Spisz I Podhale Bądź W Swoim Żywiole

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole

„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie”. Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Publikacja opracowana przez Związek Polskiego Spisza, współfi nansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania 19. „Wsparcie dla rozwoju lokalnego w ramach inicjatywy LEADER” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole

Wydawca: Związek Polskiego Spisza Produkcja: OPEN group www.opengroup.com.pl

Egzemplarz bezpłatny Wstęp

Realizowany przez Związek Polskiego Spisza projekt „Ży- wioły - jedność działania w różnorodności obszaru LGD” ma pokazać jak złożony historycznie i geograﬁcznie jest obszar trzech gmin: Bukowiny Tatrzańskiej, gminy Nowy Targ oraz Łapsze Niżne. I choć można by pomyśleć, że leżące na obszarze Podtatrza gminy mają wspólną historię to nic bardziej mylnego. Tu ogromną rolę odgrywają czasy niezwykle odległe. Czasy, które mocno odcisnęły się na współczesnym wizerunku każdej gminy. Nasze żywioły to próba pokazania, że każda grupa wiekowa i każda aktywność znajdzie coś dla siebie. Odpoczną Ci zafascynowani architekturą, Ci lubiący aktywność jak i Ci, których konikiem jest historia. Mając na uwadze unikatowy charakter tych ziem oraz chęć zachowania dla przyszłych pokoleń ich walorów przyrod- niczo – krajobrazowych powstał nasz przewodnik, będący mapą po najważniejszych miejscach każdej gminy. Przewodnik jest efektem współpracy i ma za zadanie po- pularyzować turystykę oraz ułatwić zwiedzanie tych wyjąt- kowych gmin. Znajdą tu Państwo informacje o atrakcjach przyrodniczych i kulturowych stowarzyszonych w Związku Polskiego Spisza gmin. Mamy nadzieję, że dzięki tej publikacji wypoczynek w pięk- nym otoczeniu górskiej przyrody zyska zupełnie nowy wymiar.

Życzymy udanego wypoczynku. Informacja ogólna

Związek Polskiego Spisza to organizacja Ponadto ZPS dąży do przywrócenie szacunku regionalna górali spiskich. Myśl o powołaniu do spiskich rękodzieł artystycznych, starych na Spiszu organizacji regionalnej o podobnym tradycji pasterskich i rolniczych, z uwzględnie- charakterze jak Związek Podhalan na Podhalu, niem tradycji w nauczaniu szkolnym. nawiązującej do idei Związku Górali Spisza i Orawy można było zrealizować dopiero Uczestniczyliśmy w wydaniu „Spiskiej Cy- po upadku komunizmu. Członkami naszego tanki”- wyboru tekstów gwarowych, których związku są mieszkańcy i przyjaciele Spisza. autorami są również członkowie stowarzy- Po 1990 roku zauważyć można było wzrost szenia. Po konkursach środowiskowych w auli patriotyzmu wśród mieszkańców Spisza. Przede Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły wszystkim u młodego pokolenia, nie obciążo- Zawodowej w Nowym Targu ma miejsce gala nego trudną, niejednokrotnie bolesną historią. finałowa Konkursu Czytelniczo-Plastycznego Członkowie stowarzyszenia doskonale zda- „GÓRALSKIE CYTANIE” Gwarowych Tek- wali sobie sprawę, że zaszłości historyczne stów Literatury Regionalnej Podhala, Orawy, i pogłębianie sytuacji konfliktowych nie ma Spisza, Ziemi Zagórzańskiej, która jest pięk- sensu, a najważniejsza jest wspólna walka nym przykładem współdziałania i prezentacji o zachowanie kultury regionu. środowiskami naukowymi i bibliotekami. Wspie- autentycznej kultury poszczególnych polskich ra organizowane od ponad 30 lat coroczne grup etnograficznych. Zasadniczym celem organizacji od początku szkolne Konkursy Wiedzy o Spiszu i Podhalu. jej istnienia jest pielęgnowanie spuścizny hi- Ważnym celem statutowym związku jest opieka Zabiegamy także o czystość krajobrazu gór- storycznej ziemi spiskiej, wspieranie polskiej nad kulturą regionu Spisza, jego spuścizną i sta- skiego, czystość powietrza i wody, o stan świadomości narodowej wśród jej mieszkańców nem bieżącym oraz wskazywanie perspektyw środowiska naturalnego i jego harmonię oraz praca na rzecz rozwoju kulturalnego rozwoju. Celem podstawowym i najważniej- z działalnością wspólnot wiejskich. Dlatego i gospodarczego Spisza. szym jest krzewienie wiedzy o ziemi spiskiej wskazujemy warunki prawidłowego rozwoju wśród jej mieszkańców, o dziejach Spisza, przestrzennego wsi spiskich z przywróceniem Związek Polskiego Spisza we współpracy gwarze górali spiskich, swoistych cechach lub renowacją budownictwa drewnianego. z Gminą Łapsze Niżne prowadzi bibliotekę kultury duchowej i bytowej, a także propago- Uczestniczymy w festynach wiejskich i w środo- regionalną im. Jan Plucińskiego w Łapszach wanie jej dorobku w kraju i za granicą. wiskowych wydarzeniach kulturalnych ( m.in. Niżnych, podtrzymując nawiązane kontakty ze Spiskie Zwyki, Spiska Watra, Wielkie Spiskie

2 Granie, Karnawał Góralski, Sabałowe Baja- oraz w transgranicznym Związku Euroregion nia), w konferencjach popularno-naukowych "Tatry". Współpraca ta pozwoliła wspólnie o charakterze historycznym. promować Spisz i Podhale, a przy akceptacji i wsparciu samorządu województwa mało- Nasi członkowie są autorami wielu publikacji, polskiego przeprowadzić wiele projektów recenzentami przewodników turystycznych. gospodar-czych, turystycznych i wydawni- Turystyka bowiem, staje się motorem gospo- czych. Od ponad ćwierć wieku wydajemy darczego rozwoju coraz większej liczby wsi. czasopismo „Na Spiszu”.

Stowarzyszenie współpracuje blisko ze Związ- kiem Podhalan, Towarzystwem Przyjaciół Ora- wy, Polskim Towarzystwem Historycznym, ma podpisane porozumienia o współpracy z innymi organizacjami lokalnymi.

Mocno współpracuje także z samorządami: gminy Łapsze Niżne, Bukowina Tatrzańska i Nowy Targ oraz z samorządem powiatu nowotarskiego i tatrzańskiego. Działalność stowarzyszenia wspierają lokalne podmioty gospodarcze, członkowie i przyjaciele po- wstających nowych wiejskich stowarzyszeń.

Związek popiera lokalne zespoły regional- -ne ﬁnansowane przez samorządy gminne, a działające w szkołach i w ramach gminnych ośrodków kultury. Wielu członków ZPS działa w samorządach, w podmiotach gospodar- -czych, we władzach Lokalnej Grupy Działania Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 3 Rys historyczny

W dniu 13 stycznia 1990 roku w domu XX wieku zawsze stali za Polskim Spiszem. Jadwigi Plucińskiej zebrali się po raz pierw- W 1913 Związek Podhalan i jego prezesi, szy założyciele ZPS. Dzięki ich determinacji jak choćby Feliks Gwiżdż i Jakub Zachemski członków spełniło się marzenie wielu spiskich z myślą o budzeniu świadomości narodowej regionalistów dla których wyzwaniem oraz zana Spiszu i Orawie zakładają Gazetę Pod- daniem było łączyć miłość Ojczyzny z radosną halańską z wieloma góralskimi „dumacami” służbą Ojcowiźnie. W dniu 26 kwietnia 1990 na czele z Władysławem Orkanem. Jednak roku Sąd Wojewódzki w Nowym Sączu wydał symbolem walki o polskość naszej Ziemi są Jan postanowienie o rejestracji stowarzyszenia Bednarski, Ferdynand Machay, Piotr Borowy, i wpisał pod Nr St. A. 69 akceptując statut Wojciech Halczyn, a także Wojciech Lorenco- i cele organizacji, albowiem wniosek spełniał wicz, Józef Wiśmierski, Wendelin Haber i wielu warunki merytoryczne i formalne wymagane innych działaczy okresu międzywojennego. Po prawem Rzeczypospolitej Polskiej. II wojnie światowej niezwykłą była działalność Zmiana systemu politycznego po 1989 środowiska wielu nauczycieli ze Spisza, Orawy roku stworzyła warunki do realizacji marzeń i Podhala, których przedstawicielami są Andrzej o własnej organizacji regionalnej na Polskim Haniaczyk i Andrzej Madeja oraz Michał Bala- Spiszu. Chodziło o organizację dobrowolną, ra, Jan Pluciński, honorowi członkowie Związku na podobieństwo Związku Podhalan, nawiązu- Podhalan. Tolerowany przez władze Związek jąca do idei Związku Górali Spisza i Orawy Podhalan jako ostoja regionalistów mógł za podczas zebrania założycielskiego w Krako- (1931-1939), którego statut i cele sprecyzo- funkcjonować na Orawie dopiero w 1960 r., wie, choć upłynęło od tej chwili ponad ćwierć wane zostały w Jurgowie w 1930 roku przez a na Spiszu w 1974 r., zaś programowo polskie wieku. Założyciele uchwalili nazwę „Związek ks. Antoniego Sikorę. Wcześniej władze PRL organizacje lokalne odpowiednio w 1988 Polskiego Spisza”, statut oraz wybrali Komitet torpedowały w tym zakresie postulaty działaczy (TPO) i 1990 (ZPS) roku. do rejestracji stowarzyszenia w składzie: Tade- spiskich. Dlatego ostoją dla wielu spiskich re- Były to czasy pionierskie, pełne nadziei usz M. Trajdos – przewodniczący, Krzysztof gionalistów był Związek Podhalan, tolerowany i optymizmu. Wielu spiskich aktywistów współ- Rejmer, Julian Kowalczyk, Mieczysław Rynkie- przez ówczesne władze, zresztą na jakiś czas pracowało z „Solidarnością” rolniczą, a także wicz i Jadwiga Plucińska – Piksa jako członko- zdelegalizowany w 1981 roku (stan wojen- robotniczą. Do dziś są wśród nas Członkowie wie. Celem organizacji od początku jej istnienia ny). Podhalanie wspierani przez Kazimierza –Założyciele, którzy wiele mogą powiedzieć jest pielęgnowanie spuścizny historycznej ziemi Przerwę Tetmajera i polskie elity okresu I poł. o emocjach i nadziejach jakie miały miejsce

4 spiskiej, wspieranie polskiej świadomości naro- byli: Julian Kowalczyk, Ryszard Kowalczyk, W okresie swojej działalności Związek dowej wśród jej mieszkańców oraz praca na Marian Pukański, Mieczysław Rynkiewicz, Polskiego Spisza współdziałał także blisko rzecz rozwoju kulturalnego i gospodarczego Maria Waniczek i sekretarz redakcji Anna z parlamentarzystami, którzy doceniali pra- Spisza, jako cząstki Państwa Polskiego. Ideową Kowalczyk. Winietę tytułową zaprojektowała cę i zaangażowanie regionalistów: Andrzej podwaliną naszej działalności są wskazania ponownie pani Jolanta Flach. Inicjatywa była Gąsienica Makowski, Franciszek Bachleda społecznej nauki Kościoła Katolickiego. popierana również przez samorząd gminy Księdzularz, Stanisław Rakoczy, Artur Łapsze Niżne na czele wójtem Wendelinem Zawisza, Franciszek Adamczyk, Jan Hamer- W dniu 3 czerwca 1990 roku (Zielone Haberem. ski, a także z aktualnie czynnymi po-litykami, Świątki) w Domu Ludowym w Łapszach Niż- jak Anna Paluch i Edward Siarka. nych odbyło się I Walne Zebranie członków Związku Polskiego Spisza. Poprzedziła go uroczysta msza święta z homilią proboszcza E. Śpiołka i przemówieniem Tadeusza Traj- dosa. Zebranie wybrało władze ZPS. Preze- sem został Julian Kowalczyk, wiceprezesami Maran Pukański i Mieczysław Rynkiewicz, sekretarzem Helena Stanek, skarbnikiem Anna Timek, a członkami zarządu Jadwiga Pluciń- ska-Piksa, Tadeusz M. Trajdos i Ryszard M. Remiszewski. Zatwierdzono wzory stempla i odznaki Związku.

Zważywszy na potrzeby informacyjne pla- nowano wydawanie własnego pisma. Pierwszą próbą była wydana w styczniu 1991 roku „Śpisko Sygnorka” wg projektu graﬁcznego Jolanty Flach. Pierwszy czterostronicowy numer gazet „Na Spiszu” wydrukowano w kwietniu 1991 roku. W składzie redakcji zaangażowani

5 Godło, pieczęć i sztandar ZPS

Na pierwszym Walnym Zebraniu w 1990 1. Godłem Związku Polskiego Spisza jest herb rocznicę powrotu Spisza do Ojczyzny (lewa roku, w uchwalonym statucie stowarzyszenia, Spisza w czarnej bordiurze o następującym strona płata - rewers). Awers sztandaru ma przyjęto wzór godła i pieczęci. Natomiast wyglądzie: trzy srebrne góry przedzielone formę krzyża biało - czerwonego z central- w 2010 roku Związek Polskiego Spisza poświęcił dwiema niebieskim rzekami, nad nimi złote nie wpisanym Godłem Związku Polskiego swój sztandar. Umieścił w nim swoje symbole słońce i księżyc na niebie. Stowarzyszenie Spisza. W białych polach znajdują się obierając zarazem za patronkę Matkę Boską używa odznaki organizacyjnej o tożsamej słowa słowa: Bóg, Honor, Ojczyzna, Oj- Częstochowską. Sztandar poświęcony przez z godłem symbolice. cowizna. ks. Prałata Mieczysława Łukaszczyka, kapelana Związku Podhalan, sprawił że czujemy mocniejsi 2. Związek Polskiego Spisza używa pieczęci i pewniejsi w swoich dążeniach, w honorowej okrągłej ze znakiem orła białego odwzoro- służbie dla przyszłości Spisza i owocnej współ- wanego z pomnika prof. Józefa Wiśmierskie- pracy z sąsiednim Podhalem, przy zachowaniu go (1920). Na piersi orła widnieje godło swojej wielobarwnej kultury, ale jakże charakte- ZPS w formie tarczy, z napisem w otoku rystycznej w mozaice kultury polskiej. Związek Polskiego Spisza, Zarząd Główny oraz pieczęci podłużnej Związek Polskiego Spisza, Zarząd Główny, 34-442 Łapsze Niżne.

3. Związek Polskiego Spisza używa sztandaru z patronką Matką Boską Częstochowską z dwoma chorągiewkami biało czerwonymi i orłem białym pośrodku (1927) u dołu wizerunku otoczonego symetrycznie pękami róż na złotym tle z podpisem „KRÓLOWO POLSKI - POD TWOJĄ OBRONĘ UCIE- KAMY SIĘ” oraz trzy daty: 1930 – rok powstania Związku Spisko-Orawskiego, 1990 – założenie Związku Polskiego Spisza i 2010 – data poświęcenia sztandaru w 90.

6 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 7 Gmina Ciekawostka: Bukowina Tatrzańska Rzeka Białka płynąca przez teren Gminy to rzeka wypływająca z serca Tatr i jedyna w Polsce rzeka o alpejskim Gmina Bukowina Tatrzańska to praw- wijące się wśród charakterystycznych dla re- charakterze. Na wysokości Jurgowa, dziwe królestwo sportów zimowych. gionu zabudowań, prężnie rozwijająca się gdzie łączy się z Potokiem Jaworowym Któż z nas nie widział relacji live ze sto- infrastruktura sportowo-rekreacyjna, niepo- zaczyna się jej spławność pozwalająca ków największych ośrodków narciar- wtarzalna atmosfera i kultura przenikająca na kajakarstwo górskie oraz rafting skich, nie tylko na Podhalu ale także codzienność….- to wszystko to tylko namiastka przy wysokim stanie wód w Polsce? Gmina to także królestwo walorów, które cechują teren gminy Bukowina kultury Podhala i Spisza. W jej grani- Tatrzańska. cach znajdują się spiskie miejscowości: Czarna Góra, Jurgów, Rzepiska oraz Przez cały rok można tutaj korzystać ze Gmina Bukowina Tatrzańska to także wciąż podhalańskie: Bukowina Tatrzańska, skarbów natury. Lato w gminie Bukowina to żywa, przekazywana z pokolenia na pokolenie Brzegi, Białka Tatrzańska, Leśnica wspaniałe wycieczki w góry, (na obszarze kultura Podhala, Spisza oraz kultura romska. oraz Groń. gminy leży m.in. Morskie Oko i Rysy), rodzinne Możemy jej doświadczyć podczas różno- spacery czy trecking oznakowanymi ścieżkami rodnych uroczystości rodzinnych, kościelnych Majestatyczne Tatry. Wioski malowniczo do oddalonych od ruchliwych miejsc najpięk- a także częstych wydarzeń kulturalnych. Do położone na wierchach i u ich stóp, drogi niejszych zakątków sołectw, spływy kajakowe, największych wydarzeń zaliczają się ogólno- rafting, zróżnicowane pod względem trudności polskie festiwale i konkursy m.in. „Sabałowe trasy rowerowe, jazda konna. Zimą zaś, dzięki Bajania” i „Góralski Karnawał” czy „Sejmik ośrodkom narciarskim, można tutaj aktywnie Teatrów Wiejskich” odbywające się w Buko- Ciekawostka: wypocząć na nartach zarówno zjazdowych jak winie Tatrzańskiej. i biegowych czy też na lodowiskach. Całość Czy wiecie, że Bukowina Tatrzańska jest dopełniają szkółki narciarskie, wypożyczalnie Dzięki tej różnorodności każdy znajdzie żywioł jedyną w Polsce gminą, gdzie różnica sprzętu, zaplecze handlowe i gastronomiczne. idealny dla siebie. od najniższego do najwyższego punktu I prawdziwa „wisienka na torcie” - jedne z naj- wynosi aż 1819 metrów? nowocześniejszych i największych w Europie Na terenie gminy bowiem leży najwyż- basenów termalnych. szy Polski - Rysy - 2499 m n.p.m. Najniżej położony punkt znajduje się na wysoko- ści 680 metrów.

8 mapa

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 9 Białka Tatrzańska

Białka Tatrzańska to jedna z najchętniej od- My jednak stawiamy na żywioły, a w Białce Kościół podobnie jak inne drewniane budowle wiedzanych miejscowości na Podhalu. Za datę ich nie brakuje. Aktywnych odsyłamy na stronę sakralne w okolicy pokryty jest gontem (drew- powstania Białki uznaje się rok 1636r. kiedy ... (po złożeniu w całość będzie wiadomo). Tu niany materiał do wykonywania pokrycia to król Władysław IV czyni Wojciecha Nowo- mała ściąga jak aktywnie spędzić czas. Tym dachu – przyp.red.). Kościół zachwyca z ze- bilskiego sołtysem wsi. którzy lubią ciszę i spokój polecamy zobaczyć wnątrz i wewnątrz. Wyposażenie kościoła zabytkowy kościół pw. św. Szymona jest barokowe i klasyczne. W jego otoczeniu Ruch turystyczny panuje tu praktycznie przez i Judy Tadeusza. Należący do Szlaku Archi- rosną pomnikowe lipy. Piękno kościoła doce- cały rok, dlatego jeśli chcemy odpocząć i delek- tektury Drewnianej kościół został wybudowany niono w 1926 roku, wpisując świątynię na listę tować się ciszą najlepiej odwiedzić miejscowość około 1700 roku. obiektów zabytkowych. jesienią lub późną wiosną. Dla niektórych atrakcją samą w sobie jest pięk- na architektura Białki Tatrzańskiej, która nadal pielęgnuje tradycję tzw. stylu zakopiańskiego stworzonego w XIX wieku przez Stanisława Witkiewicza. Obecnie nadal powstają domy określane już stylem neozakopiańskim

10 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 11 Brzegi

Brzegi to najbardziej na południe wysunięta dowy, Gerlach, Ganek, Wysoką, Rysy czy wioska gminy z dość długą historią. Została Mięguszowiecki. Przed wybuchem II wojny założona około 1625 roku. Pierwsi mieszkań- światowej wybudowano tu schronisko, które cy pozyskiwali nowe obszary pod uprawę z sukcesem działa do dziś, będąc świetną i pastwiska, przez wymagające ogromnego bazą wypadową w Tatry Wysokie. wysiłku karczowanie lasów. Poza pracą w lesie zajmowali się również pasterstwem. Głodówka swoją nazwę zawdzięcza pierwot- nemu właścicielowi. Pierwszy dokument wymie- Po wojnie wybudowano tu urokliwy drewniany niający polanę pochodzi z 1676, wówczas Jan kościół pw. św. Antoniego z Padwy, III Sobieski wydał pozwolenie sołtysom miejsco- kościół został wybudowany na wzór podhalań- wości Groń na wyrobienie polany. Głodówka skich średniowiecznych kościołów. Od 2002 zachwyca od wieków. W przewodniku Józefa roku znajduje się tu grota ku czci Matki Bożej Nyki przytoczony jest cytat Walerego Eljasza Ciekawostka: z Lourdes. – Radzikowskiego z 1874 roku: „Objechałem całe Tatry naokoło i przekonałem się, że znikąd Wieś położona jest niemal w całości w otulinie się one wspanialej nie przedstawiają”. W granicach wsi znajduje się fragment Tatrzańskiego Parku Narodowego. Być może Tatr Wysokich z cudownymi dolina- dzięki temu, miejscowość to prawdziwa oaza mi Rybiego Potoku, Roztoki i Pięciu spokoju, a położenie wsi stanowi inspirację Stawów Polskich. Tu leży Morskie dla wielu ludowych poetów oraz malarzy Oko – jedna z pereł europejskiego tworzących górskie pejzaże. Nic w tym dziw- krajobrazu, największy z naszych wo- nego. Na terenie miejscowości leży słynna dospadów Siklawa, najwyższy szczyt w całej Polsce Głodówka – bodajże jeden w Polsce – Rysy (2499 m) oraz legen- z najpopularniejszych punktów widokowych darny, najtrudniejszy w kraju szlak na Tatry. Widzimy stąd min. : Kieżmarski, Lo- turystyczny – Orla Perć.

12 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 13 Bukowina Tatrzańska

Bukowina Tatrzańska to zgodnie z danymi jedna z najczęściej odwiedzanych miejscowości turystycznych w naszym kraju. Widzą to jej mieszkańcy. Według nieoficjalnych statystyk z turystyki utrzymuje się tu co drugi mieszkaniec. Na pewno pomaga wielowymiarowość miej- scowości. Aktywnie można tu bowiem spędzać czas praktycznie przez cały rok.

Historycznie – pierwsze wzmianki na temat miejscowości pochodzą - podobnie jak w przy- padku innych – z XVII wieku. Do 1939 roku mieliśmy do czynienia z Bukowiną. Nazwa Bukowina Tatrzańska obowiązuje od 18 kwietnia 1939 roku. Miejscowość początkowo miała charakter rolni- Centrum Kultury „Dom Ludowy” skupia czo – pasterski. Zmiana na turystykę nastąpiła życie kulturalne całej gminy. Swoje miejsce w dwudziestoleciu międzywojennym i jak widać znalazło tu kilkanaście zespołów regionalnych była to dobra zmiana. Bukowina Tatrzańska z terenu całej gminy. Pomysłodawcą stworzenia Ciekawostka: to bowiem dobrze rozwinięta infrastruktura placówki był Franciszek Ćwiżewicz, kierownik sportowa, turystyczna i okołoturystyczna. miejscowej szkoły. Budowa Domu Ludowego trwała do 1932 roku. Jej ukończenie było Msze święte w kościele dopasowane To także miejsce, które mocno wspiera kultywo- możliwe nie tylko dzięki datkom pieniężnym, są do turystów i narciarzy. W stycz- wanie tradycji podhalańskich. Bukowiańskie ale także dzięki wsparciu mieszkańców, którzy niu i lutym wieczorna msza święta regularnie dostarczali niezbędne do budowy odbywa się o godzinie 20:00 materiały. Właśnie w ten sposób w Bukowi- nie Tatrzańskiej powstał Dom Ludowy, który

14 również dla współczesnych mieszkańców jest Zdecydowanie delikatniej poczuć można się pochodzą z 1907 roku, wykonane są z drewna. prawdziwą kulturalną ostoją. Obiekt jest jedną w Galerii Sztuki „Skorusa”. Agnieszka W ołtarzu głównym zobaczymy figurę Serca z największych w Polsce budowli drewnianych. Górkiewicz od 1992 roku tworzy na szkle, Pana Jezusa, w bocznych obrazy Matki Boskiej a jej obrazy najczęściej przedstawiają po- oraz św. Józefa. Bukowiańskie Centrum Kultury staci świętych oraz Madonny i Anioły ubrane „Dom Ludowy” w góralskie stroje. Jeśli chcemy nietypową, Od 1982 roku świątynia jest użytkowana ul. Kościuszki 87 oryginalną pamiątkę z Podhala na pewno sporadycznie. Obok historycznego kościoła Bukowina Tatrzańska warto się tu wybrać. Prace tym bardziej cenne, powstała nowa świątynia mogąca pomieścić domludowy.pl że ich autorka jest samoukiem. zarówno mieszkańców Bukowiny Tatrzańskiej jak i turystów. Nowy kościół architekturą na- Bukowina Tatrzańska to także miejsce, w któ- Galeria Sztuki „Skorusa” wiązuje do stylu góralskiego. rym odnajdą się miłośnicy sztuki. Nie tylko tej Agnieszka Górkiewicz ludowej. Na pewno warto odwiedzić Małą ul. Wierch Kurucowy95 Manufakturę Radykalnej Metalmorfo- Bukowina Tatrzańska zy Złomu. Tu to co trafiłoby na śmietnik lub zostało spieniężone na złomowisku otrzymuje Ci, którzy szukają duchowych doznań w Buko- drugie życie. Lepsze życie – bowiem staje się winie Tatrzańskiej odwiedzić mogą kościół sztuką. Jak podkreślają twórcy tego nietypo- pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. wego miejsca, radykalna zmiana to „totalna Choć tak właściwie to dwie świątynie. Pierwszy przemiana ordynarnego złomu w niespotykane kościół, drewniany został wzniesiony w latach kurioza sztuki, surrealne otoczenie człowieka”. 1887 – 1900. I tu olbrzymią rolę odegrał Jędrzej Kramarz, dzięki któremu świątynia Mała Manufaktura Radykalnej powstała. Nawa i prezbiterium świątyni są Metalmorfozy Złomu murowane, ściany są otynkowane i pobielane. ul. Długa 154 Pozostała część kościoła jest drewniana. Bukowina Tatrzańska Wnętrze kościoła ozdobione jest polichromią metalmorfoza.pl figuralną z 1937 roku. Polichromie zostały wykonane przez Pawła Palke. Ołtarze kościoła

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 15 Czarna Góra

Czarna Góra swoją nazwę zawdzięcza Ze szczytu rozpościera się widok na Tatry, „Miejsce na którym stoisz jest święte. Krzyż wyglądowi wzgórz porośniętych ciemnym pasmo Babiej Góry, Gorce oraz Pieniny. jubileuszowy został uświęcony przez dotknię- lasem świerkowym. Według legendy około Dużym plusem jest identyfikacja panoramy cie prawdziwymi relikwiami Chrystusowego 1500 roku jako pierwsi osiedlili się tutaj Wołosi, umieszczona w specjalnej altanie. Fani Krzyża. Ten Krzyż – jedyny w Polsce – nabrał uciekający z Bałkan przed nawałą turecką. lotnictwa na pewno kojarzą to miejsce mocy uświęcania i uzdrawiania. Ze czcią Z metryk parafialnych prowadzonych od z historii. To tu w 1923 roku odbyły się ucałuj go..” 1655r. dowiadujemy się, że społeczność pierwsze polskie zawody szybowcowe. Od zdominowana została przez przybyszów 2000 roku znajduje się tu 20-metrowy krzyż Z najważniejszych zabytków należy również z sąsiednich wsi Spisza i Podhala. milenijny. Wzorowany na tym, który znajduje wymienić tradycyjną zagrodę rodziny się na najbardziej rozpoznawalnym tatrzań- Korkoszów. Jej zabudowania są przykła- Wielką tutejszą atrakcją jest Grapa, czyli skim wzniesieniu - Giewoncie. -dem spiskiej zagrody z przełomu XIX i XX urwisko na Białką w zachodniej części bezleśne- wieku, ponadto zobaczyć możemy go wzniesienia Czarnej Góry o wysokości – Krzyż ma dla katolików dodatkowe znacze- tu zabudowania gospodarcze: stajnię, 902 m n.p.m. (zwanej też ostatnio Litwinką). nie. Na kamiennej postawie krzyża czytamy: wozownię i chlew dla świń. Wystawą etnograficzną w Zagrodzie Korkoszów opiekuje się Muzeum Tatrzańskie. Wyposa- żenie „pańskiej izby”, przeznaczonej dla gości, jest takie, jak w latach czterdzies- tych, gdy mieszkała tu jeszcze rodzina Korkoszów. Dodatkowo na stałe został ustawiony, do dzisiaj używany, warsztat tkacki. W izbie znalazły się

16 również rzeźby i fotograﬁe przedstawiające członków rodziny.

Zagroda Korkoszów, oddział Muzeum Tatrzańskiego Zagóra 86 Czarna Góra www.muzeumtatrzanskie.pl

W Czarnej Górze odwiedzić możemy stosunkowo młody jednak wyjątkowo piękny Kościół p.w. Przemienienia Pańskie- go. Należy on do opactwa cystersów z krakowskiej Mogiły. Świątynię wzniesiono w latach 1993-1995 w stylu regionalnym. We wnętrzu znajdziemy ołtarz główny oraz organy pochodzące z wcześniejszego rozebranego kościoła. W wystroju na uwagę zasługują charakterystyczne malowidła autorstwa ukraińskiego artysty Wasyla Krasiocha, zwłaszcza obraz Wieczerzy Pańskiej, ukazanej na tle krajobrazu tatrzań- -skiego.

W części wsi od strony Jurgowa warto odwie- dzić kościołek p.w. Trójcy Świętej, budowany w latach 1984-2000 przez mieszkańców, przy wsparciu Polonii.

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 17 Groń

Groń jest zlokalizowany w większości na Będąc w groniu nie można nie odwiedzić wschodnim biegu Leśnickiego Potoku (do- kościoła parafialnego pw. św. Jacka. pływ Dunajca). Powstał najprawdopodobniej Prace przy budowie drewnianego kościoła w 1624 roku – choć data jego powstania nie rozpoczęto w 1952 roku, trwały do roku 1958. została dokładnie zapisana w historycznych Ciekawostką jest fakt, że sam kościół, choć dokumentach. niegotowy został poświęcony w 1953 roku. Kościół jest jednym z nielicznych, jakie były Zgodnie z zapisem historycznym nazwa wsi budowane w czasach stalinizmu. wiąże się z położeniem na stromym stoku wierchu, opisywanym przez kronikarzy królewskich Przy kościele znajduje się wykonany przez jako ,,Groń”. Tu do dziś znajduje się stara, Rafała Jedynaka pomnik papieża Jana Pawła historyczna część Gronia – Kobylarzówka. II. Mierzy 2,30 metra wysokości. Zamonto- wano go 13 lipca 2006. Aktu poświęcenia dokonał 21 lipca kard. Stanisław Dziwisz, Ciekawostka: metropolita krakowski.

Kościół otacza 20 kapliczek różańcowych wy- Na Podhalu istnieją dwie wsie, których rzeźbionych w drewnie przez Mariana Gluglę. historii nie sposób oddzielić jednoznacz-

nym sposobem. To Groń i Leśnica. Nie dzieli ich nawet zwyczajowa granica, jaką jest przebiegający nurt potoku. Ten bowiem toczy się leniwym nurtem raz po stronie Gronia, raz po stronie Leśnicy.

18 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 19 Jurgów

Wieś położona na południowo – zachodnich krańcach Spisza, która powstała w XVIw. Legen- da głosi, że siedzibę swą założył tu zbójnik Jur- ko wraz ze swoimi dwunastoma towarzyszami.

Surowy klimat pobliskich gór zdecydował o głównym źródle utrzymania tutejszych miesz- kańców – pasterstwie. Różne były losy pastwisk, na które wypuszczali swoje stada. W 1848 roku mieszkańcy otrzymali na własność pastwiska, które dziś leżą już na terenie Słowacji.

Ostatecznie niejakim centrum pasterstwa stała Poza szałasami do najważniejszych zabytków dnia. Tartak znajduje się nad specjalnie wy- się, położona blisko wsi Polana Podokól- Jurgowa zalicza się kościół pw. św. Sebastia- budowanym kanałem zwanym „Przykopa”. ne. I to właśnie tam możemy dziś oglądać na i Matki Boskiej Różańcowej. Kościół Kilka metrów dalej znajduje się inna ciekawa cały kompleks szałasów, które ponad 100 został zbudowany w 1650 roku, a jego funda- historyczna pamiątka - słupek graniczny po- lat temu zostały przeniesione przez pasterzy torami byli sołtys Jakub Kesza i młynarz Mikołaj. chodzący z okresu Austro-Węgier. z polan jaworzyńskich. Dużą atrakcją turystyczną jest, znajdujący się w kościele pod chórem wizerunek diabła W Jurgwowie koniecznie należy zobaczyć Ciekawostka: pokonanego przez Archanioła. Tuż obok stoi Zagrodę Sołtysów. Zbudowana w 1861 r. dzwonnica wybudowana w 1881 roku. przez pradziada ostatniego właściciela, Jakuba Sołtysa. Jest przeciwieństwem Zagrody Korko- W przeszłości Jurgów był znanym W Jurgowie wybudowano elektrownię wod- szów z Czarnej Góry. Dom i zabudowania w regionie ośrodkiem tkackim, gdzie ną w 1937 r. Działająca do 1968 r. elektrow- gospodarcze są przykładem ubogiego gospo- z przędzy wełnianej wytwarzano suk- nia została zbudowana przez tzw. darstwa spiskiego z przełomu XIX i XX wieku. no, a z przędzy lnianej płótno i cienkie Urbar - wiejską wspólnotę leśno - gruntową. Zagroda składa się z domu mieszkalnego tkaniny rąbkowe Innym dziełem wspólnoty jest tartak i zabudowań gospodarczych w jednym ciągu. wodny działający do dziesiejszego

20 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 21 Leśnica

Mówiąc o Groniu musimy wspomnieć o Leśnicy, mówiąc o Leśnicy musimy wspomnieć o Groniu. Te dwie gminy od wieków razem współpracują. Granicę wsi wyznacza potok.

Z dużym prawdopodobieństwem można jednak uznać, że pierwsza powstała Leśnica. Jej nazwa zapewne wiąże się z lesistym terenem zastałym przez pierwszych osadników osie- dlających się na tym terenie na początku XIII wieku. Pierwsze wzmianki zostały odnotowane dopiero w roku 1624.

22 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 23 Rzepiska

Ciekawostka: Rzepiska to typowa wieś turystyczno – pa- sterska. Wieś powstała w pierwszej połowie Rzepiska oprócz funkcji turystycznej zachowa- Jeszcze dziś niektórzy mieszkańcy XVII, w dokumentach z 1655 roku pojawia ły również w dalszym ciągu rolniczy charakter. wsi zajmują się ziołolecznictwem, się wzmianka o osiedlu Sołtystwo, a pięć lat Istnieje tu kilka starych bacowskich rodów, a ich dobra sława sięga daleko poza później jest już mowa o osiedlu Pawliki. Wieś które kultywują bogate zwyczaje pasterskie. Rzepiska. Co ciekawe zachowały się należała do paraﬁi Łapsze Wyżne i tam też tu ślady stosowania magii i guseł. dokonywano pochówku zmarłych. Z wioski roztaczają się wspaniałe widoki na Tatry, można też z góry spojrzeć na panoramę Pewną ciekawostką jest fakt nazwania jednej wsi Jurgów, Białka Tatrzańska i Czarna Góra. z dróg polnych prowadzących do Łapsz – „drogą umartyk”. Przy tej właśnie drodze za - chowały się do dziś dwie murowane kapliczki.

24 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 25 Musimy pamiętać, że Bukowina Tatrzańska to także aktywność i to przez duże „A”.

Aktywność zimowa Ośrodek dodatkowo posiada bardzo dobrze chylenie sprawiają, że odpoczynek staje się rozwiniętą infrastrukturę tj. parkingi, pawilony przyjemnością. Kotelnica Białczańska, Białka Tatrzńska gastronomiczne, sklepy z pamiątkami, wypo- https://bialkatatrzanska.pl/ życzalnie sprzętu sportowego. W Ośrodku znajdziemy wypożyczalnię sprzętu oraz szkółkę narciarską Na wschodnich stokach Kotelnicy i Jankula- kowskiego Wierchu znajduje się nowoczesny Ośrodek narciarski Bania, ośrodek narciarki Kotelnica Białczańska. Białka Tatrzańska Kaniówka, Bukowina Tatrzańska http://hotelbania.pl www.kaniowka.pl Tego miejsca nie trzeba nikomu przedstawiać, a miłośnicy białego szaleństwa znajdą to czego Kompleks sąsiaduje z Kotelnicą i przygotowany Kaniówka znajduje się na zboczu Horników szukają. Dobrze przygotowane trasy, oświetle- jest przede wszystkim dla osób rozpoczynają- Wierchu. Narciarze i snowboardziści mają tu nie, nowoczesne kolejki liniowe, wyciągi orczy- cych swoją przygodę ze sportami zimowymi. do dyspozycji 5 oświetlonych i naśnieżanych kowe oraz talerzykowe. Trasy dostosowane są Łatwy charakter stoku i dość niewielkie na- tras. Najdłuższa trasa liczy 470 metrów. do umiejętności narciarzy i snowboardzistów. Miejsce dla siebie znajdą tu również najmłod- si narciarze.

Koziniec, Czarna Góra www.koziniec-ski.pl

Koziniec to niewielki, jednak bardzo dobrze przygotowany ośrodek narciarski. Na górę wwiezie nas 4osobowa kanapa. Stok przysto- sowany jest zarówno do początkujących jak i bardziej zaawansowanych narciarzy.

26 Dla początkujących przygotowano wyciąg widoki odnajdą się tu w 100 proc. Z tras można wych w miejscowościach Białka Tatrzańska, orczykowy oraz wyciągi taśmowe podziwiać panoramę Tatr, na czele Bukowina Tatrzańska i Rzepiska z Hawraniem – najwyższym szczytem masywu Tatr Bielskich. GrapaSki, Czarna Góra Jazda konna www.grapa.ski http://www.kwaterybukowina.pl/ Rusiń-ski, Bukowina Tatrzańska Kompleks położony jest na północno – zachod- rusiński.pl Górski Ośrodek Jeździecki w Bukowinie Ta- nim zboczu Czarnej Góry. W skład kompleksu trzańskiej powstał ponad dwadzieścia lat temu. wchodzi kolej krzesełkowa (kanapa 4 osobo- RUSIŃ-SKI to miejsce, gdzie na narty może To miejsce idealne dla wszystkich, którzy chcą wa), wyciągi orczykowe oraz wyciąg taśmowy przyjechać cała rodzina i skąd rozciąga się zacząć swoją przygodę z jazdą konną, oraz dla najmłodszych. wspaniały widok na Tatry, Gorce i Babią Górę. dla tych którzy już pierwszy „wyjeżdżone go- Do dyspozycji narciarzy i snowboardzistów dziny” mają za sobą. Stado hodowanych przez oddane są trasy o zróżnicowanym stopniu właściciela ośrodka koni to kilkanaście sztuk. Jurgów Ski, Jurgów trudności: dwie koleje krzesełkowe, dwa W przeważającej większości są to konie przez www.jurgowski.pl wyciągi orczykowe, babylift (wyciąg niego układane i dzięki temu dobrze znane taśmowy dla najmłodszych) zarówno od strony temperamentu, jak też od Kilometr od granicy ze Słowacją, tuż obok strony zachowania w szczególnych relacjach szałasów paserskich Podokólne działa stacja koń - jeździec. Górski Ośrodek Jeździecki narciarska Jurgów SKI – Hawrań. Do dyspo- OLCZAŃ-SKI, Bukowina Tatrzańska w Bukowinie Tatrzańskiej oprócz stacjonarnego zycji mamy tu 4,5 km oświetlonych i ratrako- www.olcza-ski.pl programu jazdy na ujeżdżalni dla amatorów wanych tras. Na terenie ośrodka działa kilka i zaawansowanych, organizuje również wiele wyciągów: 2 koleje linowe oraz 4 wyciągi Olczań-ski to kompleks 4 wyciągów narciar- imprez całorocznych. Są to między innymi, talerzykowe. Początkujący i maluchy nie muszą skich umiejscowionych w centrum Bukowiny rajdy konne jedno lub wielodniowe, wyciecz- martwić się o stok dla siebie, dla nich przygo- Tatrzańskiej, w skład którego wchodzą 3 ki w okolicznych lasach, obozy jeździeckie towano dwa wyciągi i dwie długości tras Ci, wyciągi orczykowe oraz kolej krzesełkowa. a nawet uczestnictwo w sportowych sekcjach. którzy prócz aktywności chcą celebrować Dodatkowo kilkanaście wyciągów orczyko-

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 27 Baseny Termalne

Białka Tatrzańska www.termabania.pl

Dużym plusem basenów termalnych w Białce Tatrzańskiej jest przede wszystkim lokali- zacja w bezpośredniej bliskości kompleksu narciarskiego. Ci nie przepadający na zimowymi szaleństwa mogą się „wygrzać”, a Ci zmeczeni całodniową jazda dosłownie na piechotę mogą tu odpocząć. Aquapark Białka Tatrzańska składa się z dwóch, powiązanych ze sobą zespołów pod wspólną nazwą ,,Terma mokry placyk zabaw posiadający interaktywne W centrum Strefy Cichej znajduje się basen Bania”. Temperatura wody w tych basenach przedmioty do gier oraz w tak zwany ,,jeżyk” służący do rekreacji o temperaturze wody osiąga zaś przedział od 20 do 38° C. wodny). sięgającej 36° C. Drugi z basenów strefy Cichej posiada temperaturę wody sięgającej W całym kompleksie znajduje się łącznie 14 Woda w basenie głównym utrzymywana jest nawet 40° Ci obejmuje strefę zewnętrzną. basenów zainstalowanych zarówno wewnątrz, w temperaturze od 30 do 32° C. Znajdziemy tu jak i na zewnątrz obiektu. Wszystkie podzielone karuzelę wodną, miejsce do gier zespołowych, Możemy tu skorzystać z funkcji saunarium, są na strefę głośną oraz strefę cichą. przeprawę linową, ściankę do wspinaczki, kaskady, armatki wodne, zjeżdżalnię wodną W części głośnej możliwa jest rozrywka ro- oraz sztuczną falę. Ponadto znajduje się tu też Bukowina Tatrzańska dzinna. Znaleźć możemy tu gorący brodzik dla basen rekreacyjny z temperaturą wody 32-34° www.termabukowina.pl maluchów o temperaturze 32-34° C (wyposa- C W Strefie Głośnej znajdują się także punkty żony w stały strumyk z nurtem wody, niewielką gastronomiczne, Kompleks w Bukowinie Tatrzańskiej jest uzna- zjeżdżalnię, parasol wodny z hydromasażem, wany jest za jeden z najnowocześniejszych w Europie. Basen jest zasilany gorącą wodą

28 pobieraną z odwiertu mającego głębokość fińskie, łaźnie parowe, infrared, lakonium). Na niemal trzech kilometrów. Temperatura wody terenie kompleksu działa też cały rok lokalna na wejściu wynosi 64,5° Celsjusza. Woda restauracja. Powierzchnia wszystkich base- oznaczona została jako roztwór siarczanowo- nów w termach bukowińskich wynosi 1885 -chlorkowo-wapniwo-sodowy, jej stosunkowo metrów kwadratowych przy pojemności 2260 niska zasadowość i dobroczynne dla ludzkiego metrów sześciennych. organizmu właściwości pozwalają skutecz- nie promować ją jako środek leczniczy oraz rehabilitacyjny na szereg schorzeń. Jednymi z najważniejszych składników bukowińskich wód termalnych są sód, wapń, chlor, potas, siarka, magnez oraz chrom.

W kompleksie znajduje się dwadzieścia base- nów termalnych o stałych temperaturach wody o rozpiętości od 30 do 36° Celsjusza w zależ- ności od wyboru basenu. Część z nich znajduje się na zewnątrz z możliwością pływania nawet w okresie zimowym, co znacznie podnosi atrakcyjność kąpieli. Wśród nich znajdują się: baseny z hyromasażem, basen przeznaczony do pływania, baseny rekreacyjne wyposażone w zjeżdżalnie, „prądy i hydromasaż”, baseny dla najmłodszych

W kompleksie ponadto można skorzystać z pla- ży „Zohylina”, profesjonalnego centrum SPA, i aż 8 rodzajów saun (w tym między innymi

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 29 Gmina Łapsze Niżne

Gminę Łapsze Niżne tworzą miejsco- przynależności państwowej. Tym razem zmiękcza tu poprzedzającej spółgłoski, wości w całości położone na terenie miejscowości spiskie zostały włączone do np. szydło (s-idło), zeszyt (zes-it). Zjawisko to Polskiego Spisza. Początki osadnictwa Słowacji. Po zakończeniu działań wojennych występuje m.in. w Rzepiskach i Czarnej w tym regionie to średniowiecze – naj- w roku 1945 został przywrócony stan granic Górze. starszą miejscowością jest Frydman, z okresu międzywojennego. który powstał w II połowie XIII wieku. Łapsze Niżne to dobre miejsce dla łakomczu- Kolonizacja tych terenów nabrała Burzliwe dzieje Spisza miały zasadniczy chów. Do tradycyjnych potraw spiskich należą dynamiki się wraz z przybyciem wpływ na kształt dziedzictwa kulturowego m.in. dziadki (kluski z gotowanych ziemniaków Węgrów, po- wstały wówczas: regionu, co widać w gwarze, muzyce, okraszone boczkiem), gałuski (kluski z tartych Niedzica, Łapsze Niżne, Kacwin zwyczajach, jak i w architekturze czy stroju ziemniaków), ﬁzoły ze śliwkami (zupa z fasoli i Frydman (powtórna lokacja miała regionalnym. Strój spiski nie jest jednolity dla i suszonych śliwek). Zachwycą nas także ciasta miejsce w 1308). Ważną rolę społecz- całego regionu. Wyodrębnia się trzy jego drożdżowe np. rogi (baby), tworoźnik (placek no-kulturową odegrało wzniesienie odmiany: kacwińską, trybską i jurgowską. z ziemniaczano-serowym farszem), kapuśnik średniowiecznej twierdzy Duna- Gminę Łapsze Niżne zamieszkują górale (ciasto z dodatkiem kapusty), derkliki (niewiel- jec w Niedzicy. Dodatkowo zamek spiscy, którzy posługują się gwarą należącą kie drożdżówki z serem). niedzicki pełnił funkcję obronną na do dialektu małopolskiego. Do jej charaktery- granicy polsko-węgierskiej. W po- stycznych cech fonetycznych zalicza się Na terenie gminy Łapsze Niżne funkcjonują łowie XVI w. na Spiszu miała miejsce mazurzenie (zastępowanie spółgłosek sz, cz, rezerwaty przyrody. W 1963 r. na obszarze druga fala osadnicza. Na terenach dź, spółgłoskami s, z, c, dz). Zmiana zachodzi zachodnich zboczy Kotelnicy i fragmencie pojawiła się ludność wołoska. Powsta- również w wymowie samogłosek nosowych Doliny Strzyzawka utworzono rezerwat ła wówczas Łapszanka. (ę, ą jako –ym, –yn, –om, –on lub –ón, –óm). „Niebieska Dolina”. Na terenie Falsztyna Najbardziej rozpoznawalna cecha spiskiej został powołany do życia rezerwat „Zielone fonetyki to wymiwanie –ch jako –f. Mieszkań- Skałki”, mający za zadanie ochronę form Przełomowy moment w historii Spisza stanowiło cy Spisza także w wyjątkowy sposób skalnych zbudowanych z wapieni jurajskich. zakończenie I wojny światowej. W tym czasie wymawiają czasownik w bezokoliczniku Przez dłuższy czas znajdowało się tam także o ziemie spiskie rozpoczęły rywalizację: Polska (zamiast pracować - pracuwać). siedlisko żbika. i Czechosłowacja. Ogłoszony przez prasę plebiscyt nigdy nie doszedł do skutku. Decyzję Unikatowa cecha gwary spiskiej zachowała Nazwa miejscowości Łapsze Niżne najpraw- w sprawie południowej granicy podjęła Rada się w mowie mieszkańców Kacwina. Określa dopodobniej pochodzi od wyrazu „łopuch” Ambasadorów w Spe 28. 07. 1920. przyzna- się ją mianem archaizmu podhalańskiego. Jest (lecznicza roślina o dużych liściach). Inne -jąc Polsce 14 wsi spiskich. Wybuch II wojny to zjawisko fonetyczne, polegające na występo- tłumaczenie podaje, że słowo „lápos” światowej spowodował ponowną zmianę waniu samogłoskii po s, z, c, przy czym i nie z języka węgierskiego oznacza mokradło.

30 mapa

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 31 Falsztyn

Ta malowniczo położona wioska z widokiem odprawiona 27 mają 1976 roku przez się tu mnóstwo wapiennych skałek, niektóre na Tatry, Pieniny, Gorce i Jezioro Czorsztyń- ks. kardynała Karola Wojtyłę. Nad kapliczką o ścianach sięgających 100 metrów. Pasmo skie. Falsztyn to oaza spokoju, miejsce w któ- roztacza się zapierający dech w piersiach ma długość około 2 km, w najwyższym punkcie rym odpoczną Ci zmęczeni miejskim zgieł- widok na jezioro i Pieniny. wznosi się na wysokość 616 m n.p.m. W Zie- kiem. lonych Skałkach znajdują się dwie niewielkie jaskinie: Schronisko w Zielonych Skałkach i Schronisko w Zielonych Skałkach Górne. Ci, którzy kochają przyrodę i geologię koniecznie muszą odwiedzić Rezerwat Krajobra- Wioska powstała prawdopodobnie w XV zowy Zielone Skałki. Rezerwat jest częścią wieku, w pobliżu średniowiecznego klasztoru, Pienińskiego Parku Narodowego. Znajduje który został zniszczony w trakcie najazdu husytów. Przez lata należała do właścicieli Zamku Dunajec w Niedzicy, co wpłynęło na stosunki feudalne – pańszczyzna istniała tu do roku 1931. Groby ostatnich zarządców, właścicieli Falsztyna Jungenfeldów, znajdują się na zabytkowym cmentarzu rodzin- nym w Falsztynie.

Dworski spichlerz został zaadaptowany jako miejsce kultu. Powstała tu Kaplica pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski. Pierwsza msza święta została

32 Obszar ten nie jest udostępniony turystycznie. Brzegami półwyspu, wzdłuż granicy obszaru chronionego prowadzi gruntowa droga i szlak rowerowy.

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 33 Frydman Ciekawostka:

Na Frydman i sąsiednie Jezioro Czorsz- tyńskie popatrzeć możemy z Szubie- Frydman jest uznawany za najstarszą wieś nicznej Góry (639 m n.p.m.) Jest to Wyposażenie kościoła stanowi wzór polskiego Spisza. Ponadto uchodzi za jedną niewielkie wzniesienie na południo- architektury barokowej. Ponadto do ściany z najatrakcyjniejszych wsi Podtatrza. Zlokali- wym-wschodzie od centrum wsi. nawy głównej przylega ośmiokątna kaplica zowany jest w widłach rzek Białki i Dunajca Matki Bożej Karmelitańskiej w stylu rokoko- wpływających do zbiornika czorsztyńskiego. wym. Wewnątrz znajduje się unikatowy na Najbliższe pasmo górskie otaczające wieś to skalę europejską ołtarz dwustronny. Kaplica Pieniny Spiskie. spełniała także ważną rolę w czasach, gdy silnie rozwijał się tu kult Matki Bożej wzbogacono go o wieżę w estetyce tej epoki Szkaplerznej. ozdobioną charakterystyczną attyką, zwaną Kościół św. Stanisława Biskupa to jaskółczymi ogonami. W samym budynku We wsi Frydman znajduje się kilka interesu- przykład zestawienia kilku stylów architekto- możemy odnaleźć także okienko w stylu jących przykładów architektury sakralnej, nicznych. Szkielet bryły został wzniesio- romańskim. a wśród nich Kapliczka Nawiedze- ny w stylu gotyckim, a w czasach renesansu nia św. Elżbiety. Została ufundowana w 1708r. przez właściciela zamku niedzickiego Joanellego. We wnętrzu znajduje się barokowy ołtarz. Co roku w dniu 31 maja paraﬁanie gromadzą się tam na mszy odpustowej.

Będąc we Frydmanie na pewno warto zobaczyć dwukondygnacyjne piwnice winne. To pochodzące z 1820 roku, dawne składy, w których przechowywano wino przewożone z Węgier do Polski.

34 Same piwnice to dwa podziemne piętra składające się z trzech 100-metrowych koryta- rzy. Wiemy na pewno – i to ciekawostka dla wszystkich zafascynowanych poezją , że to miejsce odwiedził poeta Seweryn Goszczyń- ski. Dziś piwnice znajdują się w rękach prywatnych i żeby je zobaczyć należy uzyskać zgodę właściciela.

Piwnice winne we Frydmanie ul. Dworska 9 Frydman

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 35 Kacwin

Kacwin uznawany jest za jedną z najstarszych Kacwin pochwalić może się dobrze zachowaną Odwiedzając Kacwin należy wstąpić do wsi Spisza. W dokumentach historycznych poja- tradycyjną zabudową wsi. Na szczególną kościoła pw. Wszystkich Świętych. wia się już w 1320 roku. Nazwa miejscowości uwagę zasługują tu charakterystyczne dla Budynek zaskakuje swoją nietypową architek- Kacwin wywodzi się najprawdopodobniej od regionu spichlerze nazywane sypańcami. -turą. Dach świątyni został pokryty gontem, niemieckiego Katzwinkel, co oznacza Koci Pierwotnie służyły one głównie do przechowy- a wieńczący go hełm i sygnaturka przyciągają Zakątek. wania zboża. Budowane były z drewnianych uwagę ﬁnezyjnym kształtem i kolorem. Z kolei belek, a z zewnątrz pokrywano je grubą we wnętrzu kościoła zwraca uwagę główny Kacwin leży w malowniczej dolinie pod pół- warstwą gliny, która chroniła zawartość przed ołtarz, przedstawiający obraz Świętych nocnymi stokami Magury Spiskiej, w pewnym upałami oraz ogniem. Dach sypańca był tak Kościoła Triumfującego, nawiązującego do oddaleniu od innych wsi polskiego Spisza. skonstruowany, by w razie pożaru można okresu walki z reformacją na Spiszu. W wyniku izolacji dobrze zachowała się tu było go strącić drągiem, pozostawiając spiska kultura, a mieszkańcy do dziś kultywują zapasy w nienaruszonym stanie. Warto W XVIII w. Kacwin był także miejscem regionalne tradycje. zaznaczyć, że do dnia dzisiejszego zacho- wzmożonego kultu św. Anny. Wyrazem tej wało się jedynie kilka sypńców. czci było dobudowanie do nawy kościoła kaplicy oraz powstanie Bractwa św. Anny.

Idąc tropem budowli sakralnych zauważy- my, że w Kacwinie znajduje się wiele ciekawych kapliczek. Między innymi Kapliczka Matki Bożej Śnieżnej w Kacwinie ufundowana w roku 1750 r. jako kaplica wotywna w podzięko- waniu za ocalenie od epidemii cholery lub

36 pożaru wsi. Usytuowana jest na zboczu góry Krzyżowa, przy starym trakcie prowadzącym z Kacwina do Łapsz.

Kacwin znany jest też z wodospadów na rzece Kacwiniance. Wodospad „Mynarz- -ko Bania” znajduje się w samym centrum wsi, tuż poniżej kościoła. Utworzony jest na grube j ławicy piaskowca. Ma 7 metrów wysokościi 10 metrów szerokości. Przez ponad 200 la t przy wodospadzie funkcjonował młyn i tartak zasilane energia spadającej wody. Wyko- -rzystywanie tego naturalnego źródła energii zastopował rozwój technologiczny oraz powódź z końca XXw. Jednak, żeby zobaczyć wodospad należy skorzystać z gościnności gospodarza, przez którego posesje przechodzi droga, która do niego prowadzi.

Drugi wodospad „Pod Upłazem” znajduje się na końcu wsi, w drodze na granicę polsko-sło- wacką

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 37 Łapszanka

Łapszanka to najwyżej położna wieś w gminie Na Przełęczy stoi wymurowana w 1928 Łapsze Niżne. Miejscowość powstała najpraw- kapliczka loretańska z dzwonem ufun- dopodobniej w XVI wieku i była osadą ﬁlialną dowanym przez mieszkańców Łapszanki. Łapsz Wyżnich. Łapszanka posiada najwyższe Za pomocą tego dzwonu ostrzegano ludzi wzniesienia na polskim Spiszu. Dudasowski przed zbliżającą się burzą. W 2000 r. Wierch i Kuraszowski Wierch, przez który we wnętrzu kapliczki umieszczono kopię przebiegają okopy z czasów II wojny światowej. obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

Wizytówką wsi i miejscem które koniecznie trzeba zobaczyć jest położona na wysokości 945 m n.p.m. Przełęcz nad Łapszanką rozpościera się z niej wyjątkowa panorama na Tatry Bielskie, Wysokie i Zachodnie oraz Magurę Spiską. Przełęcz znajduje się pomię- dzy Holowcem a nienazwanym wzgórzem o wysokości 980 m (po wschodniej stronie należącego do miejscowości Rzepiska przysiół- ka Grocholów Potok)

38 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 39 Łapsze Niżne

Łapsze Niżne zostały założone na początku XIV wieku przez Kokosza Berzeviczy. W 1313 roku przekazał wieś zakonowi bożogrobców z Miechowa, którzy prowadzili pracę duszpasterską do XVIIIw. Łapsze Niżne pomimo dość mocnej madziaryzacji w XIX wieku, pozostały ośrodkiem polskości na Spiszu. W Łapszach Wyżnych znajduje się siedziba gminy Łapsze Niżne. To jedyna miejscowość w Polsce, w której znajduje się kościół pw. św. Kwiryna. Patrona kościoła świętego możemy odnaleźć na obrazie głównego ołtarza. Z kolei o wyjątko- wości wnętrza świadczy drewniany strop, przedstawiający XVIII-wieczną polichromię ze sceną Wniebowzięcia NMP. Kościół w Łapszach Niżnych pełni także funkcję Do zabytków sakralnych miejscowości Ciekawostka: prężnie rozwijającego się kultu męczennika zaliczyć należy XVIII-wieczną barokową XX wieku – bł. ks. Józefa Stanka, rodowitego kaplicę cmentarną pw. św. Rodziny łapszanina. Ksiądz był kapelanem pod- oraz nieco późniejsze kaplice: św. Floria- W Łapszach Niżnych istniał XVI-wieczny czas powstania warszawskiego i zginął na i św. Antoniego renesansowy kasztel. W związku ze złym 23 września 1944 roku. Upamiętnia go stanem budowli w czasie II wojny świato- tzw. Spiska Kalwaria. wej został rozebrany przez mieszkańców wsi. Dziś na jego miejscu znajduje się Na wieży kościoła znajduje się podwójny krzyż, budynek urzędu gminy. charakterystyczny dla bożogrobców.

40 W celu poznania kultury spiskiej koniecznie trzeba odwiedzić Izbę Regional- ną „Sypaniec”. Nie musimy daleko od- chodzić, izba znajduje się przy koś- ciele św. Kwiryna. XIX-wieczny Sypaniec to dwukondygnacyjny budynek, który kiedyś służył do przechowania zboża i ziemniaków. W przyziemiu znajduje się ekspozycja etnograﬁczna przedstawiająca dawne sprzęty domowe i gospodarskie oraz strój regionalny i kolekcja świętych obrazów. Na piętrze znajduje się ekspozycja sakralna.

Izba Regionalna Sypaniec ul. Jana Pawła II 84 Łapsze Niżne

W pobliżu wsi Łapsze Niżne znajduje się Rezerwat przyrody Niebieska Dolina który chroni starodrzew buczyny karpackiej. Obejmuje zachodnie zbocza Kotelnicy oraz fragment Doliny Strzyzawka.

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 41 Łapsze Wyżne

Łapsze Wyżne to wieś położona w środko- wym odcinku doliny rzeki Łapszanki, pomię- dzy pasmem Pienin Spiskich a Magurą Spiską. Pierwsza wzmianka o istnieniu osady pochodzi z 1463 roku. Została ona założona w prawie niemieckim przez Schwarzów Berzewicznych. Dokumenty z XVI i XVII w. potwierdzają obecność ludności rusińsko- wołoskiej, którzy wybudowali drewnianą

Przed rokiem 1655 Rusnacy opuścili Łapsze z nieznanych powodów.

Na miejscu drewnianej cerkwi w 1760r. wzniesiono murowany kościół pw. św. Piotra i Pawła, który jest perłą rokoka na polskim Spiszu. Hołdując zasadzie, nakazującej wypeł- nianie pustych przestrzeni, łapszański kościół stanowi jej odzwierciedlenie poprzez bogate, pełne złoceń elementy wyposażenia. Jeden z ołtarzy we wnętrzu świątyni namalowano bezpośrednio na ścianie i jest to jedyny na Spiszu przykład malarstwa iluzjonistycznego.

Warto także zobaczyć zabytkowe kaplice św. Antoniego i św. Floriana z XVIII w.

42 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 43 Niedzica

Niedzica powstała pod ochroną zamku Zamek znajduje się na prawym brzegu Zbiorni- informacji pismem węzełkowym, które zawiera Dunajec, zatem jej historia jest ściśle ka Czorsztyńskiego i swój początek ma w śre- ponoć informacje o ukrytym skarbie. związa-na z historią zamku. Wieś została dniowieczu. lokowana ok. roku 1320 i przez stulecia Zamek niedzicki był plenerem wielu filmów. stanowiła część państwa węgierskiego. Od 1948 prowadzono na zamku prace re- Od marca 1955 r. kręcono tutaj zdjęcia do stauracyjne i częściową odbudowę. W części filmu „Zemsta” z 16-letnią Beatą Tyszkiewicz Oczywiście najważniejszym zabytkiem Niedzi- pomieszczeń utworzono dom pracy twórczej w roli Klary. Zamek był również miejscem -cy jest zamek Dunajec. W XIII wieku istniała Stowarzyszenia Historyków Sztuki, inne udo- realizacji zdjęć m.in. do seriali telewizyjnych tu drewniana strażnica, zbudowana najpraw- stępniono do zwiedzania, tworząc muzeum „Janosik”oraz „Wakacje z duchami”. -dopodobniej z rozkazu Kokosza Berzeviczy, wnętrz i historii regionu spiskiego. W 1960 ówczesnego właściciela Zamagurza Spiskiego. w baszcie urządzono stację sejsmologiczną Dzisiaj zamek spełnia funkcje muzealno-hote- Zamek Dunajec pozostał w rękach węgierskich Zakładu Geofizyki PAN. lowe, będąc jedną z największych atrakcji hi- przez całe stulecia. Wyjątkiem był XVI wiek storycznych południowej części województwa. kiedy pojawiła się polska rodzina Łaskich, która Jedną z najbardziej tajemniczych kart w historii będąc na usługach u króla Węgier, otrzy- zamku jest odnalezione, podobno tuż po II Podczas zwiedzania zapytaj koniecz- mała Niedzicę w ramach wynagrodzenia wojnie światowej, inkaskie kipu – rodzaj zapisu nie … o ślady obecności Inków w historii za misję dyplomatyczną Hieronima Łaskiego do sułtana Sulejmana Wspaniałego.

Z powodu hulaszczego trybu życia Łaskich, zamek ponownie traﬁł do węgierskich magna- tów, a konkretnie do Jerzego Horvatha, który przerobił warownię w obronną rezydencję. W połowie XIX wieku męska linia Horvathów wygasła zamek przejęła węgierska rodzina Salomonów, która urzędowała w Niedzicy do 1943 roku.

44 zamku. Poznasz postać inkaskiej księżniczki daremnym działaniem”. Ołtarze pochodzą zmienionym stanie. Wnętrze kryje ekspozycję Uminy oraz jej tragiczne losy. z epoki baroku i rokoka. Kaplica Matki Bożej etnograficzną, a część eksponatów pochodzi Bolesnej słynie z cudownej piety oraz dwu- z zamku oraz tradycyjnych niedzickich chat. 1 stycznia 2014 roku z Niedzicy wyłączono stronnego konfesjonału. jej integralną część, przysiółek Zamek, który Nieopodal Spichlerza stoi kolejny warty uwa- od tego dnia stanowi samodzielną wieś Nie- Miłośnicy skomplikowanych losów naszego gi budynek z 1924 roku – dawna siedziba dzica-Zamek. kraju powinni odwiedzić cmentarz żydowski. straży celnej i granicznej, tzw. „Celnica”. To Znajduje się on w przysiółku Podgłębokie. Po- drewniany, dwupiętrowy obiekt w tzw. stylu W pobliżu zamku, pod skałą o nazwie Groby, mimo dewastacji z czasów II wojny światowej, dworkowym, przykryty spadzistym dachem znajduje się cmentarzyk Salomonów, zachowało się kilka nagrobków z przełomu krytym gontem, zdobiony od frontu malowni- ostatniej węgierskiej rodziny panującej w Nie- XIX i XX wieku. Wykonane są z piaskowca czymi arkadami. Jest jednym z dwóch budyn- dzicy. i posiadają inskrypcje w języku hebrajskim. ków tego typu (wybudowanych w podobnym stylu w charakterze celnicy) w Polsce. Ozdobą Niedzicy jest kościół św. Bar- Warto zobaczyć także kapliczkę św. tłomieja, którego historia sięga XIV wieku. Rozalii w Niedzicy została ufundowana Jeśli macie trochę siły warto poświęcić 10 Został ufundowany przez Kokosza Berzevi- przez właściciela zamku niedzickiego Stefana minut i wejść na polanę na grzbiecie Tabor, czy. Świątynia skrywa gotyckie wyposażenie: Horvatha Palocsaya w XVII w. Jej powstanie z której otwiera się ciekawy widok na Pieniny, bezcenny tryptyk oraz freski i stanowi jeden łączy się z ówcześnie panującą epidemią oba zamki nad Jeziorem Czorsztyńskim oraz z cenniejszych zabytków na Polskim Spiszu. cholery. Św. Rozalia jako patronka od chorób Tatry. Wytrwalsi mogą pokusić się o podejście Będąc w kościele warto zwrócić uwagę na zakaźnych miała ochraniać mieszkańców wsi na łąki pod szczytem Cisówka. pochodzące z ok. 1660 roku organy oraz od śmiertelnego zagrożenia. obraz „Męczeństwo św. Bartłomieja” (1770 r.) W sezonie letnim (od maja do końca wrze- W kościele pozostał również napis w jęz. śnia) można także zwiedzić zabytkowy niemieckim: „Spowiedź bez żalu, miłość bez spichlerz, który liczy sobie ponad 200 lat wierności, modlitwa bez serdeczności jest i przetrwał do naszych czasów w niemal nie-

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 45 Trybsz

Trybsz położony jest w dolinie Trybskiej od miejscowości, znajduje się rezerwat Rzeki,w południowo zachodniej części Przełom Białki. Występują tam dwie Polskiego Spisza. wapienne skały – Obłazowa (na lewym brzegu) i Kramnica (na prawym brzegu), Trybsz szczyci się posiadaniem jednegoz pomiędzy którymi rzeka Białka stworzyła swój najcenniejszych zabytków na polskim Spiszu przełom. Z wierzchołka Kramnicy i Obłazo- – drewnianego kościoła pw. św. Elżbiety wej widać całą okolicę od Jeziora Czorsztyń- z 1567r. Niepowtarzalną atmosferę wnętrza skiego po Tatry. Białka to jedna z najczyst- tworzą ścienne polichromie, ukazujące sceny szych i najzimniejszych rzek w Polsce, biblijne ze Stare-go i Nowego Testamentu. podczas upałów daje ochłodę,a jej kamieni- Na szczególną uwagę zasługuje przedsta- ska są wykorzystywane jako plaża. wienie Sądu Ostatecznego wkomponowane w krajobraz Pienin i Tatr. Warto nadmienić, iż W rezerwacie występuje bogata flora. Naliczo- jest to najstarsza zachowana panorama Tatr no tutaj 105 gatunków roślin wapieniolubnych Bielskich. Obok drewnianej świątyni znajdu- i liczne gatunki górskie, w tym aż 10 gatunków je się neogotycki kościół pod tym samym alpejskich, które przybyły tutaj z Tatr z wodami wezwaniem. Białki. Okolice rezerwatu są atrakcyjne dla turystów i wczasowiczów. W pobliżu Prócz kościoła pw. Elżbiety Węgierskiej znajdują się inne jeszcze wapienne skały warto zobaczyć kapliczkę św. Jana (Skałki Dursztyńskie, Cisowa Skała). Chrzciciela. Pierwotnie nosiła ono wezwa- nie Znalezienie Krzyża. Została ufundowana Na terenie rezerwatu kręcono niektóre sceny przez braci księży Jana i Konstantego do filmów „Janosik”, „Trzecia granica” oraz Lucassy w latach 1794 –1796. Należy do „Karol. Człowiek, który został papieżem”. najstarszych w parafii.

Trybsz wyjątkowy jest z jeszcze jednego powodu. W odległości ok. 2,5 km na północ

46 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 47 Łapsze Niżne to gmina, która pozwala spędzać czas na wielu aktywnościach

Łowienie ryb – Jurgowskie Stajnie – Żar (879 m n.p.m.) – Opis: Nowa Biała – Krempachy – Lorencowe Przełęcz Przesła (674 m n.p.m.) – Cisówka Skałki – Gynśle – Dursztyn. Łowienie ryb możliwe jest przede wszystkim (777 m n.p.m.) – Niedzica Zamek. w Białce, potokach Niedziczanka i Kacwin oraz w dwóch sztucznych jeziorach: Czorsz- Nowa Biała – Kacwin Jazda konna tyńskim i Sromowieckim. W rzekach występują: (17,7 km). Znak niebieski. dominujący w Białce pstrąg potokowy, lipień, Przez gminę przebiegają dwie trasy konne troć jeziorowa , kleń, okoń, płoć, szczupak, Opis: Nowa Biała – Przełom Białki – Trybsz należące do sieci Transkarpackiego Szlaku głowacica, pstrąg tęczowy i niekiedy brzanka. – Pawlikowski Wierch (1016 m n.p.m.) – Prze- Turystyki Jeździeckiej. Rybostan Jeziora Czorsztyńskiego i Sromo- łęcz nad Łapszanką (943 m n.p.m.) – Kopylec wieckiego jest zbliżony. W Jeziorach znaj- (1035 m n.p.m.) – Pieskowy Wierch (980 m Frydman - Niedzica (15 km) dziemy takie gatunki ryb jak: pstrągi, lipienie, n.p.m.) – Kacwin. Frydman - Siodło - dolina Drożyska - polany głowacice, szczupaki, płocie, leszcze, okonie, Baniska - Barwinkowa Góra (725 m m.n.p.) klenie, jelce, świnki, ukleje, strzeble potokowe. Falsztyn – Łapsze Niżne – Łapszanka -Cisówka - Tabor - Zamek w Niedzicy. Od kilku lat Jezioro Czorsztyńskie zarybiane – Osturnia (Słowacja) jest sandaczem. (16,4 km). Znak żółty. Niedzica - Kacwin (11 km) Łowiska są administrowane przez okręg no- (fragment szlaku, prowadzącego z Krościen- wosądecki Polskiego Związku Wędkarskiego. Opis: Falsztyn – Przełęcz Przesła (674 m ka nad Dunajcem) - stacja dolna wyciągu n.p.m.) – Polana Wapienne – Łapsze Niżne – narciarskiego na Polanie Sosny - kaplica św. Groń (792 m n.p.m.) – Przełęcz nad Łapszanką Rozalii - centrum Niedzicy - Kacwin - przejście Szlaki piesze (943 m n.p.m.) – Granica Państwa – Osturnia. graniczne Kacwin - Wielka Frankowa. Łapsze Niże – Kacwin (9 km) Znak czerwony. Czarna Góra – Niedzica Zamek Opis: Kościół św. Kwiryna w Łapszach Niż- (24,5 km.) Znak czerwony. nych – Jakubia Góra (629 m n.p.m.) – Kacwin Turystyka wodna kościół – Kacwin Granica Państwa. Opis: Czarna Góra – Dolina Bryjowego Potoku Turystyka wodna w tym miejscu jest związana Nowa Biała – Krempachy – Dursztyn – Pawlikowski Wierch (1016 m n.p.m.) – Łapsze przede wszystkim z Jeziorem Czorsztyńskim. (6,8 km) Znak zielony. Wyżne – Grandeus (795 m n.p.m.) – Dursztyn W Niedzicy znajduje się przystań nosząca 48 nazwę „Zamajerz”. Na miejscu dyżurują ratownicy WOPR oraz funkcjonariusze po- sterunku policji wodnej. A na miejscu można wypożyczyć sprzęt pływający: jachty, kajaki, rowerki wodne.

Co warto jeszcze wiedzić o gminie? O to garstka geograﬁcznych ciekawostek:

• Najwyższym wzniesieniem na polskim Spiszu jest Kuraszowski Wierch (1040 m. n.p.m.) • Spisz dzieli się na kilka subregionów, wśród nich Zamagurze Spiskie, na którym w całości położona jest Gmina Łapsze Niżne. • Rzeki Białka i Dunajec tworzą naturalną granicę między dwoma regionami: Podhalem a Spiszem. • Frydman położony jest siedem metrów po- niżej taﬂi Jeziora Czorsztyńskiego. • Na terenie Spisza znajdują się dwa pasma górskie: Pieniny Spiskie oraz Magura Spiska. Granica między tymi pasmami przebiega przez Przełęcz Trybską.

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 49 Gmina Nowy Targ

Gmina Nowy Targ to największa z opi- Równocześnie realizowana była kolonizacja zajmują równiny Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, sywanych przez nas gmin i największa na tzw. Zamagórzu Spiskim z inicjatywy rodów zwanej często podhalańską, wapienne zaś gmina Podhalańska. W jej skład wcho- węgierskich Berzeviczych postępuje zasiedle- skalice Pienińskiego Pasa Skałek spotykamy dzi aż 21 sołectw położonych w okonie i powstają wsie. Wtedy założone zostają przy południowej i południowo-wschodniej licy Nowego Targu gdzie znajduje się Krempachy, Nowa Biała, a później Dursztyn. granicy gminy. Urząd Gminy. Wsie te aż do I wojny światowej były związane z Węgrami, a potem na krótko ze Słowacją. Gorce w granicach gminy można podzielić Nowy Targ jako gmina to istny kulturowy tygiel. Kolejna faza kolonizacji na prawie niemieckim na kilka mniejszych pasm, które są częścią Wsie tworzące gminę znajdują się w dwóch rozpoczęła się w połowie XVI wieku, wówczas składową rozłogu górskiego Turbacza. W za- regionach. 3 gminy tworzą polski Spisz, 18 założone zostały: Gronków, Lasek, Morawczy- chodniej części stanowią go grzbiety górskie wchodzi w skład Podhala. Dodatkową „przy- na, Pyzówka, Obidowa. — Obidowiec (1106 m n.p.m.), Gorzec (1114 m prawą” jest historia. Dzisiejsze tereny gminy n.p.m.) i Bukowina (1139 m n.p.m.), południo- dawniej były miejscowościami leżącymi przy Gmina Nowy Targ to miejsce dla odkrywców wą odnogę tworzy Bukowina Waksmundzka granicy z Węgrami. ciekawych poznania ciągle żywej bogatej (1103 m n.p.m.), a południowo-wschodnie kultury ludowej, prehistorii oraz „dziewiczych” odgałęzienie — grzbiet Kiczory (1282 m n.p.m.) Początki kolonizacji gminy łączą się z zasie- terenów przyrody jakich wciąż nie brakuje i pasmo Lubania (1211 m n.p.m.), rozciągające dlaniem całego Podhala i przypadają na lata w paśmie Pienińskiego Pasa Skałkowego się na wschód od Przełęczy Knurowskiej (845 trzydzieste XIII wieku. W połowie XIII wieku i Gorców. m n.p.m.). w dokumentach historycznych występują pola i łąki: Dębno, Długopole, Ludźmierz, Ostrow- O zabytkach, których nie brakuje opowiemy Najmniej dostępne partie górskie na terenie sko, Ostrowiec i Wilcze Pole. Stanowiły one w dalszej części przewodnika. Jak na Podhale Łopusznej objęto ochroną prawną jako tereny zalążki najstarszych osad: Dębna, Długopola, przystało nudzić nie będą się tu Ci, którzy Gorczańskiego Parku Narodowego, w którym Ludźmierza, Ostrowska i Waksmundu. Wiek XIV stawiają na aktywny wypoczynek. Pomaga pod szczególną ochroną są naturalne drze- jest okresem kolonizacji na prawie niemieckim. w tym ukształtowanie terenu. wostany lasów górskich, charakterystyczne W ten sposób powstało Długopole, Ludźmierz, dla pierwotnych borów Puszczy Karpackiej, Krauszów, Dębno, Harklowa, Ostrowsko, Ło- W północnej części gminy leżą Gorce ze szczy- z osobliwościami fauny i flory oraz naturalnego puszna, Klikuszowa, Szlembark i Knurów. tem Turbacz (1311 m n.p.m.), południową część krajobrazu górskiego.

50 mapa

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 51 Dębno Ciekawostka:

Urok kościółka zachwycił scenarzy- stów serialu „Janosik”, którzy scenę Dębno położone jest w Kotlinie Nowotarskiej jeśli chcecie odpocząć i napawać się widokami zaślubin tytułowego bohatera z Ma- na wysokości 530-560 m.n.p.m, na wschodnim podhalańskich łą koniecznie musicie je odwie- ryną, postanowili nagrać właśnie we skraju Niżnego Podhala. Wyjątkowości nadaje dzić. Ponadto jest to wieś, w której główną wnętrzu kościółka w Dębnie. To zresztą mu położenie w widłach dwóch rzek: Dunajca aktywnością mieszkańców jest praca na roli. nie jedyny zbójnicki wątek dotyczą- i Białki, dzięki temu „z lotu ptaka” wygląda cy tego zabytku... Legenda głosi, że niebywale malowniczo. Według dyplomu lo- Będąc w Dębie koniecznie musicie odwiedzić jego powstanie zawdzięczamy właśnie kacyjnego z 1335 roku Leszko Leszicki wraz kościół św. Michała Archanioła. Ten zbójnikom, którzy wznieśli budowlę z trzema synami Zbigniewa ze Szczyrzyca zachwyca nie tylko architekturą o której za po tym, gdy na dębie objawił im się – nadali Urbanowi z Grybowa dziedziczną chwilę. Kościół ma wyjątkowe znaczenie dla św. Michał. posiadłość swoją Dambnam (…) do osadzenia mieszkańców Dębna. Podczas budowy zapory wsi na prawie niemieckim. na Dunajcu los Dębna był poważnie zagrożo- ny. Jednak klasa kościoła przesądziła o tym, ochronne powstrzymujące tak zwana cofkę Dębno to miejscowość, w której bardzo mocno że zaplanowany pierwotnie obszar zalewowy spiętrzanej wody. stawia się na kultywowanie tradycji. Dlatego zmniejszono, a od wschodu wybudowano wały Wróćmy jednak do kościoła. Niemal każdy kąt kościoła św. Michała Archanioła kryje jakąś tajemnicę. Kościół został wzniesiony w drugiej połowie XV wieku. Jest w całości wybudowany z drewna, najprawdopodobniej bez użycia gwoździ (!). Do nawy kościoła są dobudowane tak zwane soboty – miejsca dla wędrowców przyjeżdżających na msze z dalekich miejsc. W trakcie remontu sobót, w 1949 roku odkryto kawałek lipowej deski pokrytej malowidłem przedstawiającym męczennice: Katarzynę i Agnieszkę. Jest to najstarszy w Polsce obraz malowany na desce. Ale to nie wszystko.

52 Największe wrażenie na zwiedzających zrobi polichromia z ok. 1500 roku. Pokrywa ona większą część stropów i ścian kościoła. Dzieło wykonane jest w 33 odcieniach, zawiera 77 motywów w 12 układach.

We wnętrzu podziwiać możemy także tryptyk przedstawiający św. Rodzinę, w stylu gotycko – renesansowym, „Drzewo Życia” - krzyż z roku 1380, barokowe ołtarze boczne z XVII w. wraz z „Orszakiem Pięciu Panien”, który stanowią gotyckie figury, a także gotyckie tabernakulum z 1420 r. Natomiast imponująca dzwonnica o skośnych ścianach i spiczastym hełmie jest istnym reliktem drewnianego budownictwa fortecznego.

Nie możemy nie wspomnieć o „magicznych” cymbałkach z XV w. o szczególnej skali: niskie tony wydają cienkie sztabki, wysokie – grubsze. Tzw. gama perska została uzyskana przez użycie do wyrobu płytek specyficznego stopu oraz zakopanie ich w ziemi na dłuższy czas. Piekno kościoła doceniło UNESCO wpisując kościół na listę Światowego Dziedzictwa Kul- turalnego i Naturalnego UNESCO.

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 53 Długopole

Długopole to niewielka miejscowość położna Coś dla siebie znajdą tu także miłośnicy przy- w północnej części gminy. Jest jedną z najstar- rody. Na południe od Długopola znajdują się szych wsi podhalańskich, powstałą w XIII wieku. torfowiska Puścizna i Cyrla. Puścizna od Swoje założenie zawdzięcza działalności na 2001 roku uznawana jest za użytki ekologicz- tych terenach zakonu cystersów. Nazwa zo- ne. Torfowisko jest w znacznej części osuszone stała wymieniona po raz pierwszy w 1254 i zalesione sosnami. Nieopodal znajduje się roku, w tekście potwierdzającym przywileje drugie torfowisko wysokie Cyrla. Według le- dla opactwa cysterskiego. gendy to właśnie tu zabłądził kupiec, któremu objawiła się Matka Boska i wyprowadziła na Dla fanów historii ciekawostka między Długo- suchy grunt w Ludźmierzu. polem a sąsiednim Działem, na lewym brzegu Czarnego Dunajca pod koniec lat 30. ubiegłe- go wieku znajdowało się wojskowe lotnisko szkoleniowe na którym testowano nowe typy samolotów.

Ciekawostka:

Podczas prac koparki w 2002 roku na terenie żwirowni Stanisława Byjaka został znaleziony kieł mamuta. Pocho- dzi co najmniej sprzed 20 tys. lat. Dziś znajduje się w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem.

54 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 55 Dursztyn

Dursztyn położony jest w zachodniej części We wschodniej części wsi istniał folwark i nie- Na grzbiecie pomiędzy Dursztynem a Łapsza- polskiego Spisza. Nazwa pochodzi od niemiec- wielki dwór. Po liwidacji folwarku mieszkańcy mi Wyżymi znajduje się wyjątkowe miejsce kiego słowa Durrstein, co oznacza twarda skała. miejscowości Jurgów wykupili gruntu i urządzili dla wszystkich, którzy stawiają na widoki – Wieś została założona najprawdopodobniej tam nowoczesne pastwisko. Z tamtych czasów Grandeus (795 m n.p.m.). Roztacza się w 1469 roku i wchodziła w skład dóbr niedzic- do dziś zachowała się grupa szałasów, nazy- stąd wspaniała panorama na znaczną część kich. Przeszukując literaturę możemy znaleźć wana Jurgowskie Stajnie. Na Jurgowskich polskiego Spisza oraz na Gorce, fragmenty wspomnienie z 1317 roku o miejscowości Durst. Halach do dziś wypasa się owce ze wsi pod- Pienin Właściwych i Beskidu Sądeckiego w od- Niektórzy doszukują się tu nawiązania do halańskich, zachowując tradycje pasterskie. dali. Szczególnie interesująca jest panorama miejscowości, jednak wydaje się to być mało Wytwarzany jest tam ser owczy, bundz i serki na południe, gdzie za doliną Łapszanki i po- prawdopodobne. owcze wędzone (oscypki). łożoną w niej wsią Łapsze Wyżne rozciąga się jak na dłoni polska część Magury Spiskiej wraz z bocznymi grzbietami i szerokimi stożka- mi Kuraszowskiego Wiechu (1038 m n.p.m.) i Pawlikowskiego Wierchu (1016 m n.p.m.). Zza nich wystają ostre szczyty Tatr Bielskich i Wysokich. Ze szczytu Grandeusa odchodzi na zachód grzbietowa dróżka sprowadzająca do szosy na Przełęczy Trybskiej.

56 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 57 Gronków

Gronków to miejscowość położona w połu- Cisowa Skałka jest zbudowana z wapieni dniowej części Niżnego Podhala, niedaleko krynoidowych. W wielu miejscach wapień jest stoków Pogórza Spisko – Gubałowskiego. odsłonięty, gdyż był eksploatowany przez Pochodzenie nazwy jest niejasne. Pojawiają miejscową ludność do celów budowlanych i do się nawiązania do słów grań, toponimu gronik wypalania wapna. Szczytowa część jest spę- czy stara miejscowość Stare Cło. kana i ma odcień różowy. Skałka ma bardzo bogatą florę. Opisano tu występowanie ponad Początki Gronkowa ocierają się o legendę, 100 gatunków roślin kwiatowych, w tym 20 a to ze względu na skąpą ilość materiałów źró- górskich (6 roślin alpejskich). Gatunki górskie dłowych, ale niezawodne są w tym względzie zostały przyniesione z Tatr przez rzekę Białkę, cysterskie rejestry. Średniowieczny mnich skopio- która kiedyś przepływała obok Cisowej Skały. wał w XIV w. przywilej Cystersów w Szczyrzycu pochodzący z XIV w. i wśród posiadłości tego 60 metrów znajduje się niższa Grzebieniowa klasztoru wymienił właśnie to miejsce. Parafia Skała, zbudowana z odpornych na wietrzenie istniała około roku 1327. wapieni krynoidowych.

Gronków jest jedną z największych wsi w po- wiecie nowotarskim pod względem zaludnienia. Usytuowanie domów i budynków gospodarczych wyznacza dno doliny potoku Leśnica, nad którym były położone domy w pierwotnej wsi. Na wielkich łąkach należących do Gronkowa znajdują się dwie skały zaliczane do tzw. Skalic Nowotarskich: Cisowa Skałka i Grzebie- niowa Skała.

58 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 59 Harklowa

Harklova położona jest na południowym brze- prawdopodobniej był drugą budowla sakralną motywów we wnętrzu należą orszak myśliwski, gu Dunajca, tuż u podnóża Gorców. Swoja w tym miejscu. Późnogotycka świątynia należy jeleń i para gołębi. W skład wyposażenia nazwę zawdzięcza pierwszemu Sołtysowi do grupy kościołów podhalańskich. Wnętrze świątyni wchodzi pięć ołtarzy, XVIII-wieczna – Harthlemowi. kościoła ozdobiono polichromią patronową. ambona oraz kamienna chrzcielnica z 1731 Była ona przemalowywana czterokrotnie. roku. Ołtarz główny reprezentuje styl późno- Podobnie jak pobliskie Dębno, Harklowa była Malowidła obecnie pokrywające sklepienie barokowy. Umieszczono w nim obrazy z XVI- lokowana w przed 1335 rokiem przez braci i ściany pochodzą z 1935 roku. Oryginalne -wiecznego gotyckiego tryptyku wchodzącego Lesickich. Kilkukrotnie Harklovą nękały różne XVI-wieczne dekoracje patronowe zachowały w skład pierwotnego wyposażenia kościoła. klęski: epidemie cholery (1847, 1873), w 1893 się jedynie we fragmentach, głównie na stropie W polu środkowym znajduje się przedstawienie roku przez wieś przeszła fala powodziowa, przedsionka pod wieżą. Do powtarzających się Świętej Rodziny, zaś po bokach namalowane w 1914 Harklova w znacznej części spłonęła. są postacie świętych. Dwa barokowe ołtarze Podczas II wojny światowej (właściwie pod jej boczne pochodzą z XVIII wieku. koniec) wieś została zbombardowana i czę- ściowo zniszczona. Na przykościelnym cmentarzu zobaczyć moż- na trzy bezimienne groby, ozdobione żeliwnymi Jakby tego było mało, podczas planów budowy krzyżami. Wg. Tradycji ludowej pierwszy krzyż zapory czorsztyńskiej tereny miejscowości miały od zachodu ma znajdować się nad mogiłą zostać zalane, przez co wstrzymano tu inwe- Leonii Tetmajerowej, matki Włodziemierza stycje. Złą passę przerwała inwestycja japonki Tetmajera która zmarła w połogu. Akiko Miwa, która w 1989 roku wybudowała tu pensjonat. Dwór, w którym urodził się Włodzimierz Tetma- jer dziś jest w rękach prywatnych jest jednak Wszyscy którzy skorzystają z uroków Harklovej warty zobaczenia, a na pewno zapoznania powinni odwiedzić kościół pw. Narodzenia się z jego historią. Najświętszej Marii Panny. W obecnym kształcie powstał on około 1500 roku i naj-

60 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 61 Klikuszowa Knurów

Klikuszowa to wioska z królewskim rodowo- obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Witraże To niewielka wieś usytuowana na stokach Gor- dem. Do XIII w. obszary te stanowiły królewską w kościele przedstawiają papieża Jana Pawła ców, wzdłuż potoku Knurowskiego i Drogi własność, natomiast w roku 1389 sam król II oraz świętych wyniesionych przez niego na Knurowskiej. Pochodzenie nazwy jest dwojakie. Władysław Jagiełło założył tutaj wieś na pra- ołtarze pochodzących z diecezji krakowskiej. Popularnie nawiązuje się do faktu wypasania tu wie magdeburskim, powierzając jej lokację W Klikuszowej urzeka budownictwo. Wciąż świń i knurów, które hodowane były najpraw- Henrykowi z Klikuszowej. możemy podziwiać tutaj stare, góralskie domy dopodobniej na użytek dworu w Harklowej. budowane z bali, upiększone czarującymi gan- Drugie pochodzenie nazwy dotyczy formy Miejscowość położona jest w podgórskiej strefie kami, zdobionymi kwiatowymi ornamentami. dzierżawczej od nazwiska Knauer. Gorców. Miejsce idealne dla rodzin z dziećmi Domostwa te budowano w taki sposób, aby lub tych, którzy nie do końca lubią górski wy- były ustawione ścianą frontową do południa. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z przeło- poczynek. Spokojnie, Ci bardziej ambitni turyści Tak, aby ich mieszkańcy mogli cieszyć się mu XV i XVI wieku. W latach 1919 – 1921 także odnajdą tu coś dla siebie. Klikuszowa promieniami słońce jak najdłużej w trakcie dnia. wojsko austriackie wybudowało strategiczna stanowi doskonałą bazę wypadową w Gorce Drogę Knurowską, która prowadzona Zachodnie, a także na Turbacz. jest w miejscu istniejącego od średniowiecza traktu pozwalającego skrócić drogę z Nowego Jeśli jednak chcemy zwiedzać nie zdobywać Targu do Sącza. warto zobaczyć kościół pw. św. Marcina. Murowana świątynia wybudowana została Ciekawostka: w latach 1878 – 1889. Ołtarz główny w stylu eklektycznym z przełomu XIX i XX wieku został zaprojektowany przez Juliusza Wojciecha Sześciokilometrowy odcinek z Harklo- Bełtowskiego. W środkowej części znajduje wej na Przełęcz Knurowską pokonuje się obraz z 1946 roku przedstawiający św. się w 34 zakrętach. Przez sama prze- Marcina., stanowiący zasłonę dla figury Mat- łęcz przebiega czerwono znakowany ki Boskiej. W neogotyckim ołtarzu bocznej Główny Szlak Beskidzki. kaplicy znajduje się pochodzący z 1765 roku

62 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 63 Krauszów

Nazwa miejscowości pochodzi najprawdo- o klęsce Podhalan jest żywa do tej pory. For- Kapliczki Trzeciego Upadku. To murowana, podobniej od nazwiska pierwszego osadnika malnie wieś została osadzona w 1333 roku. usytuowaną przy skrzyżowaniu dróg w centrum Krausa lub Kreussa. W dokumentach z XVII Krauszów to miejscowość, w której dobrze czuć wsi kapliczka, z polichromowaną drewniana wieku kilka razy przewija się nazwisko szla- się będą przede wszystkim wędkarza ale o tym figurą Pana Jezusa upadającego pod krzyżem. checkie Krauszowski. Zdaniem wielu jednak, w dalszej części naszego przewodnika. Tych, najwięcej prawdy na temat nazw miejscowości lubiących zwiedzać zachęcamy do zobaczenia jest w podaniach ludowych. A te nawiązują do napadu tatarskiego z XIII wieku, w czasie którego najeźdźcy mieli obcinać pozabijanym uszy – i właśnie od „krajania uszów” miała się wziąć nazwa miejscowości.

I faktycznie, niewielka miejscowość działała tu jeszcze przed najazdem tatarskim, a legenda

Ciekawostka:

W okresie międzywojennym działały tu dwie elektronie wodne, były tu także dwa młyny, sklep i karczma.

64 Krempachy Ciekawostka:

Na południe od Krempach znajdują Położona nad Potokiem Spiskim miejscowość nej najprawdopodobniej w I połowie XVI się szczyty Pienińskiego Pasa Skłkow- jest wybudowana w typowym dla Spisza wieku świątyni był św. Serwacy, później skiego. Na terenie Krempach znajduje układzie architektonicznym. Wieś rozłożona Wszyscy Święci. Kościół jest murowany się także Dziurawa Skała, która swo- jest wzdłuż głównej ulicy, równolegle do z kamienia, otynkowany na biało, pokryty ją nazwę wzięła od Jaskini, o której potoku z wrzecionowatym rozszerzeniem gontem. Architektura światyni zawiera elemen- mówiono, że wrzucona tam kaczka w centrum, gdzie znajdują się kościół, szkoła ty gotyckie i renesansowe, wystrój jest baroko- wypłynęła pod zamkiem w Niedzicy. i remiza. Wieś powstała podobnie jak inne wyi pochodzi głównie z połowy XVIII wieku. Kolejne ciekawe wzgórze to Czerwona w okolicy najprawdopodobniej na przełomie W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Skała. Jednak najbardziej znana jest XIV i XV wieku. Pierwsza potwierdzona Marcina, po obu stronach ﬁgury św. Piotra Kramnica, która wraz z Obłazową wzmianka o miejscowości pochodzi z 1439 i św. Pawła, oraz św. Jana Ewangelisty i św. położoną po drugiej stronie rzeki Białki roku, początkowo właścicielami Krempach Andrzeja Apostoła, w zwieńczeniu znajduje byli panowie Zamku Niedzickiego. się rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego. tworzą ograniczenia Przełomu Białki. Ściany prezbiterium zdobią rozmontowane Skomplikowane są losy przynależności skrzydła tryptyku z 1516 roku. Tryptyk państwowej Krempach. Do 1918 roku znajdował się pierwotnie w kościele pw. Krempachy wchodziły w skład terytorium św. Walentego. Ta murowana świątynia Węgier, w latach 1919 – 1920 teren był zlokalizowana na cmentarzu została miejscem sporu między Polską i Czechosłowa- wybudowana w 1761 roku w miejscu -cją, na którym miał się odbyć plebiscyt. drewnianej świątyni. Cmentarz okalający Ostatecznie w 1920 roku został przekaza- kościół to nagrobki,na których przeczytać ny Polsce. W 1939 roku miejscowość z całą możemy napisyw językach polskich, słowac- Orawą i Spiszem okupowała Słowacja. Do kim czy węgierskim. Polski wieś powróciła w roku 1945. Będąc w Krempachach warto odwiedzić starą kuźnię. To jednoizbowy budynek nad Dziś wieś ma przede wszystkim charakter poto-kiem należący niegdyś do rodziny rolniczy, jednak można zauważyć wzrost Kaletów. We wnętrzu zachowane jest zainteresowania turystyką, Jeśli wybierzecie palenisko i zestaw dawnych narzędzi się do Krempach musicie zwiedzić kościół kowalskich. pw. św. Marcina. Patronem tej wybudowa-

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 65 Lasek Ludźmierz

Miejscowość powstała samorzutnie w II połowie Ludźmierz to miejscowość budząca przede krużganki, stacje drogi krzyżowej, wieczernik XVI wieku jako przysiółek sąsiednij Klikuszowej. wszystkim skojarzenia z kultem Maryjnym. czy Dom Pielgrzyma, będący spokojną oazą Pod obecną nazwą wymieniana jest w doku- Warto jednak tę miejscowość odwiedzić z jesz- i miejscem wypoczynku dla wszystkich, którzy mencie Zygmunta III Wazy wspominającym cze jednego powodu. Ludźmierz bowiem to zechcą odwiedzić Ludźmierz. Niezwykłą pa- poprowadzoną drogę ze Spytkowic przez najstarsza wieś na Podhalu, która zakłada- miątką wizyty Ojca Świętego w Ludźmierzu Rabę Wyżna i Bielankę. Droga ta była wyko- na była niejako dwukrotnie. Po raz pierwszy, jest także Ogród Różańcowy. To miejsce rzystywana przez kupców, usiłujących złamać w roku 1234 przez wojewodę krakowskiego, modlitwy i zadumy. Jego główne części to: nowotarskie prawo składu. Teodora Gryfita, który sprowadził w te okolice ołtarz polowy, kaplice – stacje tajemnic ró- Cystersów. To właśnie im wieś zawdzięczała żańcowych, Grota Grobu Pańskiego i Wrota kościół oraz klasztory, które jednak zmuszeni Wiary. W 2001 roku w centrum ogrodu został byli opuścić po napaści Tatarów, jaka miała usytuowany 3,5 metrowy pomnik Jana Pawła II. miejsce już 7 lat po założeniu miejscowości. Do ponownej lokacji doszło około 90 lat później. Wróćmy na chwilę do cudownej figury. Słynąca łaskami figura Matki Boskiej wykonana jest Największą chlubą Ludźmierza jest neogotycka z lipowego drewna i pochodzi z ok. 1400 świątynia Sanktuarium Matki Bożej Ludź- roku. Figura ma 125 centymetrów i jest poli- mierskiej z rokokowym ołtarzem i cudowną chromowana. Madonna na lewym ręku trzyma figurąMatki Bożej z Dzieciątkiem, nazy- dzieciątko, w prawej dzierży berło. wanej Królową Podhala, powstałą ok. 1400 roku, do której pielgrzymują wierni z całego Ta podhalańskiej wsi coś dla siebie znajda kraju. Jej łaskom i mocy nie oparł się sam Ojciec także miłośnicy słowa pisanego. To tutaj uro- Święty, Jan Paweł II, który odwiedził Ludźmierz dził się Kazimierz Przerwa – Tetmajer, poeta, podczas swojej pielgrzymki do Polski w 1997 nowelista, przedstawiciel Młodej Polski. W miej- roku. On także podniósł Sanktuarium Ludźmier- scowości znajduje się Kamień Tetmajera skie do rangi Bazyliki Mniejszej, co tym bardziej pochodzący z Doliny Suchej Wody w Tatrach wzmacnia jej znaczenie, jako miejsca przecho- został ustawiony staraniem Związku Podhalan wywania słynącej łaskami figury. Do Bazyliki w miejscu, w którym znajdował się niegdyś przyciąga także jej otoczenie: zachwycające Dwór Tetmajerów.

66 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 67 Łopuszna

Łopuszna to jedna z najbardziej klimatycznych Kolejną perełką jest Dwór Tetmajerów Muzeum znajduje się obok Gminnego Ośrodka miejscowości Podhala. Nazwa pochodzi naj- pochodzący z 1790 r, będący dziś filią Mu- Kultury, budynek został zaprojektowany przez prawdopodobniej od szerokolistnych roślin zeum Tatrzańskiego. Niegdyś był to znaczą- Tadeusza Jędrysko, a wystrój wnętrz to dzieło porastających brzegi Łopusznianki – potoku cy ośrodek myśli patriotycznej, goszczący śp. Ewy i Macieja Berbeków. Dwuzibowy bu- płynącego przez wieś. w swoich progach min. Wincentego Pola czy dynek zawiera pamiątki osobiste po Józefie Jana Kantego Andrusikiewicza. Dziś w po- Tischnerze. Wieś lokowana jest w 1364 roku jako osada mieszczeniach dworskich zorganizowane są rycerska. Wieś często zmieniała właścicieli, wystawy ukazujące historie budynku. Obok Tishnerówka była min. w rękach rodziny Tetmajerów. Tuż stoi niewielki domek, w którym mieszkał poeta ul. Gorczańska 7 przed II wojna światową wiele osób z Łopusz- Bogdan Zaleski. Łopuszna nej poszukując lepszego życia wyjechało na www.tischnerowka.pl Pomorze. Wieś dotknęły kataklizmy, in. powódź Dwór Tetmajerów w 1997 roku kiedy to podtopione zostały niższe ul. Gorczańska 2 części wsi. Łopuszna www.muzeumtatrzanskie.pl Będąc w Łopusznej warto przyjrzeć się z bliska drewnianym perełkom jakich dużo w miejsco- Mówiąc o Łopusznej nie można nie wspomnieć wości. Jedną z nich jest gotycki kościół pw. o ks. Józefie Tischnerze. Tutaj spędził całe dzie- św Trójcy, wzniesiony w drugiej połowie XV ciństwo, tutaj znajduje się jego grób. W centrum wieku. Najcenniejszymi elementami wyposa- wsi czeka na turystów Tischnerówka – izba żenia kościoła są dwa barokowe ołtarze oraz pamięci podhalańskiego teologa i filozofa, gotycki tryptyk z XV w. przedstawiający Koro- który nieustannie zabiegał o rozwój kultury nację Maryi. Natomiast na parapecie chóru góralskiej. możemy dostrzec pozostałości polichromii, która liczy sobie ponad 500 lat.

68 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 69 Morawczyna

Morawczyna to niewielka miejscowość nad Bolesława Duszy. Po dekonspiracji oddziału potokami Obroczyna i Mały. Pod względem konfident został przez partyzantów rozstrze- powierzchni jest najmniejszym sołectwem gminy. lany. Niemcy rozstrzelili wówczas dwie dzia- łające w konspiracji kobiety: Wiktorię Baran Osada powstała w I połowie XVI wieku, praw- i Florentynę Plewę, którym później postawiono dopodobnie za czasów starościńskich Jana pomnik . Pieniążka. W czasie okupacji niemieckiej dzia- łało tu koło ZWZ-AK , a miejscowa ludność współpracowała z oddziałem partyzanckim

70 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 71 Nowa Biała

Nowa Biała to jedyna wieś spiska, która jest znajdują się rzeźby świętych Barbary, Apolonii Obłazowa jest słynna z powodu jaskini ze śla- położona na lewym brzegu Białki. Według oraz Piotra i Pawła. Cennym zabytkiem jest dami pobytu ludzi z czasów prehistorycznych. tradycji swoją nazwę zawdzięcza węgierskiemu barokowa monstrancja z 1766 roku, srebrna Jaskinia jest obiektem badań archeologów władcy Beli IV, który miał być założycielem wsi i pozłacana, wykonana w Lewoczy przez od ponad 30 lat, a w odkrytych warstwach powstałej powstałej w miejscu zalanej przez Jana Szilassyego. archeologicznych znaleziono kilkadziesiąt Białkę wcześniejszej miejscowości. tysięcy fragmentów kostnych zwierząt, a także W Łopusznej warto także odwiedzić kaplicę ślady człowieka z różnych epok. Wśród wielu Historia wsi zaczyna się na przełomie XIV i XV pw. św. Marii Magdaleny. W ołtarzu ciekawych znalezisk na szczególną uwagę wieku i wiążą się z akcja osadniczą prowa- kaplicy do niedawna znajdowały się części zasługują narzędzia górnicze, najstarszy na dzoną na terenie Zamagurza przez Węgrów. tryptyku, które aktualnie znajdują się w zakrystii świcie bumerang z ciosu mamuta czy dwa Pierwsza oficjalna wzmianka to rok 1455, pięć kościoła św. Katarzyny. Jest tu także barokowy fragmenty ludzkich palców. lat później założono parafię. Miejscowość konfesjonał. Przy kaplicy zachowały się ślady prawdopodobnie w XVIII wieku znajdowała cmentarza z czasów zarazy cholery (1873 r.) Rezerwat Przełom Białki utworzono tu w 1931 się na prawym brzegu Białki, która później oraz Tyfusu (1887 r.). roku, obejmuje ponad 100 gatunków roślin, zmieniła bieg przesuwając koryto na wschód. w tym 10 alpejskich. Nowa Biała jednak przyciąga nie tylko miłośni- Tyle historii, czas na dzień dzisiejszy. Będąc ków architektury. Na południe od miejscowości Ciekawostka: w Nowej Białej koniecznie musicie odwiedzić położony jest rezerwat przyrody Przełom kościół pw. Katarzyny Aleksandryj- Białki. W tym miejscu Białka rozcięła grupę Podobnie jak w innych miejscowościach skiej. Wybudowana po 1731 roku świątynia wapiennych wzgórz, które tworzą Pienińskie Zamagurza charakterystycznym elemen- jest murowana z kamienia. Wnętrze w stylu Pasmo Skałkowe. Na prawym brzegu znajduje tem zabudowy są tu rzędy drewnianych rokokowym to drewniany ołtarz główny z cza- się wzgórze Kramnica, 688 m n.p.m. (należące stodół, odsunięte ze względów przeciw- sów budowy kościoła z malowidłem przedsta- do Krempach), na lewym Obłazowa Skała, pożarowych od zabudować mieszkal- wiającym patronkę kościoła w momencie jej 670 m n.p.m. nych za zachodnie i wschodnie obrzeża męczeńskiej śmierci. Po obu stronach ołtarza wsi.

72 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 73 Obidowa

Obidowa to najwyżej usytuowana miejscowość Będąc w Obidowej podpowiadamy by uwagę odwiedzającym i latem zamienia się w schro- w gminie. Jak mówią miejscowości „bajecznie zwrócić na istniejące wciąż domy drewniane nisko młodzieżowe. usytuowana” - w całości rozlana na zachodnich w stylu podhalańskim, wykonane w całości stokach Gorców. Nie wiadomo skąd nazwa z bali w formie wieńców, oraz piękne, okazałe Obidowa to przede wszystkim zima. Miej- miejscowości się wzięła. Teorie są różne, a my domy z drugiej połowy XIX wieku, w których scowość słynie z narciarstwa zjazdowego przybliżymy bodajże jedną z najmniej prawdo- chętni turyści zawsze znajdą nocleg. Rów- i biegowego. Na trasach swoich sił mogą podobnych ale niezwykle kreatywnych. Poeta nież budynek szkoły wychodzi naprzeciw spróbować zarówno dzieci, jak i dorośli, bar- Jerzy Stempowski twierdził, że wieś nazywała dziej zaawansowani narciarze, ponieważ się niegdyś Owidowa, a w okolicy pochowany Ciekawostka: znajdują się tutaj dwa wyciągi. Jeden z nich został rzymski poeta Publiusz Owidusz Naso, jest dostosowany dla mniejszych, a drugi dla który wygnany przez cesarza Oktawiana Au- tych nieco większych amatorów zimowego gust zmarł w okolicach 8 roku n.e. Obidowa szczególnie związana jest szaleństwa. Dzięki temu jest to miejsce idealne z Janem Pawłem II, który jeszcze na wypoczynek rodzinny. Wróćmy jednak w „czasy bardziej współ- jako ks. Karol Wojtyła, w roku 1953, czesne”. Obidowa pierwszy raz pojawiła się w Szałasowym Ołtarzu odprawił mszę Szczególnym miejscem jest szlak narciarstwa w dokumentach z 1254 roku. Osada została świętą, po raz pierwszy, zwrócony twa- biegowego z Obidowej na Turbacz: „Ślada- założona najprawdopodobniej pod koniec rzą do wiernych. Odwiedził te strony mi Olimpijczyków”. Jest to propozycja XVI wieku jako przysiółek Klikuszowej. W roku także podczas pierwszej pielgrzymki nie tylko zimowego, ale także wiosennego 1824 Obidowa należała do dóbr kameralnych do Polski, na pamiątkę czego na Ru- aktywnego wypoczynku, ponieważ ze względu Klikuszowej, które zostały sprzedane prywat- snakowskiej Polanie wzniesiono kaplicę na specyficzny mikroklimat, śnieg zalega tutaj nemu właścicielowi. W Klikuszowej założył w kształcie szałasu pasterskiego. W ka- jeszcze w kwietniu. on folwark, w którym obidowianie odrabiali plicy tej rokrocznie odbywają się msze pańszczyznę. Od chwili powstania aż do dziś święte dla ludzi gór, podczas których wieś należała do parafii klikuszowskiej. kazanie wygłaszane jest w góralskiej gwarze.

74 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 75 Ostrowsko Pyzówka

Ostrowsko to duża wieś leżąca we wschod- Pyzówka to miejscowość, która swój początek niej części Niżnego Podhala położona nad ma w xv wieku. Wówczas mieścił się tu folwark Dunajcem. Nazwa wzmiankowana jest po Szreniawa (pierwsza nazwa miejscowości), raz pierwszy w 1234 r. w dokumencie Henry- na miejscu którego przed 1606 r. założona ka Brodatego nadającego prawa osadnicze została wieś Pyzówka. Pierwszym znanym wojewodzie krakowskiemu Teodorowi Gryficie. z nazwiska sołtysem był Mikołaj Matusowicz. Kościół w Ostrowsku odnotowany był w 1350 Nazwa miejscowości pochodzi najprawdopo- roku, a w 1513 roku pojawiła się informacja dobniej od nazwiska Pyza. o parafii pw. św. Małgorzaty. W XVIII wieku powstał tu dwór właścicieli, a pozostałością Pyzówka wskutek rozbiorów weszła w skład po nim jest ulica Pańska. austriackich dóbr kameralnych. Pyzówka ma przede wszystkim charakter rolniczy, jednak dość mocno rozwija się tu turystyka.

Pyzówka to także raj dla miłośników pieszych wycieczek. Tu swój początek ma niebieski szlak na Żeleźnicę i Babią Górę, pełna jest także ścieżek spacerowych na Przysłop, Janiłówkę i Turbacz.

76 Rogoźnik Szlembark

Rogoźnik usytuowany jest w środkowej części Szlembark ma pochodzenie niemieckie i nie- Podhala i leży nad potokiem Wielki Rogoźnik. miecka jest także jego nazwa. Oznacza ona Samą miejscowość uważa się za najstarszą teren podmokły. Wieś powstała najprawdo- osadę Podhala, założona wcześniej niż Długo- podobniej w I połowie XIV wieku gdy siostry pole, Krauszów czy Szaflary. Zgodnie z historią Klaryski założyły wieś Maniowy. W XV wieku została osadzona jeszcze przed najazdem powstała tu kaplica. , sama miejscowość weszła tatarskim, w latach 30 XIII wieku. w skład majątku Harklowa i znajdowały się tu przede wszystkim pastwiska. Mieszkańcy Nazwa miejscowości wiąże się z chyba najbar- prócz rolnictwa zajmowali się wypalaniem dziej popularną atrakcją- rezerwatem Skałka drewna drzewnego. Rogoźnicka. Skałka Rogoźnicka to miejsce o największym w Polsce nagromadzeniu Co może być dużym zaskoczeniem Szlembark skamieniałych okazów górnojurajskiej fauny. bardzo mocno jest związany ze sztuką, głównie W latach międzywojennych funkcjonował tu dzięki działalności Tadeusza Kulisiewicza. Po kamieniołom , którego działalność ograniczo- wojnie przeprowadzono tu nawet badania no w latach 50 XX wieku. Formalnie został socjologiczne na temat reputacji sztuki współ- zamknięty w roku 1982. czesnej przez ludność wiejską. Jak pokazały wyniki, ta była tu akceptowana w wysokim Od 1989 roku rezerwat został wpisany na stopniu. listę Światowego Dziedzictwa Geologicznego jako teren wyjątkowo cenny z puntu widzenia paleontologicznego oraz stratygraficznego.

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 77 Trute Waksmund

Trute to przysiółek wsi Lasek stanowiący osobne Waksmund to wieś położona u podnóża Gor- zatopiła niemal całe Podhale miała miejsce sołectwo. Jeśli myślicie, że jego nazwa pocho- ców na obu brzegach Dunajca. Wywodzi się w 1934 roku, a Waksmund był niemal cały dzi od trucia to nic bardziej mylnego. Prędzej z niemieckiego „wachsmunt” czyli ostra góra pod wodą. nazwa Trute wiąże się z trutniem. i nawiązuje najprawdopodobniej do Turbacza, który wznosi się na północ od wsi. Nie oszczędziła wsi także wojenna zawieru- Trute jest najmłodszym sołectwem i oficjalnie cha. Na miejscowym cmentarzu znajduje się powołane zostało w latach 70 XX wieku. Jego Od lat powtarzana jest legenda, że wieś za- zbiorowa mogiła ofiar pacyfikacji z tablicą wcześniejsza historia wiąże się z historią łożył ksiądz Henryk Brodaty, jego żona św. upamiętniającą waksmundzian. wsi Lasek. Jadwiga Śląska lub ich syn Henryk Pobożny. Pojawiają się także informacje o pierwszym kościele, te jednak nie znajdują potwierdzenia w historii. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1338 roku. Podwaliną miejscowości była jednak osada Wilcze Pole.

Położenie wsi skutkowało częstymi zniszczenia- mi w wyniku powodzi. Największa z nich, która Ciekawostka:

Ciekawostka: W Waksmundzie urodził się aktor Piotr Cyrwus, związany z kra- kowskim Teatrem Starym

78 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 79 Gmina Nowy Targ to także żywioły. A tu – naprawdę każdy znajdzie coś dla siebie.

Narciarstwo biegowe Przewidywany czas pokonania trasy na nar- Kałużna, gdzie na grzbiecie łączy się z trasą tach biegówkach: główną w okolicy tablicy nr 4. Zjeżdżając stąd Trasa „Śladami Olimpijczyków” z Obidowej na w dół trasą główną, robimy pętlę o długości Turbacz biegnie z górnej części miejscowości około 2,5 – 3 godz. w górę – droga powrotna 13 km i przewyższeniu 360 m. Obidowa wzdłuż malowniczej doliny, którą zajmuje średnio od 1 do 2 godz. płynie potok Lepietnica i wspina się tzw. sto- Wariant trasy możemy dobrać do swojego kówką, drogą lasów państwowych, na grzbiet poziomu aktywności. Zaproponowane wa- Średniego Wierchu. Pokonuje szczyt Solniska, Turystyka rowerowa rianty pomagają w dostosowaniu treningu do dobiegając do kolejnego szczytu o nazwie Roz- własnych potrzeb (długość i przewyższenie Rowerem po Podhalu dziele, gdzie chwilowo łączy się z czerwonym trasy) i warunków atmosferycznych (silny wiatr szlakiem. Następnie, poprzez Halę Turbacz, i opady są bardziej uciążliwe na grzbietach Trasa przebiega z dala od uczęszczanych dobiega do schroniska PTTK na Turbaczu. i w partiach szczytowych). szlaków i dróg poprzez centralne Podhale. Brzmi groźnie? Parametry trasy nie są, wbrew Szlak został wytyczony drogami gruntowymi Wariant 1 – prowadzi początkowo wzdłuż pozorom, wygórowane: na 11 – kilometrowym o dobrej, utwardzonej nawierzchni, przebie- głównej trasy a po niecałych 3 km (w okoli- odcinku notujemy 570 m przewyższenia. Mimo gającymi przez wioski Obidowa, Klikuszo- cy polany Huziarkowej) skręca ostro w lewo to, dzięki specyﬁce ukształtowania terenu, odci- wa, Pyzówka, Morawczyna, Krauszów, i drogą stokową wznosi się przez las mijając nek z Obidowej jest jedną z najłatwiejszych do Ludźmierz. Na odcinku Obidowa – Pyzów- bokiem polany: Szkodową, Stusy i zarośnięte pokonania dróg na szczyt z poszczególnych ka trasa wiedzie lokalną drogą asfaltową już prawie Tynowe. Z trasą główną łączy się miejscowości otaczających masyw Turbacza. o niewielkim ruchu kołowym. Całość trasy na grzbiecie (ostry zakręt poniżej polany Na- przebiega przez teren gminy Nowy Targ. Wkomponowanie w przepiękny gorczański lewajki z tablicą nr 3). Z tego miejsca zjazd krajobraz oraz powyższe walory techniczne trasą główną do miejsca startu. sprawiają, że szlak zalicza się do unikatowych Pętla o długości 11,4 km i deniwelacji 290 m. Turystyka rowerowa – brzegiem Du- w skali europejskiej. Wytyczenie i oznakowanie najca na Słowację niniejszej trasy narciarskiej poparli olimpijczycy Wariant 2 – Zaczyna się na końcu asfaltu z Polski i Słowacji: Justyna Kowalczyk oraz powyżej osiedla Jędrasówka w dolinie potoku W ramach projektu oznakowana została Ivan Bátory. Obidowiec i prowadzi w górę doliny w koń- ścieżka rowerowa z miejscowości Waksmund cowej fazie wchodząc dość ostro na polanę do miejscowości Knurów, o długości 9,2 km. Ścieżka jest częściowo utwardzona, posta- 80 wiono tu tablice informacyjne oraz 1 wiatę. które w zimie będą mogły pełnić funkcję tras Nowy Targ Kowaniec (przystanek Dokonano także zakupu 50 szt. rowerów oraz biegowych dla narciarzy. MPK) – Długa Polana – Polana Brożek kasków rowerowych. – Bukowina Waksmundzka – Polana Wisielakówka – Schronisko PTTK na „Turystyka rowerowa – brzegiem Dunajca na Turystyka piesza Turbaczu (Szlak kończy bieg w Lubniu), Słowację” to projekt współﬁnansowany długość 8 km przez Unię Europejską z Europejskiego Łopuszna – Zarębek Niżni – Zarębek Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Średni – Bukowina Waksmundzka – Nowy Targ Zadział – Bukowina Obi- z budżetu państwa za pośrednictwem Schronisko PTTK na Turbaczu (Szlak dowska – Obidowa – Schronisko PTTK Euroregionu „Tatry” w ramach Programu kończy bieg w Suchej Beskidzkiej), na Starych Wierchach, długość 8 km Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita długość: 10,0 km Nowy Targ ul. św. Anny – Łapsowa Polska Republika Słowacka 2007 – 2013. Zarębek Średni – Pucułowski Stawek – Polana – Bukowina Obidowska, dłu- Polana Zielenica – Szlak im Seweryna gość 9,5 km Goszczyńskiego, długość 5 km Szlak wokół Tatr Klikuszowa – Bukowina Obidowska Ciekawostka: To trasa dla ambitnych. W ramach projektu – Hrube, długość 9 km powstało w sumie 74,22 km tras rowerowych Nowa Biała – Przełom Białki – Trybsz Na Czole Turbacza znajduje się skała z nawierzchnią asfaltową lub szutrową bie- – Pawlikowski Wierch – Łapszanka – zwana Diabelskim Kamieniem, z którą gnących przez tereny o wysokich walorach Pieski Wierch – Kacwin, długość 30 km związane są liczne legendy o gorczań- przyrodniczych, kulturowych i historycznych, skich skarbach. Niektóre z nich mówią w tym 35 km nieprzerwanego transgranicz- Nowy Targ Kowaniec (przystanek o kosztownościach chowanych przez nego odcinka prowadzącego od Nowego MPK) – Polana Dziubasówki – Hrube zbójników, inne o skarbach ukrytych Targu trasą dawnej linii kolejowej do granicy – Polana Wisielakówka – Schronisko przez czarty, do których można dostać słowackiej w Suchej Horze i dalej do miasta PTTK na Turbaczu (Szlak kończy bieg się wyłącznie w Niedzielę Palmową. Trstena, a także odcinki na Spiszu (Vrbov-Kież- w Tymbarku), długość 8 km mark-Huncovce) oraz w Liptowskim Mikulaszu,

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 81 Ścieżki edukacyjne Łopusznej. Na południu piętrzy się łańcuch Opisana trasa jest najkrótszym i najszybszym Tatr, wzniesienia Pienin i Magury Spiskiej. dojściem z doliny potoku Łopuszna do schroni- Ścieżka edukacyjna pt. „Partyzancką Pomiędzy nimi a Gorcami rozciąga się Kotlina ska PTTK pod Turbaczem. Jej końcowy odcinek ścieżką na Turbacz” Orawsko-Nowotarska. (od przystanku 6) pokrywa się z niebieskim Ścieżka edukacyjna pt. „Partyzancką ścieżką szlakiem turystycznym. Pierwsze cztery przy- na Turbacz” łączy treści historyczne i przy- stanki ścieżki zlokalizowano na terenie Gor- rodnicze. Podczas wędrówki można poznać Ciekawostka: czańskiego Parku Narodowego, a pozostałe na miejsca związane z obecnością oddziałów gruntach będących własnością wsi Waksmund. partyzanckich działających w dolinie Łopusz- Polany położone na grzbiecie Bukowiny Wak- Pierwsze schronisko na Turbaczu zbu- nej w latach 1943 – 1947, a także zobaczyć smundzkiej należą do prywatnych właścicieli. dowano w latach 1934-36, jednak aż z bliska gorczańską przyrodę. do wybuchu wojny nie zostało ono Początkowo trasa prowadzi doliną górskiego ukończone. W trakcie wojny obiekt Ścieżka edukacyjna “Z Łopusznej potoku. Jego wody i brzegi są środowiskiem stał się istotnym elementem podha- na Jankówki” życia wielu gatunków zwierząt. Dalsza wędrów- lańskiego ruchu oporu. Bezpośrednia ka, ze względu na strome podejście, wymaga linia telefoniczna między schroniskiem Ścieżka edukacyjna “Z Łopusznej na Janków- dobrej kondycji fizycznej. Ścieżka prowadzi a domem właścicielu w Kowańcu po- ki” udostępnia teren Gorczańskiego Parku grzbietem porośniętym buczyną karpacką na zwala ostrzec okolicznych partyzantów Narodowego od strony południowej. Trasa zarastającą świerkami polanę Świnie Czoło. Na o planowanych akcjach okupanta. jest bardzo urozmaicona. Z niewielkiej, lecz mijanych polanach: Bukowinie Waksmundzkiej, Po zmianie właściciela w 1943 roku urokliwej doliny Chłapkowego Potoku wypro- Świderowej i Długich Młakach można spotkać i nasilających się patrolach nazistów, wadza na lokalny grzbiet górski z kulminacją interesujące gatunki roślin, owadów i ptaków. partyzanci postanowili spalić schro- Wyszniej. Duża część ściezki biegnie przez Z tych miejsc roztaczają się także rozległe nisko. Budowę nowego obiektu roz- buczynę karpacką z okazami sędziwych buków panoramy. Na północy rysuje się masywna poczęto w 1953 roku i ukończono i jodeł. Szczególnie atrakcyjne miejsca to trzy sylwetka Turbacza z głównym ramieniem w 1958. polany: Biedowa Młaka z oczkami wodny- Gorców i Halą Długą. Wyraźne wypiętrzenie mi, Wysznia z punktem widokowym na Tatry Kiczory daje początek grzbietowi z kulminacją i Pieniny oraz Jankówki – polana o wybitnych Wyszniej, który od wschodu zamyka dolinę walorach florystycznych i krajobrazowych.

82 Osobliwością jest okazała wychodnia skalna ukryta w lesie. Ostatni etap wędrówki to ma- lownicza dolina potoku Łopuszna, w której znajduje się terenowa baza edukacyjna GPN „Gajówka Mikołaja”. Na trasie, z pomocą barwnego przewodnika, można poznać bogactwo przyrodnicze lasów i polan, ciekawostki z życia roślin i zwierząt. Najwięcej interesujących obserwacji można przeprowadzić wiosną i latem – w okresie kwitnienia licznych gatunków roślin, m.in.: storczyków.

Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole 83 Spisz i Podhale Bądź w swoim żywiole

Produkcja:

www.opengroup.com.pl

ISBN 978-83-943944-4-8 84