Zał ącznik do uchwały nr XVI/167/2012 Rady Miejskiej Gminy Pobiedziska z dnia 26 stycznia 2012 r.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY POBIEDZISKA na lata 2012 – 2015

Urz ąd Miasta i Gminy Pobiedziska ul. Ko ściuszki 4 62-010 Pobiedziska www.pobiedziska.pl

SPIS TRE ŚCI

1. WST ĘP 4 1.1. Podstawowe informacje o gminie Pobiedziska 4 1.2. Podstawa opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 4 1.3. Autorzy opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 5 2. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OCHRONY ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY POBIEDZISKA 6 2.1. Podstawowe przepisy reguluj ące zagadnienia ochrony zabytków 6 2.2. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie krajowym 6 2.3. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie wojewódzkim 8 2.4. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie powiatowym 9 2.5. Uwarunkowania wynikaj ące z pozostałych dokumentów opracowanych na poziomie ponadlokalnym 11 3. ZASOBY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY POBIEDZISKA 12 3.1. Zasoby dziedzictwa kulturowego na terenie miasta Pobiedziska 12 3.2. Zasoby dziedzictwa kulturowego na terenach wiejskich gminy Pobiedziska 15 3.3. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków 17 3.4. Zabytki nieruchome znajduj ące si ę w ewidencji zabytków 19 3.5. Zabytkowe układy przestrzenne 44 3.6. Zabytkowe parki 44 3.7. Zabytkowe cmentarze i miejsca pocmentarne 45 3.8. Zabytkowe kapliczki, figury i krzy Ŝe przydro Ŝne 46 3.9. Zabytki ruchome 46 3.10. Zabytki archeologiczne 46 3.11. Krajobraz przyrodniczo-kulturowy 48 4. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY POBIEDZISKA 55 4.1. Stan zachowania i główne zagro Ŝenia dla zabytków nieruchomych 55 4.2. Stan zachowania i główne zagro Ŝenia dla zabytków ruchomych 60

2 4.3. Stan zachowania i główne zagro Ŝenia dla zabytków archeologicznych 60 4.4. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie gminy 62 5. CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 70 6. SPOSOBY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 71 6.1. Gminna ewidencja zabytków 71 6.2. Wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, oraz uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej 72 6.3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania 72 6.4. Wyeksponowanie zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego 74 6.5. Podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych 75 6.6. Wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami 75 6.7. Okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków 77 6.8. Podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami 77 7. WYBRANE INSTRUMENTY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 78 8. MONITORING REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 80 9. NIEKTÓRE ZEWN ĘTRZNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA OPIEKI NAD ZABYTKAMI 81

3 1. WST ĘP

1.1. Podstawowe informacje o gminie Pobiedziska

Gmina Pobiedziska zajmuje powierzchni ę ok. 18930 ha i poło Ŝona jest w centralnej cz ęś ci województwa wielkopolskiego, we wschodniej cz ęś ci powiatu pozna ńskiego. Gmina le Ŝy w połowie drogi mi ędzy Poznaniem a Gnieznem (droga krajowa nr 5) przy linii kolejowej w tym samym kierunku. Graniczy od zachodu z gminami Swarz ędz, Czerwonak i Murowana Go ślina w powiecie pozna ńskim, od północy z gmin ą Kiszkowo w powiecie gnie źnie ńskim, od wschodu z gminami Łubowo i Czerniejewo w powiecie gnie źnie ńskim, a od południa z gmin ą Nekla w powiecie wrzesi ńskim i z gmin ą Kostrzyn w powiecie pozna ńskim. Obszar gminy powi ązany jest z s ąsiednimi gminami poprzez trzy parki krajobrazowe: Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka, Park Krajobrazowy Promno i Lednicki Park Krajobrazowy. Sie ć osadnicza gminy składa si ę z o środka gminnego – miasta Pobiedziska oraz 22 sołectw, na które składa si ę 56 wsi. Miasto jako o środek gminny skupia przede wszystkim funkcje usługowe, mieszkaniowe i produkcyjne. Mieszka tu około połowy wszystkich mieszka ńców gminy. Wsie, obok funkcji zwi ązanych z rolnictwem, pełni ą tak Ŝe funkcje mieszkaniowe, wypoczynkowe, a niektóre z nich – takŜe produkcyjne.

1.2. Podstawa opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Obowi ązek sporz ądzania programów opieki nad zabytkami, zarówno na poziomie wojewódzkim, powiatowym, jak i gminnym, zapisany jest w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z pó źn. zm.). Zgodnie z art. 87 ust. 1 ww. ustawy, burmistrz sporz ądza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami, który po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków przyjmuje rada gminy. Program ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urz ędowym, a z jego realizacji burmistrz sporz ądza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia si ę radzie gminy. Niniejszy Program został opracowany na lata 2012 – 2015. Program opieki nad zabytkami gminy Pobiedziska ma na celu umo Ŝliwi ć praktyczn ą realizacj ę zada ń w dziedzinie opieki nad zabytkami, wynikaj ących z polityki gminnej wobec znajduj ących si ę na jej terenie zabytków. Opracowanie programu opieki nad zabytkami, wraz z opracowan ą równolegle gminn ą ewidencj ą zabytków, przyczyni si ę do identyfikacji

4 zabytków gminy Pobiedziska oraz oceny stanu ich zachowania. Uporz ądkowanie wiedzy o zabytkach ułatwi ich wł ączenie do strategii rozwoju gminy, sprecyzowanie celów polityki gminy wobec zabytków i ukierunkowanie działa ń realizuj ących t ę polityk ę. Istotnym celem programu jest przyczynienie si ę do zahamowania degradacji i zachowania warto ściowych zasobów dziedzictwa kulturowego oraz ich wykorzystania na potrzeby kształtowania interesuj ącego wizerunku gminy, w szczególno ści poprzez: - rozpoznanie warto ści historyczno-przestrzennych gminy, - rozpoznanie stanu zachowania obiektów oraz potrzeb w zakresie działa ń niezb ędnych w celu zahamowania procesów ich degradacji i w celu doprowadzenia do poprawy stanu ich zachowania, - zwi ększenie atrakcyjno ści zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - aktywne uczestnictwo w projektach maj ących na celu eksponowanie zabytków i walorów krajobrazu kulturowego.

1.3. Autorzy opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Merytoryczne opracowanie Programu wykonał zespół autorski w składzie: - mgr in Ŝ. arch. Marcin Siwek, członek Zachodniej Okr ęgowej Izby Urbanistów z siedzib ą we Wrocławiu nr Z-484, - mgr in Ŝ. arch. Adam Kijowski, członek Zachodniej Okr ęgowej Izby Urbanistów z siedzib ą we Wrocławiu nr Z-397, - mgr Magdalena Drabent, - mgr Tomasz Pawliczak. Ze strony Urz ędu Miasta i Gminy Pobiedziska przy sporz ądzeniu programu współpracował mgr Maciej Groszak, podinspektor ds. planowania przestrzennego.

5 2. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OCHRONY ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY POBIEDZISKA

2.1. Podstawowe przepisy reguluj ące zagadnienia ochrony zabytków

Do podstawowych przepisów, reguluj ących zagadnienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, nale Ŝą : 1) ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , która stanowi podstaw ę prawn ą ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce; 2) ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z pó źn. zm.), która w art. 7 ust. 1 pkt 9 stanowi, Ŝe: „ Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty nale Ŝy do zada ń własnych gminy. W szczególno ści zadania własne obejmuj ą sprawy kultury (w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury) oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. ”; 3) ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z pó źn. zm.); 4) ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717 z pó źn. zm.); 5) ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z pó źn. zm.); 6) ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.); 7) ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z pó źn. zm.).

2.2. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie krajowym

Podstawowym dokumentem rz ądowym, wyznaczaj ącym strategiczne cele pa ństwa w sferze kultury oraz ramy dla nowocze śnie pojmowanej polityki kulturalnej w warunkach gospodarki wolnorynkowej i integracji Polski z Uni ą Europejsk ą, jest „Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013”. Strategia ta została stworzona centralnie dla obszaru całej Polski, zawiera jednak wytyczne do konstruowania programów na szczeblu wojewódzkim, powiatowym oraz gminnym. Jedn ą z cz ęś ci Strategii jest Narodowy Programu

6 Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”. Zasadnicze cele tego programu, istotne z punktu widzenia opracowywania gminnego programu ochrony zabytków, to: • kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne, • poprawa warunków prawnych, instytucjonalnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków, • zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, • promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granica, w szczególno ści za pomoc ą narz ędzi społecze ństwa informacyjnego, • tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej, • zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem za granice, • rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomo ści społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. Ponadto, art. 84 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego obowi ązek opracowania Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Program ten winien okre śla ć cele i kierunki działa ń oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Zgodnie z przyj ętymi tezami do opracowania ww. Programu, celem Programu jest m.in. stworzenie wykładni porz ądkuj ącej sfer ę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: • zasady primum non nocere – po pierwsze nie szkodzi ć, • zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego warto ści (materialnych i niematerialnych), • zasady minimalnej niezb ędnej ingerencji (powstrzymywania si ę od działa ń niekoniecznych), • zasady, zgodnie z któr ą usuwa ć nale Ŝy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcz ąco, • zasady czytelno ści i odró Ŝnialno ści ingerencji, • zasady odwracalno ści metod i materiałów, • zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz ą wiedz ą i na najwy Ŝszym poziomie. Wymienione zasady powinny dotyczy ć wszystkich osób zwi ązanych z ochron ą zabytków – m.in. pracowników urz ędów konserwatorskich, restauratorów dzieł sztuki, archeologów, projektantów i wykonawców robót budowlanych, a tak Ŝe wła ścicieli i u Ŝytkowników.

7

2.3. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie wojewódzkim

Do najwa Ŝniejszych dokumentów opracowanych na poziomie wojewódzkim, istotnych z punktu widzenia ochrony zabytków, nale Ŝą : 1) „Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku”, przyj ęta przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego dnia 19 grudnia 2005 r., która stwierdza, iŜ dziedzictwo kulturowe w rozwoju Wielkopolski pełni kilka funkcji – jest ono czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia si ę do rozwoju gospodarczego, gdy Ŝ mo Ŝe by ć baz ą dla turystyki i usług kulturalnych; szczególnie wa Ŝnym elementem tego dziedzictwa jest wielkopolska kultura przedsi ębiorczo ści; Strategia formułuje m.in. cel operacyjny nr 1.3. „Wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego”, który realizowany b ędzie przede wszystkim poprzez: - inwestycje w instytucje kultury, - ochron ę dorobku kulturowego, - wsparcie działa ń powi ększaj ących dorobek kulturalny regionu, - promocj ę aktywno ści kulturalnej mieszka ńców. 2) „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego”, przyj ęty uchwał ą nr XLVI/690/2010 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 26 kwietnia 2010 r., który jako najwa Ŝniejsze działania w ramach ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego w ramach planowania przestrzennego wymienia: - zwi ększenie nakładów na ochron ę dziedzictwa kulturowego, zarówno w bud Ŝecie pa ństwa, jak i w bud Ŝetach samorz ądowych, - wpisanie do rejestru zabytków wszystkich zachowanych zało Ŝeń i układów urbanistycznych, - poszerzenie ewidencji zasobów dziedzictwa kulturowego województwa wielkopolskiego (konieczne jest umo Ŝliwienie publicznego dost ępu do ewidencji w formie elektronicznej) - dalsze prowadzenie archeologicznych bada ń osadniczych, - wzbogacanie dokumentacji dotycz ącej obiektów dziedzictwa kulturowego, w szczególno ści: opisów, szkiców, map i opracowa ń obiektów oraz digitalizacji danych i ich udost ępnianie w formie elektronicznej,

8 - promocja szlaków kulturowych, parków kulturowych, pomników historii, a tak Ŝe obiektów wpisanych na listy dziedzictwa europejskiego, - podnoszenie wizerunku województwa jako produktu turystycznego, poprzez prawidłow ą informacj ę turystyczn ą w celu dotarcia do okre ślonych atrakcji turystycznych. 3) „Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011”, przyj ęty uchwał ą Nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 r., który wymienia podstawowe elementy działa ń zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami – są to: - ewidencja, - dokumentacja, - udost ępnianie, - promocja, informacja oraz opracowania popularno-naukowe, - monitoring. 4) „Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Wielkopolskim”, stanowi ąca zał ącznik do uchwały Nr X/103/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 25 czerwca 2007 r.; 5) „Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 – 2013” (Zarz ąd Województwa Wielkopolskiego – Pozna ń 2007); 6) „Raport o stanie zabytków i zało Ŝenia programu ochrony zabytków w województwie wielkopolskim” (Pozna ń 2005).

2.4. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie powiatowym

Najwa Ŝniejszym dokumentem opracowanym na poziomie powiatowym, istotnym z punktu widzenia ochrony zabytków, jest „Program opieki nad zabytkami powiatu pozna ńskiego na lata 2008-2012” (Pozna ń 2007), która okre śla nast ępuj ące kierunki działa ń: - prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i budowlanych przy obiektach zabytkowych nieruchomych b ędących własno ści ą powiatu; zabezpieczenie i utrzymanie tych obiektów oraz ich otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystanie z nich w sposób zapewniaj ący trwale zachowanie ich warto ści; zapewnienie warunków do naukowego badania i dokumentowania obiektów zabytkowych;

9 - udzielanie na wniosek zainteresowanych podmiotów dotacji celowych na sfinansowanie lub dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub budowlanych przy obiektach zabytkowych z terenu powiatu pozna ńskiego wpisanych do rejestru zabytków nie b ędących własno ści ą powiatu pozna ńskiego, w szczególno ści obiektów architektury i budownictwa, zabytków ruchomych i zabytków archeologicznych; - ustanawianie przez starost ę na wniosek Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków społecznych opiekunów zabytków; cofanie ustanowienia społecznych opiekunów zabytków; prowadzenie listy społecznych opiekunów zabytków; wydawanie osobom fizycznym legitymacji społecznego opiekuna zabytków; wydawanie za świadcze ń osobom prawnym lub innym jednostkom organizacyjnym pełni ącym funkcj ę społecznego opiekuna zabytków; - wydawanie przez starost ę na wniosek Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków decyzji o zabezpieczeniu obiektów zabytkowych zagro Ŝonych zniszczeniem lub uszkodzeniem w formie ustanowienia czasowego zaj ęcia do czasu usuni ęcia zagro Ŝenia lub – o ile usuni ęcie zagro Ŝenia nie jest mo Ŝliwe – wywłaszczenie tych obiektów na wniosek Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków przez starost ę na rzecz Skarbu Pa ństwa lub gminy, na terenie której poło Ŝony jest ten obiekt; - wspieranie na wniosek zainteresowanych gmin podj ętych przez nie inicjatyw tworzenia parków kulturowych; - wspieranie na wniosek zainteresowanych stron inicjatyw społecznych w sprawie wyst ąpienia do ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie ustanawiania Pomników Historii; - umieszczanie przez starost ę w uzgodnieniu z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków na obiekcie zabytkowym nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków znaku informuj ącego o tym, i Ŝ obiekt ten podlega ochronie; - współpraca na wniosek zainteresowanych stron w zakresie utrzymania istniej ących i wytyczanie nowych szlaków kulturowych; - opracowanie i wdro Ŝenie kompleksowego produktu turystycznego powiatu; - wspieranie na wniosek zainteresowanych podmiotów przedsi ęwzi ęć samorz ądów gminnych zwi ązanych z rozwojem infrastruktury turystycznej; - współpraca z instytucjami i organizacjami działaj ącymi na rzecz ochrony zasobów kulturowych i przyrodniczych oraz rozwoju turystyki; kierunki, formy i zasady

10 współpracy okre śla uchwalany corocznie Roczny program współpracy Powiatu Pozna ńskiego z organizacjami pozarz ądowymi ; jako zadania priorytetowe przyjmuje si ę tu m. in. zadania z zakresu edukacji, kultury i sztuki, kultury fizycznej i turystyki oraz ekologii; - upowszechnianie wiedzy o zasobach kulturowych i przyrodniczych powiatu oraz jego walorach turystycznych.

2.5. Uwarunkowania wynikaj ące z pozostałych dokumentów opracowanych na poziomie ponadlokalnym

Do pozostałych dokumentów opracowanych na poziomie ponadlokalnym, wi ąŜą cych si ę z ochron ą dziedzictwa kulturowego, nale Ŝą m.in.: 1) Plan Ochrony Parku Krajobrazowego „Puszcza Zielonka”; 2) Plan Ochrony Parku Krajobrazowego „Promno”; 3) Strategia Rozwoju Turystyki Zwi ązku Mi ędzygminnego „Puszcza Zielonka”. Dokumenty te, reguluj ące inne dziedziny, w sposób po średni odnosz ą si ę do zagadnie ń zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa kulturowego (np. w zakresie ochrony krajobrazu). Szczegółowe informacje na temat parków krajobrazowych, jak i innych form ochrony przyrody, zawarte s ą w nast ępnym rozdziale.

11 3. ZASOBY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY POBIEDZISKA

3.1. Zasoby dziedzictwa kulturowego na terenie miasta Pobiedziska

Miasto Pobiedziska zostało lokowane w połowie XIII w. (ok. 1257 r.), w miejscu istniej ącej ju Ŝ wcze śniej osady targowej, funkcjonuj ącej na trakcie pozna ńsko-gnie źnie ńskim w powi ązaniu z grodem, wykorzystuj ącym strategiczne walory miejsca. Z placu targowego osady, na miejscu którego powstał rynek miasta lokacyjnego, wybiegały drogi do Gniezna (ulica Gnie źnie ńska), do Poznania (ulica Ko ściuszki), do Czerniejewa z odgał ęzieniem do Nekli i Giecza (ulica Czerniejewska), do Kostrzyna (ulica Kostrzy ńska) oraz do Murowanej Go śliny z odgał ęzieniem do Kiszkowa (ulice Kazimierza Odnowiciela i Kiszkowska). Przy północno-wschodnim naro Ŝniku placu targowego, u wylotu drogi gnie źnie ńskiej, wzniesiono w wieku XI lub XII ko ściół parafialny p.w. Św. Michała Archanioła. Lokacja miasta poci ągn ęła za sob ą regulacj ę struktury przestrzennej. Wytyczono rynek i ulice wylotowe, bazuj ące na historycznym układzie dróg. Zasi ęg miasta lokacyjnego, ze wzgl ędu m.in. na warunki topograficzne, nie był zbyt du Ŝy, a jego granice czytelne s ą do dzi ś w przebiegu ulic Ogrodowej, Podgórnej i Władysława Jagiełły – miasto nie wykształciło siatki ulic wokół rynku. Rozplanowanie miasta lokacyjnego nie uległo pó źniej zasadniczym zmianom i stanowi jeden z najstarszych zachowanych elementów dziedzictwa kulturowego Pobiedzisk. Zabudowa miasta lokacyjnego, w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci drewniana, była natomiast niszczona w wyniku kolejnych po Ŝarów miasta i dzi ś pochodzi głównie z wieków XIX i XX, a wyj ątkowo z wieku XVIII. Jedynym obiektem, zachowanym z czasów wcze śniejszych, jest murowany ko ściół parafialny. Oprócz samego miasta lokacyjnego, zabudowa (równie Ŝ nie zachowana w pierwotnej postaci) zacz ęła rozwija ć si ę tak Ŝe poza jego granicami, wzdłu Ŝ dróg wylotowych – powstały przedmie ścia pozna ńskie i gnie źnie ńskie. Przy drodze pozna ńskiej (rejon zbiegu ulic Ko ściuszki i Władysława Jagiełły) w roku 1423 powstał szpital dla ubogich wraz z ko ściołem szpitalnym p.w. Św. Ducha (obiekty nie zachowane). Przełom wieków XVIII i XIX zapoczątkował w dziejach miasta powa Ŝne zmiany zarówno polityczne (przej ście pod panowanie pruskie w wyniku drugiego rozbioru Polski), jak i przestrzenne. Nast ąpiła integracja przedmie ść z centrum miasta i intensyfikacja ich zabudowy oraz dalszy rozwój przestrzenny. Sie ć uliczna wzbogaciła si ę o nowe elementy, łącz ące dawne drogi wylotowe – ulica Ł ąkowa poł ączyła ulice Gnie źnie ńsk ą i Czerniejewsk ą, a ulica Powsta ńców Wielkopolskich poł ączyła ulice Kostrzy ńsk ą i Pozna ńsk ą (Władysława Jagiełły). Równocze śnie rozpocz ęła si ę wymiana zabudowy z drewnianej na murowan ą.

12 Powstała w ci ągu wieku XIX i na pocz ątku wieku XX zabudowa mieszkaniowa w znacznej mierze istnieje do dzi ś – charakterystyczny jest dla niej typ domu parterowego z dachem dwuspadowym lub naczółkowym oraz, wprowadzony pó źniej, typ wielorodzinnej kamienicy z oficynami, zwykle dwukondygnacyjnej z dachem mansardowym lub płaskim. W okresie tym zrealizowano równie Ŝ wiele obiektów u Ŝyteczno ści publicznej, w tym tak Ŝe zwi ązanych z now ą struktur ą narodowo ściowo-wyznaniow ą miasta pod panowaniem pruskim. Dla gminy ewangelickiej wzniesiony został w roku 1821, na miejscu dawnego ko ścioła p.w. Św. Ducha, ko ściół ewangelicki (obecnie ko ściół rzymsko-katolicki p.w. Św. Ducha), a dla społeczno ści Ŝydowskiej powstała synagoga (nie zachowana). Budynki szkolne zrealizowano przy ulicach Czerniejewskiej ( Ŝydowska), Kostrzy ńskiej (zespół dwóch budynków) i Władysława Jagiełły (przy ko ściele ewangelickim). W s ąsiedztwie ko ścioła ewangelickiego, przy dawnej drodze pozna ńskiej (ulica Władysława Jagiełły), powstały dalsze obiekty u Ŝyteczno ści publicznej – ratusz (nie zachowany – w miejscu obecnego Urz ędu Miasta), poczta oraz s ąd i wi ęzienie. Uzupełnienie nowej zabudowy stanowiły cmentarze – katolicki i ewangelicki, zlokalizowane w rejonie ulicy Kiszkowskiej, oraz Ŝydowski, usytuowany poza miastem w Polskiej Wsi (obecnie w granicach miasta przy ulicy Półwiejskiej). Okres zaboru pruskiego, mimo i Ŝ przypadał na czasy rewolucji przemysłowej, nie przyniósł natomiast znaczniejszego rozwoju w zakresie zabudowy produkcyjnej. Zjawisko to, charakterystyczne dla wi ększo ści miast Wielkopolski, w tym dla Poznania, było w praktyce po my śli władz pruskich, gdy Ŝ w ten sposób naturalna migracja ludno ści ze wsi – przewa Ŝnie ludno ści polskiej – poszukuj ącej nowych miejsc pracy w przemy śle kierowała si ę w gł ąb pa ństwa pruskiego, do du Ŝych miast niemieckich, zamiast wzmacnia ć miasta wielkopolskie – w których dzi ęki temu mogli zyskiwa ć na sile wspierani przez władze osadnicy niemieccy. Tym samym rozwój przemysłu nast ępował ze znacznym opó źnieniem, a ponadto ograniczony był głównie do przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego i gospodarki komunalnej. Jest to widoczne tak Ŝe w Pobiedziskach – zasoby zabytków w tej dziedzinie reprezentowane s ą przez niezbyt du Ŝe i pó źno powstałe obiekty gazowni, młyna, piekarni, mleczarni i browaru. Jedyny obiekt innej bran Ŝy, maj ący cechy zabytkowe, to zakład elektromechaniczny (ulica Kiszkowska), ale i ten budynek powstał stosunkowo pó źno. Wiek XIX był tak Ŝe okresem budowy sieci komunikacyjnej – drogowej i kolejowej. Je śli chodzi o sie ć głównych dróg bitych, w ci ągu wieku XIX i pierwszej połowy wieku XX Pobiedziska nie znalazły si ę w tej sieci, mimo i Ŝ le Ŝały na historycznym trakcie pozna ńsko- gnie źnie ńskim. Szosa z Poznania do Gniezna została bowiem wybudowana w XIX wieku jako odgał ęzienie od drogi Pozna ń – Warszawa, prowadz ące z Kostrzyna przez Iwno, Sanniki

13 i Wierzyce, a zatem przecinaj ące jedynie południowo-wschodni fragment gminy, w znacznym oddaleniu od miasta. Budowa sieci dróg bitych nie spowodowała zatem powa Ŝniejszych zmian w strukturze przestrzennej, a głównym i w praktyce jedynym w ęzłem sieci ulicznej pozostał rynek miasta lokacyjnego. Odmiennie przedstawiała si ę sytuacja w zakresie sieci dróg Ŝelaznych – linia kolejowa z Poznania do Gniezna, uruchomiona w roku 1872, została poprowadzona w nawi ązaniu do historycznego traktu, tj. przez Pobiedziska. Stacj ę kolejow ą usytuowano w pewnym oddaleniu od historycznego centrum, na zachód od drogi go śli ńskiej (ulica Kazimierza Odnowiciela), wytyczaj ąc od niej prowadz ącą równolegle do torów ulic ę Dworcow ą, wzdłu Ŝ której powstał zespół zabudowa ń dworcowych. Niezale Ŝnie od budowy stacji, wzdłu Ŝ linii kolejowej wzniesiono domy dró Ŝników – na obecnym obszarze miasta były one zlokalizowane w Letnisku Leśnym, przy ulicy Prostej, na ko ńcu ulicy Dworcowej, przy ulicy Kazimierza Odnowiciela, przy ulicy Kiszkowskiej, przy ci ągu ulic Gnie źnie ńska – Główna (obiekt nie zachowany) i na ko ńcu ulicy Niecałej. Lokalizacja dworca kolejowego w zachodniej cz ęś ci miasta poci ągn ęła za sob ą intensywniejsz ą i okazalsz ą zabudow ę prowadz ącej do dworca dawnej drogi go śli ńskiej (ulica Kazimierza Odnowiciela), a w pó źniejszym okresie tak Ŝe powstanie niewielkiego osiedla willowego w rejonie tej ulicy i ulicy Kiszkowskiej. Rozwój zabudowy jednorodzinnej po zachodniej stronie miasta (głównie rejon ulicy Pozna ńskiej) kontynuowany był w okresie II Rzeczypospolitej. W tym samym rejonie, przy skrzy Ŝowaniu ulic Tysi ąclecia i Zielonej, powstała te Ŝ remiza stra Ŝy po Ŝarnej. Dalsze, istotne zmiany w strukturze przestrzennej miasta przyniosło dopiero wybudowanie na przełomie lat 60. i 70. XX wieku nowej szosy Pozna ń – Gniezno, nawi ązuj ącej w swym przebiegu do historycznego traktu, tj. wytyczonej przez Pobiedziska, przy czym na obszarze miasta szosa ta została poprowadzona na północ od linii kolejowej, w praktyce nie ingeruj ąc w historyczny układ urbanistyczny. Ponadto obszar miasta został rozszerzony o przyległe tereny, m.in. od strony zachodniej o Letnisko Le śne, od strony południowej o Folwark Probostwo, a od strony wschodniej o Polsk ą Wie ś. Na przył ączonym terenie Polskiej Wsi, oprócz dawnej zabudowy wiejskiej, znajduje si ę byłe Liceum i Gimnazjum Zgromadzenia Sacre Coeur (Sióstr Naj świ ętszego Serca Jezusa). Główny gmach powstał na pocz ątku lat 20. XX wieku, natomiast cały zespół klasztorny powstał na bazie dawnego zespołu folwarcznego. Charakterystyka kształtowania zabudowy folwarcznej jest zawarta poni Ŝej, w opisie dotycz ącym obszarów wiejskich gminy.

14 3.2. Zasoby dziedzictwa kulturowego na terenach wiejskich gminy Pobiedziska

Tradycyjna zabudowa terenów wiejskich gminy Pobiedziska, podobnie jak w mie ście, pochodzi głównie z wieków XIX i XX, a wyj ątkowo z wieku XVIII. Dwie główne kategorie zabudowy wsi stanowi zabudowa zagrodowa oraz zabudowa zespołów folwarcznych, przy czym wyst ępuj ą zarówno układy wsi z dominuj ącym zało Ŝeniem dworsko-folwarcznym (np. Kociałkowa Górka, Kowalskie, Krze ślice, Pomarzanowice, Wronczyn), wsie zagrodowe (np. wsie parcelacyjne z ła ńcuchowym układem osadniczym – Latalice, Łagiewniki), jak i układy mieszane (np. W ęglewo, St ęszewko). Niektóre z gospodarstw to ślady działalno ści pruskiej Komisji Kolonizacyjnej – powstały dla osadników niemieckich (np. w Złotniczkach). Zabudowa zagrodowa typowego gospodarstwa obejmuje zespół budynków, na który składa si ę zwykle budynek mieszkalny, budynek inwentarski (obora, chlew) oraz stodoła, ale wznoszone były równie Ŝ inne budynki gospodarcze, a tak Ŝe np. ku źnia (Latalice). Budynki te s ą zazwyczaj murowane, czasem z wykorzystaniem kamienia polnego (np. podmurówka) lub drewna (np. górna kondygnacja), rzadko wyst ępuj ą szachulcowe, a jedynie w przypadku stodół zdarzaj ą si ę obiekty w cało ści drewniane. Podobny charakter, je śli chodzi o stosowane materiały, posiada zabudowa zespołów dworsko-folwarcznych. Je śli chodzi o rodzaj budynków, w skład zespołu wchodził folwark wła ściwy, siedziba wła ściciela (dwór, pałac) wraz z parkiem, oficyna lub rz ądcówka i domy mieszkalne dla pracowników (zwykle czworaki). Wyst ępuj ą równie Ŝ samodzielne folwarki, zało Ŝone w ramach wi ększego maj ątku – wówczas przy takim folwarku nie ma siedziby wła ściciela i towarzysz ącego jej parku, a jest jedynie rz ądcówka i czworaki (np. Podarzewo). Sam folwark składał si ę z zespołu budynków zgrupowanych wokół dosy ć du Ŝego podwórza gospodarczego. Typowe budynki to stodoły, obory, chlewnie, stajnie i ku źnie, ale s ą równie Ŝ inne obiekty – np. spichlerz (w maj ątkach Kowalskie i Złotniczki) b ądź gorzelnia (w maj ątku Wronczyn). Uzupełnieniem gospodarki rolnej były obiekty przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego – oprócz wymienionej ju Ŝ gorzelni były to przede wszystkim młyny, i to zarówno w postaci młynów wodnych, jak i wiatraków. Obiekty te dzi ś ju Ŝ nie funkcjonuj ą b ądź wyst ępuj ą tylko ich pozostało ści (np. wiatrak w Latalicach), jednak Ŝe na dawnych mapach mo Ŝna odnale źć ich dosy ć liczne lokalizacje (w przypadku młynów wodnych była to zwłaszcza dolina rzeki Głównej – np. Kuracz, Olszak, Borowo i Jerzykowo, oraz rzeki Cybiny – Jankowo). Nieliczne na terenach wiejskich były obiekty u Ŝyteczno ści publicznej. Na obszarze gminy znajdowały si ę dwa ko ścioły rzymsko-katolickie – w W ęglewie i we Wronczynie, oba

15 drewniane (ko ściół we Wronczynie spłon ął w roku 1945, przetrwała drewniana dzwonnica). Obie parafie rzymsko-katolickie miały swoje cmentarze parafialne – usytuowane na południe od W ęglewa i na zachód od Wronczyna, czynne do dzi ś, przy czym we Wronczynie znajduje si ę tak Ŝe cmentarz przyko ścielny z grobami rodziny Jackowskich. W W ęglewie jest ponadto zachowana historyczna plebania (murowana). Dla osadników niemieckich pod koniec XIX wieku zbudowano w Jerzykowie murowany ko ściół ewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki) wraz z murowan ą pastorówk ą. W odró Ŝnieniu od katolickich, cmentarze ewangelickie były rozproszone po całym terenie gminy, towarzysz ąc poszczególnym wsiom, st ąd ich liczba jest bardzo du Ŝa, przy niewielkich rozmiarach jednego cmentarza. Sposób ich usytuowania był dwojaki – bądź w centrum wsi (np. Kołata), b ądź daleko od jej zabudowa ń (np. St ęszewko), przy czym w obu opisanych rodzajach lokalizacji cmentarze cz ęsto funkcjonowały w bliskim sąsiedztwie szkół wiejskich (np. Latalice, Podarzewice). Szkoły wiejskie, wzniesione w wi ększo ści na przełomie wieków XIX i XX, były obiektami murowanymi i stosunkowo licznymi, poniewaŜ rozproszone były po całym terenie gminy, aby umo Ŝliwi ć piesze doj ście uczniów. Tym samym jednak były to obiekty niezbyt du Ŝe. Poniewa Ŝ zwykle były równie Ŝ mieszkaniem nauczyciela, towarzyszyły im niewielkie budynki gospodarcze, stodoły lub komórki (np. w Jerzykowie, Latalicach). W przypadku szkół, w odniesieniu do ich lokalizacji charakterystyczne były te same zjawiska, jak opisane powy Ŝej przy sytuowaniu cmentarzy ewangelickich. Kolejn ą kategori ą budynków u Ŝyteczno ści publicznej s ą urz ędy pocztowe, przy czym poza miastem utworzono tylko jeden urz ąd – w Biskupicach. Jego budynek nie przedstawia jednak warto ści zabytkowych. Poniewa Ŝ gmina cechuje si ę stosunkowo du Ŝym udziałem lasów, a ponadto lasy te, inaczej ni Ŝ w okolicznych gminach, ju Ŝ pod zaborem pruskim były lasami pa ństwowymi (królewskimi), na terenie gminy powstała sie ć le śniczówek (St ęszewko, Promno, Czachurki, Jezierce). Zespoły le śniczówek, oprócz budynku głównego, obejmowały zwykle budynki gospodarcze i stodoły, a sposób budowy (materiał) był podobny, jak w przypadku opisanej powy Ŝej zabudowy zagrodowej. Odr ębn ą grup ę budynków stanowi ą obiekty zwi ązane z uruchomion ą w roku 1872 lini ą kolejow ą. Wzdłu Ŝ linii wzniesiono murowane domy dró Ŝników – oprócz wymienionych ju Ŝ przy opisie miasta były to obiekty w Bugaju, Biskupicach (2), Boci ńcu i Kocanowie (2). Ponadto w Biskupicach wzniesiono niewielki budynek dworcowy oraz budynek mieszkalny dla pracowników, a dodatkowy budynek mieszkalny powstał te Ŝ w Kocanowie. Wszystkie te obiekty s ą murowane.

16 W krajobrazie terenów wiejskich gminy, oprócz tradycyjnej zabudowy, wyst ępuj ą równie Ŝ osiedla zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, przede wszystkim w środkowym pasie gminy wzdłu Ŝ linii kolejowej i drogi krajowej nr 5 (np. Bugaj, Biskupice, Jerzykowo; do tej kategorii nale Ŝy tak Ŝe zabudowa osiedla Letnisko Le śne, mimo Ŝe obecnie le Ŝy ono ju Ŝ w granicach miasta). Ze wzgl ędu na walory krajobrazowo-przyrodnicze gminy, na jej terenie znajduje si ę tak Ŝe znacz ąca ilo ść zespołów zabudowy letniskowej i ogrodów działkowych, zlokalizowana głównie w s ąsiedztwie jezior i zbiorników wodnych (Tuczno, St ęszewko, Kołata, Kowalskie, Barcinek, Bugaj, Borowo Młyn), doliny Cybiny oraz na terenie Parku Krajobrazowego „Promno” i jego otuliny (Promienko, Wagowo – Wi śniewo). Tego rodzaju zabudowa, niemal w cało ści powstała w okresie powojennym, nie ma walorów zabytkowych.

3.3. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków

Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa (stan na dzie ń 30 wrze śnia 2011 r.), przedstawia poni Ŝsza tabela: Miejscowo ść Obiekt (zespół obiektów) Nr rejestru Data wpisu Pobiedziska Historyczny układ urbanistyczny, 434/Wlkp/A 4.12.2006 XIV – XIX/XX w. Pobiedziska Ko ściół parafialny p.w. św. Michała 2407/A 30.05.1933 Archanioła, XIV w. Pobiedziska Dzwonnica, drewniana, XIX w. 1181/A 24.07.1970 Pobiedziska Ko ściół ewangelicki, obecnie 2183/A 26.02.1990 rzymsko-katolicki p.w. Św. Ducha, 1 poł. XIX w. Pobiedziska Pozostało ści dworu obronnego, nad 1850/A 5.06.1981 jeziorem Małym, XIV – XVIII w. Pobiedziska Dom, ul. Czerniejewska 4a, pocz. 1156/A 19.06.1970 XIX w. Pobiedziska Willa z ogrodem, ul. Go śli ńska 2, 565/Wlkp/A 19.12.2007 XIX/XX w. Pobiedziska willa, ul. Kazimierza Odnowiciela 116/Wlkp/A 24.01.2002 22, 1905 r. Pobiedziska Dom, Rynek 4, szachulcowy, poł. 1178/A 23.07.1970 XIX w. Pobiedziska Dom, Rynek 7, szachulcowy, 1182/A 24.07.1970 XVIII/XIX w. Pobiedziska Dom, Rynek 12, 1 poł. XIX w. 1179/A 23.07.1970 Pobiedziska Dom, Rynek 13, poł. XIX w. 1198/A 27.07.1970 Gołu ń Zespół dworski, XIX w.: 2127/A 9.07.1987 - dwór, - park.

17 Miejscowo ść Obiekt (zespół obiektów) Nr rejestru Data wpisu Jerzykowo Ko ściół ewangelicki, obecnie 2604/A 6.09.1996 rzymsko-katolicki parafialny p.w. Niepokalanego Serca NMP, 1895 r. Jerzyn Zespół dworski, 2 poł. XIX w.: 2126/A 13.07.1987 - dwór, - park. Kociałkowa Zespół dworski, 2 poł. XIX w.: Górka - dwór, 2125/A 26.06.1987 - park. 2042/A 1.1986 Kowalskie Zespół dworski, poł. XIX w.: - dwór, 2314/A 11.08.1994 - park. 2080/A 29.04.1986 Krze ślice Zespół pałacowy,1 poł. XIX w.: 1734/A 5.11.1975 - pałac, - oficyna, - park. Pomarzanowice Zespół pałacowy: - pałac, 1891 r., 1532/A 2.07.1974 - oficyna dworska, 2 poł. XIX w. 2168/A 10.10.1988 (nie istnieje ), - park, 2 poł. XIX w. 2024/A 12.09.1985 Węglewo Ko ściół parafialny p.w. św. 2413/A 10.03.1933 Katarzyny, drewniany, 1818 r. Wronczyn Dzwonnica przy ko ściele, drewniana, 687/Wlkp/A 3.07.2008 1762 r. Wronczyn Cmentarz przy nieistniej ącym 771/Wlkp/A 2.12.2009 ko ściele, XVIII-XX w. Wronczyn Zespół dworski, XIX/XX w.: 199/Wlkp/A - dwór, dec. z 17.04.1990 - park przy dworze, dec. z 29.06.1992 - ogrodzenie i 3 bramy wjazdowe, dec. z 29.06.1992 - park krajobrazowy. dec. z 12.08.1993 i z 21.03.2005 Złotniczki Dwór, XIX w. 2176/A 15.05.1989

Ponadto cz ęść terenu gminy Pobiedziska wchodzi w skład obszarowego wpisu do rejestru zabytków jako „otoczenie zabytku „wyspy Ostrów Lednicki” poło Ŝonej nad Jeziorem Lednickim we wsi Lednogóra, uznanego za pomnik historii Zarz ądzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 wrze śnia 1994 r. (M.P. z 1994 r. Nr 50, poz. 421)” , wpisanego do rejestru zabytków decyzj ą Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 10 listopada 2006 r. (nr rejestru 18/Wlkp/C).

18 3.4. Zabytki nieruchome znajduj ące si ę w ewidencji zabytków

W gminnej ewidencji zabytków gminy Pobiedziska znajduj ą si ę nast ępuj ące obiekty nieruchome (w tym parki, cmentarze i kapliczki):

POBIEDZISKA 1. Historyczny układ urbanistyczny, XIV-XIX/XX w., nr rejestru 434/Wlkp/A z 4.12.2006 r. 2. Pozostało ści dworu obronnego, Usytuowany nad jeziorem Małym (dawna wyspa), XIV – XVIII w., nr rejestru 1850/A z dnia 5.06.1981 r. ul. Czerniejewska 3. ul. Czerniejewska 1 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 4. ul. Czerniejewska 2 – Budynek mieszkalny, murowany, 1910 r. 5. ul. Czerniejewska 3 – Budynek mieszkalny, obecnie kaplica p.w. Św. Józefa, murowany, XIX w. 6. ul. Czerniejewska 4 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 7. ul. Czerniejewska 4a – Szkoła Ŝydowska, obecnie budynek mieszkalny, murowana, pierwsza ćwier ć XIX w., nr rejestru 1156/A z dnia 19.06.1970 r. 8. ul. Czerniejewska 5 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. połowy XIX w., przebudowany. 9. ul. Czerniejewska 6 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 10. ul. Czerniejewska 7 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 11. ul. Czerniejewska 8 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 12. ul. Czerniejewska 9 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. połowy XIX w. 13. ul. Czerniejewska 11 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 14. ul. Czerniejewska 14 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 15. ul. Czerniejewska 15 – Budynek mieszkalny, murowano-gliniany, ok. połowy XIX w. 16. ul. Czerniejewska 17 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. – 30. XX w. 17. ul. Czerniejewska 19 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. połowy XIX w. 18. ul. Czerniejewska 21 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 19. ul. Czerniejewska 25 – Zespół zabudowy działki: a) Budynek mieszkalny, murowany, druga połowa XIX w.

19 b) Budynek gospodarczy, murowany, XIX/XX w. usytuowany od strony ul. Spadzistej. 20. ul. Czerniejewska 27 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 21. ul. Czerniejewska 29 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. 22. ul. Czerniejewska 47 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1920 r. 23. ul. Czerniejewska 58 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1920 r. 24. ul. Czerniejewska 67 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 25. ul. Czerniejewska 71 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. ul. Dworcowa 26. ul. Dworcowa 1 – Budynek gospodarczy, obecnie sklep, murowany, XIX/XX w. 27. ul. Dworcowa 1 – Budynek mieszkalny, murowany, początek XX w. 28. Zespół młyna: a) ul. Dworcowa 3 – Budynek mieszkalny, murowany, początek XX w. b) ul. Dworcowa 3a – Młyn, murowany, pocz ątek XX w. 29. Zespół stacji kolejowej: a) ul. Dworcowa 4 – Dworzec kolejowy, murowany, koniec XIX w. b) ul. Dworcowa 4 – Szalety, murowane, koniec XIX w. c) ul. Dworcowa bez numeru – Wie Ŝa ci śnie ń, murowana, koniec XIX w. d) ul. Dworcowa bez numeru – Magazyn I, murowany, koniec XIX w. e) ul. Dworcowa 2 – Budynek mieszkalny dla pracowników kolei, murowany, koniec XIX w. f) ul. Dworcowa bez numeru – Magazyn II, murowany, pocz ątek XX w. g) ul. Dworcowa 6 – Budynek mieszkalny dla pracowników kolei, murowany, pocz ątek XX w. 30. ul. Dworcowa 8 – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w. ul. Gnie źnie ńska 31. Zespół ko ścioła parafialnego: a) ul. Gnie źnie ńska 2 – Ko ściół parafialny p.w. św. Michała Archanioła, murowany, XIV w. – Nr rejestru 2407/A z dnia 30.05.1933 r. b) ul. Gnie źnie ńska 2 – Dzwonnica przy ko ściele parafialnym, drewniana, XIX w. – Nr rejestru 1181/A z dnia 24.07.1970 r.

20 c) ul. Gnie źnie ńska 2 – Plebania przy ko ściele parafialnym, murowana, koniec XIX w. d) ul. Podgórna 3 – Plebania, obecnie wikarówka, szachulcowo-murowana, pierwsza połowa XIX w. 32. ul. Gnie źnie ńska 3 – Budynek mieszkalny, murowany, 1927 r., dekoracja fasady motywem słonecznika. 33. ul. Gnie źnie ńska 4 – Budynek mieszkalny, murowany, początek XX w. 34. ul. Gnie źnie ńska 6 – Budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. 35. ul. Gnie źnie ńska 7 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 36. ul. Gnie źnie ńska 8 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. – 30. XX w. 37. ul. Gnie źnie ńska 9 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 38. ul. Gnie źnie ńska 10 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20./30. XX w. 39. ul. Gnie źnie ńska 11 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 40. ul. Gnie źnie ńska 13 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 41. ul. Gnie źnie ńska 14 – Budynek mieszkalny, murowany, 1899 r. 42. ul. Gnie źnie ńska 15 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 43. ul. Gnie źnie ńska 16 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 44. ul. Gnie źnie ńska 18 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. – 30. XX w. 45. ul. Gnie źnie ńska 19 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. – 30. XX w. 46. ul. Gnie źnie ńska 20 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 47. ul. Gnie źnie ńska 21 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 48. ul. Gnie źnie ńska 22 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 49. ul. Gnie źnie ńska 23 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 50. ul. Gnie źnie ńska 24 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 51. ul. Gnie źnie ńska 25 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 52. ul. Gnie źnie ńska 27 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 53. ul. Gnie źnie ńska 29 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 54. ul. Gnie źnie ńska 33 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 55. ul. Gnie źnie ńska 43 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. ul. Go śli ńska 56. ul. Go śli ńska 1 – Budynek mieszkalny, murowany, 1932 r. 57. ul. Go śli ńska 2 – Zespół zabudowy działki:

21 a) Willa z ogrodem, murowana, XIX/XX w., kamienna podmurówka, dekoracja gi ętymi listwami drewnianymi imituj ącymi konstrukcj ę ryglow ą – Nr rejestru 565/Wlkp/A z dnia 19.12.2007 r. b) Budynek gospodarczy, murowany, pocz ątek XX w. 58. ul. Go śli ńska 5 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 59. ul. Go śli ńska 10 – Zespół zabudowy działki: a) Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1900 r. b) Budynek gospodarczy I, murowany, pocz ątek XX w. c) Budynek gospodarczy II, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. ul. Władysława Jagiełły 60. ul. Władysława Jagiełły 2 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r. 61. ul. Władysława Jagiełły 4 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 62. ul. Władysława Jagiełły 6 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 63. ul. Władysława Jagiełły 8 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 64. ul. Władysława Jagiełły 10 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 65. ul. Władysława Jagiełły 12 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 66. ul. Władysława Jagiełły 12a – Zespół zabudowy działki: a) Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. b) Budynek gospodarczy, murowany, pocz ątek XX w. 67. ul. Władysława Jagiełły 14 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 68. ul. Władysława Jagiełły 15 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 69. ul. Władysława Jagiełły 16 – Budynek produkcyjno-magazynowy browaru, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 70. ul. Władysława Jagiełły 17 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 71. ul. Władysława Jagiełły 18 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 72. ul. Władysława Jagiełły 20 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 73. ul. Władysława Jagiełły 22 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 74. ul. Władysława Jagiełły 23 – Ko ściół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki p.w. św. Ducha, murowany, pierwsza połowa XIX w. – Nr rejestru 2183/A z dnia 26.02.1990 r. 75. ul. Władysława Jagiełły 24 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 76. ul. Władysława Jagiełły 25 – Szkoła, obecnie biblioteka, murowana, pocz ątek XX w. 77. ul. Władysława Jagiełły 26 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w.

22 78. ul. Władysława Jagiełły 27 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., bogata dekoracja architektoniczna fasady, boniowanie w tynku. 79. ul. Władysława Jagiełły 28 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 80. ul. Władysława Jagiełły 29 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., dekoracja architektoniczna. 81. ul. Władysława Jagiełły 30 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w., przebudowany. 82. ul. Władysława Jagiełły 32 – Poczta, murowana, XIX/XX w. 83. ul. Władysława Jagiełły 34 – Sąd z wi ęzieniem, obecnie schronisko dla nieletnich, murowany, XIX/XX w. 84. ul. Władysława Jagiełły 36 – Budynek mieszkalny, murowany, połowa XIX w., przebudowany. 85. ul. Władysława Jagiełły 38 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 86. ul. Władysława Jagiełły 39 – Dwór, obecnie szkoła, murowany, 1890 r. 87. ul. Władysława Jagiełły 40 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 88. ul. Władysława Jagiełły 42 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 89. ul. Władysława Jagiełły bez numeru – Piekarnia, murowana, pierwsza ćwier ć XX w., usytuowana na tyłach działki przy Rynku nr 3. 90. ul. Władysława Jagiełły bez numeru – Spichlerz, murowany, pierwsza ćwier ć XX w., usytuowany na tyłach działki przy Rynku nr 4. ul. Kaczy ńska 91. ul. Kaczy ńska 18 – Budynek mieszkalny, murowany, 1933 r. ul. Kiszkowska 92. ul. Kiszkowska 1a – Mleczarnia, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 20. XX w. 93. ul. Kiszkowska 2 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w., dekoracja fasady w tynku. 94. ul. Kiszkowska 4 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 95. ul. Kiszkowska 5 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 96. ul. Kiszkowska 6 – Budynek mieszkalny, murowany, 1926 r. 97. ul. Kiszkowska 8 – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w.

23 98. ul. Kiszkowska 12 – Gazownia miejska, obecnie rozdzielnia gazu i budynek mieszkalny, murowana, pocz ątek XX w. 99. ul. Kiszkowska bez numeru – Zakład elektromechaniczny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w., usytuowany na tyłach działki przy ul. Kazimierza Odnowiciela 18. 100. ul. Kiszkowska bez numeru – Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki, ok. połowy XIX w. 101. ul. Kiszkowska bez numeru – Cmentarz ewangelicki, koniec XVIII w., zamkni ęty. ul. Klasztorna 102. Zespół Zgromadzenia Sióstr Naj świ ętszego Serca Jezusa: a) ul. Klasztorna 12 – Gimnazjum, obecnie liceum i gimnazjum, murowane, lata 20. XX w., arch. Julian Puterman-Sadłowski. b) ul. Klasztorna 12 – Klasztor, murowany (kamie ń, cegła), koniec XIX w. c) ul. Klasztorna 12 – Park dworski, obecnie klasztorny, koniec XIX w. d) ul. Półwiejska 3 – Dom ogrodnika, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 103. ul. Klasztorna 17 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. ul. Kostrzy ńska 104. ul. Kostrzy ńska 1 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., bogata dekoracja fasady. 105. ul. Kostrzy ńska 3 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 106. ul. Kostrzy ńska 4 – Budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. 107. ul. Kostrzy ńska 6 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 108. ul. Kostrzy ńska 7 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 109. ul. Kostrzy ńska 8 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 110. ul. Kostrzy ńska 10 – Budynek mieszkalny, murowano-szachulcowy, druga połowa XIX w. 111. ul. Kostrzy ńska 11 – Budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. 112. ul. Kostrzy ńska 12 – Budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. 113. ul. Kostrzy ńska 13 – Budynek mieszkalny, murowano-szachulcowy, druga połowa XIX w. 114. ul. Kostrzy ńska 14 – Budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. 115. ul. Kostrzy ńska 15 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w.

24 116. ul. Kostrzy ńska 16 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 117. ul. Kostrzy ńska 21 – Budynek mieszkalny, murowany, 1899 r., przebudowany. 118. ul. Kostrzy ńska 24 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 119. Zespół szkolny: a) ul. Kostrzy ńska 25 – Szkoła, murowana, ok. 1910 r. b) ul. Kostrzy ńska 27 – Szkoła, murowana, lata 1900 – 1910. 120. Zespół folwarczny: a) ul. Kostrzy ńska 31 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. b) ul. Kostrzy ńska 33 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. ul. Ko ściuszki 121. ul. Ko ściuszki 1 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 122. ul. Ko ściuszki 3 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 123. ul. Ko ściuszki 5 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 124. ul. Ko ściuszki 7 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 125. ul. Ko ściuszki 9 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 126. ul. Ko ściuszki 11 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. ul. Krótka 127. ul. Krótka 6 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza połowa XX w. ul. Ł ąkowa 128. ul. Ł ąkowa 2 – Budynek mieszkalny, murowany, 1929 r. 129. ul. Ł ąkowa 3 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 130. ul. Ł ąkowa 4 – Budynek mieszkalny, szachulcowy, druga połowa XIX w. 131. ul. Ł ąkowa 6 – Budynek mieszkalny, murowany, 1907 r. 132. ul. Ł ąkowa 7 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 133. ul. Ł ąkowa 10 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 134. ul. Ł ąkowa 11 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 30. XX w. 135. ul. Ł ąkowa bez numeru – Sklepik, murowany, druga połowa XIX w., usytuowany na tyłach działki przy ul. Gnie źnie ńskiej 12.

25 ul. Niecała 136. ul. Niecała 1 – Budynek mieszkalny, murowany, 1927 r. 137. ul. Niecała 3 – Budynek mieszkalny, murowany, 1927 r. 138. ul. Niecała 9 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 139. ul. Niecała bez numeru – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w. ul. Kazimierza Odnowiciela 140. ul. Kazimierza Odnowiciela 1 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 141. ul. Kazimierza Odnowiciela 2 – Budynek mieszkalny, szachulcowy, ok. połowy XIX w. 142. ul. Kazimierza Odnowiciela 3 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w., dekoracja fasady secesyjnym motywem ro ślinnym, balkon. 143. ul. Kazimierza Odnowiciela 4 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 144. ul. Kazimierza Odnowiciela 5 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 145. ul. Kazimierza Odnowiciela 6 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 146. ul. Kazimierza Odnowiciela 7 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w., przebudowany. 147. ul. Kazimierza Odnowiciela 8 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., dekoracja fasady. 148. ul. Kazimierza Odnowiciela 10 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w., dekoracja fasady, obramienia okien. 149. ul. Kazimierza Odnowiciela 11 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 150. ul. Kazimierza Odnowiciela 12 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 151. ul. Kazimierza Odnowiciela 13 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 152. ul. Kazimierza Odnowiciela 14 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 153. ul. Kazimierza Odnowiciela 15 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w., bogata dekoracja fasady. 154. ul. Kazimierza Odnowiciela 16 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 155. ul. Kazimierza Odnowiciela 17 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w.

26 156. ul. Kazimierza Odnowiciela 18 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 157. ul. Kazimierza Odnowiciela 19 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 158. ul. Kazimierza Odnowiciela 22 – Zespół zabudowy działki: a) Willa, murowana, 1905 r. – Nr rejestru 116/Wlkp/A z dnia 24.01.2002 r. b) Budynek gospodarczy, obecnie mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w., usytuowany od strony ul. Tysi ąclecia. 159. ul. Kazimierza Odnowiciela 23 – Budynek mieszkalny, obecnie biblioteka, murowany, koniec XIX w. 160. ul. Kazimierza Odnowiciela 24 – Budynek mieszkalny, murowano-szachulcowy, ok. 1910 r. 161. ul. Kazimierza Odnowiciela 26 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r. 162. ul. Kazimierza Odnowiciela 28 – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w. ul. Ogrodowa 163. ul. Ogrodowa 2 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., usytuowany na tyłach działki przy ul. Ko ściuszki 1. ul. Powstańców Wielkopolskich 164. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 5 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 165. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 7 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 166. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 8 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r., profilowane opaski okienne w tynku. 167. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 9 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 168. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 11 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 169. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 13 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 170. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 15 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920, profilowane opaski w tynku. 171. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 16 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 172. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 18 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. 173. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 21 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 174. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 26 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r.

27 175. ul. Powsta ńców Wielkopolskich 28 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r. ul. Pozna ńska 176. ul. Pozna ńska 4 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 177. ul. Pozna ńska 6 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 178. ul. Pozna ńska 8 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 179. ul. Pozna ńska 10 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 180. ul. Pozna ńska 14-16 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 181. ul. Pozna ńska 18 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 182. ul. Pozna ńska 20 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 183. ul. Pozna ńska 22-22a – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 184. ul. Pozna ńska 24 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 185. ul. Pozna ńska 26 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 186. ul. Pozna ńska 28 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 187. ul. Pozna ńska 30 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 188. ul. Pozna ńska 32 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 189. ul. Pozna ńska 34 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 190. ul. Pozna ńska 38 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 191. ul. Pozna ńska 40 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 192. ul. Pozna ńska 42 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. ul. Półwiejska 193. ul. Półwiejska 2 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 194. ul. Półwiejska 56 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 195. ul. Półwiejska bez numeru – Cmentarz Ŝydowski, koniec XVIII w., obecnie miejsce pami ęci.

Rynek 196. Rynek 1 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 197. Rynek 2 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 198. Rynek 4 – Budynek mieszkalny, murowano-szachulcowy, ok. połowy XIX w., nr rejestru 1178/A z dnia 23.07.1970 r. 199. Rynek 5 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 200. Rynek 6 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w.

28 201. Rynek 7 – Budynek mieszkalny, szachulcowy, XVIII/XIX w., nr rejestru 1182/A z dnia 24.07.1970 r. 202. Rynek 8 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 203. Rynek 9 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. połowy XIX w., przebudowany. 204. Rynek 10 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. połowy XIX w. 205. Rynek 11 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. połowy XIX w. 206. Rynek 12 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., nr rejestru 1179/A z dnia 23.07.1970 r. 207. Rynek 13 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., architektoniczna dekoracja fasady, nr rejestru 1198/A z dnia 27.07.1970 r. 208. Rynek 14 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w., boniowanie w tynku i bogata architektoniczna dekoracja fasady. 209. Rynek 15 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 210. Rynek 16 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 211. Rynek 17 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 212. Rynek 18 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 30. XX w. 213. Rynek 19 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 214. Rynek 20 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 215. Rynek 21 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., bogata architektoniczna dekoracja fasady, w naczółkach rze źby – głowy lwów. 216. Rynek 22 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 217. Rynek 23 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. ul. Tysi ąclecia 218. ul. Tysi ąclecia 1 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 219. ul. Tysi ąclecia 4 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r. 220. ul. Tysi ąclecia 5 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w., przebudowany. 221. ul. Tysi ąclecia 6 – Budynek mieszkalny, murowano-szachulcowy, czwarta ćwier ć XIX w. 222. ul. Tysi ąclecia 12 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza połowa XX w. 223. ul. Tysi ąclecia 14 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 30. XX w., przebudowany. 224. ul. Tysi ąclecia 16 – Budynek mieszkalny, murowany, 1931 r. 225. ul. Tysi ąclecia 18 – Zespół remizy stra Ŝy po Ŝarnej:

29 a) Remiza, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 20./30. XX w. b) Budynek gospodarczy, murowany, XIX/XX w. ul. Zielona 226. ul. Zielona 10 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20./30. XX w. 227. ul. Zielona 12 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20./30. XX w.

BEDNARY 228. Bednary 5 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w.

BISKUPICE 229. ul. D ąbrówki 1 – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w. 230. ul. D ąbrówki 2-4 – Dworzec kolejowy, murowany, pocz ątek XX w. 231. ul. Nowa 2 – Budynek mieszkalny dla pracowników kolei, murowany, pocz ątek XX w. 232. ul. Śliwkowa bez numeru – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w. 233. ul. Główna 32 – Budynek mieszkalny, murowany, druga połowa XIX w. 234. ul. Główna 72 – Budynek mieszkalny, murowany, druga połowa XIX w. 235. ul. Główna 116-118 – Park dworski, druga połowa XIX w. 236. ul. Ba śniowa bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

BOCINIEC 237. Bociniec 1 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 1900 – 1910. b) Obora/chlew, murowana, pocz ątek XX w. 238. Bociniec 4 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, 1904 r. b) Obora, murowana, pocz ątek XX w. 239. Bociniec 17 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. b) Obora, murowana, 1928 r. c) Chlew, murowany, pocz ątek XX w. 240. Bociniec bez numeru – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w. 241. Bociniec bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

30 BOROWO 242. ul. Starych Wierzb 7 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w.

BORÓWKO 243. Borówko 14 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1898 r. 244. Borówko bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

CZACHURKI 245. Czachurki nr 4/5 – Zespół le śniczówki: a) Le śniczówka, murowana, lata 20. XX w. b) Budynek gospodarczy/inwentarski, murowany, lata 20. XX w.

GŁÓWNA 246. ul. Kanałowa 4 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 20./30. XX w. b) Stajnia/obora, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. 247. ul. Kanałowa 6 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r. b) Obora, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. c) Stodoła, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. 248. ul. Kanałowa 8 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1910 r. 249. ul. Kanałowa 14 – Budynek mieszkalny, murowany, 1884 r. 250. ul. Kanałowa 16 – Zagroda: a) Budynek bramny, murowany, 1903 r. b) Obora/chlew, murowana, pocz ątek XX w. 251. Główna bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamkni ęty.

GOŁUNIN 252. Gołunin 3 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 253. Gołunin bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamkni ęty.

GOŁU Ń 254. Zespół dworsko-folwarczny:

31 a) Gołu ń 1 – Dwór, obecnie budynek mieszkalny, murowany, druga połowa XIX w. – Nr rejestru 2127/A z 9.07.1987 r. (Zespół dworski). b) Gołu ń 1 – Park dworski, druga połowa XIX w. – Nr rejestru 2127/A z 9.07.1987 r. (Zespół dworski). c) Gołu ń 2 – Oficyna dworska, obecnie budynek mieszkalny, murowana, druga połowa XIX w. d) Gołu ń bez numeru – Stodoła, murowano-drewniana, pierwsza ćwier ć XX w. e) Gołu ń bez numeru – Ku źnia, murowano-drewniana, pierwsza ćwier ć XX w. f) Gołu ń bez numeru – Paszarnia, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. g) Gołu ń bez numeru – Chlewnia, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. h) Gołu ń 5 – Dwojak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. i) Gołu ń 7 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w.

GORZKIE POLE 255. Gorzkie Pole bez numeru – Cmentarz ewangelicki, koniec XIX w., zamkni ęty.

GÓRA 256. Góra 9 – Budynek mieszkalny, murowany, 1910 r. 257. Góra 13 – Zespół folwarczny: a) Obora, murowana, pocz ątek XX w. b) Stodoła, murowana, 1887 r. 258. Góra 19 – Zagroda: a) Chlew, murowany, XIX/XX w. b) Obora, gliniana, 1748 r., ceglane uzupełnienia.

JANKOWO 259. Jankowo 1 – Chlew, murowany, koniec XIX w. 260. Jankowo 2 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. b) Obora, murowana, pocz ątek XX w. 261. Jankowo 7 – Obora, murowana, czwarta ćwier ć XIX w. 262. Jankowo 8 – Zagroda: a) Obora, murowana, pierwsza ćwier ć XX w.

32 b) Stodoła, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. 263. Jankowo 10 – Figura, 1946 r. 264. Jankowo 13 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 1900 – 1910. 265. Jankowo 15 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, 1905 r. b) Obora, murowana, 1899 r. c) Figura, pierwsza ćwier ć XX w. 266. Jankowo 22 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1900 – 1910. 267. Jankowo bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamkni ęty.

JERZYKOWO 268. Zespół ko ścioła ewangelickiego: a) ul. Le śna 1 – Ko ściół ewangelicki, obecnie parafialny rzymsko-katolicki p.w. Niepokalanego Serca NMP, murowany, 1895 r. – Nr rejestru 2604/A z 6.09.1996 r. b) ul. Okr ęŜ na 34 – Pastorówka, murowana, lata 1903 – 1904. c) ul. Okr ęŜ na 34 – Park podworski, druga połowa XIX w., przekształcony w latach 20./30. XX w. 269. ul. Okr ęŜ na 50 – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty. 270. ul. Okr ęŜ na bez numeru – Figura, 1928 r., usytuowana w rozwidleniu dróg na mo ście. 271. ul. Okr ęŜ na 51 – Budynek mieszkalny, murowany, 1900 r. 272. ul. Okr ęŜ na 56a – Budynek mieszkalny, obecnie budynek mieszkalny i muzeum, szachulcowy, czwarta ćwier ć XIX w. 273. ul. Okr ęŜ na 60 – Budynek mieszkalno-gospodarczy, murowany, 1910 r. 274. ul. Okr ęŜ na 64 – Budynek mieszkalny, murowany z kamienn ą podmurówk ą, lata 1910 – 1920. 275. ul. Okr ęŜ na 68 – Zespół szkoły: a) Szkoła, obecnie budynek mieszkalny i budynek klubu sportowego, murowana, pocz ątek XX w. b) Stodoła, murowano-drewniana, lata 1910-1920. 276. ul. Wronczy ńska 1-3 – Zagroda: a) Budynek mieszkalno-gospodarczy, murowany, pocz ątek XX w. b) Stodoła, murowana, pocz ątek XX w.

33 JERZYN 277. Jerzyn 15 – Zespół dworsko-folwarczny: a) Dwór, murowany, koniec XIX w. – Nr rejestru 2126/A z 13.07.1987 r. (Zespół dworski). b) Park dworski, druga połowa XIX w., przekształcony w latach 20./30. XX w. – Nr rejestru 2126/A z 13.07.1987 r. (Zespół dworski). c) Obora, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. 278. Jerzyn bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

JEZIERCE 279. Jezierce 1 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 280. Jezierce 2 – Zespół le śniczówki: a) Le śniczówka, murowana, czwarta ćwier ć XIX w. b) Stodoła, drewniana, koniec XIX w. c) Figura, czwarta ćwier ć XIX w. 281. Jezierce 3 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. b) Piwnice, murowane, lata 20. XX w.

KOCANOWO 282. Kocanowo 1 – Budynek gospodarczy, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 283. Kocanowo 7 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w., profilowane opaski w tynku. b) Chlew, murowany, lata 20./30. XX w. c) Stodoła, murowana, 1932 r. d) Obora, murowana, lata 20./30. XX w. 284. Kocanowo 10-11 – Zagroda: a) Kocanowo 10-10a – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. b) Kocanowo 10b – Obora, murowana, 1912 r. c) Kocanowo 11 – Obora, murowana, lata 1910 – 1920. 285. Kocanowo 16 – Rz ądcówka, obecnie budynek mieszkalny, murowany, 1902 r. 286. Kocanowo 21 – Zagroda:

34 a) Budynek mieszkalny, murowano- gliniany, koniec XIX w. b) Obora, murowana, czwarta ćwier ć XIX w. 287. Kocanowo 22 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. b) Obora, murowana, lata 20. XX w. 288. Kocanowo 24 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, budynek podworski, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 289. Kocanowo 25 – Magazyn, budynek podworski, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 290. Kocanowo 26 – Zespół szkoły: a) Szkoła, murowana, lata 1910-1920. b) Budynek gospodarczy, drewniany, lata 1900-1910. 291. Kocanowo 28 – Budynek mieszkalny dla pracowników kolei, murowany, pocz ątek XX w. 292. Kocanowo 29 – Dró Ŝniczówka, murowana, koniec XIX w. 293. Kocanowo bez numeru – Figura, pierwsza ćwier ć XX w., figura współczesna.

KOCIAŁKOWA GÓRKA 294. Zespół dworsko-folwarczny: a) Kociałkowa Górka 20 – Dwór, murowany, druga połowa XIX w. – Nr rejestru 2125/A z 26.06.1987 r. b) Kociałkowa Górka 20 – Park dworski, pierwsza połowa XIX w., układ krajobrazowy – Nr rejestru 2042/A z 1.1986 r. c) Kociałkowa Górka bez numeru – Magazyn (stajnia), murowany, pocz ątek XX w. d) Kociałkowa Górka bez numeru – Obora (chlewnia), murowana, koniec XIX w. e) Kociałkowa Górka bez numeru – Budynek gospodarczy I, murowany, XIX/XX w. f) Kociałkowa Górka bez numeru – Budynek gospodarczy II, murowany, XIX/XX w. g) Kociałkowa Górka 7 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. h) Kociałkowa Górka 8 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. i) Kociałkowa Górka 9 – Dwojak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. j) Kociałkowa Górka 10 – Dwojak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w.

35

KOŁATA 295. Kołata 10 – Stajnia/stodoła, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. 296. Kołata 11 – Budynek mieszkalny, murowany, ok. 1907 r. 297. Kołata 15 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 1900 – 1910. 298. Kołata bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

KOŁATKA 299. Zespół dworsko-folwarczny (pozostało ści): a) Kołatka bez numeru – Park dworski, koniec XIX w., przekształcony w okresie mi ędzywojennym (dwór rozebrano w latach 1980-81). b) Kołatka 12 – Budynek gospodarczy, murowany, XIX/XX w. 300. Kołatka 3 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. 301. Kołatka 4 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920.

KOWALSKIE 302. Zespół dworsko-folwarczny: a) Kowalskie 11 – Dwór, murowany, koniec XIX w. – Nr rejestru 2314/A z 11.08.1994 r. b) Kowalskie 11 – Park dworski, pierwsza połowa XIX w., układ krajobrazowy – Nr rejestru 2080/A z 29.04.1986 r. c) Kowalskie 8a – Spichlerz, murowany, pocz ątek XX w. d) Kowalskie 8a – Stajnia, murowana, XIX/XX w. e) Kowalskie 8a – Ku źnia, murowana, 1918 r. f) Kowalskie 8a – Obora, murowana, pocz ątek XX w. g) Kowalskie 8a – Budynek gospodarczy, murowany, pocz ątek XX w. h) Kowalskie 5 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. i) Kowalskie 8 – Dwojak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. j) Kowalskie 9 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w.

KRZE ŚLICE 303. Zespół pałacowo-folwarczny: a) Krze ślice 1 – Pałac, murowany, lata 60. XIX w., przebudowany w latach 1888, 1898 – Nr rejestru 1734/A z 5.11.1975 r. (Zespół pałacowy).

36 b) Krze ślice 1 – Park pałacowy, pierwsza połowa XIX w., układ krajobrazowy – Nr rejestru 1734/A z 5.11.1975 r. (Zespół pałacowy). c) Krze ślice 15 – Oficyna, murowana, ok. połowy XIX w. – Nr rejestru 1734/A z 5.11.1975 r. (Zespół pałacowy). d) Krze ślice 15 – Fragmenty ogrodzenia z bramami, murowany, druga połowa XIX w. e) Krze ślice 15 – Ku źnia i piwnica, murowane, pierwsza ćwier ć XX w. f) Krze ślice 15 – Spichlerz, murowany, druga połowa XIX w., przebudowany. g) Krze ślice 15 – Stodoła, murowano-kamienna, trzecia ćwier ć XIX w. h) Krze ślice 15 – Budynek inwentarski I, murowany, pocz ątek XX w. i) Krze ślice 15 – Budynek inwentarski II, murowany, pocz ątek XX w. j) Krze ślice 15 – Budynek inwentarski III, murowany, pocz ątek XX w. k) Krze ślice 5 – Dwojak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 1900 – 1910. l) Krze ślice 7 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. m) Krze ślice 8 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. n) Krze ślice 9 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. o) Krze ślice 10 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowano-kamienny, XIX/XX w. i lata 30. XX w. p) Krze ślice 13 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. q) Krze ślice 14 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, 1913 r. r) Krze ślice bez numeru – Krzy Ŝ, murowany, 1869 r., cz ęść górna współczesna.

LATALICE 304. Latalice 5 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 305. Latalice 15 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., opuszczony. b) Ku źnia, murowano-kamienna, czwarta ćwier ć XIX w. 306. Latalice 18 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. 307. Latalice 26 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920, przebudowany. 308. Latalice 32 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 309. Latalice 33 – Zespół szkoły: a) Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 1910 – 1920. b) Stodoła, murowana, lata 1900 – 1910. 310. Latalice 36 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920.

37 311. Latalice 37 – Budynek mieszkalno-gospodarczy, murowany, ok. 1920 r. 312. Latalice 38b – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. b) Obora, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. 313. Latalice bez numeru – Wiatrak wie Ŝowy, drewniany, 1894 r. 314. Latalice bez numeru – Figura, 1946 r. 315. Latalice bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1860 r., zamkni ęty.

ŁAGIEWNIKI 316. Łagiewniki 2 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 30. XX w. 317. Łagiewniki 5 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 318. Łagiewniki 6 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 319. Łagiewniki 9-10 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. b) Łagiewniki 9 – Chlew/obora, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. c) Łagiewniki 10 – Chlew/obora, murowany, lata 1910 – 1920 320. Łagiewniki 12a – Budynek mieszkalny, murowano-gliniany, czwarta ćwier ć XIX w. 321. Łagiewniki 13 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 1900-1910. 322. Łagiewniki 14 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 323. Łagiewniki 21 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 20. XX w. 324. Łagiewniki bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamknięty.

NOWA GÓRKA 325. Nowa Górka bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamknięty.

PODARZEWICE 326. Podarzewice bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

PODARZEWO 327. Zespół folwarczny: a) Podarzewo 1 – Rz ądcówka, murowana, lata 1900 – 1910, przebudowana. b) Podarzewo 1 – Stodoła, murowana, lata 1900 – 1910. c) Podarzewo 1 – Obora, murowana, lata 1900 – 1910. d) Podarzewo 1 – Chlewnia, murowana, ok. 1905 r.

38 e) Podarzewo 20 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. 328. Podarzewo 15 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 329. Podarzewo bez numeru – Figura, pierwsza połowa XX w., usytuowany przy skrzy Ŝowaniu z drog ą do folwarku.

POMARZANOWICE 330. Zespół pałacowo-folwarczny: a) Pomarzanowice 1 – Pałac, murowany, 1891 r., wg proj. Kazimierza Skórzewskiego – Nr rejestru 1532/A z 2.07.1974 r. b) Pomarzanowice 1 – Park pałacowy, druga połowa XIX w., układ krajobrazowy – Nr rejestru 2024/A z 12.09.1985 r. c) Pomarzanowice 3 – Obora, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. d) Pomarzanowice 3 – Spichlerz, murowano-kamienny, XIX/XX w. e) Pomarzanowice 3 – Stodoła, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. f) Pomarzanowice 5 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. g) Pomarzanowice 7 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. h) Pomarzanowice 8 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 20./30. XX w.

PROMIENKO 331. Promienko 1 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 332. Promienko 2 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 333. Promienko 3 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 334. Promienko 5 – Budynek gospodarczy, murowany, XIX/XX w. 335. Promienko bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

PROMNO 336. Promno 4 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 1900 – 1910. 337. Promno 5 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. b) Budynek gospodarczy, murowany, XIX/XX w.

39 338. Promno 7 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, początek XX w. b) Budynek gospodarczy, murowany, pocz ątek XX w. 339. Promno 12 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w., nadbudowany. 340. Promno 13 – Budynek mieszkalny, obecnie biurowy, murowany, koniec XIX w. 341. Promno 18 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 342. Promno 19 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 343. Promno 21 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 344. Promno 23 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910-1920. 345. Promno bez numeru – Le śniczówka, murowana, XIX/XX w.

PROMNO STACJA 346. Promno Stacja 5 – Budynek letniskowy, obecnie mieszkalny, murowany, pierwsza połowa XX w.

PRUSZEWIEC 347. ul. Sarnia 2 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, pocz ątek XX w. 348. Pruszewiec bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. połowy XIX w., zamkni ęty.

SKORZ ĘCIN 349. Skorz ęcin bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamkni ęty.

STARA GÓRKA 350. Stara Górka 1 – Budynek mieszkalny, gliniano-drewniany, czwarta ćwier ć XIX w. 351. Stara Górka 2 – Budynek mieszkalny, gliniano-drewniany, ok. połowy XIX w. 352. Stara Górka bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

ST ĘSZEWKO 353. ul. Je ździecka 3 – Park dworski, druga połowa XIX w. 354. ul. Wiejska 1 – Le śniczówka, murowana, XIX/XX w. 355. ul. Wiejska 2 – Szkoła, obecnie nieu Ŝytkowana, murowana, pierwsza ćwier ć XX w. 356. ul. Wiejska 18 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w. b) Chlew, murowany, pierwsza ćwier ć XX w.

40 c) Obora/stodoła, murowano-drewniana, XIX/XX w. 357. ul. Wiejska 24 – Budynek mieszkalny, murowany, 1936 r. 358. ul. Wiejska 42-44 – Budynek mieszkalny, murowany, lata 1900 – 1910. 359. St ęszewko bez numeru – Cmentarz ewangelicki, ok. 1870 r., zamkni ęty.

UZARZEWO-HUBY 360. Uzarzewo-Huby 5 – Budynek mieszkalny, ryglowy, tynkowany, czwarta ćwier ć XIX w. 361. Uzarzewo-Huby 7 – Budynek mieszkalny, murowany, pocz ątek XX w. 362. Uzarzewo-Huby bez numeru – Cmentarz ewangelicki, po 1870 r., zamkni ęty.

WAGOWO 363. Wagowo 2 – Budynek mieszkalny, murowano-gliniany, koniec XIX w. 364. Wagowo 6 – Budynek mieszkalny, gliniano-drewniany, koniec XIX w. 365. Wagowo 8 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. 366. Wagowo 16 – Budynek mieszkalny, murowany, pierwsza ćwier ć XX w., przed II Wojn ą Światow ą sklep. 367. Wagowo 20 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, ok. 1910 r. 368. Wagowo 25 – Budynek mieszkalny, murowany, 1913 r. 369. Wagowo bez numeru – Krzy Ŝ, drewniany, 1933 r., usytuowany przy skrzy Ŝowaniu dróg w południowej cz ęś ci wsi. 370. Wagowo bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamkni ęty.

WĘGLEWKO 371. Węglewko bez numeru – Figura, ok. połowy XIX w., usytuowana przy drodze do Węglewa. 372. Węglewko bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamkni ęty.

WĘGLEWO 373. Zespół ko ścioła parafialnego: a) Węglewo 22 – Ko ściół parafialny rzymsko-katolicki p.w. Św. Katarzyny, drewniany, 1818 r., restaurowany w 1854 r., sygnaturka z 1901 r. – Nr rejestru 2413/A z 10.03.1933 r. b) Węglewo 23 – Plebania, murowana, lata 1900-1910. 374. Zespół dworsko-folwarczny:

41 a) Węglewo 16 – Dwór, obecnie szkoła, murowany, trzecia ćwier ć XIX w. b) Węglewo 16 – Park dworski, obecnie park szkolny, trzecia ćwier ć XIX w., układ krajobrazowy. c) Węglewo bez numeru – Ku źnia, obecnie remiza OSP, kamienno-murowana, 1925 r. d) Węglewo 17 – Budynek gospodarczy, obecnie budynek mieszkalny, kamienno- murowany, czwarta ćwier ć XIX w. e) Węglewo 14 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920, przebudowany. 375. Węglewo 37 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 1900 – 1910. 376. Węglewo 38 – Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w., profilowane opaski w tynku. 377. Węglewo bez numeru – Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki, druga połowa XIX w.

WÓJTOSTWO 378. Wójtostwo 1 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w., opuszczony. b) Obora, murowana, koniec XIX w. 379. Wójtostwo 2 – Obora, murowana, 1903 r. 380. Wójtostwo 3 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, 1895 r. b) Obora, murowana, 1912 r. 381. Wójtostwo 4 – Budynek mieszkalny, murowany, koniec XIX w. 382. Wójtostwo 5 – Stodoła, gliniana, druga połowa XVIII w. 383. Wójtostwo bez numeru – Cmentarz, XIX/XX w., zamkni ęty.

WRONCZYN 384. Wronczyn 12 – Zespół ko ścioła parafialnego: a) Dzwonnica przyko ścielna, drewniana, podmurówka z kamienia polnego, 1762 r. – Nr rejestru 687/Wlkp/A z 3.07.2008 r. b) Cmentarz przyko ścielny, XVIII – XX w. – Nr rejestru 771/Wlkp/A z 2.12.2009 r. 385. Zespół dworsko-folwarczny: a) Wronczyn bez numeru – Dwór, murowany, XIX/XX w. – Nr rejestru 199/Wlkp/A (Zespół dworski), decyzja z 17.04.1990 r.

42 b) Wronczyn bez numeru – Park przy dworze, XIX w. – Nr rejestru 199/Wlkp/A (Zespół dworski), decyzja z 29.06.1992 r. c) Wronczyn bez numeru – Park krajobrazowy, XIX w. – Nr rejestru 199/Wlkp/A (Zespół dworski), decyzja z 12.08.1993 r. i z 21.03.2005 r. d) Wronczyn bez numeru – Ogrodzenie i 3 bramy wjazdowe, Ŝelazno-murowane, XIX w. – Nr rejestru 199/Wlkp/A (Zespół dworski), decyzja z 29.06.1992. e) Wronczyn bez numeru – Fragment mostu przy parku, murowany, XIX w. f) Wronczyn 13-14 – Gorzelnia, murowana, XIX/XX w., przebudowany. g) Wronczyn 13-14 – Obora I, murowana, XIX/XX w. h) Wronczyn 13-14 – Obora II, murowana, XIX/XX w. i) Wronczyn 13-14 – Spichlerz, murowany, XIX/XX w. 386. Wronczyn 2 – Szkoła, obecnie budynek mieszkalny, murowana, lata 1910 – 1920. 387. Wronczyn bez numeru – Cmentarz parafialny, XIX/XX w.

ZBIERKOWO 388. Zbierkowo 2 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, XIX/XX w. b) Chlew/obora, murowany, lata 20. XX w. 389. Zbierkowo 5 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. b) Budynek gospodarczy, murowany, pierwsza ćwier ć XX w.

ZŁOTNICZKI 390. Zespół dworsko-folwarczny (pozostało ści): a) Złotniczki 25 – Dwór, murowany, koniec XIX w. – Nr rejestru 2176/A z 15.05.1989 r. b) Złotniczki 22 – Spichlerz, murowany, trzecia ćwier ć XIX w., opuszczony. c) Złotniczki 7-8 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. d) Złotniczki 9 – Czworak, obecnie budynek mieszkalny, murowany, czwarta ćwier ć XIX w. 391. Złotniczki 5 – Zagroda: a) Budynek mieszkalny, murowany, lata 1910 – 1920. b) Budynek gospodarczy, murowany, lata 1910 – 1920.

43 3.5. Zabytkowe układy przestrzenne

Na obszarze gminy znajduje si ę zabytkowy, historyczny układ urbanistyczny miasta Pobiedziska. Układ ten, na podstawie decyzji z dnia 4 grudnia 2006 r. wpisano do rejestru zabytków (nr 434/Wlkp/A). W obr ębie tego układu mo Ŝna wyró Ŝni ć mniejsze zespoły – m.in. miasto lokacyjne, zespół ko ścioła parafialnego i zespół dworca kolejowego. Na terenach wiejskich gminy znajduj ą si ę historyczne układy ruralistyczne. W śród wsi gminy wyró Ŝniaj ą si ę w szczególno ści układy wsi parcelacyjnych z ła ńcuchowym układem osadniczym (Latalice, Łagiewniki). Ponadto nadal czytelne s ą, mimo zniekształce ń okresu powojennego, układy wsi z dominuj ącym zało Ŝeniem dworsko-folwarcznym, tj. składaj ące si ę z dworu/pałacu, parku, folwarku i czworaków (Kociałkowa Górka, Kowalskie, Krze ślice, Pomarzanowice, Wronczyn). śaden z tych układów nie został wpisany w cało ści do rejestru zabytków. Specyficznym układem przestrzennym, czy raczej jego szcz ątkami, jest dawny maj ątek w Złotniczkach, który w roku 1912, jako jeden z czterech pierwszych (i szcz ęś liwe ostatnich) polskich maj ątków ziemskich w Wielkopolsce i na Pomorzu Gda ńskim, został wywłaszczony przez prusk ą Komisj ę Kolonizacyjn ą w celu parcelacji i osiedlenia kolonistów niemieckich. Z dawnego maj ątku zachował si ę dwór z resztkami parku, spichlerz i dwa domy mieszkalne, a układ jest ten przemieszany z pó źniejszymi nowymi drogami i gospodarstwami, tworz ąc wra Ŝenie chaosu przestrzennego, przy czym doda ć jeszcze nale Ŝy, Ŝe cz ęść „nowej” zabudowy sama nabrała ju Ŝ charakteru zabytkowego (np. dawne gospodarstwo kolonisty – murowany dom i budynek gospodarczy z drugiej dekady XX w.). Historycznym układem przestrzennym jest tak Ŝe linia kolejowa Pozna ń – Gniezno. Ze wzgl ędu na swoj ą rang ę była ona jednak poddawana wielokrotnym modernizacjom, st ąd te Ŝ historyczny charakter jest dzi ś czytelny tylko w poszczególnych budynkach (np. ci ąg domów dró Ŝników, typowy dla pierwszych linii kolejowych), a nie w cało ści układu.

3.6. Zabytkowe parki

W ewidencji konserwatorskiej znajduje si ę dokumentacja 13 zabytkowych parków z terenu gminy: 1) Biskupice – park dworski, 2 poł. XIX w.; 2) Gołu ń – park dworski, 2 poł. XIX w.; 3) Jerzykowo – park dworski (przy pastorówce), 2 poł. XIX w.; 4) Jerzyn – park dworski, 2 poł. XIX w.;

44 5) Kociałkowa Górka – park pałacowy, 1 poł. XIX w.; 6) Kołatka – park dworski, koniec XIX w.; 7) Kowalskie – park dworski, 1 poł. XIX w.; 8) Krze ślice – park pałacowy, 1 poł. XIX w.; 9) Polska Wie ś (Pobiedziska) – park klasztorny (po dawnym maj ątku), koniec XIX w.; 10) Pomarzanowice – park dworski, 1 poł. XIX w.; 11) St ęszewko – park dworski, 2 poł. XIX w.; 12) Węglewo – park dworski, połowa XIX w.; 13) Wronczyn – park dworski, pocz ątek XX w. Ponadto w terenie zachowały si ę szcz ątkowe pozostało ści parku dworskiego w Złotniczkach (widocznego na mapach z pocz ątku XX wieku – po roku 1912 maj ątek został rozparcelowany przez Komisj ę Kolonizacyjn ą, o czym mowa powy Ŝej). Spo śród ww. parków, do rejestru zabytków wpisano (indywidualnie lub zespołowo razem z dworem/pałacem) parki we wsiach Gołu ń, Jerzyn, Kociałkowa Górka, Kowalskie, Krze ślice, Pomarzanowice i Wronczyn, natomiast park w Polskiej Wsi w znacznej cz ęś ci poło Ŝony jest w granicach wpisanego do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miasta Pobiedziska. Zabytkowe parki są uj ęte w gminnej ewidencji zabytków.

3.7. Zabytkowe cmentarze i miejsca pocmentarne

W ewidencji konserwatorskiej znajduj ą si ę karty 21 cmentarzy z terenu gminy, w tym 5 kart cmentarzy rzymsko-katolickich, 16 kart cmentarzy ewangelickich i 1 karta cmentarza Ŝydowskiego. W granicach miasta karty posiadaj ą 3 wymienione ju Ŝ cmentarze: rzymsko- katolicki i ewangelicki w rejonie ulicy Kiszkowskiej oraz Ŝydowski w Pobiedziskach (dawnej Polskiej Wsi). W śród pozostałych 18 kart z terenów wiejskich, 4 dotycz ą cmentarzy rzymsko- katolickich – parafialnego w W ęglewie, parafialnego we Wronczynie, przyko ścielnego we Wronczynie oraz parafialnego (współczesnego) w Jerzykowie. 14 kart dotyczy dawnych cmentarzy ewangelickich – we wsiach Biskupice, Borówko, Jerzykowo, Jerzyn, Gorzkie Pole, Kołata, Latalice, Podarzewice, Polska Wie ś (Bociniec), Promienko, Pruszewiec, Stara Górka, St ęszewko i Uzarzewo-Huby. Ponadto na obszarze gminy, w toku sporz ądzania gminnej ewidencji zabytków, zewidencjonowano kolejne dawne cmentarze (zwykle ewangelickie) lub miejsca pocmentarne – we wsiach Główna, Gołunin, Jankowo, Łagiewniki, Nowa Górka, Skorz ęcin, Wagowo, W ęglewko i Wójtostwo. Te dawne cmentarze zazwyczaj stanowi ą

45 w krajobrazie grup ę drzew i zieleni, a w niektórych przypadkach istniej ą tak Ŝe pozostało ści nagrobków (bez płyt nagrobnych) – np. na dawnym cmentarzu koło Skorz ęcina. Spo śród ww. cmentarzy, do rejestru zabytków wpisano tylko cmentarz przyko ścielny we Wronczynie, a cmentarze rzymsko-katolicki i ewangelicki w Pobiedziskach poło Ŝone s ą w granicach wpisanego do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miasta Pobiedziska. Zabytkowe cmentarze są uj ęte w gminnej ewidencji zabytków.

3.8. Zabytkowe kapliczki, figury i krzy Ŝe przydro Ŝne

W ewidencji konserwatorskiej znajduj ą si ę karty 8 kapliczek i figur z terenu gminy – ze wsi Jankowo (2), Jerzykowo, Jezierce, Kocanowo, Krze ślice, Latalice i W ęglewko. Liczba takich obiektów na terenie gminy jest bardzo du Ŝa – w toku sporz ądzania gminnej ewidencji zabytków, zewidencjonowano i wł ączono do ewidencji kolejne takie obiekty we wsiach Podarzewo i Wagowo. Je śli chodzi o lokalizacj ę tego rodzaju obiektów, zazwyczaj sytuowano je na rozstajach dróg lub przy gospodarstwach, przy czym w tym drugim przypadku, gdy nast ąpiła likwidacja gospodarstwa, a figura lub krzy Ŝ pozostały, stały si ę one, zwykle wraz z grup ą drzew, charakterystyczn ą „pamiątk ą” w rolniczym krajobrazie.

3.9. Zabytki ruchome

Na terenie gminy nie wpisano dotychczas Ŝadnych zabytków ruchomych do rejestru zabytków. Istniej ące zasoby zabytków ruchomych obejmuj ą przede wszystkim wyposa Ŝenie ko ściołów. Zasoby kart ewidencyjnych zabytków ruchomych tworzy 27 kart odnosz ących si ę do ko ścioła parafialnego p.w. św. Michała Archanioła w Pobiedziskach i 21 kart odnosz ących si ę do ko ścioła parafialnego p.w. św. Katarzyny w W ęglewie. Zabytkowe, cho ć znacznie skromniejsze wyposa Ŝenie znajduje si ę tak Ŝe w ko ściele poewangelickim w Jerzykowie, a po nieistniej ącym ju Ŝ (spalonym w 1945 roku) ko ściele we Wronczynie zachowała si ę granitowa kropielnica.

3.10. Zabytki archeologiczne

Historyczne osadnictwo na terenie gminy skupione było wokół sieci hydrograficznej, a zwłaszcza wzdłu Ŝ wyró Ŝniaj ących si ę w krajobrazie dolin rzecznych i rynien jeziornych – na obszarze gminy jest to przede wszystkim dolina rzeki Głównej wraz z jeziorem Kowalskie

46 (obecnie spi ętrzonym) i dolina rzeki Cybiny wraz z jeziorem Góra, a ponadto ci ąg jezior przebiegaj ący z zachodu na południowy wschód (Kołatkowskie, Stęszewskie, Wronczy ńskie, Jerzy ńskie, Biezdruchowo, Małe, Dobre) i powi ązany z dolin ą rzeki Głównej. Opisywane obszary, wraz z terenami wokół licznych dopływów Głównej i Cybiny, to podstawowe rejony koncentracji stanowisk archeologicznych. Wokół rzeki Głównej wyst ępuj ą stanowiska z okresu neolitu i wczesnej epoki br ązu (Główienka, Główna, Kocanowo, W ęglewo), stanowiska kultury łu Ŝyckiej (Złotniczki, Główienka, Główna, Pomarzanowice, W ęglewo, Latalice) i stanowiska kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. W śród stanowisk wczesno średniowiecznych mo Ŝna wyró Ŝni ć stanowiska wcze śniej powstałe (Złotniczki, Główna, Kocanowo) i stanowiska z pó źniejszych faz tego okresu, w tych samych miejscowo ściach, ale zwi ązane ju Ŝ z grodem w Moraczewie. Pod koniec okresu wczesno średniowiecznego rozwijało si ę ponadto osadnictwo w W ęglewie, Latalicach, Pomarzanowicach, Krze ślicach, Główience i Podarzewie, a przez omawiany obszar przebiegał szlak Pozna ń – Pobiedziska – Ostrów Lednicki – Gniezno, na którego trasie znajdował si ę gród w Pobiedziskach (w jego pobli Ŝu powstało pó źniejsze miasto). Opisywane miejscowo ści przynale Ŝały do w średniowieczu do kasztelanii na Ostrowie Lednickim, za ś wi ększo ść z ww. wsi wyst ępuje w okresie pó źno średniowiecznym i pocz ątkach czasów nowo Ŝytnych jako zaplecze Pobiedzisk – siedziby starostwa. W południowej cz ęś ci obecnej gminy, w s ąsiedztwie doliny Cybiny, miejscem intensywnego osadnictwa były tereny mi ędzy Biskupicami, Jankowem i Promnem. Nasilenie stanowisk archeologicznych pradziejowych i wczesno średniowiecznych wyst ępuje ponadto w rejonie Kociałkowej Górki i Wagowa. Spo śród stanowisk archeologicznych na obszarze gminy, własn ą form ę krajobrazow ą (wzniesienia widoczne w terenie) posiadaj ą poni Ŝsze obiekty: • grodzisko – Góra, stan. 1 (AZP 51-30/104), • grodzisko – Góra, stan. 2 (AZP 51-30/105), • grodzisko – Kociałkowa Górka, stan. 1 (AZP 52-31/6), • grodzisko – Pruszewiec, stan. 1 (AZP 50-29/59). Do rejestru zabytków wpisanych zostało na terenie gminy dziewi ęć stanowisk archeologicznych: Obszar AZP Miejscowo ść Numer rejestru Obiekt Data wpisu Nr stanowiska Kociałkowa 52-31 95/A grodzisko 14.12.1967 Górka 1/6

47 Obszar AZP Miejscowo ść Numer rejestru Obiekt Data wpisu Nr stanowiska 50-31 Główienka 1927/A osada 30.12.1983 1/14 51-30 Góra st. 1 1969/A grodzisko 10.12.1984 1/104 51-30 Jankowo 1492/A cmentarzysko 4.10.1973 1/137 51-31 Pobiedziska 1850/A osada, dwór 5.06.1981 7/212 50-29 Pruszewiec 96/A grodzisko 14.12.1967 1/59 50-31 Węglewo 1935/A osada 30.12.1983 9/84 50-30 Wronczyn 1491/A osada 4.10.1973 2/47 50-31 Główna 1936/A osada 30.12.1983 6/22 Na obszarze całej gminy, według danych Raportu o stanie zabytków w gminie Pobiedziska 2005 r., znajduje si ę w sumie 807 stanowisk archeologicznych, w tym 776 osad, 4 grodziska i 16 cmentarzysk oraz 11 stanowisk z kategorii „inne”.

3.11. Krajobraz przyrodniczo-kulturowy

Gmina Pobiedziska wyró Ŝnia si ę atrakcyjnym krajobrazem i ukształtowaniem terenu, co znalazło swoje odzwierciedlenie w ustanowieniu licznych form ochrony przyrody, w tym trzech parków krajobrazowych.

3.11.1. Parki krajobrazowe

Park Krajobrazowy „Puszcza Zielonka” został utworzony Rozporz ądzeniem Nr 5/93 Wojewody Pozna ńskiego z dnia 20 wrze śnia 1993 r., zmienionym Rozporz ądzeniem Nr 10/04 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 26 stycznia 2004 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 14, poz. 415), które powi ększyło Park o rynn ę jezior od Jeziora Tuczno do Jeziora Wronczy ńskie Małe. W wyniku tych zmian Park zajmuje powierzchni ę 11 999,61 ha (w gminie Pobiedziska 1 537,76 ha), a jego otulina powierzchni ę 10 969,47 ha. W skład Parku wchodz ą głównie lasy oraz niewielkie powierzchnie gruntów ornych, ł ąk i wód, a jego atrakcyjno ść turystyczno-krajoznawcz ą podnosz ą zabytki kultury materialnej,

48 w szczególno ści charakterystyczne dla otoczenia Puszczy ko ścioły drewniane – budowane powszechnie w tej technologii ze wzgl ędu na łatw ą dost ępno ść budulca. Na terenie gminy zachował si ę jeden z takich ko ściołów – ko ściół p.w. Św. Katarzyny w W ęglewie; drugi drewniany ko ściół istniał do 1945 roku we Wronczynie. Park Krajobrazowy „Promno” został utworzony Rozporządzeniem Nr 6/93 Wojewody Pozna ńskiego z dnia 20 wrze śnia 1993 roku, zast ąpionym Rozporz ądzeniem Nr 7/06 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 3 marca 2006 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 44, poz. 1138). Park zajmuje powierzchni ę 2 077 ha (w gminie Pobiedziska 1 823 ha), a jego otulina dodatkowy obszar 3 757 ha, w tym znaczny kompleks Lasów Czerniejewskich. W skład Parku wchodzi ciekawy krajobrazowo obszar pagórków środkowo-pozna ńskiej moreny czołowej, pokrytych głównie lasami. Atrakcyjno ść turystyczna tego obszaru, w powi ązaniu z bliskim s ąsiedztwem Poznania, poci ągn ęła za sob ą uruchomienie na pocz ątku XX wieku przystanku kolejowego, a w latach mi ędzywojennych powstanie w s ąsiedztwie przystanku osiedla willowego (Promno-Stacja). Lednicki Park Krajobrazowy został powołany w 1988 roku uchwał ą Nr XXVI/205/88 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu (Dz. Urz. Woj. Pozna ńskiego z dnia 29 kwietnia 1989 r. Nr 6, poz. 58), a dziesi ęć lat pó źniej przeprowadzona została korekta jego granic – Rozporz ądzenie Wojewody Pozna ńskiego z dnia 19 czerwca 1998 r. wyznaczyło obszar parku w wielko ści 7 652,48 ha, z czego w gminie Pobiedziska 337 ha. Aktualne regulacje zawiera Rozporz ądzenie Nr 60/06 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 26 kwietnia 2006 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 77, poz. 1944). Utworzenie Parku ma na celu ochron ę i zachowanie unikalnego w skali kraju jeziora Lednickiego i jego otoczenia. Na terenie tym zachowały si ę do czasów współczesnych liczne zabytki osadnictwa z pocz ątków Pa ństwa Polskiego, m.in. ruiny kamiennych budowli z czasów pierwszych władców piastowskich. Na brzegach jeziora Lednickiego oraz na jego dnie i wyspach odnajdywane s ą liczne ślady osadnictwa, którego historia si ęga neolitu. Okres najwi ększej świetno ści tych terenów przypadł na X i XI wiek. Wówczas najwi ększa z czterech wysp jeziora – Ostrów Lednicki – mie ściła siedzib ę ksi ęcia Mieszka I. Materialnymi świadkami tego okresu s ą zachowane wewn ątrz grodziska na wyspie ruiny pot ęŜnych budowli kamiennych: pałacu ksi ąŜęcego (palatium), poł ączonego z kaplic ą, oraz ko ścioła. Na obszarze Parku zlokalizowano 350 stanowisk archeologicznych, w śród nich 4 grody: na Ostrowie Lednickim, na wyspie Ledniczce, w Moraczewie oraz w Imiołkach. Wi ększo ść tych zabytków, podobnie jak wi ększo ść obszaru Parku, znajduje si ę jednak poza obszarem gminy Pobiedziska.

49 3.11.2. Rezerwaty przyrody

W gminie Pobiedziska znajduj ą si ę cztery rezerwaty przyrody: „Jezioro D ębiniec” – rezerwat krajobrazowy, został utworzony Zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 14 wrze śnia 1959 r. (M.P. Nr 90, poz. 487), zast ąpionym Zarz ądzeniem Nr 13/09 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Poznaniu z dnia 5 pa ździernika 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 203, poz. 3478). Rezerwat obejmuje obszar 37,08 ha – oddział 221 Le śnictwa Promno, Nadle śnictwa Czerniejewo, na który składa si ę m.in. 19,11 ha lasu, 15,71 ha wód i 1,71 ha bagien. „Jezioro Dr ąŜynek” – rezerwat obj ęty ochron ą ścisł ą, został utworzony Zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa z dnia 5 listopada 1954 roku (M.P. Nr 114, poz. 1640), zast ąpionym Zarz ądzeniem Nr 7/09 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Poznaniu z dnia 25 stycznia 2010 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 64, poz. 1365). Rezerwat obejmuje obszar 6,45 ha i charakteryzuje si ę ciekaw ą faun ą owadzi ą oraz rzadko spotykan ą ro ślinno ści ą zieln ą i mszyst ą. Granic ą rezerwatu jest linia brzegowa (torfowiska). Obok północnej granicy przebiega niebieski szlak turystyczny. „Las li ściasty w Promnie” – rezerwat le śny, został utworzony zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa z dnia 5 listopada 1954 roku (M.P. Nr 114, poz. 1636), zast ąpionym Zarz ądzeniem Nr 17/09 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Poznaniu z dnia 5 pa ździernika 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 203, poz. 3482). Rezerwat obejmuje obszar 6,09 ha, a utworzono go w celu zachowania fragmentu lasu mieszanego o cechach zespołu naturalnego. Przez środek rezerwatu, w rynnie, przebiega niebieski szlak turystyczny. „Okr ąglak” – rezerwat krajobrazowy, został utworzony Rozporz ądzeniem Nr 52/2002 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 23 grudnia 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 175, poz. 5387), zast ąpionym Rozporz ądzeniem Nr 25 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 3 pa ździernika 2008 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 176, poz. 2934). Rezerwat obejmuje obszar 8,14 ha, na który składa si ę śródle śne jeziorko oraz torfowisko wraz z fragmentem otaczaj ących je drzewostanów. Rezerwat został utworzony w celu zachowania istniej ących walorów krajobrazowych oraz zabezpieczenia przebiegu naturalnych procesów kształtuj ących ekosystemy torfowiska i przyległych zbiorowisk le śnych. Opisywane rezerwaty przyrody, ze wzgl ędu na swój charakter, w znikomym stopniu zwi ązane s ą z krajobrazem kulturowym.

50 3.11.3. Pomniki przyrody

Na terenie gminy znajduje si ę 66 drzew obj ętych ochron ą jako pomniki przyrody oŜywionej oraz 1 pomnik przyrody nieo Ŝywionej – głaz narzutowy (granit drobnoziarnisty o obwodzie 850 cm i wysoko ści 140 cm; nr 1165/00). Pomniki przyrody maj ą du Ŝe znaczenie dla krajobrazu kulturowego. Drzewa cz ęsto wchodz ą w skład parków podworskich. Pomniki przyrody oŜywionej na terenie gminy przedstawia poni Ŝsza tabela:

L.p. Nr pomnika Gatunek Obwód Nr działki Miejscowo ść 1. 433 Lipa drobnolistna 504 Krze ślice Tilia cordata 2. 431 Platan klonolistny 371 Krze ślice Platanus orientalis 3. 422 Robinia pseudoakacja 400 Pobiedziska Robinia pseudoacacia 4. 170/40 Dąb szypułkowy 685 Kowalskie Quercus robur 5. 170/40 Dąb szypułkowy 620 Kowalskie Quercus robur 6. 170/40 Dąb szypułkowy 475 Kowalskie Quercus robur 7. 171/41 Sosna zwyczajna 240 Biskupice Pinus sylvestris 8. 167/37 Dąb szypułkowy 405 Biskupice Quercus robur 9. 910/94 Sosna zwyczajna 215 Le śnictwo Promno Pinus sylvestris oddz. 238 10. 911/94 Sosna zwyczajna 246 Le śnictwo Promno Pinus sylvestris oddz. 238 11. 912/94 Sosna zwyczajna 246 Le śnictwo Promno Pinus sylvestris oddz. 240 12. 913/94 Dąb szypułkowy 422 Le śnictwo Promno Quercus robur oddz. 240 13. 914/94 Dąb szypułkowy 318 Le śnictwo Promno Quercus robur oddz. 240 14. 915/94 Dąb szypułkowy 351 Le śnictwo Jezierce Quercus robur oddz. 154 15. 916/94 Dąb szypułkowy 325 Jezierce, mi ędzy Quercus robur jeziorami Baba i Długie 16. 917/94 Dąb szypułkowy 305 Jezierce, mi ędzy Quercus robur jeziorami Baba i Długie 17. 918/94 Dąb szypułkowy 508 Jezierce, mi ędzy Quercus robur jeziorami Baba i Długie

51 L.p. Nr pomnika Gatunek Obwód Nr działki Miejscowo ść 18. 919/94 Dąb szypułkowy 438 Jezierce, mi ędzy Quercus robur jeziorami Baba i Długie 19. 920/94 Sosna zwyczajna 263 Jezierce, mi ędzy Pinus sylvestris jeziorami Baba i Długie 20. Dąb szypułkowy 370 Jerzykowo Borowo Quercus robur 75 21. Dąb szypułkowy 412 2 Jankowo Quercus robur 22. Dąb szypułkowy 420 33 Kociałkowa Górka – Quercus robur park pałacowy 23. Dąb szypułkowy 430 240L Le śnictwo Stara Quercus robur Górka oddz. 240 24. Jabło ń 289 40/5 Gołu ń – park Malus dworski 25. Jabło ń 280 40/5 Gołu ń – park Malus dworski 26. Jarz ąb brekinia 350 235/1 Le śnictwo Promno Sorbus torminalis oddz. 235-236 27. Jesion wyniosły 307 40/5 Gołu ń – park Fraxinus excelsior dworski 28. Jesion wyniosły 450 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 29. Jesion wyniosły 556 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 30. Jesion wyniosły 470 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 31. Jesion wyniosły 330 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 32. Jesion wyniosły 404 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 33. Jesion wyniosły 384 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 34. Jesion wyniosły 349 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 35. Jesion wyniosły 391 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 36. Jesion wyniosły 312 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 37. Jesion wyniosły 222 33/3 Kowalskie – park Fraxinus excelsior dworski 38. Jesion wyniosły 314 40/5 Gołu ń – park Fraxinus excelsior dworski 39. Jesion wyniosły 426 40/5 Gołu ń – park Fraxinus excelsior dworski

52 L.p. Nr pomnika Gatunek Obwód Nr działki Miejscowo ść 40. Jesion wyniosły 264 27/1 Krze ślice – park Fraxinus excelsior dworski 41. Jesion wyniosły 351 36/10 Pomarzanowice – Fraxinus excelsior park dworski 42. Jesion wyniosły 428 32 Wronczyn – park Fraxinus excelsior dworski 43. Kasztanowiec biały 350 27/1 Krze ślice – park Aesculus hippocastanum pałacowy 44. Kasztanowiec biały 505 32 Wronczyn – park Aesculus hippocastanum dworski 45. Klon polny 422 40/5 Gołu ń – park Acer campestre dworski 46. Klon polny 435 27/1 Krze ślice – park Acer campestre pałacowy 47. Klon polny 450 27/1 Krze ślice – park Acer campestre pałacowy 48. Lipa drobnolistna 467 36/10 Pomarzanowice – Tilia cordata park dworski 49. Lipa drobnolistna 406 33 Kociałkowa Górka – Tilia cordata park pałacowy 50. Lipa drobnolistna 167 43 Nowa Górka Tilia cordata 51. Lipa drobnolistna 130 22 Węglewo Tilia cordata 52. Morwa czarna 491 4 Pobiedziska Morus nigra 53. Orzesznik 424 236/1 Le śnictwo Promno pi ęciolistkowy Carya ovata 54. Platan klonolistny 510 27/1 Krze ślice – park Platanus orientalis pałacowy 55. Topola biała 350 109 Łagiewniki Populus alba 56. Topola czarna 328 67/69 Wójtostwo Populus nigra 57. Topola czarna 283 67/69 Wójtostwo Populus nigra 58. Topola czarna 263 67/69 Wójtostwo Populus nigra 59. Topola kanadyjska 400 32 Wronczyn – park Populus canadensis dworski 60. Topola kanadyjska 196 32 Wronczyn – park Populus canadensis dworski 61. Wierzba biała 151 24 Jerzyn Salix alba 62. Wierzba biała 255, 271 89/1 Letnisko Le śne Salix alba

53 L.p. Nr pomnika Gatunek Obwód Nr działki Miejscowo ść 63. 1308/02 Grusza pospolita 219 10/9 Stara Górka Pyrus communis 64. Dąb szypułkowy 286 76/1 Wronczyn Quercus robur 65. Wi ąz szypułkowy 383 76/1 Wronczyn Ulmus laevis 66. Topola biała 470 4 Węglewo Populus alba

54 4. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY POBIEDZISKA

4.1. Stan zachowania i główne zagro Ŝenia dla zabytków nieruchomych

Na obszarze miasta Pobiedziska stan zachowania zabudowy mieszkaniowej nale Ŝy okre śli ć jako dostateczny, przy czym jest on zró Ŝnicowany zale Ŝnie od charakteru zabudowy. Gorszy jest stan zachowania zwartej zabudowy miejskiej, przewa Ŝnie typu wielorodzinnego (kamienicznego), jednak Ŝe w ostatnich latach, zwłaszcza w domach przy Rynku i głównych ulicach, wykonywane są prace remontowe, przeprowadzane przy poszanowaniu istniej ącej, historycznej dekoracji architektonicznej, co poprawia walory estetyczne centrum miasta. W tej grupie zabudowy, spo śród obiektów wpisanych do rejestru zabytków, jako zachowane w stanie dobrym mo Ŝna okre śli ć budynki przy Rynku nr 4 i 13, a jako zachowane w stanie dostatecznym mo Ŝna okre śli ć budynki przy Rynku nr 7 i 12 oraz przy ul. Czerniejewskiej 4a (własno ść gminna – dawna szkoła Ŝydowska). Pozostałe obiekty, nie wpisane do rejestru, s ą bardzo liczne, st ąd stan zachowania zostanie szczegółowiej opisany dla tych, które stanowi ą własno ść gminn ą. Jako zachowane w dobrym stanie nale Ŝy okre śli ć budynki przy ulicach Władysława Jagiełły 30, Kiszkowskiej 2, Kostrzy ńskiej 16 i Kostrzy ńskiej 21 (O środek Kultury – wykonano remont dachu i elewacji). Jako zachowane w stanie dostatecznym mo Ŝna okre śli ć budynki przy ulicach Czerniejewskiej 4, Gnie źnie ńskiej 24, Władysława Jagiełły 28, Kiszkowskiej 5, Kostrzy ńskiej 15. Powsta ńców Wielkopolskich 9 i 28, a tak Ŝe Półwiejskiej 2. Jako zachowane w stanie złym mo Ŝna okre śli ć budynki przy ulicy Czerniejewskiej 15 i przy Rynku nr 11. Zdecydowanie lepszy jest stan zachowania typowej zabudowy jednorodzinnej, w tym willowej. Spo śród tej grupy, stanowi ącej zasadniczo własno ść prywatn ą, do rejestru zabytków wpisane s ą wille przy ulicach Kazimierza Odnowiciela 22 (stan dobry – wykonany remont) i Go śli ńskiej 2 (stan niezadowalaj ący); w śród zabytków brak jest własno ści gminnej. Stan zachowania obiektów u Ŝyteczno ści publicznej na obszarze miasta nale Ŝy okre śli ć jako dobry, jakkolwiek i on jest zró Ŝnicowany. W zakresie budownictwa sakralnego, jako dobry mo Ŝna okre ślić stan zachowania wpisanych do rejestru zabytków: kościoła parafialnego p.w. Św. Michała Archanioła, towarzysz ącej mu drewnianej dzwonnicy, a tak Ŝe dawnego ko ścioła ewangelickiego. Spo śród pozostałych obiektów, jako dostateczny mo Ŝna okre śli ć stan plebanii przy ulicy Gnie źnie ńskiej 2, a jako dobry stan wikarówki przy ulicy Podgórnej 3 (wykonany remont). W śród innych obiektów, w stanie dobrym zachowała si ę poczta przy ulicy Władysława Jagiełły 32, a jako stosunkowo dobry mo Ŝna okre śli ć stan dawnego s ądu

55 przy ulicy Władysława Jagiełły 34 oraz stanowi ących własno ść gminn ą budynków szkolnych przy ulicy Kostrzy ńskiej 25 i 27 i budynku dawnej remizy stra Ŝy po Ŝarnej przy ulicy Tysi ąclecia 18. Jako dostateczny mo Ŝna okre śli ć stan dawnej szkoły (obecnie biblioteka) przy ulicy Władysława Jagiełły 25 oraz stan szkoły funkcjonuj ącej w dawnym dworku na tyłach zabudowy przy ww. ulicy. Niezadowalaj ący jest stan budynku gospodarczego przy ww. remizie stra Ŝy po Ŝarnej. W odniesieniu do zespołu klasztornego Zgromadzenia Sacre Coeur (Sióstr Naj świ ętszego Serca Jezusa) w południowo-wschodniej cz ęś ci miasta, jego stan mo Ŝna okre śli ć jako stosunkowo dobry, przy czym jako dostateczny mo Ŝna wskaza ć stan zachowania budynku mieszkalnego na skraju parku, przy ulicy Półwiejskiej 3. W zakresie budownictwa przemysłowego, jego stan jest tak Ŝe zró Ŝnicowany i wynika ze współczesnych mo Ŝliwo ści wykorzystania obiektów. Jako dobry mo Ŝna okre śli ć stan budynków mleczarni i gazowni przy ulicy Kiszkowskiej, zaadaptowanych na nowe cele. Jako dostateczny mo Ŝna okre śli ć stan obiektów młyna przy ulicy Dworcowej 3, browaru (obecnie budynku mieszkalnego) przy ulicy Władysława Jagiełły 16 oraz funkcjonuj ącego zakładu elektrotechnicznego przy ulicy Kiszkowskiej. Jako niezadowalaj ący mo Ŝna natomiast okre śli ć stan dawnej piekarni i spichlerza, usytuowanych przy ulicy Władysława Jagiełły na tyłach działek przyrynkowych. Podobne zró Ŝnicowanie dotyczy obiektów kolejowych. Jako dobry mo Ŝna okre śli ć stan dworca kolejowego (niedawno odnowiony), jak i budynku mieszkalnego przy ulicy Dworcowej 6 (nowszego), a jako dostateczny stan budynku mieszkalnego przy ulicy Dworcowej 2 (starszego) oraz rozmieszczonych na obszarze miasta dró Ŝniczówek. Jako niezadowalaj ący mo Ŝna okre śli ć stan obu magazynów kolejowych (zwłaszcza tego starszego, XIX-wiecznego), a jako zły stan dawnej wie Ŝy ci śnie ń, niszczej ącej z braku nowej funkcji. Zró Ŝnicowany jest stan zachowania cmentarzy na terenie miasta. Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki jest w stanie dobrym, podobnie jak dawny cmentarz Ŝydowski. Dawny cmentarz ewangelicki jest natomiast opuszczony i nieczytelny jest jego pierwotny układ. Stan zachowania zabudowy wiejskiej gminy mo Ŝna okre śli ć jako dostateczny, jednak z przewag ą stanu niezadowalaj ącego. W śród zabudowy zagrodowej gorszym stanem cechuj ą si ę budynki gospodarcze i inwentarskie, natomiast lepszym budynki mieszkalne – wśród tych ostatnich wyst ępuj ą obiekty, których stan okre śli ć mo Ŝna jako dobry (obiekty remontowane). W tej grupie brak jest budynków wpisanych do rejestru zabytków, st ąd stan zachowania szczegółowiej omówiony zostanie dla obiektów będących własno ści ą gminn ą. Stosunkowo dobry jest stan zachowania budynku mieszkalnego w Górze nr 9, jako dostateczny okre śli ć mo Ŝna stan budynków mieszkalnych w Łagiewnikach nr 5 i 6 oraz w Zbierkowie nr 2, a jako zły nale Ŝy okre śli ć stan budynku inwentarskiego w Zbierkowie nr 2 oraz stan gospodarstwa

56 w St ęszewku przy ulicy Wiejskiej 18. Podobnie przedstawia si ę sytuacja z dawnymi szkołami wiejskimi, obecnie pełni ącymi funkcj ę mieszkaln ą. W śród tych, które nale Ŝą nadal do gminy, jako stosunkowo dobry mo Ŝna okre śli ć stan budynków w Kołacie i Wronczynie, a jako dostateczny stan budynków w Jankowie, Kocanowie, Latalicach oraz St ęszewku. Jako dostateczny mo Ŝna równie Ŝ okre śli ć stan zachowania dawnych dró Ŝniczówek oraz budynków mieszkalnych dla pracowników kolei (w Biskupicach i Kocanowie) i dworca kolejowego w Biskupicach. Stan zachowania historycznych le śniczówek jest natomiast zwykle dobry, gdy Ŝ nadal pełni ą swoj ą pierwotn ą funkcj ę. W przypadku zespołów dworsko-folwarcznych, ich stan zachowania jest ró Ŝny dla poszczególnych obiektów zespołu. Wśród wpisanych do rejestru zabytków dworów i pałaców jako dobry lub stosunkowo dobry mo Ŝna okre śli ć stan obiektów we wsiach Kowalskie, Krze ślice, Pomarzanowice i Wronczyn, jako dostateczny stan obiektów we wsiach Jerzyn i Złotniczki, a jako niezadowalaj ący stan dworów w Gołuniu i Kociałkowej Górce. Jako dobry lub stosunkowo dobry mo Ŝna okre śli ć stan parków we wsiach Kowalskie, Krze ślice i Pomarzanowice, jako dostateczny stan parków we wsiach Jerzyn i Wronczyn, a jako zły stan parków w Gołuniu i Kociałkowej Górce. Zły jest tak Ŝe stan dawnych parków dworskich nie wpisanych do rejestru zabytków – w Biskupicach, Kołatce i St ęszewku. Jako stosunkowo dobry mo Ŝna okre śli ć stan nale Ŝą cego do gminy, nie wpisanego do rejestru zabytków, dworu i parku w W ęglewie – obecnie szkoły. Stan wpisanej do rejestru zabytków oficyny pałacowej w Krze ślicach mo Ŝna okre śli ć jako dostateczny, podobnie jak nie wpisanych do rejestru oficyn w Gołuniu i Podarzewie. Stan zachowania zabudowy folwarcznej mo Ŝna okre śli ć jako dostateczny we wsiach Góra, Jerzyn, Pomarzanowice, St ęszewko i W ęglewo (w tym nale Ŝą ca do gminy remiza – dawna ku źnia), a jako zły we wsiach Gołu ń, Kociałkowa Górka, Kołatka, Kowalskie, Krze ślice, Podarzewo, Wronczyn oraz Złotniczki. Stan zachowania dawnych czworaków, pełni ących nadal funkcje mieszkalne, jest dostateczny – dotyczy to zespołów we wsiach Gołu ń, Kociałkowa Górka, Kowalskie, Krze ślice, Podarzewo, Pomarzanowice, Węglewo i Złotniczki, w tym nale Ŝą cych do gminy dwojaka w Gołuniu nr 5 oraz czworaka w Krze ślicach nr 10. W zakresie budownictwa sakralnego, jako dobry mo Ŝny okre śli ć stan zachowania wpisanych do rejestru zabytków ko ściołów w W ęglewie i Jerzykowie oraz dzwonnicy we Wronczynie, a tak Ŝe nie wpisanych do rejestru: plebani w W ęglewie i dawnej pastorówki w Jerzykowie. Jako dostateczny mo Ŝna okre śli ć stan wpisanego do rejestru zabytków cmentarza przyko ścielnego we Wronczynie, a tak Ŝe nie wpisanych do rejestru cmentarzy parafialnych we Wronczynie i W ęglewie oraz parku przy ko ściele w Jerzykowie. Jako zły

57 trzeba natomiast okre śli ć stan zachowania dawnych cmentarzy ewangelickich, w tym nale Ŝą cych do gminy b ądź b ędących w trwałym zarz ądzie Urz ędu Miasta i Gminy cmentarzy w Biskupicach, Głównej, Kołacie, Latalicach, Podarzewie, Pruszewcu oraz St ęszewku. Cmentarze te zostały opuszczone i zdewastowane w okresie powojennym, a jedynie na nielicznych zachowały si ę pojedyncze nagrobki lub ich pozostało ści. W wyniku zaniedba ń tereny tych cmentarzy zarosły samosiejkami i licznymi krzewami. W przypadku obiektów wpisanych do rejestru zabytków, znacz ącym ułatwieniem w ich ochronie jest sam fakt wpisu i wynikaj ących z tego ogranicze ń, jak i wi ększej świadomo ści ich wła ścicieli/u Ŝytkowników. Najbardziej zagro Ŝone s ą bowiem obiekty nie wpisane, w tym te nie istniej ące w świadomo ści jako zabytki, a wi ęc „zwykłe” budynki mieszkalne w mie ście i zabudowa zagrodowa na wsi. Szczególnie w śród zabudowy zagrodowej obserwuje si ę, iŜ prowadzone remonty s ą cz ęsto nieprawidłowe z konserwatorskiego punktu widzenia. Typowym przykładem jest wymiana tradycyjnej, drewnianej stolarki otworowej na wykonan ą z tworzyw sztucznych i/lub pozbawion ą historycznych podziałów, zast ępowanie łuków odcinkowych prostymi nadpro Ŝami oraz zmiana wielko ści otworów okiennych, a nawet ich poło Ŝenia, niszcz ąca historyczn ą kompozycj ę elewacji. Uzyskiwana dzi ęki tym i podobnym działaniom poprawa warto ści technicznych i u Ŝytkowych obiektów, wskutek niewła ściwego sposobu przeprowadzenia remontu prowadzi do utraty cech zabytkowych, co mo Ŝe wpłyn ąć na daleko id ące przekształcenia przestrzenne oraz architektoniczne krajobrazu kulturowego gminy. Tymczasem w budownictwie zagrodowym (a tak Ŝe np. w le śniczówkach) wyst ępuj ą dobre wzorce architektoniczne z przeszło ści (z ko ńca wieku XIX, pocz ątku wieku XX i z lat 30. wieku XX), znakomicie wkomponowane w krajobraz, które winny by ć nie tylko zachowane, ale równie Ŝ powinny stanowi ć punkt odniesienia dla realizacji nowej zabudowy. Brak ładu przestrzennego mo Ŝe bowiem wpłyn ąć negatywnie na cenny krajobraz i obni Ŝyć potencjał turystyczno-kulturowy gminy. Z powy Ŝszym zjawiskiem, tj. brakiem świadomo ści warto ści zabytkowej, zwi ązany jest fakt niezbyt du Ŝej jeszcze ilo ści miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Plany te mog ą wprowadza ć ochron ę obiektów zabytkowych, zwłaszcza tych nie wpisanych do rejestru zabytków i nie istniej ących w społecznej świadomo ści, przy czym podstaw ą dla planów będzie opracowana gminna ewidencja zabytków. Dodatkowe zagro Ŝenia, oprócz opisanych powy Ŝej, dotycz ą historycznych zespołów dworsko-folwarcznych. Zespoły te, zwłaszcza w cz ęś ci dworsko-parkowej, doznały zniszcze ń i dewastacji w okresie powojennym, a wiele elementów zostało odtworzonych niedawno b ądź

58 czeka jeszcze na odtworzenie – dotyczy to zarówno budynków, jak i parków. Te ostatnie były wykorzystywane cz ęsto do celów gospodarczych i pozbawione bie Ŝą cej piel ęgnacji, przez co nierzadko zatraciły pierwotne układy kompozycyjne, obecnie stopniowo odtwarzane. Ponadto w struktur ę przestrzenn ą zespołów były wprowadzane nowe obiekty, nie szanujące zastanych warto ści kulturowych – dotyczy to zarówno formy nowych budynków (np. najprostsze bloki mieszkalne), jak i ich usytuowania (np. budynek na wje ździe do parku w Pomarzanowicach). Współcze śnie istotnym czynnikiem jest fakt, Ŝe historyczny układ przestrzenny (dwór, park, rz ądcówka, folwark, czworaki) zwi ązany był z nieistniej ącą ju Ŝ, dawn ą struktur ą społeczno- gospodarcz ą i dzi ś ju Ŝ niemo Ŝliwe jest odtworzenie jej funkcjonowania w dawnym kształcie – co w pewien sposób tak Ŝe utrudnia ochron ę. Z tym wi ąŜ e si ę bowiem fakt dokonywania podziałów – cz ęsto inn ą własno ść stanowi pałac z parkiem, a inn ą folwark (np. Krze ślice), poza tym wydzielane mog ą by ć (np. w celu wykupu mieszka ń) nieruchomo ści z czworakami czy powojennymi blokami. Zjawiska te, jakkolwiek zrozumiałe we współczesnej gospodarce, uniemo Ŝliwiaj ą pełn ą ochron ę zespołu, a nawet mog ą prowadzi ć do utrwalania zniekształce ń (np. w przypadku wykupu mieszka ń w nieprawidłowo usytuowanym – z konserwatorskiego punktu widzenia – bloku popegeerowskim). Równie Ŝ i w tym przypadku istotny jest fakt niezbyt du Ŝej jeszcze ilo ści miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które mogłyby by ć pomocne w ochronie historycznych układów przestrzennych, a ponadto brak cało ściowych wpisów zespołów (zwłaszcza tych jeszcze czytelnych w terenie) do rejestru zabytków. Niezale Ŝnie od powy Ŝszego, wyst ępuje problem braku świadomo ści zabytkowych warto ści całego zespołu – cz ęsto jako zabytek rozumiany jest bowiem tylko dwór (oczywi ście z parkiem), ale ju Ŝ nie folwark czy układ czworaków. Dla zabytkowej zabudowy miejskiej, oprócz zjawisk opisywanych przy zabudowie zagrodowej, dodatkowe zagro Ŝenie stanowi znaczna ilo ść blisko zgrupowanych tradycyjnych palenisk w ęglowych oraz intensywny ruch samochodowy w centrum miasta, w tym przez Rynek, zwi ązany z drog ą powiatow ą do Kostrzyna. Oba te czynniki (zwłaszcza paleniska) wpływaj ą na ska Ŝenie atmosfery – a zwi ązki siarki i w ęgla powoduj ą powoln ą penetracj ę tynków zewn ętrznych i ich niszczenie. Ponadto ruch samochodowy w obr ębie starej tkanki budowlanej powoduje wstrz ąsy i drgania, które negatywnie wpływaj ą na stan techniczny budynków. Zagro Ŝeniem specyficznym dla zabudowy przemysłowej i zwi ązanej z infrastruktur ą techniczn ą (gospodark ą komunaln ą) s ą zmiany technologiczne. Wi ększo ść dawnych obiektów tej kategorii miała bowiem ciekaw ą form ę architektoniczn ą, wynikaj ącą jednak ze stosowanej technologii i zazwyczaj ści śle do niej dopasowan ą. Wraz z rozwojem techniki i odej ściem od

59 dotychczasowych rozwi ąza ń, obiekty te stały si ę zb ędne, natomiast ich specyficzna (przez to ciekawa) forma uniemo Ŝliwiła łatw ą adaptacj ę na inne cele (np. biurowe czy mieszkaniowe). Przykładem takiego obiektu jest dawna kolejowa wie Ŝa ci śnie ń w Pobiedziskach, której stan kontrastuje z pozostałymi, nadal u Ŝywanymi obiektami zespołu dworca kolejowego. W przypadku cmentarzy, ich sytuacja jest zró Ŝnicowana zale Ŝnie od przynale Ŝno ści wyznaniowej. Cmentarze rzymsko-katolickie są uŜytkowane, a dawny cmentarz Ŝydowski w Pobiedziskach tak Ŝe jest pod opiek ą i stanowi czytelny znak pami ęci z przeszło ści miasta. Problemem jest sytuacja opuszczonych, dawnych cmentarzy ewangelickich. W przypadku sąsiedztwa du Ŝych skupisk ludzkich, cmentarze te bywaj ą wykorzystywane jako miejsca libacji alkoholowych (w szczególno ści takie zagro Ŝenie wskazane jest w dokumentacji konserwatorskiej dawnego cmentarza w Pobiedziskach). Z reguły nie ma opiekunów tych cmentarzy, gdy Ŝ nie ma ju Ŝ członków rodzin, którzy opiekowaliby si ę grobami przodków. Warto tu wymieni ć pozytywny przykład, jakim jest pami ęć pobliskich mieszka ńców o cmentarzu w Pruszewcu.

4.2. Stan zachowania i główne zagro Ŝenia dla zabytków ruchomych

Ruchome obiekty zabytkowe nale Ŝą do grupy zabytków szczególnie nara Ŝonych na zniszczenie, kradzie Ŝ bądź uszkodzenie. W szczególno ści dotyczy to wyposa Ŝenia obiektów sakralnych. Obiekty te aktualnie wyposa Ŝane b ędą w odpowiednie systemy zabezpiecze ń przeciwwłamaniowych i przeciwpo Ŝarowych (np. ko ściół p.w. Św. Katarzyny w W ęglewie – monta Ŝ systemu sygnalizacji po Ŝaru).

4.3. Stan zachowania i główne zagro Ŝenia dla zabytków archeologicznych

Stan zachowania zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków, według danych Raportu o stanie zabytków w gminie Pobiedziska 2005 r., przedstawia tabela: Miejscowo ść Obszar AZP, nr stanowiska Obiekt Stan zachowania Kociałkowa Górka 52-31, 1/6 grodzisko 2 Główienka 50-31, 1/14 osada 4 Góra st. 1 51-30, 1/104 grodzisko 3 Jankowo 51-30, 1/137 cmentarzysko 4 Pobiedziska 51-31, 7/212 osada, dwór 2 Pruszewiec 50-29, 1/59 grodzisko 1 Węglewo 50-31, 9/84 osada 4

60 Miejscowo ść Obszar AZP, nr stanowiska Obiekt Stan zachowania Wronczyn 50-30, 2/47 osada 1 Główna 50-31, 6/22 osada brak danych Legenda: 1 – stan zachowania dobry, nie wymagaj ący Ŝadnych zabiegów konserwatorskich – do tej grupy zaliczono grodzisko w miejscowo ści Pruszewiec oraz osad ę we Wronczynie, poło Ŝone w lasach lub funkcjonuj ące jako nieu Ŝytki. W chwili obecnej nie zagra Ŝa im działalno ść gospodarcza człowieka. 2 – wymaga znakowania i odsłoni ęcia rze źby – grodzisko w Kociałkowej Górce poło Ŝone w lesie oraz osada w Pobiedziskach. 3 – wymaga zabezpieczenia i uzupełnienia ubytków w rze źbie – grodzisko wczesno średniowieczne w Górze funkcjonuj ące jako nieu Ŝytek. 4 – wymaga bada ń sonda Ŝowych w celu ustalenia stanu zachowania substancji zabytkowej – osada w W ęglewie, cmentarzysko w Jankowie – poło Ŝone na polach u Ŝytkowanych rolniczo, oraz osada Główienka – zagro Ŝona budownictwem mieszkaniowym. Ustalenie stanu zachowania obiektów zadecyduje o konieczno ści zmiany sposobu u Ŝytkowania gruntu lub przeprowadzenia bada ń ratowniczych na tym stanowisku. Na obszarze stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków obowi ązuje zakaz zabudowy i innych robót zwi ązanych z zagospodarowywaniem terenu. Stanowiska archeologiczne nie wpisane do rejestru zabytków stanowi ą najliczniejsz ą grup ę, która składa si ę na archeologiczne dziedzictwo kulturowe. Z uwagi na ich liczebno ść , w ramach niniejszego programu trudno jest okre śli ć stan zachowania ka Ŝdego pojedynczego stanowiska archeologicznego – mo Ŝna jedynie stwierdzi ć, i Ŝ najlepiej zachowane stanowiska poło Ŝone s ą na nieu Ŝytkach, terenach niezabudowanych oraz terenach zalesionych. Zagro Ŝeniem dla zabytków archeologicznych s ą inwestycje zwi ązane z zabudow ą i zagospodarowaniem terenu, które wymagaj ą prowadzenia robót ziemno-budowlanych. Niekorzystnie na stan stanowisk archeologicznych wpływa równie Ŝ ich rolnicze u Ŝytkowanie, w szczególno ści gł ęboka orka, oraz nielegalne poszukiwania z wykrywaczami metalu. Zakres działa ń inwestycyjnych ze strony gminy, przewidzianych do realizacji w czasie obowi ązywania niniejszego programu i mog ących stanowi ć zagro Ŝenie dla zabytków archeologicznych, wynika ze Strategii Rozwoju Miasta i Gminy Pobiedziska na lata 2003 – 2012 (uchwała Nr LXVI/592/02 Rady Miejskiej Gminy Pobiedziska z dnia 4 pa ździernika 2002 r.) oraz Planu Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Pobiedziska na lata 2005 – 2012 (uchwała Nr XXXVIII/334/05 Rady Miejskiej Gminy Pobiedziska z dnia 28 kwietnia

61 2005 r.). Dokumenty te okre ślaj ą szereg zada ń słu Ŝą cych rozwojowi gminy, a cz ęść z nich to nowe inwestycje. Najwi ększym zadaniem jest planowana budowa obwodnicy miasta, ł ącz ącej drog ę krajow ą nr 5 z drog ą powiatow ą do Kostrzyna i wymagaj ącej wykonania du Ŝej ilo ści robót ziemnych, w tym w rejonie przeci ęcia z lini ą kolejow ą i na poł ączeniu z drog ą krajow ą nr 5. Pozostałe, mniejsze działania inwestycyjne gminy zwi ązane s ą z uzbrajaniem terenów inwestycyjnych – pod zabudow ę przemysłow ą (na wschód od Pobiedzisk przy drodze nr 5, na zachód od centrum Pobiedzisk przy ulicy Pozna ńskiej), pod zabudow ę zwi ązan ą z obsług ą ruchu turystycznego (mi ędzy ulic ą Kiszkowsk ą a jeziorem Biezdruchowo, mi ędzy ulic ą Kostrzy ńsk ą a jeziorem Dobre) oraz pod zabudow ę mieszkaniow ą (na południe od ulicy Pozna ńskiej, na zachód od ulicy Kostrzy ńskiej). Zostały zrealizowane prace na przyszłych terenach przemysłowych na wschód od Pobiedzisk (kanalizacja, w nast ępnej kolejno ści budowa dróg). W celu ochrony stanowisk archeologicznych niezb ędne jest uzgadnianie inwestycji oraz wypełnianie przez inwestorów wymogów konserwatorskich okre ślonych przez konserwatora zabytków.

4.4. Uwarunkowania wynikaj ące z dokumentów opracowanych na poziomie gminy

Do najwa Ŝniejszych dokumentów sporz ądzonych przez gmin ę Pobiedziska, istotnych z punktu widzenia ochrony zabytków, nale Ŝą : 1) Strategia rozwoju miasta i gminy Pobiedziska na lata 2003 – 2012; 2) Plan rozwoju lokalnego miasta i gminy Pobiedziska na lata 2005 – 2013; 3) Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Pobiedziska; 4) miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Pobiedziska; 5) Program Ochrony Środowiska na lata 2004 – 2007 z perspektyw ą na lata 2008 – 2011. Spo śród nich, bezpo średnio powi ązanie z procesem inwestycyjnym (w tym pozwoleniami na budow ę) s ą miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego oraz, nadrz ędne w stosunku do planów, Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.

4.4.1. Uwarunkowania wynikaj ące ze Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

Obowi ązuj ące Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Pobiedziska zostało zatwierdzone uchwał ą Nr V/40/2011 Rady Miejskiej

62 Gminy Pobiedziska z dnia 24 lutego 2011 r. Na terenie gminy do obszarów o znacz ących uwarunkowaniach historycznych Studium wymienia chronione układy urbanistyczne wsi Góra, Jankowo, Jerzyn, Kociałkowa Górka, Krze ślice, Latalice, Łagiewniki, Pomarzanowice, Promno, W ęglewo, Wronczyn, Złotniczki oraz cz ęść miasta. Na obszarze miasta Pobiedziska strefa ochrony konserwatorskiej obejmuje centrum miasta oraz cz ęść budynków zgromadzenia SS Naj świ ętszego Serca Jezusa (Sacre Coeur). Centralna cz ęść miasta podlega ć powinna rewitalizacji prowadz ącej do modernizacji istniej ącej tkanki zabytkowej, uzupełnianiu ubytków zabudowy, przy jednoczesnym zachowaniu historycznego układu ulic. Nowe i modernizowane nie zabytkowe budynki powinny nawi ązywa ć do cennej zabudowy istniej ącej. Istot ą dalszych przekształce ń obszarów zurbanizowanych miasta jest zachowanie wła ściwej skali zabudowy oraz pozostawienie w historycznym kształcie obiektów zabytkowych. Na terenie podlegaj ącym ochronie konserwatorskiej niezb ędne jest respektowanie stałych zasad kształtowania architektury w odniesieniu do zabytkowej zabudowy miejskiej. Dla nowych obiektów w obr ębie historycznego śródmie ścia plany miejscowe winny okre śla ć sposób sytuowania budynku na działce, liczb ę kondygnacji, rodzaj i sposób ustawienia kalenic, mo Ŝliwe do zastosowania materiały budowlane z preferencj ą dla materiałów tradycyjnych, zastosowanie okre ślonych detali architektonicznych. Podobne zasady powinny obowi ązywa ć tak Ŝe w stosunku do małej architektury. Na obszarach wsi o typowo rolniczym charakterze forma zabudowy nowych zagród oraz rozbudowa ju Ŝ istniej ących nie powinna stanowi ć elementu dysharmonizuj ącego, powinna nawi ązywa ć do tradycyjnej architektury wiejskiej, do historycznego typu niskiego domu nakrytego dachem dwuspadowym. Rozwój przestrzenny wsi, w których chroniony jest układ urbanistyczny powinien by ć podporz ądkowany zachowaniu i – tam gdzie to niezb ędne – odtworzeniu tego układu, tak Ŝe poprzez wyznaczanie nowych dróg. Szczególnej ochronie musz ą podlega ć zespoły dworsko – parkowe wraz z zachowanymi jeszcze zabudowaniami folwarcznymi. Traktowane jako cało ść , tworz ą wyró Ŝniaj ącą si ę na tle zabudowy wiejskiej historyczn ą przestrze ń zurbanizowan ą. Wskazane jest zachowanie dawnych funkcji poszczególnych cz ęś ci zespołów. Tereny zabytkowych zało Ŝeń zieleni (parki, cmentarze) nale Ŝy zachowa ć w historycznych granicach, bez mo Ŝliwo ści dokonywania podziałów na działki u Ŝytkowe, w miar ę mo Ŝliwo ści zachowuj ąc cało ść jako jedn ą własno ść . Aleje i szpalery drzew nale Ŝy konserwowa ć odtwarzaj ąc i uzupełniaj ąc ubytki tymi samymi gatunkami drzew. Wokół wszystkich zabytkowych parków nale Ŝy zachowa ć 100 m stref ę ochrony konserwatorskiej,

63 w której lokalizacja budynków i innych obiektów wymaga uzgodnienia z konserwatorem zabytków. W s ąsiedztwie parków nie nale Ŝy lokalizowa ć inwestycji mog ących niekorzystnie wpływa ć na warunki mikroklimatyczne panuj ące w parkach oraz stan zieleni, powoduj ących degradacj ę obszarów parkowych i ich otulin poprzez źródła zanieczyszcze ń, takich jak: środki ochrony ro ślin, zrzuty ścieków na ł ąki, nielegalne składowiska odpadów. Studium zakłada aktywizacj ę ruchu turystycznego w oparciu o lokalne elementy dziedzictwa kulturowego. Do najwa Ŝniejszych elementów środowiska kulturowego gminy, które mog ą mie ć wpływ na rozwój turystyki i rekreacji, zaliczy ć mo Ŝna: zało Ŝenia dworsko – pałacowo – parkowe, ko ścioły i cmentarze, stanowiska archeologiczne, a takŜe historyczne szlaki kulturowe. Jest to obok popularnego Szlaku Piastowskiego – Szlak Gotycki i Piastowska Droga Roma ńska, na których zachowały si ę obiekty architektury i sztuki z okresu gotyku i roma ńskiego. Wszystkie te ww. elementy wywołuj ą wymóg ukształtowania regionalnej architektury obiektów usługowych, zlokalizowanych w ich pobli Ŝu. W s ąsiedztwie wszystkich obiektów zabytkowych oraz w strefach ochrony konserwatorskiej nale Ŝy: 1) wykluczy ć zabudow ę oraz nasadzenia drzew zakłócaj ące ekspozycj ę zabytku, 2) zakaza ć lokalizacji wolno stoj ących no śników reklamowych uniemo Ŝliwiaj ących wgl ąd w eksponowany zabytek, 3) wykluczy ć lokalizacj ę obiektów o formach i kubaturze obcych w historycznie ukształtowanej przestrzeni (urz ądzenia przemysłowe, du Ŝe fermy zwierz ęce, wie Ŝe telefonii komórkowej itp.). Niezmiernie wa Ŝne jest wykluczenie wszelkich budynków i budowli wpływaj ących deprecjonuj ąco na panoram ę miejscowo ści i zespołów zabytkowych, potencjalnie stanowi ących konkurencj ę dla zabytkowej architektury – wie Ŝ ko ściołów, b ędących historycznymi dominantami obszarów wiejskich. Ochronie konserwatorskiej podlegaj ą tak Ŝe nawarstwienia kulturowe układów urbanistycznych, ruralistycznych, zało Ŝeń pałacowo – parkowych i zabytkowych cmentarzy. Z tego wzgl ędu podczas inwestycji budowlanych zwi ązanych z pracami ziemnymi, podejmowanych na terenach i przy obiektach zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków lub uj ętych w ewidencji zabytków istnieje obowi ązek prowadzenia bada ń archeologicznych, na które nale Ŝy uzyska ć pozwolenie konserwatora zabytków przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow ę. Na terenie stanowisk archeologicznych wyst ępuj ących w gminie, wpisanych do rejestru zabytków i obj ętych ścisł ą ochron ą konserwatorsk ą, Studium zakazuje prowadzenia

64 wszelkich robót budowlanych, a prace porz ądkowe prowadzone w ich obr ębie wymagaj ą uzgodnienia z konserwatorem zabytków. Dla ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego Studium wyznacza strefy ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych, w których przedmiotem ochrony s ą zewidencjonowane stanowiska archeologiczne. W granicach „stref ochrony stanowisk archeologicznych” Studium wprowadza obowi ązek prowadzenia bada ń archeologicznych podczas realizacji inwestycji zwi ązanych z zabudowaniem i zagospodarowaniem terenu, a wymagaj ących prac ziemnych. Na prowadzenie bada ń archeologicznych inwestor winien uzyska ć pozwolenie konserwatora zabytków przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow ę. W przypadku inwestycji zwi ązanych z szerokopłaszczyznowymi pracami ziemnymi, itp. drogi, odkrywki, eksploatacja złó Ŝ, niezb ędne jest przeprowadzenie rozpoznawczych bada ń powierzchniowo – sonda Ŝowych prowadzonych w uzgodnieniu z konserwatorem zabytków, a nast ępnie ratowniczych bada ń wykopaliskowych wyprzedzaj ących inwestycje na wytypowanych stanowiskach archeologicznych.

4.4.2. Uwarunkowania wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy

Ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, istotne w zakresie ochrony zabytków, przedstawia poni Ŝsza tabela (według danych Urz ędu Miasta i Gminy):

Uchwała Rady Dz. Urz. Woj. Symbol L.p. Nazwa planu Ustalenia planu Miejskiej Wielkopolskiego terenu 1 Mpzp wsi Wronczyn – Nr XXVII/252/00 Nr 50, poz. 601 § 6 ust. 3 pkt 3 – istniej ące budynki mog ą M zmiana mpzp Gminy z dnia 31.05.2000 z dnia 24.07.2000 podlega ć przebudowie, rozbudowie i Pobiedziska modernizacji o ile zostan ą zachowane warunki architektoniczne okre ślone dla projektowanych budynków. Zasada ta nie dotyczy budynków zabytkowych. 2 Mpzp wsi Wronczyn – Nr XXVII/252/00 Nr 50, poz. 601 § 7 ust. 4 pkt 2 – istniej ące budynki mog ą U zmiana mpzp Gminy z dnia 31.05.2000 z dnia 24.07.2000 podlega ć przebudowie, rozbudowie i Pobiedziska modernizacji o ile zostan ą zachowane warunki architektoniczne okre ślone dla projektowanych budynków. Zasada ta nie dotyczy budynków zabytkowych. 3 Mpzp wsi Wronczyn – Nr XXVII/252/00 Nr 50, poz. 601 § 7 ust. 4 pkt 3 lit. b – obowi ązuje nawi ązanie U zmiana mpzp Gminy z dnia 31.05.2000 z dnia 24.07.2000 do architektury istniej ącej w najbli Ŝszym Pobiedziska otoczeniu, szczególnie w przypadkach, gdy sąsiednie budynki istniej ące zostały zakwalifikowane jako zabytki. 4 Mpzp wsi Wronczyn – Nr XXVII/252/00 Nr 50, poz. 601 § 9 ust. 4 pkt 2 lit. a – obowi ązuje nawi ązanie RPO zmiana mpzp Gminy z dnia 31.05.2000 z dnia 24.07.2000 do architektury budynków zwi ązanych z Pobiedziska produkcj ą roln ą istniej ących w najbli Ŝszym otoczeniu, a szczególnie w przypadku, gdy budynki te zostały zakwalifikowane jako zabytki. 5 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz.1128 § 4 ust. 3 – obowi ązuj ącym oznaczeniem na – zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 rysunku planu jest fragment strefy mieszkaniowej i konserwatorskiej przebiegaj ącej w cz ęś ci przez

65 Uchwała Rady Dz. Urz. Woj. Symbol L.p. Nazwa planu Ustalenia planu Miejskiej Wielkopolskiego terenu usługowej w obszar opracowania planu. Pobiedziskach, rejon ulic K. Odnowiciela, Wł. Jagiełły i Tysi ąclecia 6 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz. 1128 § 5 pkt 9 – strefa konserwatorska - nale Ŝy – zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 przez to rozumie ć granice obszaru ochrony mieszkaniowej i zabytkowego układu urbanistycznego. usługowej w Pobiedziskach, rejon ulic K. Odnowiciela, Wł. Jagiełły i Tysi ąclecia 7 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz. 1128 § 6 ust. 1 – ustala si ę tereny zabudowy MM zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 mieszkaniowej miejskiej, oznaczone na mieszkaniowej i rysunku planu symbolami MM, o usługowej w intensywno ści zabudowy do 1,3 liczonej w Pobiedziskach, rejon ulic granicach działek. Na obszarze, obj ętym K. Odnowiciela, Wł. ochron ą konserwatorsk ą - dopuszcza si ę Jagiełły i Tysi ąclecia przekroczenie ww. wska źnika intensywno ści o 15%. 8 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz. 1128 § 6 ust. 3 pkt 1 – zabudowa istniej ąca mo Ŝe MM zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 podlega ć modernizacji i przebudowie przy mieszkaniowej i zachowaniu warunków architektonicznych usługowej w okre ślonych da zabudowy projektowanej. Pobiedziskach, rejon ulic Wyj ątek: budynki zabytkowe. K. Odnowiciela, Wł. Jagiełły i Tysi ąclecia 9 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz. 1128 § 6 ust. 3 pkt 2 – zabudowa istniej ąca w MM zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 obr ębie strefy konserwatorskiej oraz budynki mieszkaniowej i zabytkowe podlegaj ą dodatkowo wymogowi usługowej w uzgodnienia projektów architektonicznych z Pobiedziskach, rejon ulic Wielkopolskim Konserwatorium Zabytków - w K. Odnowiciela, Wł. przypadku wymiany całego budynku, Jagiełły i Tysi ąclecia nadbudowy, zmiany otworów dziennych i drzwiowych, zmiany dachu. 10 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz. 1128 § 7 ust. 3 pkt 1 – zabudowa istniej ąca mo Ŝe MN zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 podlega ć modernizacji i przebudowie przy mieszkaniowej i zachowaniu warunków architektonicznych usługowej w okre ślonych dla zabudowy projektowej. Pobiedziskach, rejon ulic Wyj ątek: budynki zabytkowe. K. Odnowiciela, Wł. Jagiełły i Tysi ąclecia 11 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz. 1128 § 7 ust. 3 pkt 2 – zabudowa istniej ąca w MN zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 obr ębie strefy ochrony konserwatorskiej oraz mieszkaniowej i budynki zabytkowe zgodnie z § 6 ust 3 pkt 2. usługowej w Pobiedziskach, rejon ulic K. Odnowiciela, Wł. Jagiełły i Tysi ąclecia 12 Mpzp terenów Nr XXXVIII/344/00 Nr 84, poz. 1128 § 7 ust. 5 – forma projektowanych budynków MN zabudowy z dnia 29.09.2000 z dnia 01.12.2000 mieszkalnych winna by ć zgodna z okre ślonymi mieszkaniowej i poni Ŝej wymogami. Wymogi te maj ą charakter usługowej w ramowy. U ści ślenie powinno nast ępowa ć Pobiedziskach, rejon ulic poprzez nawi ązanie do zabudowy istniej ącej w K. Odnowiciela, Wł. bezpo średnim s ąsiedztwie - zarówno Jagiełły i Tysi ąclecia zabudowy zabytkowej, jak i zabudowy zrealizowanej wcze śniej na podstawie niniejszego planu. 13 Mpzp terenów Nr LXIV/572/02 Nr 121, poz. 3375 § 6 ust. 4 – z uwagi na wyst ępowanie M zabudowy z dnia 27.08.2002 z dnia 08.10.2002 stanowisk archeologicznych prace budowlane mieszkaniowej wymagaj ą zgłoszenia do Konserwatora jednorodzinnej w Zabytków Archeologicznych w Poznaniu ul. Pobiedziskach działki nr Wodna 27. ewid. 3/4, 9, 10, ul. Rzeczna 14 Mpzp terenów Nr LXIV/572/02 Nr 121, poz. 3375 § 7 ust. 6 – z uwagi na wyst ępowanie MU zabudowy z dnia 27.08.2002 z dnia 08.10.2002 stanowisk archeologicznych prace budowlane mieszkaniowej wymagaj ą zgłoszenia do Konserwatora jednorodzinnej w Zabytków Archeologicznych w Poznaniu ul. Pobiedziskach działki nr Wodna 27. ewid. 3/4, 9, 10, ul. Rzeczna 15 Mpzp terenów pod Nr LXV/584/02 Nr 138, poz. 3799 § 5 ust. 4 pkt 2 – z uwagi na wyst ępowanie M zabudow ę mieszkaniow ą z dnia 26.09.2002 z dnia 15.11.2002 stanowisk archeologicznych nale Ŝy zapewni ć

66 Uchwała Rady Dz. Urz. Woj. Symbol L.p. Nazwa planu Ustalenia planu Miejskiej Wielkopolskiego terenu jednorodzinn ą w rej. ul. w czasie prac ziemnych stały nadzór Kiszkowskiej dz. nr archeologiczno-konserwatorski. ewid. 6,9,16 w Pobiedziskach 16 Mpzp terenu Nr V/41/03 Nr 37, poz. 723 § 6 ust. 4 – z uwagi na wyst ępowanie M budownictwa z dnia 30.01.2003 z dnia 11.03.2003 stanowisk archeologicznych, prace ziemne jednorodzinnego w wymagaj ą zgłoszenia w Dziale Ochrony Jerzykowie dz. nr ewid. Zabytków Archeologicznych Muzeum 265 Archeologicznego w Poznaniu, ul Wodna 27. 17 Mpzp terenów Nr VII/57/03 Nr 70, poz. 1350 § 6 ust. 3 pkt 5 – nale Ŝy zapewni ć stały nadzór M przeznaczonych pod z dnia 27.03.2003 z dnia 06.05.2003 konserwatorsko-archeologiczny nad cało ści ą zabudow ę mieszkaniow ą prac ziemnych. jednorodzinn ą w rejonie ulicy Okr ęŜ nej w Jerzykowie 18 Mpzp terenów Nr VII/58/03 Nr 70, poz. 1351 § 6 ust. 4 – prace ziemne wymagaj ą nadzoru PE-1 eksploatacji kruszywa z dnia 27.03.2003 z dnia 06.05.2003 archeologiczno-konserwatorskiego. PE-2 naturalnego w Zbierkowie i Polskiej Wsi 19 Mpzp terenów Nr VII/58/03 Nr 70, poz. 1351 § 7 ust. 2 – teren nieczynnego cmentarza – ZCn eksploatacji kruszywa z dnia 27.03.2003 z dnia 06.05.2003 wszelkie prace budowlane, piel ęgnacyjne, naturalnego w nasadzenia drzew, budowa ogrodze ń itp. winny Zbierkowie i Polskiej by ć uzgadniane z Wielkopolskim Wsi Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 20 Mpzp terenu pod Nr XIII/122/03 Nr 8, poz. 236 § 6 ust. 4 pkt 1 – prace ziemne wymagaj ą M budownictwo z dnia 26.08.2004 z dnia 28.01.2004 nadzoru archeologiczno-konserwatorskiego mieszkaniowe prowadzonego przez Muzeum Archeologiczne jednorodzinne w w Poznaniu ul. Wodna 27. Biskupicach, dz. nr ewid. 201/8 21 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 7 ust. 3 pkt 3 – przy prowadzeniu prac M z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 ziemnych nale Ŝy powiadomi ć Wydział Archeologiczny Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu i zleci ć stały nadzór archeologiczno-konserwatorski. 22 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 11 ust. 3 pkt 1 – przy prowadzeniu prac MR z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 ziemnych nale Ŝy powiadomi ć Wydział Archeologiczny Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu i zleci ć stały nadzór archeologiczno-konserwatorski. 23 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 12 ust. 3 pkt 2 – przy prowadzeniu prac U z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 ziemnych nale Ŝy powiadomi ć Wydział Archeologiczny Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu i zleci ć stały nadzór archeologiczny. 24 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 13 ust. 3 pkt 2 – przy prowadzeniu prac UT-US z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 ziemnych nale Ŝy powiadomi ć Wydział Archeologiczny Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu i zleci ć stały nadzór archeologiczno-konserwatorski. 25 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 15 ust. 3 pkt 2 – przy prowadzeniu prac US z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 ziemnych nale Ŝy powiadomi ć Wydział Archeologiczny Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu i zleci ć stały nadzór archeologiczno-konserwatorski. 26 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 19 ust. 2 – wszelkie zmiany w obr ębie ZC z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 zagospodarowania terenu cmentarza a tak Ŝe porz ądkowanie, wycinka drzew, nowe nasadzenia, realizowane ogrodzenia winny by ć konsultowane z Wielkopolskim Konserwatorem Zabytków i poprzedzone zezwoleniem. 27 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 20 ust. 2 – teren grodziska – wszelkie UK z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 działania musz ą by ć zgłoszone Wielkopolskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków i poprzedzone zezwoleniem. 28 Mpzp terenów wsi Góra Nr XXV/222/04 Nr 154, poz. 3254 § 21 ust. 3 pkt 5 – wszelkie prace adaptacyjne i RPO z dnia 26.08.2004 z dnia 02.11.2004 remontowe dot. Budynków wpisanych do rejestru lud do ewidencji zabytków - elewacyjne, wymiana pokrycia dachowego, wymiana stolarki winny by ć konsultowane z

67 Uchwała Rady Dz. Urz. Woj. Symbol L.p. Nazwa planu Ustalenia planu Miejskiej Wielkopolskiego terenu Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i poprzedzone zezwoleniem. 29 Cz ęś ciowa zmiana mpzp Nr XXXI/273/04 Nr 29, poz. 755 § 4 – ustala si ę nast ępuj ące zasady ochrony – terenu budownictwa z dnia 30.12.2004 z dnia 08.03.2005 dziedzictwa kulturowego i zabytków: Z uwagi jednorodzinnego w na to, Ŝe obszar obj ęty planem znajduje si ę w Jerzykowie, dz. nr ewid. strefie osadnictwa pradziejowego i 48/1 wczesno średniowiecznego – wszelkie prace ziemne zwi ązane z inwestycjami na wszystkich działkach wymagaj ą prowadzenia bada ń archeologicznych w zakresie uzgodnionym z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków w Poznaniu, ul. Goł ębia 2. 30 Mpzp terenów Nr XLI/361/05 Nr 134, poz. 3756 § 8 ust. 1 – z uwagi na poło Ŝenie obszaru – działalno ści z dnia 04.07.2005 z dnia 31.08.2005 opracowania w strefie wyst ępowania gospodarczej w stanowisk archeologicznych inwestorzy s ą Pomarzanowicach – dz. zobowi ązani do zlecenia nadzoru nr ewid. 33/32, cz ęść dz. archeologiczno-konserwatorskiego nad nr ewid. 33/33 oraz pod pracami ziemnymi a w przypadku odkrycia poszerzenie fragmentu obiektów archeologicznych zobowi ązani s ą do drogi gminnej nr ewid. zlecenia ratowniczych bada ń archeologicznych 27 w celu sporz ądzenia ewidencji obiektów zabytkowych oraz skróconej dokumentacji naukowej tych partii obiektów, które nast ępnie ulegn ą bezpowrotnemu zniszczeniu w trakcie prac budowlanych. Sposób realizacji ww. warunków konserwatorskich winien by ć ustalony z Wydziałem Archeologicznym Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu. 31 Mpzp terenów edukacji Nr XLIII/377/05 Nr 164, poz. 4399 § 8 ust. 1 – z uwagi na poło Ŝenie obszaru – publicznej, sportu i z dnia 29.09.2005 z dnia 28.11.2005 opracowania w strefie wyst ępowania rekreacji publicznej, stanowisk archeologicznych inwestorzy są zieleni i zadrzewie ń w zobowi ązani do zlecenia stałego nadzoru Pobiedziskach archeologiczno-konserwatorskiego nad cało ści ą prac ziemnych a w przypadku odkrycia obiektów archeologicznych zobowi ązani s ą do zlecenia ratowniczych bada ń archeologicznych w celu sporz ądzenia ewidencji obiektów zabytkowych oraz skróconej dokumentacji naukowej tych partii obiektów, które nast ępnie ulegn ą bezpowrotnemu zniszczeniu w trakcie prac budowlanych. Sposób realizacji ww. warunków konserwatorskich winien by ć ustalony z Wydziałem Archeologicznym Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu. 32 Mpzp w rejonie drogi Nr XVIII/234/08 Nr 56, poz. 1124 § 7 – zasady ochrony dziedzictwa kulturowego – krajowej i torów z dnia 14.02.2008 z dnia 15.04.2008 i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej: w kolejowych na wschód miejscach stref ochrony stanowisk od Pobiedzisk archeologicznych, wskazanych na rysunku planu, ustala si ę obowi ązek prowadzenia wszelkich inwestycji zgodnie z przepisami odr ębnymi. 33 Mpzp w rejonie drogi Nr XVIII/234/08 Nr 56, poz. 1124 § 18 pkt 4 – zasady ochrony dziedzictwa 6P krajowej i torów z dnia 14.02.2008 z dnia 15.04.2008 kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury kolejowych na wschód współczesnej zgodnie z przepisami ogólnymi. od Pobiedzisk 34 Mpzp terenów w rejonie Nr XVII/211/08 Nr 69, poz. 1352 § 8 – w razie natrafienia w trakcie prac – ulicy Długiej w z dnia 31.01.2008 z dnia 30.04.2008 ziemnych na obiekty archeologiczne nale Ŝy Pobiedziskach Letnisku przerwa ć prace, zabezpieczy ć teren i niezwłocznie powiadomi ć odpowiedni organ słu Ŝby ochrony zabytków, a nast ępnie przyst ąpi ć do archeologicznych bada ń ratunkowych. 35 Mpzp terenów Nr XVII/212/2008 Nr 69, poz. 1353 § 8 pkt 1 – nakazuje si ę uzgadnianie z – poło Ŝonych w z dnia 31.01.2008 z dnia 30.04.2008 wła ściwym organem słu Ŝby ochrony zabytków Pobiedziskach w rejonie prac ziemnych zwi ązanych z zabudowaniem ulicy Pozna ńskiej i lub zagospodarowaniem terenu torów kolejowych od zewidencjonowanych stanowisk ulicy Prostej do archeologicznych, oznaczonych na rysunku przejazdu kolejowego w planu, w celu ustalenia obowi ązuj ącego Pobiedziskach Letnisku inwestora zakresu bada ń archeologicznych,

68 Uchwała Rady Dz. Urz. Woj. Symbol L.p. Nazwa planu Ustalenia planu Miejskiej Wielkopolskiego terenu zgodnie z przepisami odr ębnymi. 36 Mpzp terenów Nr XVII/212/2008 Nr 69, poz. 1353 § 8 pkt 2 – dla pozostałego tereny w razie – poło Ŝonych w z dnia 31.01.2008 z dnia 30.04.2008 natrafienia w trakcie prac ziemnych na obiekty Pobiedziskach w rejonie archeologiczne nale Ŝy przerwa ć prac ę, ulicy Pozna ńskiej i zabezpieczy ć teren i niezwłocznie powiadomi ć torów kolejowych od odpowiedni organ słu Ŝby ochrony zabytków, a ulicy Prostej do nast ępnie przyst ąpi ć do archeologicznych przejazdu kolejowego w bada ń ratunkowych. Pobiedziskach Letnisku 37 Mpzp cz ęś ciowych Nr XVII/213/08 Nr 80, poz. 1549 § 8 – z uwagi na poło Ŝenie obszaru – zmian mpzp w Bugaju, z dnia 31.01.2008 z dnia 16.05.2008 opracowania w strefie wyst ępowania obejmuj ących obszary stanowisk archeologicznych i dla ochrony działek o numerach archeologicznego dziedzictwa kulturowego ewidencyjnych 48 i 51. inwestor jest zobowi ązany do prowadzenia bada ń archeologicznych podczas inwestycji zwi ązanych z zagospodarowaniem i zabudowaniem terenu, a wymagaj ących prac ziemnych. Zakres bada ń arch., obowi ązuj ący inwestora, winien by ć ustalony z Wydziałem Archeologicznym Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu. 38 Mpzp terenów Nr XXII/280/2008 Nr 149, poz. 2630 § 8 – ustalenia dot. ochrony dziedzictwa – mieszkaniowo- z dnia 24.04.2008 z dnia 08.09.2008 kulturowego i zabytków: dla ochrony usługowych w rejonie archeologicznego dziedzictwa kulturowego ulicy Królowej Jadwigi, ustala si ę obowi ązek uzgadniania, z Władysława Jagiełły i wła ściwym organem słu Ŝby ochrony Ró Ŝanej w zabytków, prac ziemnych zwi ązanych z Pobiedziskach zabudowaniem i zagospodarowaniem terenu w celu ustalenia obowi ązuj ącego inwestora zakresu bada ń archeologicznych.

69 5. CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Główne cele programów opieki nad zabytkami okre śla art. 87 ust. 2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. S ą one sformułowane wspólnie dla programów wojewódzkich, powiatowych i gminnych, a obejmuj ą w szczególno ści: 1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

70 6. SPOSOBY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

6.1. Gminna ewidencja zabytków

Art. 22 ust. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zobowi ązuje władze gminy do prowadzenia gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. Ewidencja ta jest podstaw ą działa ń gminy w zakresie ochrony zabytków – m.in. musi by ć uwzgl ędniana w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, a jej zasoby winny by ć regularnie weryfikowane, w celu wprowadzania zmian powstałych w wyniku rozbiórek, remontów i modernizacji obiektów. Jako dodatkowe działanie, zwi ązane z gminn ą ewidencj ą zabytków, mo Ŝna wskaza ć gromadzenie fotografii historycznych obiektów z terenu gminy, w tym w szczególno ści tych, które z uwagi na brak lub utrat ę warto ści zabytkowych nie zostały wł ączone lub zostały wył ączone z ewidencji. Taka dokumentacja stanowi ć b ędzie w przyszło ści niezwykle przydatne świadectwo dawnego krajobrazu kulturowego gminy, czego przykładem s ą zasoby Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (np. fotografia nieistniej ącego ju Ŝ domu nr 3 przy Rynku w Pobiedziskach). W zakresie ochrony dziedzictwa archeologicznego, podstaw ą działa ń gminy b ędzie gminna ewidencja zabytków archeologicznych, sporz ądzona w formie zbioru kart zespołów stanowisk archeologicznych, w oparciu o dotychczasowy stan wiedzy na temat dziedzictwa archeologicznego, w szczególno ści wyniki bada ń w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski. Zasoby tej ewidencji równie Ŝ powinny by ć regularnie uzupełniane i weryfikowane w oparciu o nowe informacje o dziedzictwie archeologicznym gminy. Odr ębnym zagadnieniem jest wpisywanie najbardziej wartościowych obiektów do rejestru zabytków. Jest to zadanie własne Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i rol ą gminy jest jedynie wspieranie działa ń w tym zakresie.

71 6.2. Wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, oraz uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej

Ze wzgl ędu na lokalny charakter gminnego programu opieki nad zabytkami i zakres kompetencji władz gminy, realizacja zada ń ochrony zabytków w omawianym zakresie b ędzie si ę opiera ć przede wszystkim na uwzgl ędnianiu tej ochrony w dokumentach planistycznych – Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, jak równieŜ decyzjach o warunkach zabudowy. Działania w tym zakresie, oprócz uwzgl ędniania ochrony zabytków wpisanych do rejestru, obejmowa ć b ędą: • dla pojedynczych zabytków, znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków – okre ślenie warto ści lub cech, które podlegaj ą ochronie i zostan ą uj ęte w zapisach planów miejscowych; • dla zabytkowych zespołów – okre ślenie mo Ŝliwo ści i ogranicze ń w zakresie uzupełniania ich now ą zabudow ą; • dla zabytkowych parków – zachowanie ich granic i utrzymanie funkcji parku oraz postulowanej w Studium strefy ochronnej (w miar ę mo Ŝliwo ści terenowych); • dla dawnych cmentarzy i miejsc cmentarnych – zachowanie ich granic, przy jednoczesnym okre śleniu nowej funkcji (tereny zielone, parki, miejsca pami ęci); • dla chronionych kapliczek i figur przydro Ŝnych – zachowanie z uwzgl ędnieniem odpowiedniej strefy ekspozycji (np. poprzez wycofanie linii zabudowy). W dokumentach planistycznych nale Ŝy równie Ŝ uwzgl ędnia ć zasady odnosz ące si ę do stref ochrony konserwatorskiej i ochrony przyrody oraz zapewniaj ące ochron ę archeologicznego dziedzictwa kulturowego w stosunku do stref wyst ępowania stanowisk archeologicznych.

6.3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania

Zadania słu Ŝą ce zahamowaniu procesów degradacji zabytków, realizowane poprzez gmin ę b ądź przy jej współudziale, obejmuj ą:

72 • zast ępowanie tradycyjnego ogrzewania w ęglowego innymi źródłami ciepła; • ograniczenie ruchu kołowego w obr ębie zabytkowego układu urbanistycznego miasta Pobiedziska – budowa obwodnicy ł ącz ącej drog ę krajow ą nr 5 z drog ą powiatow ą do Kostrzyna, a tak Ŝe szereg innych działa ń, opisanych w pozostałych rozdziałach niniejszego programu, a polegaj ących na edukacji społecznej czy ustalaniu ochrony w dokumentach planistycznych – zwłaszcza te ostatnie działania s ą istotne dla ochrony zabytków archeologicznych, gdyŜ gmina posiada ograniczone kompetencje do działa ń bezpo średnich w zakresie ich ochrony. Zadania słu Ŝą ce poprawie stanu zachowania zabytków obejmuj ą wykonywanie prac remontowo-konserwatorskich, przy czym działania te gmina mo Ŝe bezpo średnio prowadzi ć przede wszystkich we własnych obiektach, a w innych obiektach tylko w porozumieniu z ich wła ścicielami, wzgl ędnie mo Ŝe takie działania dofinansowa ć, o czym mowa w dalszej cz ęś ci niniejszego programu. Obiekty gminne przeznaczone do remontu w okresie realizacji programu (lata 2012 – 2015) to: • budynki szkolne przy ulicy Kostrzy ńskiej 25 i 27 w Pobiedziskach; • budynek szkolny – dawny dworek na tyłach zabudowy przy ulicy Władysława Jagiełły w Pobiedziskach; • dawny budynek szkolny (obecnie mieszkalny) w Jankowie. Przy wpisanym do rejestru zabytków, historycznym budynku dawnej szkoły Ŝydowskiej w Pobiedziskach (ul. Czerniejewska 4a), w okresie realizacji programu prowadzone b ędą bie Ŝą ce prace remontowe, zarówno w zakresie elewacji, jak i niezb ędnych prac we wn ętrzu budynku. Ponadto obecnie zostały wykonywane prace przy dworze (szkoła) w W ęglewie, jak te Ŝ przy dawnej remizie stra Ŝy po Ŝarnej (ul. Tysi ąclecia 18) oraz przy budynku O środka Kultury (ul. Kostrzy ńska 21) w Pobiedziskach. Pozostałe budynki gminne to obiekty zawieraj ące obecnie mieszkania komunalne – w okresie realizacji niniejszego programu obiekty te będą poddawane niezb ędnym, bie Ŝą cym remontom. Szczegółowe rozplanowanie prac remontowych nast ępowa ć b ędzie na podstawie podejmowanych w kolejnych latach przez Rad ę Miejsk ą uchwał dotycz ących bud Ŝetu i planów inwestycyjnych gminy. Zadania gminy zwi ązane z popraw ą stanu historycznych parków i cmentarzy opisane są w kolejnym rozdziale, w powi ązaniu z działaniami słu Ŝą cymi wyeksponowaniu zabytków.

73 6.4. Wyeksponowanie zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego

Zadania słu Ŝą ce wyeksponowaniu zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego obejmuj ą: • ustawienie tablic informacyjnych o zabytkach, na wzór ju Ŝ zrealizowanych tablic we Wronczynie; • rewaloryzacj ę historycznych parków, przy czym bezpo średnie działania gmina przeprowadziła przy nale Ŝą cym do niej parku podworskim (obecnie szkolnym) w Węglewie (aktualnie wykonano prace porz ądkowe), a w innych parkach tylko w porozumieniu z wła ścicielami lub przez dofinansowanie działa ń wła ściciela; • wykorzystanie dawnych cmentarzy, nie pełni ących ju Ŝ swojej pierwotnej funkcji, jako terenów zieleni, w tym jako zal ąŜ ków wi ększych zało Ŝeń, szczególnie gdy towarzysz ą rozwijaj ącym si ę obszarom budownictwa mieszkaniowego (cmentarze w Biskupicach i Głównej); w celu upami ętnienia swej dawnej historii, cmentarze winny by ć równie Ŝ zaopatrzone w tablice informacyjne; • na dawnym cmentarzu ewangelickim w Pobiedziskach, w porozumieniu z jego wła ścicielem, zebranie i wyeksponowanie dawnych nagrobków, które przetrwały na ró Ŝnych cmentarzach ewangelickich w gminie – stworzenie, na wzór dawnego cmentarza Ŝydowskiego, miejsca pami ęci tej grupy wyznaniowej; • uatrakcyjnienie przestrzeni publicznej na Rynku w Pobiedziskach i jej powi ązanie z zabytkowym ko ściołem parafialnym – likwidacja przecinaj ącej Rynek jezdni (po budowie obwodnicy miasta, ł ącz ącej drog ę krajow ą nr 5 z drog ą powiatow ą do Kostrzyna); • promocj ę i społeczn ą edukacj ę w zakresie dziedzictwa kulturowego w programie zajęć szkolnych, poprzez organizacj ę konkursów dla dzieci i młodzie Ŝy, poprzez stron ę internetow ą gminy, telewizj ę internetow ą i publikacje popularno-naukowe oraz w programie imprez masowych (pikniki historyczne nad jeziorem Małym, Gminne Świ ęto Plonów, ogólnopolski przegl ąd obrz ędów i tradycji ludowych), jak równie Ŝ poprzez wspieranie działalno ści organizacji i stowarzysze ń maj ących w swoich celach promocj ę dziedzictwa kulturowego gminy. Szczegółowe rozplanowanie realizacji ww. zada ń równie Ŝ nast ępowa ć b ędzie na podstawie kolejnych uchwał Rady Miejskiej dotycz ących bud Ŝetu i planów inwestycyjnych gminy.

74 6.5. Podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych

Zadania słu Ŝą ce zwi ększaniu atrakcyjno ści zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych obejmuj ą: • rozwój turystyki kulturowej na bazie „Szlaku Piastowskiego” (ł ączy miejsca zwi ązane z pocz ątkami Pa ństwa Polskiego) i „Szlaku ko ściołów drewnianych” (wokół Puszczy Zielonka), przy czym gmina mo Ŝe podejmowa ć głównie działania wspieraj ące, gdy Ŝ nie jest wła ścicielem najwa Ŝniejszych zabytków; • nadanie nowej, atrakcyjnej funkcji dawnym zespołom dworsko-folwarcznych – adaptacje dworów z parkami na cele hotelowe, konferencyjne itp., a zabudowa ń folwarcznych np. na o środki je ździeckie, przy czym gmina, nie b ędąc ich wła ścicielem mo Ŝe podejmowa ć jedynie działania wspieraj ące; • tworzenie w rozwijaj ących si ę miejscowo ściach, na bazie zabytków, lokalnych ośrodków społeczno-kulturalnych – na wzór Klubu Przestrzeni „Pod Semaforem” w dawnej poczekalni dworca kolejowego w Pobiedziskach; wskazane do takiego zagospodarowania s ą: dawna szkoła (pó źniejszy o środek harcerski) w St ęszewku oraz – po uzyskaniu zgody wła ściwych jednostek kolejowych – pomieszczenia dworca kolejowego w Biskupicach; w kolejnych edycjach niniejszego programu mo Ŝna rozwa Ŝyć wł ączenie do tego rodzaju działa ń dawnych szkół w Jankowie, Kocanowie, Kołacie i Latalicach – obecnie s ą tam jednak lokale komunalne. Ponadto zwi ększaniu atrakcyjno ści zabytków b ędą słu Ŝyć działania opisane w poprzednim rozdziale, dotycz ące Rynku i dawnego cmentarza ewangelickiego w Pobiedziskach. Nowym sposobem zwi ększania atrakcyjno ści zabytków jest obecnie adaptacja budynków poprzemysłowych na atrakcyjne lokale mieszkalne (tzw. lofty). Ze wzgl ędu na opisane wcze śniej, skromne zasoby w tym zakresie, na terenie gminy przedmiotem takich działa ń mo Ŝe by ć młyn w Pobiedziskach, usytuowany w s ąsiedztwie dworca kolejowego, przy czym gmina nie jest jego wła ścicielem i mo Ŝe podj ąć jedynie działania wspieraj ące.

6.6. Wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami

Podstawowym zadaniem wspieraj ącym pozyskiwanie środków finansowych będzie stworzenie odpowiedniej polityki informacyjnej, dotycz ącej mo Ŝliwo ści pozyskania środków

75 zarówno z bud Ŝetu Miasta i Gminy Pobiedziska, jak i źródeł zewn ętrznych, na prowadzenie prac remontowych i konserwatorskich przy zabytkach. Informowanie odbywa ć si ę będzie m.in. poprzez organizacj ę spotka ń i szkoleń oraz za po średnictwem Internetu, a przedmiotem informacji będą w szczególno ści terminy naboru wniosków, Programy Operacyjne oraz inne mo Ŝliwo ści pozyskania środków finansowych na ochron ę zabytków. Niezb ędne do realizacji tego zadania b ędzie systematyczne podnoszenie kwalifikacji pracowników samorz ądowych zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa kulturowego, co w dalszej kolejno ści, w miar ę mo Ŝliwo ści organizacyjnych Urz ędu Miasta i Gminy, pozwoli na udzielanie pomocy merytorycznej wła ścicielom i zarz ądcom obiektów zabytkowych przy wypełnianiu wniosków o przyznanie środków na ochron ę zabytków. Niezale Ŝnie od działalno ści informacyjnej, w bud Ŝecie gminy corocznie wydzielane będą środki finansowe na realizacj ę zada ń w zakresie ochrony zabytków oraz udzielanie pomocy finansowej wła ścicielom remontuj ącym obiekty zabytkowe. Aktualnie, zasady i tryb udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków okre śla uchwała Nr VIII/84/2007 Rady Miejskiej Gminy Pobiedziska z dnia 26 kwietnia 2007 r. (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego z 2007 r. Nr 85, poz. 2219 z pó źn. zm.). Dotychczasowe nakłady finansowe na ochron ę dóbr kultury ze środków bud Ŝetowych Gminy przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: • remont dachu – Parafia Rzymsko-Katolicka p.w. Św. Ducha w Pobiedziskach (ko ściół – wpis do rejestru zabytków nr 2183/A): cały bud Ŝet gminy przeznaczony na ochron ę zabytków w wysoko ści 20 000 zł w roku 2007 i 10 000 zł w roku 2008; • remont elewacji – willa z ok. 1905 r. przy ul. Kazimierza Odnowiciela 22 w Pobiedziskach (wpis do rejestru zabytków nr 116/Wlkp/A): cały bud Ŝet gminy przeznaczony na ochron ę zabytków w wysoko ści 20 000 zł w roku 2009; • remont instalacji elektrycznej – Parafia Rzymska – Katolicka p.w. Św. Katarzyny w Węglewie (wpis do rejestru zabytków nr 2413/A): cały bud Ŝet gminy przeznaczony na ochron ę zabytków w wysoko ści 20 000 zł w roku 2010; • remont instalacji elektrycznej i monta Ŝ instalacji przeciwpo Ŝarowej - Parafia Rzymska – Katolicka p.w. Św. Katarzyny w Węglewie (wpis do rejestru zabytków nr 2413/A): cały bud Ŝet gminy przeznaczony na ochron ę zabytków w wysoko ści 20 000 zł w roku 2011.

76 6.7. Okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków

Ze wzgl ędu na zró Ŝnicowan ą struktur ę własno ści obiektów zabytkowych, jak i fakt, Ŝe na poziomie gminy nie ma organów administracji architektoniczno-budowlanej i nadzoru budowlanego, mo Ŝliwo ści działania gminy w zakresie współpracy z wła ścicielami zabytków są ograniczone. Działania w tym zakresie realizowane b ędą poprzez zadanie opisane ju Ŝ w poprzednich rozdziałach, a dotycz ące: • promocji dziedzictwa kulturowego – uświadamianie wła ścicieli i u Ŝytkowników zabytków o warto ści tych obiektów dla gminy oraz systematyczne informowanie m.in. na temat zasad działa ń konserwatorskich i remontowo-budowlanych przy obiektach i przestrzeniach zabytkowych, a tak Ŝe mo Ŝliwo ści wykorzystania na nowe cele (zwi ększanie atrakcyjno ści zabytków); • informowania wła ścicieli obiektów zabytkowych o mo Ŝliwo ściach pozyskania środków na ich remonty; • zabezpieczanie ochrony zabytków, zwłaszcza tych nie wpisanych do rejestru, poprzez ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz innych dokumentów planistycznych. W ramach mo Ŝliwo ści organizacyjnych Urz ędu Miasta i Gminy prowadzona b ędzie współpraca z wła ścicielami obiektów znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków, polegaj ąca na zbieraniu i odnotowywaniu w kartach adresowych obiektów informacji o prowadzonych remontach, co pomo Ŝe w bie Ŝą cych działaniach zapobiegaj ących procesom degradacji obiektów zabytkowych.

6.8. Podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami

Tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą zabytków będzie nast ępowało wraz realizacj ą opisanych powy Ŝej zada ń, maj ących celu zwi ększanie atrakcyjno ści zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i rekreacyjnych. Ze wzgl ędu na struktur ę własno ści zabytków gmina nie b ędzie jednak sama tworzy ć takich miejsc pracy, podejmie natomiast, za po średnictwem doradcy zawodowego, akcj ę informowania uczniów o mo Ŝliwo ści wyboru szkoły kształc ącej w takich specjalno ściach jak m.in. renowacja elementów architektury czy architektura krajobrazu, umo Ŝliwiaj ących podj ęcie pracy przy opiece nad zabytkami.

77 7. WYBRANE INSTRUMENTY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Organem sporz ądzaj ącym, jak i realizuj ącym Gminny program opieki nad zabytkami jest Burmistrz Miasta i Gminy Pobiedziska. Realizacja zało Ŝeń Programu wymaga ć będzie szeregu działa ń władz gminy, oddziaływuj ących na ró Ŝne podmioty, które maj ą do czynienia z obiektami i przestrzeni ą zabytkow ą. Dost ępne instrumenty, mog ące słu Ŝyć realizacji niniejszego Programu, wynikaj ą m.in. z obowi ązuj ących przepisów prawa, realiów finansów publicznych i sytuacji społeczno-ekonomicznej, a obejmuj ą nast ępuj ące grupy: instrumenty prawne, instrumenty koordynacji, instrumenty finansowe, instrumenty społeczne oraz instrumenty kontrolne. Do instrumentów prawnych nale Ŝą mi ędzy innymi: • miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, • decyzje wydane przez organ ochrony zabytków, • wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków. Do instrumentów koordynacji nale Ŝą mi ędzy innymi: • strategia rozwoju gminy, • plan rozwoju lokalnego, • studia, analizy i koncepcje, • programy prac konserwatorskich, • programy rewitalizacji, • program ochrony środowiska. Do instrumentów finansowych nale Ŝą mi ędzy innymi: • dotacje, • subwencje, • nagrody, • zbiórki publiczne, • programy uwzgl ędniaj ące finansowanie z funduszy Unii Europejskiej. Do instrumentów społecznych nale Ŝą mi ędzy innymi: • edukacja kulturowa, • promocja, • informacja, • współdziałanie z organizacjami pozarz ądowymi i zwi ązkami wyznaniowymi,

78 • rozwijanie oferty miejsc pracy i innych działa ń przeciwdziałaj ących bezrobociu. Do instrumentów kontrolnych nale Ŝą mi ędzy innymi: • stała aktualizacja bazy danych ewidencji gminnej, • monitoring stanu środowiska kulturowego.

79 8. MONITORING REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Zgodnie z art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Burmistrz Miasta i Gminy Pobiedziska zobowi ązany jest do sporz ądzania co dwa lata sprawozdania z realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami. Sprawozdanie to przedstawiane jest Radzie Miejskiej. Po 4 latach program powinien zosta ć zaktualizowany i ponownie przyj ęty przez Rad ę Miasta i Gminy. Proces realizacji celów Programu będzie monitorowany przez merytoryczne komórki Urz ędu Miasta i Gminy, poprzez prowadzenie stałej obserwacji i analiz ę stopnia ich zaawansowania. Będzie ona obejmowała: • bie Ŝą cy monitoring gminnej ewidencji zabytków, uwzgl ędniaj ący informacje o stanie zachowania obiektów, zmianach lokalizacyjnych, zmianach stosunków własno ściowych, • ocen ę zaawansowania prac zwi ązanych z rewaloryzacj ą i rewitalizacj ą obiektów zabytkowych, • ocen ę stopnia wykorzystywania zasobów zabytków i obszarów dla rozwoju produktów turystycznych oraz dla potrzeb społecznych i edukacyjnych, • ocen ę realizacji programu edukacji i promocji dziedzictwa kulturowego, • ocen ę kontaktów z wła ścicielami obiektów, w zakresie działa ń zmierzaj ących do rewitalizacji obiektów zabytkowych.

80 9. NIEKTÓRE ZEWN ĘTRZNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Obowi ązuj ąca ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na wła ścicieli i posiadaczy zabytków obowi ązek dbania o ich stan. Wsparciem dla zada ń z zakresu ochrony zabytków s ą zewn ętrzne źródła dofinansowania, udzielane zgodnie z ww. ustaw ą: 1. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (www.mkidn.gov.pl) – dotacje przyznawane s ą na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków, na podstawie wniosków zło Ŝonych przez ich wła ścicieli lub posiadaczy. Dofinansowywane prace musz ą by ć realizowane w ramach zada ń mieszcz ących si ę w ogłaszanych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego programach lub priorytetach tych programów, przy czym podstawowe znaczenie dla ochrony zabytków i opieki nad zabytkami posiada program „Dziedzictwo Kulturowe”, dla którego corocznie ogłaszane s ą aktualne priorytety. W ramach Programu Dziedzictwo Kulturowe – Priorytet I „Ochrona Zabytków”, z bud Ŝetu na 2010 r., Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego udzielił dotacji Parafii Rzymsko-Katolickiej p.w. Św. Katarzyny w W ęglewie w wysoko ści 50 000 zł, przeznaczonej na pokrycie kosztów zadania „W ęglewo, ko ściół p.w. Św. Katarzyny: monta Ŝ systemu sygnalizacji po Ŝaru” (prace przy zabytkowym ko ściele – wpis do rejestru nr 2413/A). 2. Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków (wosoz.bip-i.pl/public) – dotacje przyznawane s ą na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków na podstawie wniosków zło Ŝonych przez wła ścicieli, posiadaczy lub u Ŝytkowników zabytków. 3. Samorz ąd Województwa Wielkopolskiego (www.bip.umww.pl) – bud Ŝet województwa wielkopolskiego przewiduje środki na pomoc finansow ą ukierunkowana na ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami. S ą to dotacje celowe z bud Ŝetu na finansowanie lub dofinansowanie prac remontowych i konserwatorskich obiektów zabytkowych zarówno jednostkom sektora finansów publicznych jak równie Ŝ pozostałym jednostkom. 4. Starostwo Powiatowe Pozna ńskie (www.powiatpoznanski.pl) – co roku przyznaje środki na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków. 5. Fundusz Ko ścielny (www.mswia.gov.pl) – dotacje udzielane wył ącznie na remonty i konserwacje zabytkowych obiektów o charakterze sakralnym i to tylko na wykonywanie

81 podstawowych prac zabezpieczaj ących sam obiekt. Z Funduszu nie finansuje si ę remontów i konserwacji obiektów towarzysz ących, wyposa Ŝenia obiektów sakralnych oraz otoczenia świ ątyni, a tak Ŝe stałych elementów wystroju wn ętrz. Podmiotami uprawnionymi do otrzymywania środków Funduszu Ko ścielnego s ą: • osoby prawne Ko ścioła Katolickiego, • osoby prawne innych ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych działaj ących na podstawie ustaw o stosunku Pa ństwa do ko ściołów oraz zw. wyznaniowych, • osoby prawne ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych wpisanych do rejestru ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych, o którym mowa w art. 30 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolno ści sumienia i wyznania (Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965 z pó źn. zm.). 6. Ponadto istniej ą mo Ŝliwo ści zdobywania środków finansowych ze źródeł zewn ętrznych na zadania inwestycyjne i społeczne do współfinansowania z funduszy krajowych i zagranicznych Unii Europejskiej. Omówione źródła finansowania s ą wskazówk ą dla u Ŝytkowników obiektów zabytkowych i przedstawicieli władz samorz ądowych, w jakich instytucjach mo Ŝna pozyskiwa ć środki na ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami.

82