P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BIAŁOBRZEGI (670)

Warszawa 2010

Autorzy: Halina Wojtyna*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03–908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2010 Spis tre ści I. Wst ęp – Halina Wojtyna ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Halina Wojtyna ...... 4 III. Budowa geologiczna – Halina Wojtyna ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Halina Wojtyna ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Halina Wojtyna ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Halina Wojtyna ...... 15 VII. Warunki wodne – Halina Wojtyna ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 21 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 24 IX. Składowanie odpadów – Krystyna Wojciechowska ...... 26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Halina Wojtyna ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Halina Wojtyna ...... 34 XII. Zabytki kultury – Halina Wojtyna ...... 40 XIII. Podsumowanie – Halina Wojtyna, Krystyna Wojciechowska ...... 41 XIV. Literatura ...... 43

I. Wst ęp

Arkusz Białobrzegi Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w roku 2009 w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” w Warszawie (Plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowi- skowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Białobrzegi (Salamon, Nie ć, 2004), a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje o zanieczyszczeniu gleb s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza tre ści mapy stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zago- spodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mo- gą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mog ą stanowi ć równie Ŝ ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospo- darki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, Archi-

3 wum Geologicznym Urz ędu Marszałkowskiego w Warszawie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie, Delegaturze Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Ra- domiu, starostwach powiatowych w Białobrzegach, Grójcu, Przysusze i Radomiu, nadle śnic- twach: Dobieszyn, Radom, Grójec i Przysucha, urz ędach gmin: Białobrzegi, Wy śmierzyce, Promna, Radzanów, Stara Błotnica, Potworów, Przytyk i Mogielnica. Zostały one zweryfi- kowane w czasie wizji terenowej we wrze śniu 2009 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyj- nych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza, o powierzchni 318 km 2, wyznaczaj ą współrz ędne 20º45´–21º00´ dłu- go ści geograficznej wschodniej i 51º30´–51º40´ szerokości geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza Białobrzegi połoŜony jest w południo- wej części województwa mazowieckiego. Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru znajduje si ę na terenie gmin: Białobrzegi, Wy śmierzyce, Promna, Radzanów i Stara Błotnica w powie- cie białobrzeskim. Niewielki północno-zachodni fragment arkusza nale Ŝy do gminy Mogiel- nica w powiecie grójeckim, za ś południowo-zachodni do gminy Potworów w powiecie przy- suskim. Obszar arkusza wzdłu Ŝ jego południowej granicy poło Ŝony jest w gminach Przytyk i Jedli ńsk powiatu radomskiego. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) przez omawiany obszar przebiega granica pomi ędzy Wzniesieniami Południowomazowieckimi i Nizin ą Środ- kowomazowieck ą. Wi ększa część obszaru arkusza poło Ŝona jest w obr ębie dwóch mezore- gionów: Doliny Białobrzeskiej i Równiny Radomskiej, które s ą cz ęś ci ą Wzniesie ń Południo- womazowieckich (niewielki fragment w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza obejmuje Wyso- czyzn ę Rawsk ą). Północno-wschodnia i wschodnia cz ęść arkusza poło Ŝona jest w granicach mezoregionów: Równiny Kozienickiej i Doliny Dolnej Pilicy wchodz ących w skład Niziny Środkowomazowieckiej (fig. 1). Dolina Białobrzeska obejmuj ąca dolin ę rzeki Pilicy, poło Ŝona jest na wysoko ści około 114–120 m n.p.m. Oddziela ona Wysoczyzn ę Rawsk ą od Równiny Radomskiej. W granicach arkusza lewobrze Ŝne zbocze doliny Pilicy jest wyra źne i strome. Na południe od niego roz- ciąga si ę szeroki taras doliny zalewowej i tarasów nadzalewowych o szeroko ści do 2,5 km. Istniej ą tu liczne meandry z wysepkami i starorzecza, które stanowi ą ostoj ę dla ptactwa wod-

4 nego. Pilica nale Ŝy do najbardziej atrakcyjnych rzek centralnej Polski, na której mo Ŝliwe jest uprawianie turystyki kajakowej. Równina Radomska zajmuje najwi ększ ą cz ęść powierzchni arkusza, w jego środkowej oraz południowej cz ęś ci. Deniwelacje terenu wynosz ą około 30 m (150–180 m n.p.m.). Jest ona krain ą rolnicz ą, z mał ą ilo ści ą lasów. Grunty orne wykorzystane s ą pod upraw ę warzyw oraz jako tereny sadownicze.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Białobrzegi na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu

Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.76 – Równina Warszawska, 318.77 – Równina Kozienicka, 318.771 – Dolina Dolnej Pilicy, Mezoregiony Wzniesie ń Południowomazowieckich: 318.83 – Wysoczyzna Rawska, 318.85 – Dolina Białobrzeska, 318.86 – Równina Radomska Prowincja: Wy Ŝyna Polskie Mezoregiony Wy Ŝyny Kieleckiej: 342.32 – Garb Gielniowski, 342.33 – Przedgórze Ił Ŝeckie

Wzdłu Ŝ wschodniej granicy arkusza rozci ąga si ę niewielki fragment Równiny Kozie- nickiej ze zwartym kompleksem le śnym. Obie krainy s ą równinami denudacyjnymi, które

5 w wi ększo ści pokryte s ą glinami zwałowymi, a lokalnie piaszczystymi utworami fluwiogla- cjalnymi oraz piaskami eolicznymi. Na wschód od Białobrzegów Pilica tworzy Dolin ę Dolnej Pilicy, rozdzielaj ąc Równinę Warszawsk ą od Równiny Kozienickiej. Omawiany obszar rozpo ściera si ę we wschodniomałopolskim regionie klimatycznym. Izotermy roku układaj ą si ę od 7 do 8ºC, izotermy stycznia od -4 do -3ºC, a izotermy lipca od 17 do 18ºC. Suma rocznych opadów waha si ę od 450 do 550 mm. Najwi ęcej opadów przypa- da na okres od czerwca do sierpnia. Średnia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi od 30 do 40. Okres wegetacyjny trwa w tym rejonie około 200 dni (Atlas, 1995). Lasy rozmieszczone s ą nierównomiernie i zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza. S ą to lasy b ędące własno ści ą Skarbu Pa ństwa oraz lasy prywatne. Większe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Białobrzegów i Suchej Szlacheckiej oraz w zachodniej jego cz ęś ci w okolicy Grzmi ącej i Olszowej. W śród drzewo- stanu dominuj ą d ęby i sosny. Lasy nadzorowane s ą przez Regionaln ą Dyrekcj ę Lasów Pań- stwowych w Radomiu (nadle śnictwa: Dobieszyn, Radom, Grójec i Przysucha). Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczy. Rozwojowi rolnictwa sprzyjaj ą dobrej jako ści gleby. Głównymi kierunkami jego rozwoju s ą sadownictwo i wa- rzywnictwo. Obszar arkusza obejmuje południow ą cz ęść tzw. grójeckiego zagł ębia sadowni- czego. Uprawia si ę tu tak Ŝe owoce mi ękkie (truskawki) i warzywa (głównie papryk ę i ogór- ki). Produkcja truskawek oraz warzyw przeznaczona jest w znacznej mierze na eksport do pa ństw Unii Europejskiej. Hodowla bydła i trzody chlewnej ma znaczenie drugorz ędne. W granicach arkusza znajduj ą si ę dwa miasta zlokalizowane na prawobrze Ŝnym tarasie nadzalewowym Pilicy. Białobrzegi (około 7,2 tys. mieszka ńców) s ą siedzib ą powiatu biało- brzeskiego. Pełni ono funkcj ę o środka handlowo-usługowego dla rolniczego zaplecza regio- nu. Jest te Ŝ miejscowo ści ą wypoczynkow ą z o środkiem wodnym nad Pilic ą. Drugim miastem s ą Wy śmierzyce poło Ŝone około 8 km na zachód od Białobrzegów. Wy śmierzyce są najmniejszym pod wzgl ędem ludno ści miastem Polski. Licz ą niespełna 950 mieszka ńców. Poza tym wyst ępuje osadnictwo typu wiejskiego. Najwi ększymi miejsco- wo ściami s ą: Sucha Szlachecka, Przybyszew, Borowe i Radzanów (wie ś gminna). Przemysł tego regionu oparty jest w głównej mierze na produktach rolnych. Znajduj ą si ę tutaj zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego, mi ęsnego, wytwórnie napojów, mle- czarnie, gorzelnia, szereg zakładów drobnego rzemiosła oraz sie ć usług komercyjnych. Istnie- je tu kilka ferm drobiu. Du Ŝe znaczenie odgrywaj ą zakłady przetwórstwa skóry zajmuj ące si ę produkcj ą obuwia. W Białobrzegach znajduje si ę najwi ększy zakład produkcji obuwia dla

6 policji, wojska i stra Ŝy. W Stawiszynie w dolinie rzeki Pierzchnianki zlokalizowane s ą stawy rybne. Ponadto na obszarze arkusza istnieje kilka niewielkich kopal ń odkrywkowych (Sucha Szlachecka, Jasionna, Podlesie), które eksploatuj ą piaski, głównie na potrzeby drogownictwa. Białobrzegi s ą wa Ŝnym w ęzłem drogowym, w mie ście krzy Ŝuj ą si ę drogi krajowe: nr 7 biegn ąca od Gda ńska przez Warszaw ę, Radom, Kielce, Kraków do przej ścia granicznego w Chy Ŝnym) oraz droga nr 48 relacji Tomaszów Mazowiecki – Wy śmierzyce – Białobrzegi – Kozienice – Kock.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Białobrzegi wraz z obja śnieniami (Makowska, Skompski – materiały autorskie). Obszar arkusza usytuowany jest na północno-wschodnim skłonie wału środkowopol- skiego i w południowo-zachodniej cz ęś ci niecki brze Ŝnej. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą w podło Ŝu kenozoiku osady kredy, natomiast utwory jury górnej zajmuj ą południowo-zachodni ą cz ęść obszaru. Tektoniczna granica mi ędzy jur ą i kreda przebiega w Podgórzu. Jest to równocze śnie granica mi ędzy wałem środkowopolskim a nieck ą brze Ŝną. Jest ona wyra Ŝona lini ą uskoku tektonicznego przebiegaj ącego z NNW na SSE od okolic Dziarnowa przez Podgórze do M ścichowa. Budowa geologiczna tego obszaru jest do ść dobrze poznana dzi ęki otworom wiertni- czym wykonanym w zwi ązku z poszukiwaniem złó Ŝ w ęgla brunatnego, badaniami budowy wgł ębnej i badaniami hydrogeologicznymi (Nosek, 1963; Makowska, Skompski – materiały autorskie; Rudzi ńska-Zapa śnik, 2002). Najgł ębszy z otworów, w rejonie Białobrzegów osi ągn ął gł ęboko ść 2907,2 m i oprócz osadów kenozoicznych przebił równie Ŝ kompleks mezozoiczny i dotarł do utworów dewonu (Krassowska, 1977). Najstarszymi stwierdzonymi osadami s ą piaskowce i mułowce dewonu dolnego oraz mułowce, wapienie i dolomity dewonu środkowego o mi ąŜ szo ści 502 m. Ponad osadami dewonu wyst ępuje luka stratygraficzna obejmuj ąca karbon i perm, spowodowana orogenez ą waryscyjsk ą. Wprost na warstwach dewo ńskich spoczywaj ą utwory triasu o mi ąŜ- szo ści 590,2 m reprezentowane przez mułowce margliste z wkładkami iłowców wapnistych, piaskowce ró Ŝnoziarniste oraz wapienie szare o barwach zielonkawych i wi śniowych. Nad triasem zalegaj ą osady jury dolnej o mi ąŜ szo ści 216 m. S ą one wykształcone jako piaskowce, iłowce i mułowce ciemnoszare i szare. WyŜej w profilu wyst ępuj ą osady jury środkowej wykształcone w postaci dolomitów piaszczystych i mułowców, piaskowców oraz

7 wapieni. Ich mi ąŜ szo ść wynosi 86 m. Ponad tymi osadami le Ŝy kompleks osadów jury górnej o du Ŝej, osi ągaj ącej 555 m mi ąŜ szości, wykształcony głównie jako ró Ŝnego typu wapienie, margle i dolomity. Nad osadami jury wyst ępuj ą utwory dolnej i górnej kredy o ł ącznej mi ąŜ szo ści 913 m. Kompleks osadów dolnokredowych o mi ąŜ szo ści 127 m składa si ę z margli piaszczystych, mułowców marglistych, iłowców oraz piaskowców wapnistych i piasków. Natomiast osady górnej kredy o mi ąŜ szo ści 786 m reprezentuj ą wapienie margliste, opoki wapniste i margliste, gezy wapniste oraz podrz ędnie, mułki piaszczyste. Wychodnie utworów jury górnej i kredy, o rozci ągło ści NW–SE zapadaj ą pod niewiel- kim k ątem w kierunku północno-wschodnim. Przykryte s ą one niezgodnie przez osady trze- ciorz ędowe (oligocenu i miocenu). Osady oligocenu wykształcone s ą jako iły, mułki i piaski glaukonitowe. Natomiast utwory miocenu o mi ąŜ szo ści od kilku do dwudziestu kilku reprezentowane s ą przez formacj ę brunatno-węglow ą, którą tworz ą piaski kwarcowe od drobno- do grubo- lub średnioziarni- stych z wkładkami iłów i mułków piaszczystych. Towarzysz ą im, w rejonie Białobrzegów soczewkowate przewarstwienia w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści od 1,3 do 2,3 m (Nosek,1963, 1968). Pokrywa osadów czwartorz ędowych występuje na obszarze całego arkusza (fig. 2). Jej mi ąŜ szo ść wynosi od 20 (w dolinach rzecznych) do 50 m, a rzadziej do 100 m w dolinach kopalnych. Wśród utworów czwartorz ędowych wyst ępuj ą osady: preglacjalne (osady zwie- trzelinowe starszych utworów oraz piaski i Ŝwiry rzeczne), plejstoce ńskie (gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i utwory zastoiskowe) oraz holoce ńskie (piaski i mady rzecz- ne, piaski eoliczne, namuły i torfy). Utwory plejstoce ńskie zwi ązane s ą z okresami zlodowace ń południowopolskich (nidy, sanu i wilgi), środkowopolskich (odry i warty) oraz rozdzielaj ących je okresów interglacjal- nych (małopolskiego, ferdynandowskiego i mazowieckiego). Osadami najstarszych zlodowa- ce ń południowopolskich są gliny zwałowe rozdzielone utworami rzecznymi, wodnolodow- cowymi i jeziornymi. Zostały one w znacznym stopniu usuni ęte w wyniku silnej erozji w okresie interglacjału mazowieckiego. Zachowane s ą fragmentarycznie w podło Ŝu osadów młodszych zlodowace ń. Na całym omawianym obszarze wyst ępuj ą osady zlodowace ń środkowopolskich (odry), które reprezentowane s ą przez rzeczne osady piaszczysto-Ŝwirowe i zal ęgaj ące na nich gliny zwałowe. Na niektórych obszarach przykrywaj ą je piaski i Ŝwiry pochodzenia wodnolodow- cowego. Na północ od doliny Pilicy pojawiaj ą si ę osady wodnolodowcowe zlodowacenia

8 warty (fig. 2). Starsze, nadzalewowe tarasy Pilicy zbudowane s ą z osadów rzecznych powsta- łych w czasie zlodowace ń północnopolskich.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Białobrzegi na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 - piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, Czwartorz ęd plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 29 – piaski i mułki rzeczno-jeziorne, 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 36 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, Kreda dolna–kreda górna: 55 wapienie, margle, piaskowce z czertami, fosforyty, piaski, margle z wkładkami gez i zle- pie ńców, Kreda dolna: 56 – piaski, piaskowce, fosforyty, iłowce, margle, mułowce z syderytami, lokalnie wa- pienie oolitowe, Jura górna: 60 – wapienie, margle, iłowce, mułowce, dolomity i piaskowce glaukonitowe, Jura środkowa: 61 – wapienie, margle, iłowce, mułowce, zlepie ńce, piaskowce, gezy, piaski z wkładkami syderytów, Jura dolna: 62 – piaskowce, mułowce, iłowce z wkładkami syderytów, A – zasi ęg zlodowacenia warty, B – za- si ęg zlodowacenia odry. Ci ągi drobnych form rze źby: C – ozy, D – moreny czołowe, E – kemy, F – uskoki. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

9 Z sedymentacj ą holoce ńsk ą zwi ązane s ą piaski rzeczne tarasów zalewowych, osady piaszczysto-organiczne (namuły piaszczyste i gliniaste) i organiczne (namuły torfiaste i torfy). Wi ększe obszary wyst ąpie ń torfów znajduj ą si ę w dolinie Pilicy, na południowy zachód od Błeszna oraz w zagł ębieniach bezodpływowych na wysoczy źnie. W dolinie ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 2 m, natomiast na wysoczy źnie mo Ŝe osi ąga ć nawet 4 m (okolice wsi Ocie ść ).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Białobrzegi znajduje si ę aktualnie sze ść udokumentowanych złó Ŝ piasku: „Sucha”, „Sucha I”, „Jasionna 1”, „Jasionna 2”, „Jasionna 3” i „Podlesie”. Ponadto na omawianym obszarze zlokalizowane były dwa zło Ŝa piasku („Jasionna” i „Witaszyn”), które skre ślono z bilansu zasobów kopalin z powodu wyczerpania zasobów. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1, natomiast parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny zestawiono w tabeli 2.

Zło Ŝe piasku „Sucha” udokumentowano w kategorii C 1 (Radomska, 2001) na po- wierzchni 1,10 ha. Poło Ŝone jest ono w północno-wschodniej, na zachód od wsi Sucha Szla- checka. Kopalin ą s ą czwartorz ędowe piaski wodnolodowcowe powstałe w okresie zlodowa- ce ń środkowopolskich. Wyst ępuj ą one w formie pokładu, o mi ąŜ szo ści od 2,7 do 10 m (śr. 6,8 m). Grubo ść nadkładu zło Ŝonego z gleby piaszczystej, glin pylastych i piasków glinia- stych zmienia si ę od 2,1 do 5,5 m ( śr. 3,9 m). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina ze zło Ŝa „Sucha” była stosowana w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Na południowy zachód od zło Ŝa „Sucha” (w odległo ści około 30 m) zlokalizowane jest zło Ŝe „Sucha I”. Rozpoznano je w kategorii C 1 (Radomski, 2007a). Jego powierzchnia wyno- si 2,26 ha. W zło Ŝu o formie pokładowej zalegaj ą piaski średnioziarniste z niewielk ą do- mieszk ą Ŝwiru. W śród serii zło Ŝowej, pochodzenia wodnolodowcowego, wyst ępuj ą warstwy piasków drobnoziarnistych. Mi ąŜ szo ść piasków zmienia si ę od 6,2 do 16,2 m i średnio wynosi 10,4 m. Kopalina zalega jedynie pod nadkładem gleby piaszczystej o średniej grubo ści 0,4 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Piaski ze zło Ŝa „Sucha I” znajduj ą zastosowanie w budow- nictwie ogólnym i drogownictwie. Na południowy zachód od Białobrzegów, w rejonie miejscowo ści Jasionna zlokalizo- wane s ą trzy zło Ŝa piasku: „Jasionna 1”, „Jasionna 2” i „Jasionna 3”. Kopalin ą s ą piaski czwartorz ędowe pochodzenia wodnolodowcowego z okresu zlodowace ń środkowopolskich.

10

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Przyczyny Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zasto- Klasyfikacja Nazwa Rodzaj kompleksu konfliktowo ści zło Ŝa bilansowe rozpoznania rowania (tys. ton) sowanie złó Ŝ* zło Ŝa kopaliny litologiczno- zło Ŝa na (tys. ton) złoŜa kopaliny mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in. red., 2009) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

3 Sucha p Q 52 C1 Z 2 Sb, Sd 4 A –

4 Sucha I p Q 337 C1 G 9 Sb, Sd 4 A –

5 Jasionna 1 p Q 215 C1 G 21 Sb, Sd 4 A –

6 Jasionna 2 p Q 163 C1 Z 33 Sb, Sd 4 A –

7 Jasionna 3* p Q 238 C1 N – Sb, Sd 4 A –

11 8 Podlesie* p Q 116 C1 G – Sb, Sd 4 B L, K, W Jasionna p Q – – ZWB – – – – – Witaszyn p Q – – ZWB – – – – –

Rubryka 2 * – zło Ŝe nie figuruje w Bilansie Zasobów Kopalin – zasoby według dokumentacji geologicznej; Rubryka 3 p – piaski; Rubryka 4 Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1; Rubryka 7 zło Ŝa: Z – zaniechane, G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane zaniechane (stan zagospodarowania podano zgodnie ze stanem stwierdzonym w czasie wizji terenowej przeprowadzonej we wrze śniu 2009 r.), ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 S – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10, 11 * – wg „Zasad dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych” (2002); Rubryka 10 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu, W – ochrona wód podziemnych.

Zło Ŝe „Jasionna 1” udokumentowano w kategorii C 1 (Radomski, 2004). Składało si ę ono z dwóch pól – północnego i południowego. W 2006 r. opracowano dodatek nr 1 do do- kumentacji geologicznej (Radomski, 2006), w zwi ązku z poszerzeniem granic zło Ŝa w polu południowym oraz udokumentowaniem trzeciego pola – zachodniego. Powierzchnia całkowi- ta zło Ŝa wynosiła 3,58 ha. W roku 2008 sporz ądzono dodatek nr 2 do dokumentacji geolo- gicznej (Radomski, 2008a) z powodu: wł ączenia cz ęś ci zło Ŝa „Jasionna 1” w polu południo- wym do zło Ŝa „Jasionna 2”, poszerzenia granic zło Ŝa w polu południowym (do granicy zło Ŝa „Jasionna 3”), rozliczenia zasobów zło Ŝa „Jasionna 1” w polu zachodnim. Obecnie zło Ŝe „Ja- sionna 1” składa si ę z dwóch pól (północnego i południowego) o ł ącznej powierzchni 2,80 ha. W zło Ŝu wyst ępuj ą piaski średnioziarniste i gruboziarniste z domieszk ą Ŝwiru oraz przewar- stwieniami pospółek, sporadycznie piasków drobnoziarnistych. Zalegaj ą one pod niewielkim nadkładem gleby piaszczystej. Średnia mi ąŜ szo ść piasków wynosi 6,3 m w polu północnym i 4,8 m w polu południowym. Zło Ŝe jest suche. Kopalina stosowana jest głównie w drogownictwie do budowy drogi krajowej nr 7 w rejonie Białobrzegów, w mniejszym stop- niu w budownictwie ogólnym.

Zło Ŝe „Jasionna 2” rozpoznano w kategorii C 1 (Radomski, 2007b). Jego powierzchnia wynosi 1,92 ha. Kopalin ą s ą piaski ró Ŝnoziarniste wyst ępuj ące pod nadkładem gleby piasz- czystej o grubo ści od 0,3 do 0,5 m. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 3,3 do 8,4 m i średnio wynosi 7,1 m. Zło Ŝe jest suche. Piaski ze zło Ŝa „Jasionna 2” wykorzystywane były przede wszystkim w drogownictwie, rzadziej w budownictwie ogólnym.

Zło Ŝe „Jasionna 3”, o powierzchni 1,89 ha, udokumentowano w kategorii C 1 (Radom- ski, 2008b). Składa si ę ono z dwóch pól (północnego i południowego) oddzielonych od siebie wąsk ą drog ą gruntow ą. W zło Ŝu pokładowym wyst ępuj ą piaski średnioziarniste i gruboziarni- ste z domieszk ą Ŝwiru. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 4,9 do 9,0 m i średnio wynosi 7,5 m. Seria zło Ŝowa zalega powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych pod nadkładem gleby piaszczystej o średniej grubo ści 0,3 m. Kopalina ze zło Ŝa „Jasionna 3” mo Ŝe by ć stosowana zarówno w budownictwie jak i drogownictwie. Zło Ŝe piasku „Podlesie” znajduje si ę w zachodniej cz ęści arkusza, na północ od wsi o tej samej nazwie. Udokumentowane zostało w kategorii C 1 na powierzchni 0,98 ha (Ra- domski, 2008c). Kopalin ę stanowi ą piaski wydmowe zalegaj ące w formie pokładu. Ich mi ąŜ- szo ść zmienia si ę od 2,3 do 13,7 m i średnio wynosi 7,0 m. W nadkładzie zło Ŝa o średniej grubo ści 0,5 m wyst ępuje gleba piaszczysta z humusem. Seria zło Ŝowa zalega powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Piaski ze zło Ŝa „Podlesie” stosowane s ą dla potrzeb budownic- twa ogólnego i drogownictwa.

12

Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ piasku i parametry jako ściowe kopaliny

Parametry Numer Zawarto ść Gęsto ść Nazwa Pole po- Mi ąŜ szo ść Grubość Punkt zło Ŝa pyłów nasypowa zło Ŝa wierzchni zło Ŝa nadkładu piaskowy* (wg tab. 1) mineral- w stanie za-

nych gęszczonym (ha) (m) (m) (%) (%) (kg/m 3) 1 2 3 4 5 6 7 8 2,7–10,0 2,1–5,5 99,5–100 2,8–5,9 1670–1740 3 Sucha 1,10 śr. 6,8 śr. 3,9 śr. 99,9 śr. 3,9 śr. 1700 6,2–16,2 0,3–0,5 98,2–100 1,5–6,0 4 Sucha I 2,26 śr. 1700 śr. 10,4 śr. 0,4 śr. 99,0 śr. 3,0 Jasionna 84,2–99,9 0,8–3,9 5 2,80 0,4–8,7 0,3–0,5 1520–1770 1 śr. 93,3 śr. 1,9 Jasionna 3,3–8,4 0,3–0,5 94,5–99,7 0,8–2,9 1540–1770 6 1,92 2 śr. 7,1 śr. 0,4 śr. 96,6 śr. 1,5 śr. 1670 Jasionna 4,9–9,0 0,3–0,4 89,3–99,7 0,8–1,8 1620–1780 7 1,89 3 śr. 7,5 śr. 0,3 śr. 95,4 śr. 1,2 śr. 1680 2,3–13,7 0,3–0,8 0,2–2,0 1660–1760 8 Podlesie 0,98 śr. 100 śr. 7,0 śr. 0,5 śr. 1,2 śr. 1710

Rubryka 6: * – zawarto ść frakcji < 2 mm

Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) zło Ŝa piasku wyst ępuj ące na obszarze arkusza zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ę- puj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Natomiast z uwagi na ochron ę środowiska wszyst- kie złoŜa, z wyj ątkiem zło Ŝa „Podlesie” uznano za małokonfliktowe (klasa A), poniewa Ŝ znajduj ą si ę poza terenami prawnie chronionymi. Jedynie zło Ŝe „Podlesie” uznano za konflik- towe(klasa B), poniewa Ŝ zlokalizowane jest na terenach le śnych, w granicach głównego zbiornika wód podziemnych Szydłowiec-Goszczewice oraz w zasi ęgu Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Pilicy i Drzewiczki.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Białobrzegi obecnie eksploatowane s ą trzy zło Ŝa piasków: „Su- cha I”, „Jasionna 1” i „Podlesie”. Wydobycie z dwóch złó Ŝ: „Sucha” i „Jasionna 2” zostało zaniechane. Zło Ŝe „Jasionna 3” nie jest jeszcze zagospodarowane. UŜytkownikiem zło Ŝa „Sucha I” jest Zakład Usług Budowlanych z siedzibą w Suchej Szlacheckiej. Wydobycie kopaliny rozpocz ęto jesieni ą 2007 r. na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.08.2019 roku. Eksploatacja piasków odbywa si ę w wyrobisku wgł ębnym powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych, natomiast w północnej i wschodniej cz ęś ci zło Ŝa równie Ŝ spod

13

wody. Dla zło Ŝa wyznaczono obszar górniczy o powierzchni 1,90 ha i teren górniczy o po- wierzchni 2,90 ha. Od 2005 r. pa ństwo El Ŝbieta i Jan Kozłowscy z Jasionnej prowadz ą wydobycie na złoŜu „Jasionna 1” na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.12.2016 r. W pierwszej kolejno ści wyeks- ploatowano zasoby zło Ŝa w polu zachodnim. Powstałe wyrobisko zostało zrekultywowane w 2008 r. w kierunku le śnym. Pole zachodnie zostało wył ączone ze zło Ŝa (Radomski, 2008a). Eksploatacja kopaliny w polu północnym równie Ŝ została zako ńczona (2009 r.). Wyrobisko poeksploatacyjne zalesiono. Obecnie wydobycie prowadzone jest w polu południowym. Po- wierzchnia obszaru górniczego dla zło Ŝa w polu południowym wynosi 1,57 ha, a terenu gór- niczego – 2,0 ha. Zło Ŝe „Podlesie” zagospodarowano w 2008 r. U Ŝytkownik zło Ŝa (p. Andrzej Krawczyk zam. w Rogolinie) posiada koncesj ę wa Ŝną do 30.10.2018 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,07 ha i teren górniczy o powierzchni 1,51 ha. Wydobycie piasków odbywa si ę w wyrobisku stokowym powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Eksploatacja piasków ze złó Ŝ „Sucha I”, „Jasionna 1” i „Podlesie” prowadzona jest me- chanicznie za pomoc ą koparek. Kopalina bez przeróbki i uszlachetniania odbierana jest trans- portem własnym przez kupujących. Piaski z tych złó Ŝ s ą stosowane jako podsypki pod drogi oraz do produkcji betonów i zapraw budowlanych. Eksploatacja złó Ŝ „Sucha” i „Jasionna 2” została zaniechana z powodu wyczerpania za- sobów. Dla tych złó Ŝ nale Ŝy opracowa ć dodatki rozliczaj ące zasoby. Wyrobisko poeksploata- cyjne na zło Ŝu „Jasionna 2” zostało zrekultywowane w kierunku leśnym, natomiast wyrobi- sko na zło Ŝu „Sucha” wymaga uporz ądkowania. Obecnie jest miejscem składowania przeró Ŝ- nych odpadów. Częś ciowo jest ono zawodnione. Piaski do celów budowlanych i drogowych wydobywano równie Ŝ ze zło Ŝa „Jasionna” (Radomska, 1998) Ze wzgl ędu na wyeksploatowanie zasobów zło Ŝe to skre ślono z bilansu zasobów kopalin. Zasoby zło Ŝa „Jasionna” rozliczono dodatkiem do dokumentacji geologicz- nej (Radomski, 2008d), a wyrobisko zalesiono. Zło Ŝe „Witaszyn” (Radomska, 2002) skre ślo- no z bilansu w 2004 r., poniewa Ŝ u Ŝytkownik nie otrzymał koncesji (ochrona przyrody). W przeszło ści piaski wodnolodowcowe i wydmowe były wydobywane w wielu miej- scach (Borowe, Jasionna, Zacharzew, Smardzew, Podlesie, Grabowska Wola), na lokalne potrzeby mieszka ńców W wyniku tej eksploatacji powstały ró Ŝnej wielko ści i gł ęboko ści wgł ębne wyrobiska. Cz ęść z nich uległa samorekultywacji, a niewielkie, płytkie wyrobiska poro śni ęte traw ą i krzewami obecnie słabo zaznaczaj ą si ę w morfologii terenu.

14

W centralnej i południowej cz ęś ci arkusza obecne s ą liczne ró Ŝnej wielko ści wydmy piaszczyste. W wielu miejscach były one przedmiotem dora źnej eksploatacji piasków wyrobi- skami stokowymi. Obecnie s ą one eksploatowane w czterech niewielkich wyrobiskach w re- jonie Podgórza. Wśród piasków fluwioglacjalnych wyst ępuj ą ró Ŝnej wielko ści głazy i głaziki skał pół- nocnych, najcz ęś ciej granity i gnejsy. Od wielu lat s ą one wykorzystywane jako kamie ń bu- dowlany (w całości oraz jako bloki łamane). Kamie ń ten w przeszło ści słuŜył powszechnie do budowy nawierzchni drogowych. W poł ączeniu z cegł ą znajdował zastosowanie przy budow- lach sakralnych – kościół w Jasionnej, Bukównie, Starej Błotnicy, a tak Ŝe przydro Ŝnych ka- pliczek. Bloki kamienia łamanego lub głaziki stanowi ą równie Ŝ materiał do budowy murów ogrodzeniowych oraz podmurówek. W latach 60. XX wieku w rejonie Bełszna oraz na południowym skraju miasta Biało- brzegi działały cegielnie polowe (Fijałkowski, 1972a,b). Do produkcji cegły pełnej (na po- trzeby lokalne) wykorzystywano odwapnione gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 2 m. Teren polowych cegielni został zrekultywowany – w rejonie Błeszna w kierunku rolnym, za ś na terenie miasta Białobrzegi – pod zabudow ę miejsk ą. Niskie torfy turzycowe pozyskiwane były w znacznym stopniu dla celów opałowych jak i rolniczych w dolinie rzeki Pilicy, Mogielanki, Pierzchnianki oraz w rejonie Podgórza. Pozo- stałe niewielkie ilo ści kopaliny nie maj ą obecnie znaczenia surowcowego, ze wzgl ędu na ma- łą mi ąŜ szo ść i niekorzystne parametry jako ściowe.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Budowa geologiczna obszaru arkusza Białobrzegi powoduje, Ŝe perspektywy wyst ępo- wania kopalin s ą niewielkie. Prowadzono tu prace zwiadowcze i poszukiwawcze za zło Ŝami węgla brunatnego . Stan rozpoznania surowcowego za kopalinami pospolitymi (Gieł Ŝecka, 1993), oparty jest na wielu dotychczas wykonanych pracach za kopalinami ilastymi ceramiki budowlanej i kruszywem piaszczysto-Ŝwirowym. Poszukiwaniami za zło Ŝami w ęgla brunatnego obj ęto obszar arkusza poło Ŝony na połu- dnie od Białobrzegów a Ŝ po wie ś śabia Wola oraz na zachód od Białobrzegów – do miejsco- wo ści Ko Ŝuchów, Radzanów, Młodynie. Jedynie we wschodniej częś ci arkusza, w otworach w rejonie Suchej Szlacheckiej i Kamienia, w utworach mioce ńskich stwierdzono cienkie przewarstwienia w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści od 1,3 do 2,3 m. Zalegaj ą one pod nadkła- dem o grubo ści od 43 do 82 m. Centralna i południowa cz ęść arkusza pozbawiona jest utwo- rów w ęglono śnych (Nosek, 1963; Ciuk, Piwocki, 1990).

15

Na znacznym obszarze arkusza zalegaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski eoliczne. Prace geologiczno-poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami wykonano tylko w pół- nocnej cz ęś ci obszaru arkusza. Na północ od doliny Pilicy, w rejonie miejscowo ści Borowe- Przybyszew przeprowadzono rozpoznanie geologiczne w poszukiwaniu kruszywa piaszczy- sto-Ŝwirowego. W tym celu odwiercono 41 sond o gł ęboko ści od 2 do 15 m. W wi ększo ści profili wykonanych sond wyst ępuj ą piaski drobno-, średnio- i gruboziarniste, czasami z cien- kimi przewarstwieniami glin i mułków. Z 18 otworów pobrano 24 próbki piasków do bada ń laboratoryjnych. Piaski zalegaj ące w tym obszarze charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi parame- trami jako ściowymi: punkt piaskowy 80,4–99,9% (w jednej próbce 59,1%), zawarto ść pyłów mineralnych 1,6–10,8%, zawarto ść grudek gliny 0–1%. W 20 próbkach kopalina spełnia wy- magania kryteriów bilansowo ści dla piasków do zapraw budowlanych. Ponadto w 12 prób- kach piaski odpowiadaj ą normom dla piasków niesklasyfikowanych. W 4 próbkach oznaczo- no zawarto ść SiO 2, która wyniosła od 93,9 do 96,5%. Piaski te mog ą by ć stosowane do pro- dukcji cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych (Makowiecki, 1988). Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Biało- brzegi oraz danych z udokumentowanych złó Ŝ wyznaczono obszary perspektywiczne wyst ę- powania piasków w rejonie Witaszyn–Jasionna i Podlesia. W obszarze Witaszyc–Jasionna zalegaj ą piaski wodnolodowcowe z okresu zlodowace ń środkowopolskich, których mi ąŜ szo ść mo Ŝe przekracza ć 10 m. S ą to przewa Ŝnie piaski średnio- i gruboziarniste z wkładkami drob- noziarnistych. W rejonie Podlesia wyst ępuj ą piaski eoliczne w wydmach. S ą to piaski śred- nio- i drobnoziarniste. Ich mi ąŜ szo ść mo Ŝe osi ąga ć ponad 10 m. Utworami ilastymi dost ępnymi do eksploatacji odkrywkowej s ą gliny zwałowe, które w granicach arkusza zalegaj ą na znacznych obszarach oraz wyst ępuj ące na ogół pod glinami ilasto-mułkowe osady zastoiskowe. Prace zwiadowczo-poszukiwawcze za surowcami do wyrobu ceramik budowlanej wy- konano w rejonie miejscowo ści Błeszno, Radzanów, Jakubów i Wola Wrzeszczowska (Gad, Juszczyk, 1987) oraz w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie Błotnicy i śabiej Woli (Belcarz, 1974). Wszystkie te obszary uznano za negatywne dla wyst ępowania utworów ilastych ceramiki budowlanej ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm oraz znaczny udział domieszek gruboziarnistych. Stropowa war- stwa gliny nie zawieraj ąca marglu nie spełnia kryteriów bilansowo ści ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść (około 2 m). Na podstawie dotychczas wykonanych bada ń mo Ŝna uzna ć, Ŝe na obszarze arkusza Białobrzegi brak jest perspektyw dla wyst ępowania kopalin ilastych cerami- ki budowlanej.

16

W dolinie Pilicy i Mogielanki oraz sporadycznie na pozostałym obszarze wyst ępuj ą tor- fy. W wyniku analizy stanu udokumentowania torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek i in., 1996) stwierdzono, Ŝe tylko w dolinie Mogielanki spełniaj ą one kryteria bilansowo ści. Uznano jed- nak, Ŝe nie kwalifikuj ą si ę one do zagospodarowania ze wzgl ędu na wymagania ochrony wa- runków hydrologicznych (kr ąŜ enia i retencji wód) oraz krajobrazu.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Białobrzegi znajduje si ę w cało ści w dorzeczu Wisły, w zlewni dwóch rzek Pilicy i Radomki, które s ą lewobrze Ŝnymi dopły- wami Wisły. Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru poło Ŝona jest w zlewni Pilicy, która przepływa równole Ŝnikowo (z zachodu na wschód) w jego północnej cz ęś ci. W rejonie Przy- byszewa wpadaj ą do niej wody dwóch lewobrze Ŝnych dopływów Mogielanki i Dylówki (zwanej równie Ŝ Rykolank ą, Dylewk ą, Czarn ą Wod ą oraz Nikł ą), które bior ą swój pocz ątek poza granicami arkusza. Na północ od Białobrzegów do Pilicy uchodzi jej prawobrze Ŝny do- pływ Pierzchnianka, której źródła znajduj ą si ę na zachód od miejscowo ści Grotki poło Ŝonej w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. W zlewni Radomki poło Ŝony jest niewielki fragment arkusza w jego południowej cz ę- ści. Obszar ten odwadnia Tymianka (lewobrze Ŝny dopływ Radomki) bior ąca swój pocz ątek w rejonie miejscowo ści Kadłubska Wola. Na omawianym obszarze brak jest jezior. Istniej ą jednak du Ŝe stawy rybne w okolicy Stawiszyna oraz mniejsze w rejonie wsi Borki (na zachód od Białobrzegów) i Witaszyn. W dolinie Pilicy, na tarasie zalewowym zachowały sie fragmenty dawnego koryta Pilicy – starorzecza – w postaci wydłu Ŝonych jezior. W 2008 r. na obszarze arkusza w ramach oceny jednolitych cz ęś ci wód powierzchnio- wych przeprowadzono badania w dwóch punktach pomiarowo-kontrolnych. Jeden z nich znajduje si ę na Dylówce (0,6 km biegu) w Przybyszewie, natomiast drugi na Mogielance (3,5 km biegu) w miejscowo ści Borowe. Stan ogólny wód Mogielanki jest dobry , natomiast Dylówki – zły (Raport, 2009). Klasyfikacji stanu ogólnego wód dokonano zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Śro- dowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie, 2008).

17

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Ma- py hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Białobrzegi (Rudzińska-Zapa śnik, 2002). W granicach arkusza uŜytkowe poziomy wodono śne zwi ązane s ą z utworami piaszczy- sto-Ŝwirowymi wieku czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego (oligocen i miocen), oraz wa- pieniami i marglami wieku górnokredowego. W czwartorz ędowym pi ętrze wodono śnym wyst ępuje jeden lub dwa poziomy wodono- śne zwi ązane z osadami piaszczysto-Ŝwirowymi pochodzenia wodnolodowcowego lub rzecz- nego. Osady te (na wysoczyznach) powstały w okresie interglacjału mazowieckiego i zlodo- wace ń środkowopolskich oraz w holocenie (doliny rzeczne). Wy Ŝszy poziom wodono śny ma zwykle zwierciadło o charakterze swobodnym, ni Ŝszy izolowany od powierzchni przez gliny zwałowe ma zwierciadło napi ęte. Utwory wodono śne pojawiaj ą si ę na gł ęboko ści od 1,6 do 36 m, ale zwykle kilku me- trów w dolinie Pilicy i do ponad 30 na wysoczyznach. W studniach kopanych zwierciadło wody stabilizuje si ę cz ęsto na gł ęboko ści 1 do 2 m. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych jest bardzo zró Ŝnicowana od kilku metrów do ponad 80 w dolinach kopalnych, najcz ęś ciej wynosi około 25 m. Współczynniki filtracji wynosz ą średnio 1,3 x 10 -4 m/s. Wydajno ści uj ęć wahaj ą si ę od kilku do ponad 20 m3/h/m depresji. Zgodnie z przyj ętą klasyfikacj ą dla Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, wody pi ętra czwartorz ędowego zaliczono do klasy IIb i III (wyj ątkowo do I klasy). Wody te na ogół nie wymagaj ą uzdatniania ze wzgl ędu na ponadnormatywne zawarto ści Ŝelaza (do 7,15 mg/dm 3) oraz manganu (powy Ŝej 0,5 mg/dm 3). Poziomy wodono śne w utworach czwar- torz ędowych eksploatowane s ą przede wszystkim przez dwa uj ęcia komunalne (zaopatruj ące wodoci ągi wiejskie) w Przybyszewie i Starej Błotnicy. Ponadto studnie ujmuj ące wody czwartorz ędowe znajduj ą si ę w Suchej Szlacheckiej, Stawiszynie, Olszowej, Kaszowie i Ka- dłubskiej Woli. W pi ętrze trzeciorz ędowym wyst ępuje kilka poziomów wodono śnych zwi ązanych z oli- goce ńskimi i mioce ńskimi osadami piaszczystymi zalegaj ącymi na gł ęboko ści 25–30 m. Po- zostaj ą one cz ęś ciowo w wi ęzi hydraulicznej z poziomami pi ętra czwartorz ędowego. Mi ąŜ- szo ść utworów wodono śnych wynosi od kilkunastu do ponad 20 m. Współczynniki filtracji osi ąga 4x10 -5 m/s, a wydajno ść jednostkowa około 1 m3/h/m depresji. Poziomy wodonośne w utworach trzeciorz ędowych wyst ępuj ą pod przykryciem osadów słabo przepuszczalnych (glin zwałowych, ilasto-mułkowych utworów mioce ńskich), dlatego zwierciadło wody ma

18

charakter naporowy. Trzeciorz ędowe utwory wodono śne w granicach arkusza stanowi ą brze Ŝną stref ę głównego zbiornika wód podziemnych Subniecki Warszawskiej (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Białobrzegi na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 5 – granica GZWP w o środku szczelinowo-krasowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorz ęd (Tr), 215A – Sub- niecka Warszawska (cz ęść centralna), trzeciorz ęd (Tr), 222 – Dolina rzeki środkowa Wisła (Warszawa–Puławy), czwartorz ęd (Q), 404 – Zbiornik Koluszki–Tomaszów, jura górna (J 3), 405 – Niecka Radomska, kreda górna (K 2), 412 – Zbiornik Goszczewice, jura górna (J 3), 413 – Zbiornik Szydłowiec, jura dolna i środkowa (J 1, J 2)

Obecno ść wkładek w ęgla brunatnego i rozproszonej substancji w ęglistej w piaskach mioce ńskich powoduje obni Ŝenie jako ści wody, głównie barwy i walorów smakowych. Wody pi ętra trzeciorz ędowego spełniaj ą kryteria klasy IIb, czyli wymagaj ą prostego uzdatniania. Charakteryzuj ą si ę one ponadnormatywnymi zawarto ściami Ŝelaza (do 5 mg/dm 3) i manganu (do 0,5 mg/dm 3). Studnie ujmuj ące wody podziemne w utworach trzeciorz ędowych znajduj ą si ę w Ra- dzanowie (uj ęcie komunalne), Chru ściechowie (uj ęcie dla gorzelni) i Rogolinie (uj ęcie dla szkoły podstawowej).

19

Pi ętro wodono śne w utworach kredy górnej tworz ą wapienie i zwi ęzłe margle o zró Ŝni- cowanej przepuszczalno ści. Utwory wodono śne maj ą charakter szczelinowo-porowy. Ich przepuszczalno ść zwi ązana ze szczelinowato ści ą maleje wraz z gł ęboko ści ą, natomiast jest podwy Ŝszona w strefach uskokowych. Warstwy wodono śne pojawiaj ą si ę na gł ęboko ści od kilkunastu metrów w rejonie Wy śmierzyc do około 60 m w rejonie Białobrzegów oraz ponad 100 m w dolinach kopalnych. Utwory o dobrej wodono śno ści wyst ępuj ą do gł ęboko ści około 150 m. Zasilane s ą one po średnio poprzez przepuszczalne utwory nadkładu. Ich wodonośno ść jest bardzo zró Ŝnicowana od 0,06 do 38 m3/h/m depresji w zale Ŝno ści od szczelinowato ści utworów i ich wykształcenia litologicznego. Zwierciadło wody ma charakter naporowy, subartezyjski, niekiedy artezyjski. Jako ść wody odpowiada klasie II a i II b, niekiedy nawet III. Obni Ŝa j ą cz ęsto ponadnormatywna zawarto ść Ŝelaza (nawet do 15 mg/dm 3) i manganu (powy Ŝej 0,1 mg/dm 3). Górnokredowe uj ęcia wód podziemnych znajduj ą si ę w Białobrze- gach, Wy śmierzycach, Suchej Szlacheckiej, Stawiszynie, Starej Błotnicy i Radzanowie. W gł ębokim otworze wiertniczym Białobrzegi IG–1 w utworach z pogranicza triasu i jury na gł ęboko ści od 1817 do 1825 m stwierdzono wyst ępowanie wód chlorkowo- wodorow ęglanowo-sodowych o mineralizacji 1,4 g/dm 3. Wody te s ą pod ci śnieniem powodu- jącym ich samowypływ (Bojarski, 1977). Ogniska zanieczyszcze ń wód podziemnych wyst ępuj ące na obszarze arkusza maj ą cha- rakter punktowy. Jednak Ŝe brak izolacji lub słaba izolacja poziomów wodono śnych w pół- nocnej i wschodniej cz ęś ci obszaru powoduje, Ŝe stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych jest tu oceniany jako wysoki. W centralnej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru zagro Ŝenie jest niskie. Na mapie zaznaczono uj ęcia wód podziemnych o najwi ększych zasobach eksploatacyj- nych (powy Ŝej 25 m3/h). Nale Ŝy do nich 5 uj ęć komunalnych oraz 5 uj ęć przemysłowych. Jako uj ęcie komunalne zaznaczono równie Ŝ dwuotworowe uj ęcie dla domu poprawczego w Stawiszynie. Ujęcia komunalne o najwi ększych zasobach znajduj ą si ę w Białobrzegach, Przybysze- wie, Wy śmierzycach, Radzanowie i Starej Błotnicy. S ą to uj ęcia zaopatruj ące w wod ę wodo- ci ągi miejskie i wiejskie. Uj ęcia wód podziemnych w Przybyszewie, Wy śmierzycach i Starej Błotnicy składaj ą si ę z dwóch otworów studziennych. W Białobrzegach zlokalizowane jest ujecie trzyotworowe, a w Radzanowie jednootworowe. Uj ęcie w Białobrzegach posiada naj- wi ększe zatwierdzone zasoby eksploatacyjne w granicach obszaru arkusza. Najwi ększe ujęcia wód do celów przemysłowych zlokalizowane s ą w Białobrzegach (PPH „Zbyszko” – wytwórnia napojów, ZSP „Plastimat”, ujecie na terenie dawnego Mosto-

20

stalu) i Suchej Szlacheckiej (Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego „Confruit”, Za- kład Produkcji Wód Naturalnych „Pol-decor”). Ujęcie o najwi ększych, zatwierdzonych zaso- bach eksploatacyjnych do celów przemysłowych na obszarze arkusza znajduje si ę na terenie dawnego Mostostalu w Białobrzegach. Według opracowania Kleczkowskiego (1990) w obr ębie obszaru arkusza wyst ępuj ą fragmenty trzech głównych zbiorników wód podziemnych (fig. 3). Prawie cały obszar arku- sza znajduje si ę w zasi ęgu Subniecki Warszawskiej (GZWP 215), zbiornika wyznaczonego w osadach trzeciorz ędowych. Niewielki fragment w północno-wschodniej częś ci arkusza poło- Ŝony jest w granicach Subniecki Warszawskiej – cz ęść centralna (GZWP 215A). Dla tych zbiorników nie wykonano szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, wyst ępuj ą wodono śne utwory jury, nale Ŝą ce do dwóch głównych zbiorników wód podziemnych: Goszczewice (GZWP 412) oraz Szydło- wiec (GZWP 413). Dla obu zbiorników wykonano wspólną dokumentacj ę hydrogeologiczn ą (P ęczkowska, Figiel, 1995). Wodono śne osady jury zalegaj ą bezpo średnio pod utworami trze- ciorz ędowymi oraz cz ęściowo pod czwartorz ędowymi, w dolinach kopalnych. W kierunku północno-wschodnim chowaj ą si ę one pod utwory kredowe. Utwory wodono śne, którymi s ą wapienie oksfordu maj ą charakter szczelinowo-krasowy. W granicach arkusza brak danych o ich wodonośno ści. Wy Ŝej le Ŝą ce utwory margliste kimerydu s ą mało przepuszczalne (współczynnik filtracji wynosi 4,9x10 -7 m/s) oraz maj ą nisk ą wodono śno ść około 0,06 m3/h/m depresji. Całkowita powierzchnia zbiornika Szydłowiec-Goszczewice wynosi 1486 km 2. Zasoby dyspozycyjne oszacowano na 236 000 m3/dob ę, przy średniej gł ębokości uj ęć wód podziemnych około 100 m.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Białobrzegi, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar-

21

to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu Bia- dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra łobrzegi bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu Biało- brzegi (mg/kg) (mg/kg) (mg/kg) (mg/kg) Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5–20 12 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–26 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–4 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–9 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Białobrzegi 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜenia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Białobrzegi do poszczególnych grup u Ŝytkowani a zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski w skali 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m)

22

w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatu- rze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tab. 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

23

Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do określenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski w skali 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczości pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od 15,8 do 36,4 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi 25,7 nGy/h i jest ni Ŝsza od śred- niej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści pro- mieniowania gamma mieszcz ą si ę w podobnym zakresie: od 17,4 do około 37,6 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej 27,7 nGy/h.

24

670W PROFIL ZACHODNI 670E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5725603 5724752 5720697 5722828 5718638 m5720611 m 5715952 5713543

5713715 5711584

5707874 5709804 0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 25

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5725603 5724752 5720697 5722828 5718638 m5720611 m 5715952 5713543

5713715 5711584

5707874 5709804 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Białobrzegi (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (około 30– 35 nGy/h) cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego oraz holoce ńskie na- muły, a najni Ŝszymi (około 15–20 nGy/h) piaski eoliczne. Osady rzeczne (piaski i Ŝwiry) oraz utwory wodnolodowcowe z okresu stadiału maksymalnego charakteryzuj ą si ę po średnimi warto ściami promieniowania gamma (20–25 nGy/h). W profilu wschodnim obserwuje si ę podobne zale Ŝno ści. Wy Ŝsze warto ści promienio- wania gamma (około 30–35 nGy/h) s ą zwi ązane z najmłodszymi glinami zwałowymi zlodo- wacenia środkowopolskiego wyst ępuj ącymi w centralnej i wschodniej cz ęś ci badanego ob- szaru, a ni Ŝsze (około 17–25 nGy/h) – z plejstoce ńskimi i holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry) zalegaj ącymi w dolinie Pilicy, z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwi- ry) oraz z nagromadzeniami piasków eolicznych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od 0,7 do 5,8 kBq/m 2 wzdłu Ŝ profilu zachodniego, a wzdłu Ŝ profilu wschodnie- go – od 0,6 do 3,1 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

26

• wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: • obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, • obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego ty- pu składowisk odpadów, • obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: • izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, • rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tab. 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

27

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: • warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 4), • zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Białobrzegi Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Rudzi ńska-Zapa śnik, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód pod- ziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronio- nych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Białobrzegi bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: • zabudowa Białobrzegów i Wy śmierzyc b ędących siedzibami urz ędów miast i gmin oraz Radzanowa i Błotnicy – siedzib urz ędów gmin, • obszary obj ęte ochron ą prawn ą Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Do- lina Pilicy” PLB 140003 (ochrona ptaków) i „Dolina Dolnej Pilicy” PLH 140016 (ochrona siedlisk), • obszary le śne o powierzchni powy Ŝej100 hektarów,

28

• obszary bagienne, podmokłe i ł ąki powstałe na glebach pochodzenia organicznego, • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Pilicy, Starej Pilicy, Pieczyskowej Rzeki, Pierzchnianki, Mogielanki, Rykolanki oraz pozostałych licznych cieków • strefy (do 250 m) wokół akwenów, • tereny o nachyleniu powy Ŝej 10°, • teren w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 412, 413 Szydłowiec-Goszczewice, • obszary zagroŜone ruchami masowymi: rejony Przybyszewa, Dziarnowa, Borowego i Podgórza (Grabowski red., 2007). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 75% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tab. 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Przewa Ŝaj ącą cz ęść terenu obj ętego arkuszem zajmuje wysoczyzna morenowa płaska. Warstw ę przypowierzchniow ą budują tu gliny zwałowe zlodowace ń wilgi i odry. Gliny zlodowacenia wilgi maj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść , rz ędu 2–3 m. Wzrasta ona w kie- runku wschodnim, na terenie gminy Białobrzegi osi ąga 4–5 m mi ąŜ szo ści. W partiach stro- powych gliny maj ą barw ę oliwkow ą, ku sp ągowi przechodz ącą w ciemnoszar ą. S ą to gliny półzwarte, zawieraj ące CaCO 3 w ilo ści do 11,1%. Gliny zlodowacenia odry o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 15 m wyst ępuj ą na prawie całym analizowanym terenie. S ą to gliny zwałowe br ązowe, zwarte, w stropie jasnobr ązowe lub zielonoszare, w partiach sp ągowych brunatnoszare, z zawarto ści ą „rurek” CaCO 3 (Ma- kowska, Skompski – materiały autorskie. Gliny mog ą tworzy ć wspólny pakiet z glinami starszymi, wtedy mi ąŜ szo ść warstwy izo- lacyjnej b ędzie wi ększa (maksymalna stwierdzona w profilu otworu wiertniczego wykonane- go w Kolonii Rado ść – 32 m).

29

W wielu miejscach na powierzchni glin zalegaj ą piaski wodnolodowcowe, rzeczne lub piaszczysto-pyłowate eluwia glin zwałowych. Na tych terenach wła ściwo ści izolacyjne skał podło Ŝa mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Białobrzegi w rejonach: Suchej Szlacheckiej, D ąbrówki i Stawiszyna; na terenie gminy Wy śmierzyce w rejonie Ko Ŝuchowa–Witaszyna; w gminie Radzanów w rejonie miejscowości Kolonia Rado ść –Olszanka i Konsystorzówka–Smardzew oraz przy granicy z gmin ą Stara Błotnica w rejonie Kolonia Branica–Zamłynie i Wólka Kadłubska–Kolonia Kadłubska Wola. Liczne obszary wyznaczono na terenie gminy Stara Błotnica, na całym jej obszarze ob- jętym arkuszem mapy Białobrzegi. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie, o charakterze przewa Ŝnie równinnym i są poło Ŝone przy licznych drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk od- padów w dogodnej, nie budz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów s ą: b – zabudowa miejscowo ści gminnej Stara Błotnica, p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu DolinyPilicy i Drzewiczki.

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t., na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja obiektów typu składowiska odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla bezpo średniego składowania odpadów. Na terenie pozbawionym naturalnej izolacji, na południowy wschód od miejscowo ści gminnej Białobrzegi, w dwóch odwierconych otworach stwierdzono wyst ępowanie warstw iłów neoge ńskich o mi ąŜ szo ści 6,0 i 17,0 m. W śabiej Woli nawiercono iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 1,0 i 8,0 m zalegaj ące pod 6 metrow ą warstw ą glin. W rejonie Turska wyst ępuj ą iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 3,4 m; w otworze odwierconym w bezpo średnim s ąsiedztwie iłów nie stwierdzono. Po dodatkowym rozpoznaniu geologicznym, które pozwoli na ustalenie rozprzestrze- nienia warstw ilastych i okre ślenie ich wła ściwo ści izolacyjnych, w miejscach tych mo Ŝna będzie projektowa ć ewentualn ą lokalizacj ę obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych. Nawiercone w rejonie Białobrzegów iły neoge ńskie spełniaj ą kryteria mi ąŜ szo ściowe przyj ęte dla składo- wania odpadów niebezpiecznych. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ tereny w bezpo średnim sąsiedztwie otworów odwierconych w rejonie Kolonii Rado ść , gdzie wyst ępuj ą gliny zwało-

30

we o mi ąŜ szo ści 10,9–32,0 m; w rejonie Turska gliny o mi ąŜ szo ści 31,1 m oraz Kobylnika Starego, gdzie pakiet gliniasty ma 25,0 m mi ąŜ szo ści. Na analizowanym terenie składowiska odpadów znajdują si ę w Białobrzegach i Wy- śmierzycach. Składowisko odpadów dla gmin Białobrzegi i Promna w Białobrzegach izolowane jest foli ą wielowarstwow ą, prowadzony jest drena Ŝ odcieków, które nast ępnie wywo Ŝone s ą do oczyszczalni ścieków. Odpady składowane s ą nadpoziomowo. Obok czynnego składowiska znajduje si ę stare, zrekultywowane. W dawnej piaskowni w Wy śmierzycach zlokalizowano gminne składowisko odpadów komunalnych (podpoziomowo). Nie jest ono izolowane i stanowi realne zagro Ŝenie dla wód podziemnych. Przewidywane jest zamkni ęcie obiektu w najbli Ŝszym czasie i budowa nowe- go, spełniaj ącego wymagane kryteria. Zamkni ęte składowisko odpadów komunalnych w Młodyniach Dolnych, na którym de- ponowano odpady z gminy Radzanów równie Ŝ zlokalizowano w nieuszczelnionym wyrobi- sku po eksploatacji piasków. W 2003 roku zamkni ęto składowisko odpadów komunalnych dla gminy Stara Błotnica w Kadłubie. W gminie Stara Błotnica w Kadłubie i Starej Błotnicy oraz w Dłuskiej Woli w gminie Potworów na polach, w pryzmach składuje si ę obornik.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w granicach kartograficznych wydziele ń glin zwałowych zlodowace ń wilgi i odry. Spełniaj ą one kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów tego typu. Otwory wiertnicze wykonane w obr ębie tych obszarów wykazuj ą zaleganie pakietów gliniastych o kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści (Tursk, Kolonia Rado ść , Kobylnik Stary). W dwóch otworach, w strefie gł ęboko- ści do 10 m p.p.t. wyst ępuj ą iły neoge ńskie (na południowy wschód od Białobrzegów), w śa- biej Woli i Tursku iły czwartorz ędowe. Miejsca w bezpo średnim s ąsiedztwie tych otworów, przy obecnym stopniu rozpoznania mo Ŝna traktowa ć jako najkorzystniejsze dla lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów maj ą obszary wyznaczone w rejonie Kresów, Pierzchni i Kolonii Rado ść –Olszanki, gdzie stopie ń zagro Ŝenia wód głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w osadach czwartorz ędu okre ślono na niski.

31

Na pozostałych obszarach stopie ń zagro Ŝenia wód zanieczyszczeniami antropogenicz- nymi jest średni i wysoki. Wi ąŜ e si ę to na ogół z nisk ą odporno ści ą poziomu głównego i obecno ści ą ognisk zanieczyszcze ń (zabudowa miejska, gospodarstwa hodowlane).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko zło Ŝa „Sucha I” nie powinno by ć miejscem składowania odpadów ze wzgl ę- du na zawodnienie. Wyrobiska pozostałych, eksploatowanych na tych terenach udokumentowanych złó Ŝ piasków oraz niewielkie punkty niekoncesjonowanego poboru surowców na potrzeby lokalne znajduj ą si ę obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Na- le Ŝy zaznaczy ć, Ŝe punkty dora źnej eksploatacji kopalin, na ogół suche, s ą miejscem składo- wania (nielegalnego) odpadów z pobliskich miejscowości. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Białobrzegi opracowano na pod- stawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Białobrzegi (Makowska,

32

Skompski – materiały autorskie), Mapy osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępo- wania ruchów masowych (Grabowski red., 2007) oraz mapy topograficznej w skali 1:10 000 (dla wybranych rejonów). Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyró Ŝniono zgodnie z in- strukcj ą obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach nieko- rzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary gleb o wysokich kla- sach bonitacyjnych (I–IVa), ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, tereny lasów, stawy rybne w Stawiszynie, obszar zwartej zabudowy miejskiej. Obszary, dla których przeanalizo- wano geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego, stanowi ą około 25% po- wierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Terenami o korzystnych warunkach budowlanych s ą przede wszystkim obszary wyst ę- powania gruntów niespoistych, średniozag ęszczonych, reprezentowanych przez piaski, lokal- nie ze Ŝwirami, wodnolodowcowe i rzeczne zlodowace ń północnopolskich, w obr ębie których woda gruntowa wyst ępuje na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. Korzystne dla budownictwa s ą równie Ŝ obszary wyst ępowania gruntów spoistych w stanach półzwartym i twardoplastycz- nym reprezentowane przez gliny zwałowe z okresu zlodowace ń środkowopolskich. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa znajduj ą si ę w centralnej (Paprotno, Romanów, Stawiszyn) i południowej (Podlesie, Radzanów, Stara Błotnica) cz ęś ci arkusza, a tak Ŝe w północno-zachodniej jego cz ęś ci (Dziarnów, Borowe, Przybyszew). Znacznie wi ększe powierzchnie arkusza uznano jako niekorzystne dla budownictwa. Dotyczy to obszarów wyst ępowania gruntów słabono śnych, organicznych: torfów, mułków torfiastych, namułów, które pojawiaj ą si ę na rozległych obszarach dolin Pilicy, Mogielanki i Pierzchnianki oraz wzdłu Ŝ drobnych bezimiennych cieków. Na tych terenach cz ęsto poziom wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. W środkowej oraz południowej cz ęś ci arkusza, jako niekorzystne obszary pod zabudow ę, przyj ęto tereny wyst ępowania grun- tów niespoistych w stanie lu źnym (piaski wydmowe). Zalegaj ą one najcz ęś ciej na terenach śródle śnych oraz przyległych do obszarów le śnych oraz podrz ędnie jako płaty le Ŝą ce na gli- nach zwałowych. Budownictwo utrudnione jest równie Ŝ na gruntach predysponowanych do powstawania ruchów masowych. Na lewym brzegu Pilicy, w rejonie Przybyszewa strome zbocze doliny

33

zbudowane z glin piaszczystych zagro Ŝone jest powstawaniem osuwisk oraz podci ęciami wo- dy (Grabowski red., 2007). Ponadto wzdłu Ŝ kraw ędzi doliny Pilicy (rejon Przybyszewa) oraz na południe od Dziarnowa wyst ępuj ą obszary o spadkach terenu lokalnie przekraczaj ące 12%, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenia stateczno ści zboczy, szczególnie w przypadku ich zabudowy. Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo, zwłasz- cza o du Ŝej zmienno ści przestrzennej gruntów wymagaj ą szczegółowych bada ń przed podj ę- ciem ewentualnych inwestycji oraz sporz ądzenia dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Wszystkie wi ększe budowle winny posiada ć dokumentacje geologiczno-in Ŝynierskie nieza- le Ŝnie od tego, czy znajduj ą si ę w obszarach korzystnych czy te Ŝ niekorzystnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza Białobrzegi pokrywaj ą gleby wysokich klas bonitacyj- nych (I–IVa). Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą w centralnej cz ęś ci arkusza na południe od Wy śmierzyc i Białobrzegów oraz w południowej jego cz ęś ci w rejonie Grabowskiej Woli, Radzanowa, M ścichowa i Starej Błotnicy. Wśród gleb mineralnych dominuj ą gleby pseudo- bielicowe, wykształcone na glinach zwałowych. Gleby te s ą odgórnie płytko spiaszczone. Lokalnie, w obni Ŝeniach terenowych obecne s ą czarne ziemie zdegradowane. W dolinie Pilicy wyst ępuj ą mady oraz gleby pochodzenia organicznego (mursze) zalegaj ące na piaskach rzecznych. W tej cz ęś ci arkusza obecne s ą tak Ŝe torfy niskie, średnio gł ębokie oraz płytkie równie Ŝ zalegaj ące na piaskach. Lasy rozmieszczone s ą nierównomiernie i zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza. Wi ększe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, w re- jonie Białobrzegów i Suchej Szlacheckiej oraz w zachodniej jego cz ęś ci w okolicy Grzmi ącej i Olszowej. W śród drzewostanu dominuj ą d ęby i sosny. Obszary le śne bogate s ą w zwierzy- nę: sarny, dziki, zaj ące, kuropatwy, ba Ŝanty. Dług ą tradycj ę posiadaj ą istniej ące na tym tere- nie liczne koła łowieckie. Do powierzchniowych form ochrony przyrody nale Ŝy powołany w 2002 roku rozległy Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Pilicy i Drzewiczki. Jego całkowita powierzchnia wynosi 63 422 ha. Północna i środkowa cz ęść arkusza Białobrzegi (około 60% powierzchni) znajduje si ę w zasi ęgu tego obszaru. W jego granicach zaprojektowano utworzenie Parku Krajobrazowego obejmuj ącego dolin ę Pilicy. Obszar chronionego krajobrazu wyznaczono w celu ochrony terenów dolinowych, kompleksów polno-le śnych i le śnych zapewniaj ąc utrzymanie walorów przyrodniczych oraz krajobrazowych, a tak Ŝe wypoczynkowo-turystycznych. Poprzez zachowanie sieciowej, ci ą-

34

głej struktury tworz ą tzw. korytarze ekologiczne pozwalaj ące na przemieszczanie si ę w prze- strzeni zwierz ąt i ro ślin, nie dopuszczaj ąc do izolacji poszczególnych, najbardziej warto ścio- wych obiektów przyrodniczych. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę pomniki przyrody o Ŝywionej reprezentowane przez pojedyncze drzewa lub ich skupienia, zlokalizowane w parkach podworskich oraz obr ębach le śnych. Reprezentowane s ą one głównie przez: d ęby szypułkowe, bezszypułkowe, jesiony wyniosłe i buki pospolite. Najwi ększe skupienie drzew pomnikowych (około 200-letnich) znajduje si ę na terenie parku w Suchej Szlacheckiej (7 jesionów wyniosłych, 7 d ębów szypuł- kowych, 2 olsze czarne). Na szczególn ą uwag ę zasługuje dwustronna aleja drzew pomniko- wych (ponad 150-letnich), które w 1979 roku obj ęte zostały ochron ą. Wzdłu Ŝ drogi krajowej nr 7 od Siekluk w kierunku Białobrzegów, na długo ści 2 km, znajduje si ę 81 sosen pospolitej oraz 16 d ębów szypułkowych. Nadle śnictwo Dobieszyn proponuje obj ęcie ochron ą w obr ę- bach le śnych kilka d ębów szypułkowych oraz bezszypułkowych. Na omawianym obszarze obecne s ą do ść liczne głazy narzutowe (granity rapakiwi) ró Ŝ- nej wielko ści, w śród których dwa najwi ększe o obwodzie dochodz ącym do 10 m obj ęte s ą statusem pomnika przyrody nieo Ŝywionej. UŜytki ekologiczne tworzy si ę w celu ochrony pozostało ści naturalnych ekosystemów maj ących znaczenie dla zachowania zasobów genowych poszczególnych grup ro ślin i zwie- rz ąt b ądź te Ŝ okre ślonych typów środowisk. Na omawianym obszarze planuje si ę obj ąć ochroną w formie uŜytków ekologicznych dwa torfowiska w Podgórzu. W celu zachowania wyj ątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturo- wego oraz jego warto ści estetycznych utworzony został zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Doliny rzeki Mogielanki”, którego południowa cz ęść znajduje si ę w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Pełny wykaz elementów przyrody podlegających ochronie przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5 Wykaz pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Rok Numer zatwier- obiektu Forma ść Gmina Rodzaj obiektu ochrony Miejscowo Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia

1 2 3 4 5 6 ś Nadle nictwo Białobrzegi ą 1 P Dobieszyn białobrzeski * PŜ – d b szypułkowy Wy śmierzyce Pn – G 2 P Wy śmierzyce 1986 białobrzeski (granit rapakiwi)

35

1 2 3 4 5 6 Sucha Szlachecka Białobrzegi 3 P 2002 P – jesion wyniosły (park pałacowy ) białobrzeski Ŝ Sucha Szlachecka Białobrzegi 4 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – jesion wyniosły Sucha Szlachecka Białobrzegi 5 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – jesion wyniosły Sucha Szlachecka Białobrzegi 6 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – jesion wyniosły Sucha Szlachecka Białobrzegi 7 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – jesion wyniosły

Sucha Szlachecka Białobrzegi ą 8 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – d b szypułkowy

Sucha Szlachecka Białobrzegi ą 9 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – d b szypułkowy

Sucha Szlachecka Białobrzegi ą 10 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – d b szypułkowy

Sucha Szlachecka Białobrzegi ą 11 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – d b szypułkowy

Sucha Szlachecka Białobrzegi ą 12 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – d b szypułkowy

Sucha Szlachecka Białobrzegi ą 13 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – d b szypułkowy Sucha Szlachecka Białobrzegi 14 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – jesion wyniosły Sucha Szlachecka Białobrzegi 15 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – jesion wyniosły

Sucha Szlachecka Białobrzegi ą 16 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – d b szypułkowy Sucha Szlachecka Białobrzegi 17 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – olsza czarna Sucha Szlachecka Białobrzegi 18 P (park pałacowy) białobrzeski 2002 PŜ – olsza czarna ś Nadle nictwo Białobrzegi ą 19 P Dobieszyn białobrzeski 1980 PŜ – d b szypułkowy ś Nadle nictwo Białobrzegi ą 20 P Dobieszyn białobrzeski * PŜ – d b szypułkowy ś Nadle nictwo Białobrzegi ą 21 P Dobieszyn białobrzeski * PŜ – d b bezszypułkowy ś Nadle nictwo Białobrzegi ą 22 P Dobieszyn białobrzeski * PŜ – d b bezszypułkowy ś Nadle nictwo Białobrzegi ą 23 P Dobieszyn białobrzeski * PŜ – d b bezszypułkowy Białobrzegi Pn – G 24 P Kamie ń 1980 białobrzeski (granit rapakiwi) ś Nadle nictwo Białobrzegi ą 25 P Dobieszyn białobrzeski * PŜ – d b szypułkowy Stawiszyn Białobrzegi 26 P (park pałacowy) białobrzeski 1980 PŜ – klon zwyczajny Nadle śnictwo Białobrzegi 27 P 1980 ą Dobieszyn białobrzeski PŜ – d b szypułkowy

36

1 2 3 4 5 6 PŜ – aleja drzew pomnikowych (dwu- Pągowiec Stara Błotnica 28 P 1979 stronna), sosna pospolita (81 szt.), d ąb (przy drodze E-7) białobrzeski szypułkowy (16 szt.) Nadle śnictwo Radzanów 29 P 1981 PŜ – buk pospolity Dobieszyn białobrzeski Nadle śnictwo Radzanów 30 P 1981 PŜ – buk pospolity Dobieszyn białobrzeski Nadle śnictwo Radzanów 31 P 1981 PŜ – buk pospolity Dobieszyn białobrzeski Nadle śnictwo Białobrzegi 32 P 1980 ą Dobieszyn białobrzeski PŜ – d b szypułkowy Bukówno Radzanów 33 P (plac przed ko ścio- 1958 PŜ – wi ąz szypułkowy łem) białobrzeski Radzanów 34 U Podgórze * Torfowisko białobrzeski Radzanów 35 U Podgórze * Torfowisko białobrzeski Mogielnica Dolina rzeki Mogielanki 36 Z Dziarnów 2002 grójecki (415 ha) Rubryka 2 P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; Rubryka 5 * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody; Rubryka 6 rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym syste- mem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Prawie połowa obszaru arkusza (północna i środkowa cz ęść ) znajdu- je si ę w zasi ęgu rozległego obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – Puszczy Pilickiej (fig. 5). Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą NATURA 2000 stanowi szereg obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Na obszarze arkusza tereny wzdłu Ŝ Pilicy poło Ŝone s ą w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk – Dolina Dolnej Pilicy sieci NATURA 2000 (tab. 6). Zró Ŝnicowana pod wzgl ędem składu i wilgotno ści gleba, a tak Ŝe ekstensywne u Ŝytkowanie obszarów zielonych stworzyły mozaikowy układ siedlisk, od kserotermicznych po bagienne. W ostoi utrzymuj ą si ę du Ŝe kompleksy ł ąk. Dobrze zachowały si ę tak Ŝe lasy ł ęgowe. Obszar ten charakteryzuje si ę bogat ą flor ą. Wyst ępuje tutaj 575 gatunków ro ślin naczyniowych, w tym rzadkie, zagro- Ŝone i prawnie chronione. Dolina Pilicy, od 1984 r. jest zasiedlona przez bobry, a od połowy

37

lat 90. XX wieku przez wydry. Pilica jest równie Ŝ jedn ą z wa Ŝniejszych rzek w Polsce z punktu widzenia ochrony ichtiofauny. Obszar specjalnej ochrony siedlisk – Dolina Dolnej Pilicy w znacznej cz ęś ci pokrywa si ę z obszarem specjalnej ochrony ptaków o nazwie Dolina Pilicy (tab. 6). Jest to wa Ŝna osto- ja ptasia o randze krajowej. Wyst ępuje tutaj m.in.: sieweczka rzeczna, brodziec piskliwy, bro- dziec krwawodzioby, batalion, b ączek, b ąk, błotnik stawowy, cyranka, czernica, bocian biały, bocian czarny, rybitwa białoczelna, rybitwa czarna.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Białobrzegi na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa 21M – Obszar Puszczy Pilic- kiej; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 12K – Obszar Puszczy Kozienic- kiej; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 43k – Korytarz Warecki Pilicy, 62k – Ko- rytarz Gardu Gielniowskiego

38

Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu Po- Typ Poło Ŝenie administracyjne obszaru Kod i obszaru wierzch- Lp. ob- obszaru symbol oznaczenia na Długo ść Szeroko ść nia obsza- Kod szaru Województwo Powiat Gmina mapie geogr. geogr. ru (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 grójecki Mogielnica PLB E N białobrzeski Promna 1 J Dolina Pilicy (P) 35 356 PL128 mazowieckie 140003 20°49’49’’ 51°38’38’’ Wy śmierzyce Białobrzegi grójecki Mogielnica PLH Dolina Dolnej Pilicy E N białobrzeski Promna 2 K 31 821 PL128 mazowieckie 140016 (S) 20°48’07’’ 51°38’10’’ Wy śmierzyce Białobrzegi

Rubryka 2: J – wydzielony Obszar Specjalnej Ochrony (OSO) cz ęś ciowo przecinaj ący si ę ze Specjalnym Obszarem Ochrony (SOO), K – wydzielony SOO cz ęś ciowo prze- cinaj ący si ę z OSO 39 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Na podstawie analizy obszarów Archeologicznego Zdj ęcia Polski mo Ŝna zauwa Ŝyć, Ŝe osadnictwo na obszarze arkusza skupiło si ę wzdłu Ŝ dolin rzecznych. Liczne stanowiska ar- cheologiczne wyst ępuj ące na obszarze arkusza Białobrzegi datowane s ą od epoki Ŝelaza po średniowiecze. Dolina Pilicy była miejscem posiadaj ącym w przeszło ści sprzyjaj ące warunki dla osadnictwa. Znacznie w mniejszym stopniu zlokalizowane było osadnictwo wzdłu Ŝ Pierzchnianki. Liczne stanowiska archeologiczne dokumentuj ą osadnictwo ludno ści ju Ŝ w I w p.n.e. W Dziarnowie odkryto osad ę kultury przeworskiej (wczesna epoka Ŝelaza), a w Starej Błotnicy grodzisko datowane na wczesne średniowiecze. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte zostały przede wszystkim zabytkowe zespoły pałacowe i dworskie oraz zabytki sakralne. W Suchej Szlacheckiej znajduj ą si ę dwa pałace (XIX i XX w.) z okazałym parkiem. Wyst ępuj ące w nim najdorodniejsze, najokazalsze pojedyncze drzewa uznano za pomniki przyrody. Zabytkowy pałac i park z ko ńca XIX w. znajduje si ę równie Ŝ w Stawiszynie. Obecnie w pałacu mie ści si ę dom poprawczy. W Branicy zachował si ę zespół dworski (dwór, spichlerz, stajnia, park) z XVIII w., a w Chru ściechowie zespół dworsko-parkowy z dworem neoklasycystycznym z przełomu XIX i XX w. oraz gorzelnia z 1905 r. Zabytkowe ko ścioły obj ęte ochron ą konserwatorsk ą znajduj ą si ę w Przybyszewie, Bia- łobrzegach, Wy śmierzycach, Radzanowie, Starej Błotnicy i Kaszowie. Na szczególna uwag ę zasługuj ą drewniane ko ściółki w Jasionnej i Bukównie. Na cmentarzu parafialnym w Biało- brzegach i Jasionnej znajduj ą si ę zabytkowe nagrobki z XIX i XX wieku. Ciekawym elementem krajobrazu kulturowego tego regionu s ą krzy Ŝe i kapliczki przy- dro Ŝne. Znajduj ą si ę one z reguły na pocz ątku i na ko ńcu wsi, na rozstajach dróg lub w ogródkach przydomowych. Wyst ępuje tu rozmaito ść form i stylów oraz u Ŝywanych mate- riałów konstrukcyjnych. Do najcz ęś ciej spotykanych nale Ŝą otwarte kapliczki z figurami świ ętych oraz krzy Ŝe przydro Ŝne drewniane lub z metalu. Na omawianym obszarze miało miejsce wiele bitew i wydarze ń historycznych zwi ąza- nych z powstaniem styczniowym oraz I i II wojn ą światow ą. Przez obszar arkusza przebiegała linia frontu walk I wojny światowej. W czasie okupacji hitlerowskiej był to rejon działalno ści ruchu partyzanckiego. W Białobrzegach znajdowało się Ŝydowskie getto. Wydarzenia z tamtych lat upami ętniaj ą, zaznaczone na mapie, pomniki. S ą to zbiorowe mogiły, pomniki i krzy Ŝe upami ętniaj ące miejsca lub groby bezimiennych obro ńców ojczyzny.

40

XIII. Podsumowanie

W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Białobrzegi. Obejmuje ona sze ść złó Ŝ piasków udokumentowanych na potrzeby bu- downictwa i drogownictwa. Obecnie eksploatowane s ą trzy zło Ŝa piasku. Wydobycie kopali- ny z dwóch złó Ŝ zostało zaniechane, a jedno jest niezagospodarowane. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej s ą niewielkie. Wyznaczono trzy obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków. Prace poszukiwawcze za kopalinami ilastymi do produkcji ceramiki budowlanej dały wynik negatywny. Źródłem zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę do picia s ą poziomy wodono śne w utworach górnokredowych, trzeciorz ędowych i czwartorz ędowych. Miejscami poziomy czwartorz ędowe, ze wzgl ędu na brak izoluj ącego nadkładu, s ą w znacznym stopniu nara Ŝo- ne na wpływ zanieczyszcze ń antropogenicznych, dlatego te Ŝ szczególna uwaga powinna by ć zwrócona na wła ściwe rozwi ązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpada- mi. Na obszarze arkusza wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego składo- wania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je na terenie gmin: Białobrzegi, Wy śmierzyce, Ra- dzanów i Stara Błotnica. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć tereny w bezpo- średnim s ąsiedztwie otworów wiertniczych odwierconych w rejonach miejscowo ści Biało- brzegi, gdzie w strefie gł ęboko ści do 10 m wyst ępuj ą warstwy iłów neoge ńskich, rejony śabiej Woli i Turska, gdzie nawiercono iły czwartorzędowe oraz rejony: Kolonia Rado ść , Tursk i Kobylnik Stary, gdzie nawiercono gliny zwałowe kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo- ści. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów maj ą obszary wyznaczone w rejonach Kresów–Pierzchni, Kolonii Ko Ŝuchów i Ko- lonii Rado ść –Olszanki, gdzie stopie ń zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodo- no śnego jest niski. Pozostałe obszary poło Ŝone s ą w granicach terenów o wysokim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód, co zwi ązane jest z obecno ści ą ognisk zanieczyszcze ń. Wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Sucha I” jest zawodnione. Wyrobiska pozosta- łych eksploatowanych na tych terenach złó Ŝ oraz niewielkie punkty niekoncesjonowanego poboru surowców na potrzeby lokalne zlokalizowane są na obszarach bezwzgl ędnie wył ączo- nych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

41

Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru posiada korzystne warunki geologiczno- in Ŝynierskie podło Ŝa budowlanego, ale na mapie w zdecydowanej cz ęś ci pokrywaj ą si ę one z obszarami gleb chronionych. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa znajduj ą si ę w centralnej (Paprotno, Romanów, Stawiszyn) i południowej (Podlesie, Radza- nów, Stara Błotnica) cz ęś ci arkusza, a tak Ŝe w północno-zachodniej jego cz ęś ci (Dziarnów, Borowe, Przybyszew). Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa obejmuj ą rozległ ą dolin ę Pilicy, Mogielanki i Pierzchnianki oraz tereny wzdłu Ŝ drobnych cieków. Na tych terenach zwiercia- dło wód gruntowych znajduje si ę zazwyczaj na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m, a w podło Ŝu wyst ępuj ą piaszczyste aluwia, a tak Ŝe grunty słabono śne takie jak namuły, mady, torfy oraz lokalnie piaski eoliczne. Wzdłu Ŝ kraw ędzi doliny Pilicy wyst ępuj ą obszary o spadkach terenu lokalnie przekraczaj ące 12%, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenia stateczno ści zboczy, szczególnie w przypadku ich zabudowy. Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczy. Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych, dlatego te Ŝ dominuj ącymi czynnikami rozwoju regionu powinny by ć: rolnictwo, małe i średnie przedsi ębiorstwa produkcyjne sekto- ra Ŝywno ściowego i przedsi ębiorstwa usługowe. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu znaczna cz ęść terenu arkusza obj ęta jest ró Ŝ- nymi formami ochrony przyrody. S ą to: obszar chronionego krajobrazu, zespół przyrodniczo- krajobrazowy, pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej. Dolina Pilicy znajduje si ę w grani- cach dwóch obszarów wpisanych na list ę obszarów Natura 2000. Ponadto na omawianym obszarze zaprojektowano obj ęcie ochron ą sze ściu okazałych d ębów na terenie Nadleśnictwa Dobieszyn, utworzenie dwóch u Ŝytków ekologicznych w rejonie Podgórza oraz powołanie Parku Krajobrazowego Doliny Pilicy. Dlatego te Ŝ perspektywy rozwoju gospodarczego tego regionu nale Ŝy wi ąza ć równie Ŝ z rozwojem usług turystycznych, w tym agroturystyki. Wska- zana jest odpowiednia promocja, propaguj ąca informacje o walorach przyrodniczych i interesuj ących, wartych odwiedzenia, miejscach.

42

XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej – cz. II – Środowisko naturalne (Klimat). Polskie Przeds. Wyd. Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa 1995. BELCARZ L., 1974 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za surowcem ila- stym do produkcji ceramiki budowlanej cienko ściennej w rejonie Radomia. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. BOJARSKI L., 1977 – Wyniki opróbowania poziomów zbiornikowych osadów dewonu, tria- su i jury. W: Profile gł ębokich otworów wiertniczych, z. 38, Białobrzegi IG-1. Wyd. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó Ŝ w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FIJAŁKOWSKI J., 1972a – Opinia geologiczna o przydatno ści i mo Ŝliwo ści wykorzystania surowca ilastego dla ceramiki budowlanej w Błesznie. Arch. Przeds. Geol. w Kiel- cach. FIJAŁKOWSKI J., 1972b – Opinia geologiczna o przydatno ści i mo Ŝliwo ści wykorzystania dla ceramiki budowlanej złó Ŝ surowca ilastego cegielni „Góry” i „Sucha”. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. GAD A., JUSZCZYK A., 1987 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za surow- cem ilastym na terenie województwa radomskiego. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. GIEŁ śECKA D., 1993 – Analiza stanu rozpoznania i wykorzystania bazy surowcowej woje- wództwa radomskiego. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie ma- zowieckim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KRASSOWSKA A. (red.), 1977 – Białobrzegi IG-1. Profile gł ębokich otworów wiertniczych Instytutu Geologicznego z. 28, Wyd. Geol. Warszawa.

43

LIRO A. (kier.) i in., 1998 –Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAKOWIECKI G., 1988 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalne- go na terenie północnej cz ęś ci województwa radomskiego, na północ od rzeki Pilicy w rejonach miejscowo ści Goszczyn, Przybyszew, Borowe-Przybyszew. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAKOWSKA A., SKOMPSKI S. – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Białobrzegi (materiały autorskie niepublikowane). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAKOWSKA A., SKOMPSKI S. – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Białobrzegi (mat. autorskie niepublikowane). Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOSEK M., 1963 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ węgli brunatnych w rejonie Białobrzegi – Bukówno – Jedli ńsk. Pa ństw. Inst. Geol. Oddział Świ ętokrzyski w Kielcach. NOSEK M., 1968 – Trzeciorz ęd pomi ędzy Białobrzegami, Bukównem i Jedli ńskiem. Biul. IG 208. Z bada ń złó Ŝ w ęgli brunatnych w Polsce. T.II, Warszawa, s. 29 - 48. OSTRZY śEK S., DEMBEK i in., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 1995 – Dokumentacja hydrogeologiczna okre ślająca warun- ki ustanowienia stref ochronnych na terenie GZWP Szydłowiec-Goszczewice. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKA H., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Jasionna”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKA H., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Sucha”. Biuro Usług Geologiczno-Górniczych w Kielcach.

RADOMSKA H., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Witaszyn” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

44

RADOMSKI T., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Jasionna 1” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RADOMSKI T., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków „Jasion-

na 1” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Sucha I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Jasionna 2” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RADOMSKI T., 2008a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków „Jasion-

na 1” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2008b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Jasionna 3” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2008c – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Podlesie” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RADOMSKI T., 2008d – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków „Jasion-

na” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa mazowieckiego w roku 2008. Biblioteka Monito- ringu Środowiska, 2009, WIO Ś, Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powin- ny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. RUDZI ŃSKA-ZAPA ŚNIK T., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Białobrzegi. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SALAMON E., NIE Ć M., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ark. Białobrzegi. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

45

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

46