o kailangan ng buong timeline niya. Maikukuwento gawa ko. Binubuhay mo ang character sa mo pa rin naman, challenging nga lang siya sa imahinasyon mo. Pero kapag binigay mo pagsusulat, sa pagkukuwento. Kasi ang dami mong halimbawa sa artista ang karakter niya, at hindi dapat i-consider. Kailangang mabuo mo ang mo kailangang sabihin sa kaniya ang kuwento ng kaniyang karakter, mabuo mo ang kaniyang pelikula kasi you’re not talking about your story, pagkatao. Dapat makilala mo siya in two or three your future or your past. We are talking about you days. as a character. Ano ka ba, magnanakaw ka ba? Pari ka ba? Prostitute ka ba? Anong klase kang Mananaliksik: Bakit naman po karamihan sa tao? So iyon ang pag-uusapan. Anong klaseng ina inyong mga pelikula ay pare-pareho po ang mga ka? Anong klaseng anak ka? Corrupt ka ba? So itinatampok na artista? Halimbawa si Coco Martin iyon ang pag-uusapan. Anong take mo sa ganitong lumabas sa Masahista, Serbis, Tirador, at Kinatay? klaseng tao? Iyon ang pinag-uusapan namin. Hindi iyong kung ano ang gagawin nila. Kung sila ba ay Brillante Mendoza: Well, in terms of actors, it’s not aarte, iiyak o tatawa. Dito pumapasok ang about I will get you kasi ganito. It is more of truthfulness, honesty at common sense. Siyempre collaboration but at the same time, it is more of kung pari ka, gagawin mo kung ano ang nararapat their attitude towards work. Kaya karamihan sa at hinihingi ng karakter mo. Ganoon ang susundan mga artista ko ay nagiging kaibigan ko kasi they ng karakter. Hindi mo kailangan ng linya. Mas have the right attitude towards their work. Ibig tama ang ibibigay mong lines kung kilala mong sabihin, hindi nila ito tinitingnan bilang raket o mabuti ang karakter. Ang script ay Bible ko pagkakakitaan. Mayroon silang deeper purpose on lamang. Pero hindi ibig sabihin na hindi namin why they act. Why they want to be on this film? binibigay ang script, ibig sabihin ay walang script. Hindi lang basta kumita, hindi lamang iyong Mayroon kami sapagkat ito ay structure ng film at glamour side but they have the right attitude. bibliya sa paggawa ng pelikula. Ito ang pinakauna Gumagawa ako ng pelikula kasi naniniwala ako sa at importanteng proseso sa paggawa ng pelikula, craft, naniniwala ako sa pelikula. And it is kinda the research and the script development. This is difficult to find artists or people who can easily where the research and gathering of facts and trust or who they can trust their director or their information comes in. After that, it’s already the filmmaker. Siyempre, in a short span of time, hindi production where acting is involved. This where mo makukuha ang trust ng tao. You have to you do the production, the workshop, casting, develop it. So that is why, I keep on using the same production design, logistics and all. And the third actors, the same artists. Kasi alam na nila ang most important process is the editing. Sa editing takbo ng utak ko. kasi, this is another avenue in storytelling. Kapag gumawa ka ng pelikula, interpretation mo iyan ng Mananaliksik: Batay po sa ilang artikulo na aking script. Kapag nag-edit, ito na ang iyong material. nabasa, may mga pagkakataon na hindi niyo raw

PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

It’s not about the script but it’s about the material kong mangyari kasi nakapagiisip sila. I want my that you have in which you can be able to put the audience to think because that’s the only thing I story together. can contribute. Mas madaling magpatawa o mag- entertain. Halimbawa, kumuha ka ng dalawang Mananaliksik: Ano pong layunin ninyo sa artistang maganda at binihisan mo sila at pagpapakita ng mga isyung panlipunan katulad ng pagsalitain mo sila ng mga hindi naman totoo. problema sa droga, prostitusyon, patayan at iba pa? Naiisip at nagkakaroon ng pantasya ang mga manonood na sila iyong dalawang artista na Brillante Mendoza: Kasi sa akin, ang paggawa ng pinanonood nila. Iyon ang entertainment. pelikula ay reflection ng buhay. Kasi nga, tungkol Nagkakaroon sila ng fantasy. Kumbaga, binibigyan sa buhay ang mga kuwento ko. Kapag mayroong mo sila ng false world at false hope. May mga mga social issues, iyan ang mas importante sa akin ganoong klaseng film and if that is their objective, kasi ito iyong nakikita at nararamdaman mo. And there is nothing wrong with that. Pero para sa akin you cannot take this away. This will always be part kasi, hindi ganoon ang mundo ng cinema. Sabi nga of our lives no matter what. Kahit narito tayo sa nila, the truth hurts. Hindi man masyadong loob ng air condition room, mainit at marami pa maganda ang nakikita mo, nararamdaman mo so ring tao sa labas, maaaring may mga batang nakakapag-isip ka. nagtatatakbo riyan. But why will I tell a story about this air-conditioned room wherein it’s just Mananaliksik: Bukod po sa pagpapamulat ng the two of us talking to each other. Wala tayo sa kritikal na pag-iisip ng inyong mga tagapanood, mundo. Ang mundo, nasa labas iyan. Kung ano ang ano pa po ang layon ng inyong mga obra? totoong nangyayari sa ating kapaligiran, iyon ang ikukuwento ko. Mas maraming maaapektuhan Brillante Mendoza: Of course. At the end of the doon. Higit sa lahat, through these films, maaaring day, we want change. Kaya nga natin kinukuwento may magbago kasi we took the risk. Kaysa naman ang mga isyung ito ng ating lipunan kasi nagkukuwento tayo rito, lang, ano ultimately, we want change. Iyon ang gusto nating ang magiging contribution natin sa larangan ng mangyari. But we are only instrument for change. pelikula? When a film becomes too personal, you Ginagamit lang natin ang ating craft to achieve have nothing to share kung hindi ang iyong change. But we are not assured that we will going personal story. If you go outside this room if you to obtain that. Mahirap kasing sabihin iyon. Pero, make a film outside this room, it becomes social at it is better than doing nothing at all. Bakit ka pa panlipunan. Ibig sabihin, mayroon kang mas nandidito? Bakit pa ako naging filmmaker? Bakit maibabahagi kaysa narito lang tayong dalawa sa pa ako naging ganitong klaseng storyteller kung kwarto. hindi ko siya gagamitin. Kung ang mangyayari lamang sa akin ay magiging direktor ako ng mga Mananaliksik: Sa inyong pananaw, sa paanong entertaining films. Lahat naman iyon na ang paraan po naiimpluwensiyahan ng inyong mga ginagawa. Bakit pa ako makikipagsiksikan pa pelikula ang inyong mga tagapanood maging ang roon. mga kapwa alagad ng sining? Mananaliksik: May personal po ba kayong Brillante Mendoza: Siguro, iyong nakakagawa ako adbokasiya na isinusulong sa pamamagitan ng ng discourse. Pinakaimportanteng impluwensiya inyong mga likha? ko siguro ay iyong nakakapag-isip sila at nagkakaroon sila ng critical thinking. Kapag Brillante Mendoza: Ang pinaka-advocacy ko sa nagkaroon sila ng critical thinking, then na-achieve paggawa ng pelikula ay magkaroon talaga ng pag- ko ang purpose ko. Nakamtan ko ang mga gusto intindi at ma-experience ng audience ko ang films

PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

ko. Mayroon nga akong foundation na Why Film? Pero halimbawa kung nag-iisip ka at nakita mo na Bakit pelikula? Kasi ang film unlike any other form ganito ang sitwasyon mo bilang edukado at may of art, mas malalim. Hindi lamang siya pinag-aralan na may mas mataas na pag-iisip napapanood o naririnig. Nag-e-evoke siya ng kaysa sa mga hindi edukadong tao, baka may emosyon instantly. This form of art can do that. It pwede kang gawin para mawala ito o totally ma- can create something from us na hindi gaya ng eradicate ito. Kasi nga ikaw ay nag-iisip. Naantig ibang form of art. Sa akin kasi, kapag nakapag- ka ng aking pelikula tungkol sa mga subject, create ng ganoon ang cinema sa pagkatao mo, sa tungkol sa mga mahihirap. And I think the puso mo, nagkakaroon ka ng malalim na pag-iisip ultimate dream of every filmmaker ay kapag sa iyong pagkatao. Hindi mo kailangang maging pumasok ka sa sinehan, isang libo ang nanonood edukado, hindi mo kailangang maging mayaman, kaysa dalawa o tatlo lang. But reality says that you maging mahirap para maramdaman ito. Kailangan cannot have it all. Hindi pwedeng award-winning mo lang maging tao. Kapag naging tao ka at ka na, blockbuster ka pa. You have the right naramdaman mo ito, makakapag-isip ka ng maayos motivation and be realistic. Dapat alam mo kung dahil nabibigyan mo ng integridad at respeto ang ano ang direksyon mo. Otherwise, you ended up sarili mo. Kapag binigyan mo ng respeto at compromising. Kasi kung hindi, baka lamunin ka dignidad ang pagkatao mo, ang gagawin mo siguro ng thinking mo na bakit ikaw lang ang nanonood ay kung ano ang makatao. Iyon ang paniniwala ko ng pelikula mo. Isipin mo na para dumami ang sa paggawa ng pelikula at kung bakit ganitong audience mo, kailangan siguro hindi na shaky ang klaseng pelikula ang ginagawa ko. camera ko kasi nahihilo sila. Siguro kailangan sikat na artista din ang gamitin ko, sina Angel Mananaliksik: Sino po ang target audience ninyo? Locsin at . Hindi ko na gagamitin si at si ganito dahil hindi sila Brillante Mendoza: Of course the thinking mukhang glamour. Masyadong pangit ang damit ni audience. Kahit pa sabihin mong ang cinema for . Ang maganda, dapat kita ang me, you don’t have to think of particular audience cleavage. Si Piolo Pascual, dapat kita ang muscle when you make film. You make film because it is para ma-attract ang mga tao sa kanila. Kasi, the expression of yourself. Yes, I know it is the artista ang tinitingnan nila, at iyon ang binebenta expression of myself. But it’s not just about myself. mo. At dapat ang tema ng istorya hindi gaanong Otherwise, sana nag-masturbate ka na lang. Hindi mahirap intindihin otherwise dapat may kissing lang iyong tungkol doon. Ultimately, we want to scene sila, dapat kiligin ang mga tao. These little touch lives. Hindi lang sila basta na-e-entertain things added together, you ended up compromising pero kahit paano may mabuting nangyayari sa the whole film. At the end of the day, it’s no longer buhay nila. Iyon ang goal ko, ang makapag-create the film you are doing. It’s the film that is intended ng audience for this kind of film. Iyon nga ang for your target market. You just want them to thinking audience. Kasi sila, may magagawa sila. watch your film. So, ano ang nagawa mo? Ano ang Hindi iyong characters ko ang audience. nangyari sa ginawa mo? You just become one of Unfortunately, they can do nothing to change the them. Hindi sa ayokong maging isa sa kanila but lives of so many people. But the thinking audience because I have a deeper purpose. More than can do that. They can do something because they anything else, iyon ang mas mahalaga sa akin. are the thinking audience. Sila ang may kayang gawin at may kayang gawing pagbabago. Ang Mananaliksik: Sa kabuuan, ano po ang layunin mahirap ba kaya niyang baguhin ang buhay niya ninyo sa paglikha ng pelikula? kung habambuhay siyang mahirap? Brillante Mendoza: Kaya tayo nagkaroon ng pelikula is to entertain. That is what cinema is

PADAYON SINING: A CELEBRATION OF THE ENDURING VALUE OF THE HUMANITIES

Presented at the 12th DLSU Arts Congress De La Salle University, Manila, Philippines February 20, 21 and 22, 2019

about – to entertain. Kaya nga may pelikula para niya bilang manlilikha na maipasilip sa mata ng ma-entertain ang mga sundalo sa giyera, para kaniyang mga tagapanood ang mga isyung makalimutan nila ang hirap at tumawa. Pero bumabalot sa ating lipunan. Sa ganitong paraan, through the years, na-realize natin na ang cinema hangad niyang makalikha ng diskurso sa kaniyang dahil wala naman na masyadong giyera ngayon, mga tagapanood at kalaunan ay mapakilos sa mga hindi lang pala siya pang-entertainment. Ang usaping kaniyang pinapaksa. Sa ganitong diwa, cinema pala ay maraming pwedeng gawin. Puwede inihayag niya na ang kaniyang target na siyang magparanas, puwede kang mag-experiment tagapanood ay ang thinking class sapagkat ng visuals, ng audio. Puwede kang matuto, puwede naniniwala siya na sila ang may kakayahang kang mag-aral. Ito pala ang kayang gawin ng kumilos sa mga isyu at suliraning inilalatag ng cinema. Nandidito tayo sa aspektong ito. Pero ako kaniyang pelikula. Bukod pa, bagama’t nananatili kasi, hindi ako gumagawa ng pelikula para lang pa ring limitado ang tagapanood ng kaniyang mga makapagbigay ng aliw. How I wish naaaliw sila sa pelikula sa bansa (bunsod ng limitadong pelikula ko na at the same time, natututo sila. And distribusyon at naiibang tema sa nakagisnang because of this situation, hindi ko ini-expect na mainstream films), nais pa rin niyang gumawa ng marami ang tatangkilik sa pelikula ko. Kasi hindi mga pelikulang humahamon sa isipan ng mga tao. naman lahat gustong matuto. Hindi naman lahat gustong makita ang katotohanan. Sabi ko nga, 6. SANGGUNIAN masakit ang katotohanan. Pangit ang katotohanan. Ikaw ba gusto mong humarap sa salamin, makita De La Cruz, K, Dayao, D.& Alagbate, M. (2010). mo ang katotohanan at pangit ang nakikita mo? Philippine New Wave: This Is Not A Film Hindi. Pero, I challenge it and kinukuha ko ang Movement. Lungsod Quezon: Movefest risk. Sabi ko nga, hindi siya madali. It is a hard International Digital Film Festival. journey. And it is the journey that filmmakers like me is taking. Kakaunti lamang kaming pumupunta Devilles, G. (2011). The Pornography of Poverty in sa journey na ito. Serbis and Tribu. FEU English and Literature Journal, 5(1). 5. KONGKLUSYON Carballo, B. (2010). Filipino Directors Up Close: The Golden Ages of Philippine Cinema 1950- Lumabas sa pag-aaral na nakaangkla ang 2010. Pasig City: Anvil Publishing. kaniyang prinsipyo sa paglikha ng pelikula sa Found Story School of Filmmaking ng batiking Llanillo, A. R. (2008). Nuestro Perdido Eden: Ang scriptwriter na si Armando Lao. Nakatindig ang paghihintay sa utopia sa mga pelikula ni Lino prinsipyong ito sa apat na pangunahing salik sa Brocka. Thesis. De La Salle University. pagbuo ng isang kuwento: referential, naturalized, socialized, at predicated. Pangunahing layunin