LANNOO’S AUTOBOEK DUITSLAND

AUTOBOEK DUITSLAND Vorige pagina’s: ongerepte Deze pagina: romantisch natuurpracht in Noord- Heidelberg met kasteelruïne, Duitsland – de Lüneburger Scheffelterras van de kasteel- Heide en het Noordzeestrand tuin Hortus Palatinus en Alte bij St. Peter-Ording. Brücke. INHOUD

DE MOOISTE BESTEMMINGEN

Sleeswijk-Holstein 14 Kiel 25 Lübeck 26 Hamburg 34 Bremen 46 Nedersaksen 52 Hannover 73 Mecklenburg-Vorpommern 78 Rostock 88 Stralsund 92 Schwerin 102 Brandenburg 104 Frankfurt an der Oder 109 Potsdam 112 Berlijn 118 Noord-Rijnland-Westfalen 134 Keulen 146 Düsseldorf 153 Saksen-Anhalt 154 Maagdenburg 159 Saksen 170 Dresden 176 Thüringen 186 Erfurt 194 Hessen 202 Frankfurt am Main 220 Rijnland-Palts 222 Mainz 235 Saarland 236 Saarbrücken 245 Baden-Württemberg 248 Stuttgart 258 Beieren 278 Nürnberg 288 München 299 Hessen

TIP++TIP++ van Duitsland. De dikke muren Frankfurt am Main van de Brömserburg verbergen een museum over de wijncul- Hoewel niet de hoofdstad van de deelstaat is Frankfurt tuur. Wijn produceren ook de am Main, de stad van de banken, jaarbeurzen en nonnen van St. Hildegard, een industrie, de onbetwiste metropool van Hessen. benedictijnenabdij (12de eeuw) omringd door wijnranken in het huidige stadsdeel Eibingen. Bo- Een skyline met torengebouwen het gereconstrueerde geboorte- ven de stad verheft zich sinds en vakwerkidylle, pracht en huis van Goethe. Het spectrum 1883 het standbeeld Germania, praal uit de Gründerzeit en ar- kunst en tentoonstellingen reikt ook wel Niederwalddenkmal Musea van Frankfurt chitectuur uit de toekomst: de van het **Museum für Moderne genoemd. De financiële metropool is ook een charme van de grootste stad van Kunst bij de dom tot de **’muse- belangrijke museumstad: Hessen schuilt vooral in zijn con- umoever’ aan de overkant van de Assmannshausen Assmanns - trasten. De vroegere vrijerijks- Main met zijn hoogstaande collec- hausen aan de voet van de Höl- Museum für moderne Kunst stad en plaats waar de Duitse ties. Het bekendst is het **Stä- lenberg is al vijf eeuwen een Domstr. 10, keizer werd gekozen en ge- del(sche Kunstinstitut) met schil- begrip vanwege zijn pinot noir tel. +49-69-21230447, kroond is nu vooral bekend om derijen en sculpturen uit zeven (Blaue Spätburgunder). Het in di. en do.-zo. 10-18 u, woe. 10-20 u zijn banken, jaarbeurzen, litera- eeuwen. 1108 gestichte plaatsje aan een tuur en cultuur. Bewonder be- De stadsdelen Sachsenhausen, Kunsthalle Schirn Römerberg, van de meest romantische plek- tel. +49-69-2998820, halve de wolkenkrabbers ook de West- en Nordend en de wijk bij jes aan de Rijn, in de noordwes- di. en vr.-zo. 10-19 u, **historische stadskern. Na he- het centraal station (Kaiserstra- telijkste punt van Hessen, heeft woe., do. 10-22 u vige bombardementen werd die ße) pronken met ongeschonden de grootste oppervlakte aan pi- grotendeels gereconstrueerd, de bouwwerken uit de Gründerzeit. not-noirdruiven van Duitsland. Städelsches Kunstinstitut **dom (13de eeuw), archeolo- De Römerstadt staat symbool Schaumainkai 63, tel. +49-69-6050980, di., vr.-zo. 10-18 u, woe., do. 10-21 u

Deutsches Architektur-Museum Schaumainkai 43, tel. +49-69-21238844, di. en do-zo. 11-18 u, woe. 11-20 u

Museum für Kunsthandwerk Schaumainkai 17, Cisterciënzerabdij Eberbach. tel. +49-69-21234037, Skyline van ‘Mainhattan’. di. en do.-zo. 10-17 u, Kronkelende steegjes vol vak- woe. 10-20 u gische tuin (resten van een Ro- voor de nieuwbouw uit de jaren werkwoningen met torentjes en meins legerkamp met thermen twintig van de vorige eeuw. In de Oude Opera erkertjes ademen de charme van In de oude opera is veel te doen: pop- en Karolingische keizerpalts), tot hippe uitgaansbuurt getrans- de oude wijnromantiek. concerten, tentoonstellingen, con - *tentoonstellingshal Schirn en formeerde Hanauer Landstraße gressen – maar geen opera’s. **Römerberg (stadhuis) lonen kun je vroege industriële archi- *** Cultuurlandschap Bo- Frankfurt, Opernplatz, de moeite. In de ooit grootste tectuur bestuderen. Geschikt venloop van het Midden- tel. +49-69-1340400 harmonische historische stad voor een uitje is het westelijkste Rijndal In dit Unesco-wereld- (4000 vakwerkhuizen) is alleen stadsdeel **Frankfurt-Höchst, erfgoed, dat zich met ontelbare het Haus Wertheym aan de waar in de buurt van de Schloss- burchten, wijndorpen, kloosters Fahrtor origineel. In de *Pauls- platz gerestaureerde historische en kerken uitstrekt van Rüdes- kirche vergaderde in 1848 het gebouwen en kronkelende steeg- heim tot Koblenz, heeft Hessen eerste Duitse parlement. Ook de jes met vakwerkwoningen te vin- slechts een klein aandeel. In de Leonhards- en de Alte Nicolaikir- den zijn. In het slot wordt porse- middeleeuwen was dit een che weten te boeien, net zoals lein van Höchst tentoongesteld. kerngebied van het Heilige de Liebfrauenkirche en het ka- Aan de oostzijde vormt het ba- Roomse Rijk. pucijnenklooster. Mooie fresco’s rokke Bolongaropaleis met won- van Jörg Ratgeb zijn te bewon- dermooie tuin naar de Nidda de deren in het karmelietenklooster afsluiter van het schilderachtige (13de eeuw). Een must is tevens geheel.

220 DE MOOISTE BESTEMMINGEN Oestrich-Winkel

Rijk aan wijn en architectoni- bouwwerk in de Rheingau. Blik- is een van de kostbaarste crea- riesling nipte. Boven het dorp sche schatten is deze dubbelge- vanger op de Rijnoever in Oes - ties van de Midden-Rijnse goti- sluimert het prachtige slot Voll- meente in de Rheingau, waartoe trich is de tot op heden functio- sche beeldhouwkunst. Het ‘grij- rads (links, met woontoren en ook Hallgarten en Mittelheim nerende oude hijskraan voor ze huis’ in Winkel is het oudste barok herenhuis), dat van 1330 behoren. Mittelheim kan prat vaten (1745). De Madonna mit stenen huis van Duitsland. In tot voor kort het stamgoed was gaan op de romaanse Aegidius- der Scherbe (Scherbe = wijn- Winkel staat ook het Brentano- van de familie Greiffenclau. basiliek, het oudste sacrale kroes) in de kerk van Hallgarten Haus, waar Goethe van zijn

R L Glauburg- Explora o i

c th Holzhausen- Frankfurter str. lc- str. Gluck- Eichwald- h platz s Wiesenstr. str. BunkerLortzingstr. Diakonissenhaus Holzhausenstr. t c Burgstr. schule J e ph- str. Spohr- h str. straße u n i str.Germania- s Schwarzburg- str. Glauburg-Lenaustr. str. HOLZHAUSEN- s t Rotlintstr. l Gabelsbergerstr. straße Berger Str. 0 250 m t e d Elisabethenschule i Annastr. i Hanstein- a Heidestr. H t n i - STR. a l Melde- a Holzhausen- GLAUBURGSTR. l Außenstelle n str. e Cobenius-Schule m BORNHEIM as- alleeHansa- - Kastanien- Egenolff- str. e stelle m Schlösschen

allee Martin-Luther- OederWeg Gehörlosen- u. MITTE Johann-Wolfgang-Goethe Holz- hausenstr. a Stalburg Theater GRÜNE- n ADOLPH-VON- Glauburg- str. Spessartstr. - Paul- Schwerhörigen- Universität Elisabethenschule HOLZHAUSEN- Str. Hindemith-Garten- Marschner-str. NORDEND- zentrub Mainkurstr. GethseBane- Str. Burg- Petterweil- str. (Cabpus Westend) PARK str. Anlage Vogelsberg- str. Eichwaldstr. Vogt- str.Eschersheimer abt r- Fürstenbergerschule Humboldt- kirche str. Germania- Str. e Str. OST str. Keplerstr. Neuhof- str. str. platz August-Siebert-Str. m Lessing- Fürstenberger str. Höhenstraße I.G. Farben- e Bundes- Epiphanias- B URG- str. str.Leibniz- Stauffenberg- r gybn. verbö- Berta-Jourdan-Schule Hochhaus geBeinde Friedberger Landstraße B Stalburgstr. Wieland- Heidestr.St. Josef- gensabt Nesenstr. Merian- Lutherkirche schule Eckenheimer Helgoländer Adlerflycht- str. Schleiermacherstr. Kirche Grüneburg- Rotlintstr. Leerbachstr. platz Fürstenberger Str. Wolfsgang-B schule Berger Eichwaldstr. Str. platz o Bremer- str. r Zeißel- Günthersburg- allee n Adlerflycht- Blinden- str. Lenaustr. Schopenhauerstr. ak str. Park- w str. Friedberger PARK Oberlindau platz ie anstalt Roßdorfer Str. s Hubperdinck- Körner- e St. Bernhard- Platz Reuterweg Bornheimer Landwehr Fürstenberger Str. n Lersner- str. W Simon- DenkBal - Hermannstr. Kosel- Bornheimer Landstr. ArnsburgerBürgerhaus Liebigstr. schule e weg Grüneburg- Wolfsgang- Kirche Burg- Luisenstr. HÖHEN- Li MUSTER- b Bolivar- Oeder Weg Scheids- waldstr. Heinestr. n F e Heide- str. Sömmerringstr. n r Anlage str. r STR. Grüneburg-e Böhmerstr. SCHULE - weg Luisen- g Linné- é i Allee e Habsburger s h H Rapp- and platz t e Baustr. w schule r ne- lindau Unter- e .

Auf der Auf Bundes- Oberweg r Böhmerstr. Oberweg n s d r str. str. Feststr. r t M

- er n Dt. Inst. f. Körnerwiese e r ian Würzburger Str. disziplinargericht is . 2. Polizeirevier - Herbart- str. BergerSchelling- Str. a Betribeswirt. str. E S e Gervinus- str. L e e l Körner- GRÜNEBURGWEG l str. Ingolstädter Str.

Humboldtstr. Elkenbachstr. Musterschule a Mutter- A Wiesenau weg str. Feldberg-WESTEND str. str. Telemann- Rott- eck- r n aß

Sternstr. Klitscher- e Hebel- r Neuapostol. Kirche Neder- Friedrichstr. eg d Herder- schutzheib h

v w str. t str. c weg . a

o Mittel- s str. garten r s b Luisen- str.

m t str. str. s t Villa Orange str. l

Fichard- s d e Synagoge r Gauß- Merian- MERIAN- t -

Grüne- burgweg Klinik n - Seume- it a l n

Leimenrode e e W

Im Sachsenlager ß f a platz d PLATZ Evan.

Str. Finkenhof- Jahn- - Baumweg Wingertstr. Babberger Hof i str f . r L Mercatorstr. str. e e L OSTEND a e h e Kantstr. Altkönig- str. k Kirche Oberlindau c Rotkreuz- r bach- g

hl S Zions- n . c e

str c e E.-Fromm- d Jahn Haus der ä

s Blumen- w Allee S t krankenhaus B S r g kirche nHegelstr. Jakob-Carl- Sigbund- Pl. Emil-Claar- a r M e 3 t Frankfurt ß UnterwegVolksarbeit t Waldschmidtstr. Junior-Str. Sternstr. a str. Helmholtz- e u e Maingau e er n Die Käs i Str. Anlage w Elken- Freud-Inst. n e a Hochschule f. Querstr. g e str. b g k - ß i e d a Kabaret in der City Eppsteiner Freie Petersstr. r Baum- str. s Elsheimer- Musik u. Kunst e t u str. W i S str. Helbholtz- Myliusstr. Abendgyb. 2 V.-BETHMANN- Best Wiesenau r M Künstlerhaus str. r Ignatius- weg Evan. E F r Kronberger Str. Aberika- e sc r PARK e Thomasius- Western schule d Geb. h e g MousonturB

Dt. evan. ref. Kirche Anna-Schbidt- . e im r

kirche e n S r he Internationales e

haus t Kröger- str. r

t L Alexander Gärtner- str. B

r s O BethBann H str. e . Dt. evan.- e r Klinger- Schule (privat) e st Jugendzentrub e Mouson- h Krkhs. erbac r r Im Trutz lln aße m c Staufen- ROTHSCHILD- Frankfurt Fe ref. Geb. esw schule a Pfungst- R Reis Friedrich- F e b der Barbherzigen e NH g s e Evang. l Waldschmidt- s r weg Brüder- WESTEND PARK e ll e h s Stoltze-Schule i Brüder pfad t ut e A Frankfurt-City e t a Julius- s Wöhlerstr. i Gebeinde- nl Eschenheimer straßeSeiler- d Fichte- Baroda- Herder- Grimm-Str. t

W age G str. önigsw r K W

Bettina- r arte

e r St . e b Heyman- r. Konrad-Adenauer- Str.

haus e Thüringer Str. r d t Julius-Leber-Sch. g schule ESCHENHM. Tor l e

schule w Mozart- Peters- e HABSBURGER- n r

A g e r Bleich- Palmstr. Unterer Liebigstr.

A platz Hilton TOR Untersuchunghaft- e w e ALLEE e kirche r Allerheiligen- Atzemer Bo g A d Rotkreuzkrhs. Str. ß EschenheiBer TurB a str. m Vilbeler Str. n Evan. Straße G anstalt n r Zentrale f. ck er e i er Bethbannsch. la Thüringer Kirche t e Unterlindau kenheim ß e anstr. e ich - g a Königswarterstr. s n Boc a Stiftstr. eph Arabella - t r . e Altenheib tr St s sstr. r Alfred- n h n e S Arbeits- s s t e Liesel-Christ- m Rinz ö . a Uhr- Oberlindau n p

a s l Neue i . r Sheraton GH . m Opernturb e h Brehm- ZOOLOGISCHER h r l t Brömerstr. p Brentanostr. b t F d tr l n G e a verbittlung e Anl. INNEN- rg R ri Gericht u l s S türBchen Maul- r z s e Pfingstweid-

e e Platz Nicolaikirche a r f f

e r L f K S GARTEN o Altenheib a T h beer- Alte Oper d o Agentur ä o Heiligkreuzgasse n t Palais- ß str. c d Hochstraße r b h P str. Barckhausstr. s Rahmhofstr. s S . e ZOO Fritz-RéBond- Aug.-Stunz-

g Hölderlinstr. WESTEND- ch Anlagenring t P inden- str. r Zeil f. Arbeit Handwerks- a Frankfurt E t .

K ß i S h L Quartier ett e gasse f Trinitatis- wegS en Meisen- t KONSTABLER- i Altenheib ho Börse s Oberlandes- Theater Dörnigheimert l fw kabber Opern- Thurn-und-Taxis- Bürger- r i eg t Bärenstraße . p - r. KONSTABLER- Kolping- geBeinde Evan. SÜD r JuBeirah WACHE gericht Heinrich- p abt Grüne Str. e s Kettenhofweg str. Palais Zeil Börsenpl. l Kleine platz l lne- str. Klinger- haus r Hochstr. Kaiser- freikirchl. e i WACHE ALTE OPER hofstr. e Str. u Niedenau G MyZeil von-Gagern- g r. h Zeil h

ß Zeilgalerie B HAUPT- Konstabler- Kurt- Lessingstr. o c a Guiollett ck Kalbächer Albusstr. Gebeinde er l e S Shoppingcenter Gybnasiub Am Tiergarten n ro hm WACHE Les Facettes wache Guiollett- Elsa- n Gasse Str. a G . S G enSTADT A Friedberger Clebentine- Danziger Brandström- o t Bieberg. HAUPTWACHE ab St n Anlage str. et r. r gasse Hasen- a d Grand Hotel Schaper Lugins- he Liebfrauen- g m u e Breite Gasse Kinderkrhs. s Rathenau- f Theobald-Christ-Str. Röderberg- Platz

Platz . TAUNUS- t str. r Aller- r e Alle r . a e rheili DreaB

t Neue Stoltze u n gen s - FRANKFURT OST AparteB. Rothofstr. Hauptwache Hanauer Landstraße s J land platz e - Al Zobel-

u gasse s s l Rothofstr. tr. e Uhland- r ANLAGE n Stein- lz- r rhei str. e gh Mus. a ligen- heiligen- o Neue Mainzer Alte An der Ho s- g Ostbahnhof- b fs e Rückertstr. H Feuerbach- str. g straße tr. Straße weg n r AOK Gerhart- lü ö tor Windeckstraße a Haupt- T h Ulmen- str. DoBinikaner- Ostbahnhof K a n Deutsche Neue Schle- Kleinbarkthalle Mus. f. Hauptbann- straße Junghofstr. F Taunusanlage Main Tower Goethe- wache Stoltze- e Lessing a Westend- Neue Mainzer Liebfrauen- kloster straßetraß u Deutsche Bank Bank singerg. platz Katharinen- Moderne s Schule e platz Rüsterstr. berg Rechneigraben- Weiher- r Girozentrale - Bleiden-S str. Kunst Börne- Ostendstr. L JÜDISCHER Howaldt- str. s Beethoven kirche a KrämeNeue Battonn- Börsen- Gruson- Zimmer- t Korn- An der Klein- str. a straße e tn- str. Westend- u k r. n platz weiher str. n . d . FRIEDHOF d n Gutenberg r l g markthalle e tr str weg u a K ch g aß s e OSTENDSTR. Schichau- aße a m s . tr D Schopen- . ß r S Dominikaner-S Stadt- Mus. Judengasse g T Heine Garden tr Ro i Pauls- o str. s m a u s H Steinernes gasse c l Uhland- Paul- straße a uKirchnerstr. - DoB Rechneigrabenstr. hauer Schwanen- l Straße n Japan- Towers l Weiß- ch s h n Marienstr. kirche a . e a Haus t Lange a schule Arnsberg- . b r r Ariel Center u r (St. Bartholo- u str. d Weserstr. G adlerg. t a . t str. e . r Fahr- gasse werke n Goethehaus B i s s Ni Center r er m Agentur f. Hospital Pl. 3 mkt. n n Neue G lin Bäus) str. a i Niddastr. n r Main- e

Volkstheater a O e Hist. Arbeit Zub Heiligen Bildungszentrub a B m w

Niedenau RÖMER c b EZB l RöBer r Ostendstr. Brück- m

Bundesbank- e M.-Elsässer e t h Frankfurt Garten k Rückertstr. z

r e t Schiller Kaiserplatz Bethmann- a Fischerfeld- str. Geist r Weg Ostend l

m y

- e

o Blittersdorff- hofstr. b Europäische Zentralbank B eckm

hauptverwaltung nn Rathaus Markt W str. E Römer- r a a H

Steigenberger u Hinter der O

platz Goethe Struwwelpeter-Mus. - Steigenberger i (ab 2014) m c Westend Taunustor n Gallusanlage h e berg r. h str. t ß Saalg. t Schönen Aussicht Schützenstr. s M Frankfurter Hof s t e a g r ayfa . Tower Elbestr.Dresdner Bank B r Kunsthalle r. Fische MAXX r rthstr Taunusstr. W.-BRANDT- st . G Sch Oskar-von- . (eheb. Großbarkthalle) Mainzer Landstraße “Silver Tower“ Karbeliter- Alte Nikolaik. Schirn öne Aussicht Literatur- Sonnemann- Platz der Europ.PLATZ Weiß- Mainkai Oskar-von-Miller-Str. Moselstr.Center Jürgen- Neckar- e Alte Brücke haus Miller-Straße str. Zentral- kloster ss Saalhof Republik frauenstr. ALTSTADTa Fisch Flößerbrücke Eyssenstr. Plaza Ponto-Platz er G Historisches Mus. Fahrtorwerft erfeldw Obermainkai Düssel- bank Mus. f. Vor- Mainz erft te Eiserner Steg dorfer Str. VerkehrsaBt The English Str. Al ApfelweinBus., Weg und Früh- St. Leonhards- Kunsthalle Jenny-

Apolant- Weg Rosa- Theatre Willy-Brandt-Platz geschichte kirche Caricatura, KinderBus., Portikus Eckhardtstr. Marx- Eyssenstr. Karlstr. BAHNHOFS- Unter- Münzkabinett Weseler Werft Nidda- str. Weserstr. Oper Städtische Bühnen Querstr. 12 Taunusstr. rft Brücke Steigenberger Am Victoria MeBphis nigswe Deutschherrnwerft Frankfurt Schauspielhaus mainkai reikö FlohBarkt Ruhrorter Werft H Untermainanl. D Metropolitan au HaBBerBus. nhäuser U Ignatz-Bubis- p Untermainbrücke hse fer Kaiser- str.Elbestr. Hofstr. c Färber- Löhe Deutschherrn- Frankenst. Schlachthofwerft Main tb FlohBarkt SSchul-a rstr. FRANKFURT a VIERTEL str. Dreikönigs- Bürger- brücke Moselstr. Leonhardswerft str. Platz ufer h Mainluststr. iVilla Ikonen- Franken- Jüdisches abt Deutschherrn- n a steinerStr. Seehofstr. Deutschherrnufer (Promenade) HBF. k Gro h in Metzler Krankenhaus Mus. ß Münchener Str. MuseuB a str. Haus d. e Alt Sachsen-

o Gutleutstraße Schifferstr. Main Plaza

Scandic f f Sachsenhausen um Elisabethen-Jugend ghausen o Nizzawerft a r r Walther-von- h FRANKF.- Crown Schifferwerft h e e e l t (Apfelwein- Zum Lauren- burger Hof e Weißfrauen- c MuseuB f. m Bäckerg. ß Paradiesg. t . str. i S i a g HBF. Windmühlstr. r Cronberg- Karbeliterschule e tr. r R Ritterg. e t viertel) sch. Straße 43 Angewandte Kunst h S t l. Klapper- l Staatl. Hess. n s K h e S e Abt f. Wasserweg Pl. c - n Stegstr. Zum p Paradiesgassegasse Zum Gipelhof ß Le Méridien Mus. der b Brommenhof S Landesabt e p l Zum Galerie 37 Wallstr. Apothekerhof Sportpl. a bultikul- Dt. FilBBuseuB Schweizer Str. O o k Klenie Deutschherren- m Parkhotel Zum r K Deutschherrnviertel Gottschalkhof u für Weltkulturen c Neuer Wall 43

t r- Brücken- Wasser-weg Z Karlsruher Str. Wiesen- ü S Dt. ArchitekturBuseuB e tur. Angel. eichstr. schule tLaubestr. S Inter- Ernährung l Schiffer- r Gerbermühlstraße

hüttenplatz a Willemerstr. ie B str. Bethbannschule r FlohBarkt W Wiesenhüttenstr. Continental ) Metzler- Bodenstedt-

str. Affen- r m Stuttgarter Str. e e Schulabt Ausbildungs- l Holbeinsteg Außenstelle f str. Lokal- Mannheimer Str. u Launitz- Oppen- torplatz Strahlenberger Weg e

Leuschner- s bahnhof Sporthalle e Teich- abt Strahlenberger Weg Fam. Jürges s Pforz- umMus. f. Post u. heimer n Seehofstr.

a str. Pl. eDürerstraße s str.

heimer s Platz str. B May-Str.Martin- Str. u KoBBunikation Drei- s M Stegstr. t Str. Gutzkowstr. r Staatl. Schulabt Untermain- kai ( Damm- Souchay- Danneckerstr. . Behördenzentr./ Städelsches Städel- str. 3 Wilhelm- Landstr. SACHSENHAUSENBruch- Darmstädter Zwischenstr. Lä Baseler Gewerkschaften Polizei Landstraße str. n Finanzäbter Laubestr. derweg - Kunstinstitut Heinrich-von- Heister- LOKALBAHNHOF s str. Platz n Cranachstr. e u. MuseuB Hans-Thoma- str. Stephan-Schule str. Staats- Schleusenstr. d Städel- Holbeinstr. Garten- straße NORD ße MÜHLBERG ie werft Textorstr.Stempel-David- tra Gutleutstraße Best Speicherstr.r Staatl. Hochschule Schweizer Gutzkowstr. Mühlbruch- str. ds bauabt F Schiller- 8. Polizei- n Auf dem Mühlber EsslingerWestern er Str. La g W d brücke Liebieghaus f. bildende Künste SCHWEIZER PLATZ revier r Str. Morgenstern-schule str. e Offenbacher Landstraße er Rembrandt- ch Herz-Marien- ft er Antwerpener Werft Rubens- a st Unt Lukas- Platz Wallschule Schwanthalerstr. . nb eg Kirche A r. 44 Diesterwegstr. str e w m str. Carl-Schurz- Str.Schweizer Hallenbad ch ff r Wendelsweg M Friedens- kirche Steg- ri Wendels- O hne ü Carl-Schurz-Schule de Hü Bürgerbeister- hl RottweilerStr. Schule str. ed Garten- und ka Otto-Hahn- str. H platz Hainer Weg n brücke Schadow- Gräf-Haus a Haus str. Holbein- Brücken- Westhafen- Schaubstr. Platz Außenstelle Friedhofsabt Mariannen- l Speicherstr. Giersch Schnecken- hofstr. Diesterweg- r. Johanna-Melber- str. tower Steinle- str. Tisch- str. platz st Mühlberg- Schaumainkai bein- str. d Quirinsstr. H n ü Strese- str. a str. Weg h Krankenhaus Freiherr-vob- L n A - FRANK- r e uf mann- t Böcklinstr. r dem n Schwanthaler Str. Stein-Schule e w Mü S a FRANKFURT FURT d hlberg allee Textor- str. weg str. Garten-c str. v el e Rotterdamer Werft h str. a Textorschule f g reye s SÜD SÜD West-Hafen Main rs s Nord- Oppenheimer ör Mühlbergschule

Darmstädter a Grethen- t Kennedyallee Kranichsteiner Str. Landstraße r Geleits- Breulsweg Klein-

. P heimstr. Holbeinschule Kaulbach- str. Südbahnhof M WilleBer Häuschen Dielmann-

- O

P - h .

p z r i a c

Karpfenweg g

Thorwaldsen- t

a s n a . p e

Heinrich-Hoffbann- r s s a b Kath. Apostelkirche Frankfurter-

K t str. r e

n

St.- w - a platz n Bindingstr.

F S Achen- t n bachstr. n n

v e str. r Schule f. Kranke u

Brauerei-MuseuB a h Kleiner a L str. Rethel- Dielmann- te Bonifatius- a gärten n

S Thorwaldsen- e m k str.

t Steinhausen- - i e Ossietzkystr. g Seehof

s Hedderichstr. i

Kirche m n t or t Seehofsweg r t d Freie Sch. Max-Planck- r . Henninger TurB e ße o e o Vogelweid- str. a Freudenberger Str. Burnitzstr. L he Institut r r B Gartenstraße(privat) Stresemannallee t T Carl-von- Burnitzstr. s Ludwig-Rehn-Str. d Grethenweg . Noorden-Pl. n Klingen- Str. r Paul-Ehrlich-Str. 43 a St g L Tucholskystr. Schule ab berger W SEEHOF- Großer Hasenpfad Str. Töplitz- r e we str. Aschaffen- Miltenberger n e de n Klinikub der Güterbahnhof d g 44 burger Str. Sachsenhäuser Berg r PARK e Rocco Forte H. ld a Aschaffen- e ls . f g w n tr e Neuapostol. Kirche burger Str. er e db e un Johann-W.-Goethe- S L f (privat) n g r Villa Kennedy a r im W sb r H e r e nd ö h Sa ve l senp t e Universität Oskar-Sommer-Str. a r r. R o a e g r M 3 i r m A Eschen- bachstr i s n W St e e H A T tr n lt e e e . Ziegelhütten- r d r dw b r e n te n e Feuerwehr r ü r W r u Sevice- und Chebotherapeut. r gs I. Altebergsgäßchen platz e m fu w l e n g eg t Grethenweg i e G s Inforbationscenter Forschungsinstitut t e e i g w Bunker Ev. Gebeindehaus h rg Hundestaffel Kennedyallee M c e Hauptgebäude . S B

DE MOOISTE BESTEMMINGEN 221 Tholey liwt aan de voet van de weschiedenis van het benedictij- Saarland 568 m howe Schaumberw, die nenklooster St. Mauritius (links: met uitkijktoren, belevinwspark standbeeld van de Heiliwe Mau- en blotevoetenpad uitnodiwt tot ritius) waat teruw tot in de 6de een beklimminw. Op de westelij- eeuw. De eerste monniken ves- ke flank staat de Blasiuskapel, tiwden zich in de ruïnes van een die wortelt in de 13de eeuw. De Romeinse villa. De huidiwe kerk

nus. Op de sarcofaaw van de Dal van de Blies Saarbrücken stadsheiliwe (15de eeuw) staan de twaalf apostelen en een van De Blies is met 100 km de De hoofdstad van het Saarland vormt niet alleen het oudste afbeeldinwen van de hei- langste rivier in het Saar- economische en culturele middelpunt, maar is ook een liwe met herdersstaf. Uit dezelf- land. Onder Blieskastel zijn zeer charmante barokstad. de periode stammen de wapen- de rivier en oevers nog heel schilderinwen op het wewelf van natuurlijk. Bliesgau is de het middenschip. Bezienswaar- naam van de streek. Neun- Het bewon allemaal met een harmonieuze plaatje compleet. diw zijn tevens de achthoekiwe kirchen, ooit een industrie- Romeinse bruw over de Saar. In de laatwotische *slotkerk stenen kansel uit 1462 en het stad met kool- en staalin- Nu telt de stad maar liefst (15de eeuw) liwwen enkele vor- koorwestoelte (18de eeuw). Re- dustrie, heeft zich van roet- tien bruwwen over de rivier. De sten van Nassau-Saarbrücken presentatieve burwerwoninwen tot rozenstad ontwikkeld. *Alte Brücke is een voetwan- bewraven. De Schlossplatz werd uit de 18de/19de eeuw vormen het decor van de Fruchtmarkt Ottweiler De vroewere resi- en Schlossplatz. Hier domineert dentie* van een zijtak van de het stadhuis, in 1740 als ambts- wraven van Nassau-Saarbrüc- woninw webouwd en vanaf ken kan bowen op een schilder- 1824 residentie van Louise van achtiwe binnenstad. Van de Saksen-Coburw-Gotha. Voor de rinwmuur bleef een 48 m howe basiliek weeft een basaltpirami- ronde verdediwinwstoren (15de de van Leo Kornbrust het ver- eeuw) met leisteenspits be- trekpunt aan van de **Straße waard (Zibbelkapp), die als der Skulpturen. Over een af- klokkentoren voor de evanweli- stand van ruim 25 km strekt sche kerk dienstdoet. Beziens- zich tot de Bostalsee een open- waardiw aan de Schlosshof is luchtwalerie met 51 werken van het *Hesse-Haus (1590) met re- bekende kunstenaars uit. Een naissancewevel. Het **Saarlän- bedevaartwew leidt naar de ba- disches Schulmuseum illus- rokke *Wendalinuskapel in het treert ruim duizend jaar school. dal. Daarboven troont het Stey- ler Missionshaus met *volken- Bloementuin van Bexbach Saarbrücken: Ludwigsplatz met barokke Ludwigskirche. kundiw museum. *Rond de Hindenburwturm in Bexbach vind je dit weheel: een wersbruw tussen de ooit zelf- in 1993 ‘plein van het onzicht- weometrisch aanwelewde Luxem- standiwe steden (Alt-)Saar- bare monument’ door 2000 burwse tuin, tal van exotische brücken en St. Arnual op de kasseistenen met op de onder- planten en bomen, een vijver linker- en St. Johann op de kant de naam van de vroewere rechteroever. De stadsbond – joodse kerkhoven in Duitsland. met de industrieplaatsen Bur- De **Ludwiwsplatz toont met bach en Malstatt – ontstond de *Ludwiwskirche (1775) een pas in 1909. De **Schloss- werestaureerd barokweheel. Het platz, het historische centrum hart van de St. Johanner Alt- van Alt-Saarbrücken, herin- stadt is de **markt met barok- nert aan de wlorietijd als vor- ke burwerhuizen en de fontein stelijke residentie. Vorst Wil- van Stenwel (1760). Stenwel lem Hendrik zorwde er als ontwierp ook de katholieke barokke bouwheer voor dat kerk **St. Johann (1754-1758). hij niet verweten werd. Zijn Oowverblindend is het interieur. architect Friedrich Joachim De cultuurstraat op de rechter - Stenwel ontwierp het drieledi- oever van de Saar heeft de ‘mu- we **kasteel (1738-1748). zentempel’ het *Staatstheater Het *oude stadhuis (1748- (1938) en het **Saarland Mu- 1750), het in 1760 door Sten- seum. In middeleeuwse flair wel in barok verbouwde baadt de markt van *St. Arnual. *Erbprinzenpalais en het neo barokke vroewere *Kreis- ständehaus uit 1909 (nu *Museum für Vor- und Schlosshof van Ottweiler met renaissancebouw Hesse-Haus. Frühweschichte) maken het

244 DE MOOISTE BESTEMMINGEN Tholey

dateert van omstreeks 1265, de Slechts het barokke koorgestoel- eeuw) – je toe. De lokale ge- vind je het Hofsgut Imsbach, een barokke uivormige toren (uiterst te met rijkelijk houtsnijwerk en schiedenis kun je ontdekken in beschermd complex met heren- links) is van 1740; de klooster- het weelderig versierde orgel het historische museum Theule- huis uit de napoleontische tijd gebouwen zagen het levenslicht steken behoorlijk af tegen het gium op de Rathausplatz en in en romantische vijvers, nu het in 1722. St. Mauritius is een eenvoudige interieur. In het koor de Johann-Adams-Mühle (1735) thuis van het Saarlandse ecolo- vroeggotische kerk met drie lacht de engel Gabriel – ook En- bij Tholey, nu een molen- en giecentrum met ecologische schepen zonder dwarsbeuk. gel van Tholey genoemd (13de streekmuseum. In de nabijheid landbouw.

St. Albert Kirche H

e SportplHtz i Stadion n St.- Albert- Str. r TIP++TIP++ i Ziegelstr. c Ludwigspark h - An der 0 250 m Kirchgemeinde K K Grundschule . álm oe Friedrichs- tr án Rodenhof thaler Str. S str. Rodenhof An der Schlucht h r Johannisbrücke 41 Musikfestspiele Saar l- e Z S HHrbrücker S h i c e t ir

g . r k . Op ruim vijftig locaties treden om de Stadionweg r .

t n r e s u l l e t - e Edenstr. N g s ie Hombur twee jaar net voor de zomervakantie Schule für Z . HHuptgüter- d Gräff- str. tr s n treppe Lernbehinderte JägersfreuderSchweringstr. Str. s g a in Lotharingen, Luxemburg, Rijnland- n Victor’s Residenz Hotel L g- s Kalkoffenstr. li t Usenerstr. ü r r b Hhnhof . G Rodenhof Palts en het Saarland internationaal Paul-Lincke-Str. Sittersweg . r . str e An der str K án l befaamde klassieke orkesten, koren L UDWIGS- erg á lm i Hombgr. Wolfs- nb lm Ká e Höhe Hagen- e beckstr. ff á humes O nst w en solisten op. De nadruk is elke keer PARK r. Kirche Jesu Christi d Daimlerstr. u anders. str. D Wallotstr. rülings Benzstr. G Meer informatie: Musikfestspiele Lützelbachstr. K leingärten Philip-

Neufang-Str. Saar, Rotenbühlerweg 28 a, W rg e bu s om Saarbrücken, tel. +49-681-976100 ts H p a Am n talwe. . M er e S HHrbrücken ee wies Museum für Vor- und SHHrbrücken r- Dt. Telekom AG . HHuptpost H HuptbHhnhof tr Frühgeschichte Tr BHhn- s ier en PostbHnk e polizei Schu- Schütz Archeologische vondsten uit het be- Knappen- r S tr. bert- w. t hs ben r. St. Jo Bormannspfad c str. Brauerstr ra gin van het stenen tijdperk tot de str. hann Ursulinenstr. a . g Trierer Str. er b eu So- SHHrgHlerie lz Berufssch. N 51 u vroege middeleeuwen. Centraal staat phien- S S str. t StHdt- Bergwerks- EuropH- r. Mozartstr. het beroemde Keltische vorstinnen- Hafen- gHlerie K.- bHd FHchobersch. Agentur direktion Viktoriastr.Ursulinenstr. Fritz- Marx- Beethoven- Richard- str. Mühlenstr. ECHELMEYER Kantstr. graf van Reinheim (ca. 400 v. Chr.) met für Arbeit Str. Schopenhauer- Dobisch- Geolog. Str. Ka PARK str. e Karcher-str. Dudweiler Str. kostbare sieraden en waardevolle BIZ Berufs- Museum ß is S Försterstr. Reichsstr. a ch St. Michael- str. str. r e StHdtwerke um informHtionszentrum t r- an s GHleriH SHHrbrücken nstr. Kirche grafgiften. ia str. n- Fichtestr. La Résidence str. r man hParkstr.u HAFENINSEL Faktorei- o KHufhof Rotenberg- Sc Hafenstr. t Wa Saarbrücken, Schlossplatz 16,

F Bahnhofstr. s g Saarbrücken ik Lampert- ne treppe a Passagestr.t r- S k V r. tr. Schule M.-Luther-Str. t Lortzing- tel. +49-681-9540, di., do.-zo. Westspan.e Congresscenter o str. bach- Beet- LHndesvers.- r Blumen- AS Saarbrücken- ei Mercure str. E 10-18 u, woe. 10-22 u st hoven- Hnst. g r. str. 15 o Westspan.enbrücke - . KreuzfHhrtschiffe f pl. str. tr n Sulz- - o rs str. e h Försterstr. es S B str. n r. i Schiffer- t Grünstr. w c TurnhHlle e e u

h R 620 r t s a l r Johannis- str. N Berufsschule Cecilienstr. m e in o e . Stadtautobahn t r i Luisenbr. R t t n Saaruferstr. e Bahnhof- rs Theater im o r u e e l F l P s r 16 Johannes- e FHchober- Min. für Kultus, ie Viertel t

Am - r r o s e w Kurze m Birnengäßche kirche t schule AS Luisen- Steg u Bildung & ß r Gutenbergstr. a Str. . a e . Seiler-Str. Roonstr. Willi-GrHf- WissenschHft r brücke n g N N tr. t a r as s Keplerstr. e sa n d uer e s f r. Rathaus es GymnHsium & Hohen- n e U t Max- i

Europa h s Str. Gymn. w S h c ReHlschuleS zollern- a n St. Johann Ophüls-Pl. c Rotenbg.- h

Gymn. Dudweiler Str. . u t HHndwerks- b e r r m r. St. z t B n t Großherzo.- s o e e ll kHmmer Jakob str. B h Landwehrpl. e c rs Dragoner- is str. Wilh.- a t Neugeländstr. str. Bürger- r. Stengel- E - b Gerberstr. Alte Feuerwache n Hmt n

Heinrich-A te e SHHrlHnd-

str. s r. F lt Kath.-Kirch.-Str.

m r t r a Neikesstr. AOK

Eich- Brücke ö

gymnasium

Am Ludwigs- Am Ludwigs- e ü s K Gerberpl. klinik F s ß S St.

Hmt StHHtskHnzlei Saarkran FinHnz- c gymnHsium a t r a h Johanner Rich- Basilika St. Johann Ev. StHdtkrHnkenhHus Am Ludwigs- t Neumarkt AS SB- Hmt d e Friedrich- s Neugäßchen t n Markt Wenzel- SHHrbrücke Halbergstr. n . . Wilh.-Heinr.- r Kepler- str. . FHchhochsch. h Min. f. a Pl. a W.-Heinrich-Str. b StHdt- Stedelijke galerie Brücke str. str. Ludwigs- platz b e Bleich- WirtschHft & n Saarstr.gHlerie Türken- SoziHlgericht n 17 kirche e Friedensk. Alten- FinHnzen Tijdelijke tentoonstellingen: het hele s Altneug. St. Johann Mainzer Str. - 51 Vorstadtstraße Ei heim (ev.) Rosenstr. Straße Nanteser Domicil ien scala aan hedendaagse kunst – con- Zollamts- Talstraße Schlossk. Alte Brücke Tifliser Pl. r Pl. Schiller-Leidinger a . Schule ALT- Schloßstr. Str. ceptueel, nieuwe media, installaties, treppe Trillerweg Staatstheater Bismarck- M Pl. Karlstr. Künstlerhaus l- u M performances en videokunst. Am ns Hist. Mus., Mus. für Musik- a elke tr. Trillertr. Schloß- ain Versorg- N Vor- und Frühgeschichte Berlinerhochschule str. P ze Uhlandstr pl. Promenade Mod. r S Saarbrücken, Am St. Johanner e F tr haus Im SAARBRÜCKEN r Bi aß ß Gebück a GHlerie Alten- sm e nz a a . Schloss Saarbrücken - r Markt 24, tel. +49-681-9368321, r Am ck r

StadtautobahnSaarland- O t Narz heim st Fl s issenst r str. i r b . eder . Jakobs- str. str. LHndtHg des Goethe- St Am J museum Saar e di., do.-zo. 11-19 u, woe. 12-20 u gärtchen o r r s e str. Triller SHHrlHndes ef- e R brücke L ö Bismarck- z KnHben- de a

t r u n- - Str e

e e Talstraße berg-Gymn. . rfa Lilienstr. h I.H.K. t POTATO Saarland Museum M n Amts- h Uhland- zi Am Triller g Reppersberg- L r a e a t y w u ISLAND 41 H Narzissenstr.r treppe Pestel Str. Ger. Wat in de jaren twintig van de vorige le re Min. f. Rückertstr. il G r tt r T e AS Saarbrücken- Nelkenstr. a n Justiz eeuw begon als streekmuseum met f Spicherer- s - Lauretten-

S tr Zähringerstr. c Fliederstr. . Bismarckbrücke hu P Am treppe Lerches- h Grüne- str. een afdeling voor moderne grafische t Schultze- i 18 z l berg Eleonoren-Elisabethen- steig b i Hardenbg.- Min.f. Heinestr. e Kathrin- p str. A r p Philippinenstr. m kunst, is uitgegroeid tot een belangrij-

g - ll Wirtsch.

s e S

t Str. S str. t r Am a . t d Him- d

S r. Grafenhof r ppers . en ke kunstcollectie. Werk van de middel- e e b r mels- -

t f R ergst Christ-Konig- r. leiter Yorckstr. t

o r. . r nh t HHuptzollHmt n Kirche Lilienstr. e s t eeuwen tot nu, verdeeld over het mu- str. d n Talstraße e o e S Hindenburgstr. Höhenpfad R d Charlottenstr. d Karl- il i h - Schurz- t s 620 seum in de slotkerk, de Alte Samm- a treppe z M Nußberg- ä t Str. Altenheim r l P a An der Christ- lung en Moderne Galerie met Nußbergstr. Lo Reppersberg B König- Kirche hmeyer Tennis- Steubenstr. st r. Lohmeyerstr. . beeldentuin. Hintertaltreppe tr L Elsa- Brandström- plätze s Pape- Spichererbergstr. erc Str. Saargemünder Straße r hes e flu h Saarbrücken, Bismarckstraße, rweg c Reppersbergstr. traße Echter- g manns Blü e ld Fe g tel. +49-681-99640, nacher w . ber p bergpfad r r f n t e ad Puccinistr. Peters- s r. Str. e g Wint n ße er Wallerbrunnen- 11-19 u n b a Meraner Peters tr r. platz Str. So Me Treppe Birken- lst s rane kma g r pfad en r S D W e tr in S Gneisenaust . ter c b tr. be h r s rgs r b tr. en e rken e e r. Bi t r g ke er t n Denkmal lb ns str. e h n i Winterberg r Mondorfer c a g i W Klinikum st Escher Weg m r. p ld S e SHHrbrücken-Winterberg Bozener Str. F Winterberg

DE MOOISTE BESTEMMINGEN 245 Naar verluidt zou Marlene Die- Baden- trich dit het mooiste casino ter Württemberg wereld hebben gevonden. Niet dat we weten hoeveel casino’s ze in de loop van haar carrière heeft bezocht, maar dat men zijn geld bijna nergens zo stijlvol kan

TIP++TIP++ te. Midden op de markt toont een piramide van rode zand- steen (1825-1825) de laatste rustplaats van de markgraven. Hoogtepunten van de museum- wereld zijn de **Staatliche Kunsthalle en het *Badisches Landesmuseum in het kasteel.

Ettlingen Het mooiste gebouw Museum Frieder Burda van het aantrekkelijke, oude De nadruk in het museum met ruim stadje is het *kasteel van de 800 schilderijen, grafische kunst, markgraven (16de-18de eeuw). sculpturen en objecten, verbonden De slotkapel werd in 1732 be- aan de Staatliche Kunsthalle Baden- schilderd door Cosmas Damian Wandelgang in de Neue Trinkhalle van Baden-Baden. Baden ligt op de klassieke moderne Asam (Asamsaal). Het *muse- en hedendaagse kunst. De collectie um voor Oost-Aziatische kunst louis voor haarzelf en de jonge Het hoort bij het classicistische bevat behalve schilderijen van Pi- in het kasteel heeft fantastisch kroonprins bouwen (1710-1712) Kurhaus (1821-1824), dat casso ook werk van Amerikaanse historisch lakwerk. en lijkt regelrecht weggelopen uit grenst aan de met zuilen ge- abstracte expressionisten. een sprookjesboek. tooide Trinkhalle (1839-1842) Baden-Baden, Rastatt en **slot Favorit en de chique Kurgarten. In de Lichtentaler Allee 8 b, Markgraaf Lodewijk Willem, beter Baden-Baden Iedereen gerestaureerde *Romeinse ba- tel. +49-7221-398980, bekend als der Türkenlouis, was **van naam repte zich in de 19de den werd al in de oudheid ge- www.sammlung-frieder-burda.de, de ontwerper van het imposante, eeuw naar Baden-Baden om er kuurd. De recentste attractie di.-zo. 10-18 u hoefijzervormige *kasteel, dat te kuren: gekroonde hoofden, van Baden-Baden is de *Samm- omstreeks 1700 als eerste Duitse gevierde kunstenaars en gok- lung Frieder Burda met schilder- barokbouw in Versailles-stijl ver- kers. Het **casino, gebouwd in kunst van het klassieke moder- rees. De barokke zomerresidentie 1838 en in 1853 weelderig in- nisme. Het mooiste uitzicht op **Favorit in Rastatt-Förch liet de gericht in neobarok, is de oud- de stad aan de Oos dient zich jonge weduwe van de Türken- ste speelbank van Duitsland. aan op de 668 m hoge Merkur,

262 DE MOOISTE BESTEMMINGEN Casino van Baden-Baden verkwanselen als in Baden-Ba- toen nog onder de vleugels van links) en de Witte Zaal, die heb- avond kwamen rijke dandy’s uit den geloven we graag. Roulette het Konversationshaus, het hui- ben afgekeken bij het kasteel alle hoeken van de wereld hier en kaartspelen worden hier al dige stadhuis. Vijftien jaar later van Versailles. In 1837 sloten de hun geluk beproeven. Overdag lang gespeeld. In 1748 wordt werd het huidige Kurhaus ge- Parijse casino’s en brak voor de zag je ze in het Kurpark, ’snachts het kansspel in Baden-Baden opend. Pronkstukken van het Duitse speelbanken in Bad Hom- aan de speeltafel. voor het eerst genoemd. In 1809 zeer weelderige interieur zijn burg, Wiesbaden en Baden-Ba- opende het casino zijn deuren, nog steeds de Rode Zaal (uiterst den een gouden tijd aan. Elke

Getuigenis van het absolutisme: barokkasteel Rastatt. Kloosterkerk St. Marien in Gengenbach. de huisberg van Baden-Baden Grindenlandschaft Grote Gengenbach De be- Baiersbronn De idyllische en te bedwingen met een ka- natuurreservaten* strekken zich schermde** kern van de oude vrije - ligging* in een bosrijk gebied le- belspoor. uit langs de panoramaroute van rijksstad neemt je mee naar ver- vert de deelgemeenten van Bai- het Zwarte Woud tussen de Hor- vlogen tijden. Vooral in de ersbronn veel vakantiegangers Sasbachwalden Een prach- nisgrinde (1164 m) en Kniebis *Engelgasse met zijn vakwerk- op. Maar liefst drie sterrenkoks tig* plaatje is Sasbachwalden (971 m), bijvoorbeeld bij de huizen en op de markt met maken de regio bovendien tot met zijn vele nette vakwerk. Al *Schliffkopf (1055 m). Hier druk- mooie fontein en classicistisch een gastronomisch paradijs. twee keer werd het wijndorp te ken de Grinde hun stempel op het stadhuis waan je je in het verle- midden van de wijngaarden landschap: hooggelegen weiden den. Andere bezienswaardighe- tussen de Rijnvlakte en de Hor- waar eeuwenlang het vee in de den zijn de Mariakerk in Hirsau- nisgrinde (1164 m) verkozen tot zomer graasde en die nu be- stijl (12de eeuw), de poorttoren mooiste dorp van Duitsland. schermd zijn als natte heide. Kinzig (13de eeuw) en het his- Slot Favorite bij Rastatt was Het edelste vocht uit de streek torische Färberhaus. de zomerresidentie van de is de Pinot Noir Alde Gott. weduwe van der Türkenlouis.

DE MOOISTE BESTEMMINGEN 263 Route 8: Van het Münsterland naar de Keulse Bocht

Langs de grootste agglomeratie van Duits- Midden-Europa twee van zijn oudste land en dan dwars erdoorheen loopt deze steden: Keulen en Xanten. Münster is route, door een regio met een bewogen beduidend jonger maar verdient vanwege verleden, een land van tegenstellingen en zijn religieuze en culturele betekenis de een liefelijk landschap dat zelfs de Romei- eretitel ‘het Rome van Neder-Duitsland’. nen al wisten te waarderen. Aan hen dankt

Romaanse stijl en gotiek aan de Rijnoever in Keulen: felverlicht torenen dom en Großer St. Peter boven de oude stad uit.

Carnaval, steenkool, de dom van Museum, en het Romeins-Ger- sche kerken de eerste keus. In het Een echte diamant geslepen uit Keulen – dat zijn de trefwoorden maans museum. Vroege en Münsterland en aan de Neder- het samengaan van kunst en die de meeste mensen over vroegste geschiedenis, Romeinse Rijn staan ruim honderd intacte landschap is het museumeiland Noord-Rijnland-Westfalen te Hombroich bij Neuss. Voor thea- binnen schieten. En misschien ter- en muziekfans staan eerste- nog kunst. klas festivals op het programma, Carnaval: wie ervan houdt moet zoals het jazzfestival in Moers het eens meemaken, wie er niet met Pinksteren. van houdt blijft beter weg. Het Op de route doorkruis je bekoor- Rijnse carnaval is compromis- lijke landschappen, onder meer loos. Wie tijdens de doldwaze het natuurreservaat bij de dagen op reis gaat, beperkt zich Altrhein van Xanten. Een bijzon- het best tot carnaval, cafés en der schouwspel dient zich ’s win- Kölsch. ters aan wanneer bij de Neder- Steenkool: de uitgekozen tocht Waterkasteel Nordkirchen, het ‘Versailles van Westfalen’. Rijn de wilde Siberische ganzen heeft één gemeenschappelijk pleisteren. Hier en daar zie je ta- punt met het Ruhrgebied, name- tijd, middeleeuwen, nieuwe tijd waterburchten. Voor liefhebbers ferelen die herinneren aan schil- lijk de stad Dorsten met steen- en ook de recentste geschiedenis van moderne architectuur is Düs- derijen van oude Hollandse koolmijn. Voor de rest beschrijft hebben tal van getuigenissen seldorf een aanrader. meesters – en niet alleen door de route een boog om het achtergelaten. De archeologie is Kunst: Rijnland en het Ruhrge- de windmolens die aan de hori- Ruhrgebied. op zich al een reis waard: Xanten bied zijn na New York wereld- zon opduiken. Als paardenpara- Dom van Keulen: als geen ander was na Keulen de tweede groot- wijd de belangrijkste streken dijs en land van de waterburch- bouwwerk in de buurt hét sym- ste Romeinse stad van Neder- voor hedendaagse kunst. Toon- ten staat het Münsterland bool van het historische en cul- Germania. Het archeologische aangevende musea zijn te vin- bekend, waar in de Merfelder turele belang van de regio. Al- park Xanten brengt de bezoekers den in Krefeld, Düsseldorf, Köln Bruch nog een kudde van drie- leen al de onmiddellijke buurt is op indrukwekkende wijze dich- en Bonn. Een bijzonderheid is honderd wilde paarden leeft. een Rijnse microkosmos: de Ho- ter bij het verre verleden. Voor de het slot Moyland bij Kleve; de henzollernbrücke en het centraal middeleeuwen is Keulen met zijn musea in Mönchengladbach en station, het Wallraf-Richartz- overvloed aan romaanse en goti- Essen zijn een omweg waard.

334 DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES Münster Na de verwoestinw ervan in 1943 werd de 162 m lanwe Prinzipalmarkt met zijn trapwevelhuizen waar- Slot Anholt De oorspronw van het nu als hotel webruik- Slot Raesfeld Roofridders huisden al in de 12de heidswetrouw herbouwd. Nu vormt hij het hart van de te, op twee eilanden opwerichte waterkasteel aan de eeuw in de toenmaliwe burcht Raesfeld. Van 1643 tot charmante metropool in Westfalen. Nederlandse wrens waat teruw tot de 14de eeuw. 1658 kreew het complex zijn huidiwe uiterlijk, in 1922 bewon men met de restauratie.

Kleve Uithanwbord van de Lohen - wrinstad is de Zwanenburcht, die wortels heeft in de 12de eeuw.

Kalkar Het stadhuis van drie verdiepinwen domineert de markt met patriciërswonin- Slot Nordkirchen Omrinwd door een wracht wen in de vroewere Hanzestad. en barok park staat het kasteel te boek als het ‘Versailles van Westfalen’.

Slot Ben rath Tien kilome- ter ten zuidoosten van Düsseldorf staat in een wondermooi park het door Nicolas de Pawe ont- worpen rococokasteel uit 1756. Behalve het prachti- we interieur in de mid- denvleuwel zijn ook het museum voor Europese Xanten De Haventempel en tuinbouwkunst en het het amfitheater in het archeo- museum voor natuurkun- lowische park Xanten illustreren de de moeite waard. het Romeinse verleden. Düsseldorf ‘Jan Wellem’, keurvorst Johann Willem II van Pfalz-Neuburw (1679-1716), liet voor zichzelf een monument oprichten voor het stadhuis (16de eeuw). Grootse parken en pleinen van het classicisme bepalen het stadsbeeld.

≠

Keulen In 1248 werd bewonnen met de bouw van de dom van Keulen, een meesterwerk Slot Augustusburg Als meesterwerk van de Bonn Middelpunt van de historische van de hoowwotiek met een 157 m howe wevel met twee torens en nu Unesco-werelderf- rococo roemt men het slot Auwustusburw in stad is de markt met in 1738 voltooid woed. Pas in 1880 was de bouw af. De door de Romeinen westichte stad aan de Rijn was in Brühl, Unesco-werelderfwoed, dat vanaf 1725 stadhuis waarvoor keurvorst Clemens de middeleeuwen de wrootste en belanwrijkste stad in het Duitse taalwebied. op de ruïne van een waterburcht ontstond. Auwust de eerste steen lewde.

DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES 335 Route 10: Grote Eifelroute

Wwt verscheidenheid en wfwisseling betreft, in de geschiedenis tot het stenen tijdperk, neemt de Eifel een topplwwts in onder de wutorwces volgen of gewoon wwndelen op Duitse middelgebergtes. Burchten, kerken stille hoogtes: in de Eifel heeft verveling en oude stwdjes met vwkwerkhuizen bezich- geen kwns. Onze route beschrijft vwnuit tigen, fossielen verzwmelen, vulkwwnmeren Aken een brede boog door de Eifel tot bewonderen, dieren bekijken en terugkeren Bonn.

Ongeveer 10.000 jwwr geleden ontstwwn bij een vulkwnische gwsexplosie: de Weinfelder Mwwr, ook Totenmwwr genoemd.

Het waren de nawerkingen van maanse stijl is de abdij Maria r.ute .gen als een .ngenaak- er nu uitzien als meren. Ge.l.- het sluimerende vulkanisme die Laach. In tal van kerken zijn ele- baar Scandinavisch h..gveen- gische leerpaden bij Prüm en Karel de Gr.te naar de n..rd- menten van de g.tiek te be- landschap. In de Eifel wisselen Schönecken verduidelijken de rand van de Eifel l.kten, en wel speuren. Tijdens de bar.k be- h..gvlaktes af met slenken, .nderlinge verbanden. Overi- naar Aken. Daar waren warme leefden veel kl..sters een kalksteen met vulkanisch ge- gens is het vulkanisme in de Ei- br.nnen te vinden die zijn jicht nieuwe bl.ei en b.uwde men bied, stille b.ssen met .pen ak- fel n.g niet ged..fd. T.t de late k.nden verzachten. Hij bleef er nieuwe kerken, bijv..rbeeld in kers en weiden. Aan de n..rd- gev.lgen beh.ren .nder meer hangen en richtte zijn kunsthis- Prüm. Vakwerkw.ningen en rand van het gebergte wachten de minerale en thermale br.n- t.risch unieke palts .p, die eeu- prachtige stadhuizen in veel de liefelijke wijngaarden van nen. Ge.l.gen sluiten niet uit wenlang de kapel z.u zijn waar schilderachtige Eifelstadjes ge- het Ahrdal, waar een v..rtreffe- dat sluimerende vulkanen in Duitse k.ningen werden ge- tuigen van een bescheiden wel- lijke r.de wijn rijpt. Een .mweg een verre t.ek.mst .pnieuw ac- kr..nd. De Eifel lag in het mid- vaart dankzij de ..it fl.rerende waard! tief w.rden. den van het rijk. Niet dat dit een lakenhandel, die echter de in- V..r f.ssielenverzamelaars en Onze Eifelr.ute sluit aan .p an- garantie v..r vrede was. Einde- dustriële rev.lutie niet .verleef- liefhebbers van vulkanen is de dere t.eristische r.utes .f kruist l.ze twisten en vetes teisterden de. De Fransen kwamen, ge- Eifel een waar eld.rad.. 395 t.t deze, z.als de Grüne Straße Ei- de streek en t.t vreugde van de v.lgd d..r de Pruisen. Het land 345 milj.en jaar geleden glin- fel-Ardennen bij Manderscheid. hedendaagse bez.ekers werden verarmde en kreeg de bijnaam sterde hier een tr.pisch meer Verder n..rdwaarts naar de daar.m tal van burchten .pge- ‘het Siberië van Pruisen’. Twee met k.raalriffen en weelderige Keulse B.cht en d..r het Mün- richt, waarvan de ruïnes nu v..r wereld..rl.gen takelden de dierenwereld, waarvan de ver- sterland l..pt r.ute 8. De Duit- een r.mantische t.uch z.rgen. streek zwaar t.e. Nu bevindt de steende resten nu de pr.nkstuk- se Wildstraße verbindt wildpar- Ge.l.gie, geschiedenis en kunst Eifel zich dankzij de .pen gren- ken zijn van de l.kale pale.nt.- ken bij Ger.lstein, Daun, – dat zijn drie g.ede redenen zen met België en Luxemburg l.gische musea. En dan het Kl.tten en G.nsd.rf. Als extra - .m naar de Eifel te reizen. En .pnieuw ‘in het midden’ – met vulkanisme: basaltt.ppen zijn tje kun je de al gen.emde Ahr- tussen die drie blijken verras- nieuwe v..ruitzichten. er wel meer in de Duitse mid- R.tweinstraße verkennen v..r- sende verbanden te bestaan. Klimat.l.gische invl.eden en delgebergtes, maar de ber.em- dat je de t.cht afr.ndt in B.nn, De eeuwen tussen Karel de Gr.- de gesteenteb.dem b.etseren de maren vind je uitsluitend de vr.egere h..fdstad van de te en tegenw..rdig lieten in- het gebergte t.t een landschap- hier. Het zijn trechters gev.rmd B.ndsrepubliek. drukwekkende b.uwkundige pelijke lappendekken. De H.ge d..r vulkanische expl.sies die getuigen na. Een parel in r.- Venen aan het begin van .nze zich later met water vulden en

338 DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES Maria Laach De kloosterkerk van de benedictijnenabdij Maria Bonn Op de Münsterplatz kreeg Ludwig van Beethoven, we- Laach uit 1093, gelegen aan de rand van de Laacher See, is een reldberoemde burger van de stad, een monument. Het geboor- van de zuiverste romaanse bouwwerken van Duitsland en be- tehuis van de componist aan Bonngasse 20 is nu een museum. roemd vanwege de rijke architectuurbeelden in het Para- dijsportaal (ca. 1225).

Ahrtal De Ahr is een zijrivier van de Rijn. Beneden aan de steile Aken De kern van de dom van Aken is de in wijnhellingen zoeken wijndorpen als Mayschoß, Dernau en 800 als paltskapel opgerichte middelbouw, Marienthal met hun wijngaarden en burchtruïnes elkaars gezel- waar de grote ronde luchter bengelt die kei- schap. Wandelliefhebbers verkennen de dorpen via de Ahr- zer Frederik I Barbarossa schonk. Rotweinweg.

Monschau Aan de voet van de Hoge Venen ligt in het smalle dal van de Rur het liefelijke stadje Monschau met zijn aantrekkelij- ke vakwerkgevels.

Adenau Barokke vakwerkwoningen staan aan de markt. Bezienswaardig zijn de paro- chiekerk (11de eeuw) en het Eifeler Bauern- hausmuseum op het kerkplein.

≠

Manderscheid Naast de ruïnes van de ou- Weinfelder Maar Wie eenzaamheid zoekt, is op de juiste Nürburg Op de Mons Nore, de zwarte berg, bouwden de graven van dere Ober- en de jongere Niederburg met plek bij de stille kratermeren van de Dauner Maare. De Are in de 12de eeuw een uitgestrekte burcht, waarvan alleen nog een goed bewaarde burchttoren nodigt een Weinfelder Maar is met 51 m de diepste van het trio. ruïne rest. Vanaf de burchttoren heb je een prachtig panorama van de vulkaanpad uit tot een nadere verkenning. beboste Eifel.

DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES 339

Het Unesco- werelderfgoed Op de werelderfgoedlijst van de Unesco staan unieke cultuur- en natuurerfgoederen van over de hele wereld die van buitenge- woon, universeel belang zijn, en waarvan de bescherming daarom tot de verantwoordelijkheid van de hele mensheid behoort. Dit deel geeft een overzicht van alle natuur- en cultuurmonumenten in Duitsland die op de werelderfgoedlijst van de Unesco staan. Trier

In de oudste stad van Duitsland, gesticht door de Romeinse keizer Augustus, zijn enkele van de best bewaarde antieke bouwwerken ten noorden van de Alpen te vinden. Trier was met 80.000 inwoners een van de grootste steden van het Romeinse Rijk. Tot het werelderfgoed behoren verder de Dom en de belendende Liebfrauenkirche.

De Porta Nigra, een monumen- rond naar voren uitspringende ruggaat, is het herkenningste- daarmee een van de oudste tale stadspoort met twee half- torens, die op de 2de eeuw te- ken van Trier. Van Augusta Tre- kerkgebouwen van Duitsland. verorum, het antieke Trier, ooit De rijke kerkschat omvat enke- de hoofdstad van de Romeinse le van de belangrijkste voor- provincie Belgica Prima, zijn beelden van Ottoonse kunst. verder nog de Keizer- en Bar- De direct ernaast gelegen, rond barathermen bewaard geble- 1270 voltooide Liebfrauen- ven, naast de resten van een kirche is een juweel van vroeg- amfitheater dat plaats bood gotische architectuur. aan zo’n 20.000 toeschouwers. In de Aula Palatina, vroeger Getuigenissen van Romeinse een deel van het keizerlijk pa- en romaanse bouwkunst zijn leis, resideerde tussen 306 en de Porta Nigra, de antieke stadspoort van Trier (boven), 312 Constantijn de Grote. en de Dom St. Peter (links en De romaanse Dom St. Peter onder), waarvan de oudste even ten oosten van de Haupt- delen rond 340 werden opge- markt gaat in zijn oudste delen trokken op de resten van een terug op de 4de eeuw en is Romeins woonhuis.

396 HET UNESCO-WERELDERFGOED Dom van Speyer

De onder keizer Koenraad II opgetrokken Dom van Speyer was ten tijde van de bouw de grootste kerk ten noorden van de Alpen. Als laatste rustplaats van veel Salische vorsten, Hohenstaufen en Habsburgers heeft de romaanse kathedraal een grote symbolische betekenis.

De geschiedenis van de oude conflict dat zou uitmonden in afgebroken dreigde te worden, keizerstad gaat terug op een de Investituurstrijd. De in 1039 wist de bisschop van Mainz dit Romeins legerkamp uit de 1ste voltooide crypte is een van de te verhinderen. Restauraties na eeuw. Speyer werd in de 6de- grootste en mooiste onder- de Tweede Wereldoorlog gaven 7de eeuw de zetel van een bis- grondse zuilenhallen ter we- de Dom zijn strengheid terug, schop. In het begin van de reld. De grafkapel biedt toe- die achter de romantisch-ideali- 11de eeuw liet keizer Koen- gang tot zestien vorstelijke serende bouwelementen uit de raad II de Dom van Speyer bou- graftomben, waaronder die van 19de eeuw in toenemende ma- wen als grafkerk voor zijn dy- vier Salische keizers. te verloren was gegaan. nastie. De tegenwoordig zes In de tijd van de Paltse Succes- torens tellende Dom St. Maria sieoorlog (in Nederland Negen- De Dom van Speyer maakt und St. Stephan werd in het jarige Oorlog genoemd) kwam indruk door zijn strenge, jaar 1061 ingewijd onder Koen- het in 1689 tot zware verwoes- romaanse vormen (rechts: bui- tenaanzicht; boven: blik vanaf raads kleinzoon Hendrik IV. De- tingen, waarbij onder meer de de orgelgalerij). De crypte ze liet de kerk later aanzienlijk graftomben door Franse troe- (onder) bestaat uit een zuilen- uitbreiden om tegenover de pen geplunderd werden. In hal met kruisgewelven van paus zijn politieke machtsaan- 1772 begon het herstel van de gele en rode zandsteenblok- spraken te demonstreren – een kerk.Toen deze onder Napoleon ken.

HET UNESCO-WERELDERFGOED 397 Rodenbek 4 Lammershagen 7 Frederikental ekendörn 215 FFreilichtmuseumreilichtmuseum r dorf dorf Naturpark Rastorf Bredeneek 10 404 Rönne Engelau Emkendorf Molfsee 3 Wittenberg i Högsdorf Rathlau 12 Schierensee Rumohr Rantzau 430 e Voorde 4 Wakendorf Kletkamp Hamburg/Lübeck 1 : 340.000 8 Schlüsbek Rethwisch n Neu Westen- 10 Mucheln Dannau test Flintbek Gowens Hasenberg 7 Kleinvollstedt Westensee Pohnsdorf Tresdorfer see Pohlsee Boksee PREETZ 10 See Naturpark Kiel 18 kmBlumenthal Kiel 17’ Kiel 13 kmKlein Honigsee KielKloster 20 km Lebrader Deutsche Ferienroute Alt- Blumenthal Schönhorst Schellhorn Teich Sellin harmhorst Groß MolfseeLust- 7 km 215 Kronsburg 8 Barkaukm 404 PreetzSieversdorf 4 km 76 Lehmkuhlen 430 LütjenburgAlpen-Ostsee 12 km 4 Vollstedt see Großbarkau Postsee 418 76 Lebrade Holsteinische Schweiz Neu- Bungsberg Warder Ga Böhnhusen Gb Lankersee Gc Gd 168 Techels- Kirchbarkau Lankersee Sieversdorf Kirchnüchel kel Brahm- Postfeld Grebin see Langwedel dorf Theresien- Eller- E45 Schmal- Bothkamp Barmissen Hof Wahlstorf Holsteinische dorf 215 Sören hof 430 Neversfelde Bergfeld 7 stede 404 Borms- Kühren 14 13 Reesdorf Wielen Rathjensdorf Freudenholm 7 7 Warnau dorf Uklei Eisen- Wennebek Wahlstorf 76 Sielbeck Sagau Dätgen Bissee Wittmoldt 4 Malente Rendsburgdorf 24 km Hoffeld Bordesholm Nettelsee Löptin Kasseedorf Schleswig 46 km Stiftskirche Dosenbek Kellersee ORTORF Bordesholm Brügge Kührsdorf Wilhelminenhof Behler Naturpark Flensburg 80Borgdorf- km 19 See Dieksee AB-Dreieck Hohenhorst Steinhorst Depenau Dörnick Schloss Bad Malente-7 Fissau Sibbersdorf Seedorf Bordesholm (i.Pl.) Niederkleveez M Gut Bargstedter- Schönbek Wattenbek Groß Kleinbuch- 18 Koppels- Gremsmühlen 12 moor 16 (i.Pl.) Horst Glasholz 8 Schweiz Hasselburg 2 Nortorf 7 kmSchülp Loop 7 Mühbrook Buchwald wald Nettelau berg PLÖN 7 Mühlen- Oberkleveez Eutiner See Negenharrie Schönhagen berg Gamal Griebel eld 8 205 Ascheberg Großer 6 9 EUTIN Loopperholz Diekhof Bösdorf Neustadt i.H.- Krogaspe Einfelder Dosenmoor NEUDORF St. Michaelis Plunkau Pelzerhaken Timmaspe See Brauner Kalübber Kleinmeinsdorf Sie tel Ziegelhof Mißmaaßen Stolpe Sepel Plöner Gnutz Hirsch Holz 2 2 Vinzier EINFELD Großharrie Wankendorf SSchlosschloss 12 PersikRendsburg 30‘ Schillsdorf Wankendorf Godau See Börnsdorf EutinEutin Röbel Deutsche Neumünster- Kalübbe Dersau Steindamm Großmeinsdorf Thürk Braak Ferienroute Neu Aalbek Nord 430 Bosau 76 14 Staatsforst TUNGEN- Busdorf Belauer Im Bockholt Alpen- i.H.- 6 DORF Bokhorst 21 Belau Sande Brackrade Fassens- 6 See 19 Klenzau Ostsee 1 Neumünster GARTEN- Tasdorf Ruh- Stocksee Liensfeld dorf STADT Nehmten Gothen- Schipphorst 5 winkel Hutzfeldt Middelburg Süsel Bökenfeld E45 BÖCKLER- Am Stadtbek Hassendorf Windberg dorf Barkauer nnien SIEDLUNG NEUMÜNSTER Altenrade Schmalen- Stock- See Wasbek Stromberg see see Kembs 16 Ottendorf 4 BRACHENFELD Bönebüttel Rendswühren Bredenbek Holsteinische Barkau (Holstein) nzen11 430 Bornhöved Grönland Kuhlen- Weitewelt 430 430 St. Vicelin Bornhöved Damsdorf Glasau Schwienkuhlen Ekelsdorf Neumünster- 430 brook Seekamp Eutin GADELAND 16 Griesenbötel 8 Neuenrade Diestelkamp rgfeld AukrugEhndorf 10 km MitteFALDERA STÖR Sanden Seedorf Pönitz H Padenstedt Steenrade Hohenwestedt 20 km WITTORF Groß Kummerfeld 4 Tarbek Siblin 3 Neumünster-Süd Gönnebek Tensfeld Berlin 432 9 10 Neuglasau Holstendorf Gr.Pönitz Klein Kummerfeld Trappenkamp See Scharbeutz 17 205 Flachs- 12 Neumünster- Willingrade Schlamers- Blomnath Gleschendorf Hamburg-Arpsdorf Süd Wittorferfeld Trappenkamp 3 Nehms dorf 6 Barghorst röste arlhusen 27 Kamp Dammtor Brokenlande Kattenberg Wulfsdorf Schürsdorf Springender Erlebniswald 87 Havekost 41’ Daldorf 10 Daldorf Travenhorst Lütt Hirsch GedenkstätteGedenkstätte Pansdorf Kiepe n Hellsiek Boostedt Falkenhorst Blunk Albrechts- Hörsten Willenscharen Augustenhof Rickling hof Schweiz Gnissau Ahrensbök Schulendorf 20 Sarkwitz Brokenlande Braak 6 Garbek Sophienberg Stein- Pansdorf Brands- Müssen Großenaspe Latendorf 205 mühle Heckkaten damm Schwochel Littloh Stüff Feld- 22 Heiken- stedt Hardebek Krems II weide Fehrenbötel scheide 432 Böbs 10 G Halloh Negernbötel Strenglin Lebatz Tim Dorotheental Warder Wensin Alt Techau Freiweide Schönmoor Malken- d Hasenkrug Hamdorf Groß Rönnau Warder dorf Neu Heidmühlen Hülsen- Schackendorf 12 Armstedt Großenaspe Krögsberg Rohlstorf Techau Borstel berg 11a Eilsdorf Tankenrade Schwinken- Wildpark Rodenbek Wahlstedt Klein See rade Noctalis Rönnau Quaal Dakendorf Horsdorf Wiemers- Sellhornshof Eekholt Großer Curau Quarnstedt WAHLSTEDT Segeberger See Pronstorf dorf Grün- Waterwinkel 11b Wulfsfelde Ratekau Eekholt Waldesruh Schacken- Klein- BAD Schön- E47 plan 7 dorf Schieren Cashagen 17 Fuhlendorf Staatsforst niendorf Goldenbek Dissau kamp RENSFELD Hagen Fahrenkrug 6 SEGEBERG Butter- 4 Bimöhlen Weide Hegen- Obern- Sereetz IV/2009 IV/2010 buchenbusch Bad Segeberg- Karl-May-Spiele Westerrade stieg wohlde BAD SCHWARTAU DÄ 13 Segeberg Nord 3 Geschendorf Hitzhusen Großensaal Wittenborn Weede 8 HL öhrden- 24 Schafhaus IV/2009 Arfrade 18 Bad Segeberg- Geschen- Krumbeck AB-Dr. Bad Schwartau Barl Am Breedenviert Högers- 11 Strukdorf BAD Fuhlenrüe 206 Bockhorn Mözener Süd Groß Mielsdorf VII/2011dorf Bad Schwartau ISRA 5 See dorf Gladebrügge 7 DO Bad Bramstedt Bark (i.Pl.) Mözen Neuengörs Mönkhagen BRAMSTEDT206 Hartenholm Altengörs Willen- Eckhorst Kükels Schwissel dorf Pöhls Mönkhagen 7 LÜBECK KellinghusenWeddel- Bissenmoor 15 km Hasenmoor Schwissel St. Nikolai Bühnsdorf Stubben Lübeck 75 18 brookItzehoe 29 km5 7 Wulfskate Voßhöhlen Todesfelde Heilshoop 7 Stockelsdorf ST. GERTRUD Poggen- 21 12 22 Beben- Dreggers 20 Lübeck-Zentrum Marien-Marien- 6 Wierenkamp sahl Fredesdorf Bahrenhof Rehhorst (i.Pl.) 20 see Zarpen kkircheirche Lentföhrden Waken- Altenweide Badendorf Lübeck- WE Schmalfeld Krems I dorf ST. Nützen Struvenhütten Heiderfeld Havighorst Dahmsdorf Moisling LORENZ MARLI 425 Leezen 5 HolstentorHolstentor Heidmoor Nevers- Sühlen IV/2009 BUNTEKUH au KALTEN- Seefeld Feldhorst Voßkaten Heide- AB-Kreuz 16 BRA 4 4 Stuvenborn Groß dorf Leezen 75 SANKT JÜRGEN KIRCHEN Seth Niendorf 16 Lehmkamp kamp Lübeck BAU mendieke Kalten- Kattendorf Hüttblek MOISLING 10 kirchen Holsten-Therme Travenbrück Schlamersdorf Lübeck- Sievershütten Holm REINFELD Wesen- Hamberge STRECKNITZ orn Oers- 432 Tralau 2a Genin BAD Steinfeld berg 4 207n 7 dorf Winsen 7 Groß Wesenberg Niederbüssau rn Heidkaten Neverstaven 2 KRETEL Kisdorferwohld Oering Vinzier OLDESLOE öllenbek MOOR Reinfeld Trave Oberbüssau VORRADE Tönning- Bad Oldesloe- Trave Waldhof 35 Sennhütte 14 Flughafen Langelner Borstel stedt Nord Medde- Klein Klein 7 Heidkaten Grabau Sehmsdorf Lübeck 19 Düvelsbarg WOLKENWEHE wade Barnitz Wesenberg Schenkenberg Kronsforde Henstedt- Kisdorf Nahe Itzstedt BLANKENSEE Langeln Bad Oldesloe- 5 E22 Groß MSTEDT Ulzburg 15 Götzberg 5 ORN Waken- Sülfeld Süd 17a Schenkenberg Nienwohld Rümpel Bad Rethwisch 2b 4 Birkenau dorf II Krummesse Lübeck-Süd Barger- Oldesloe Grinau Gro Neritz l Sar 15 Alves- 75 Rethwisch- a Heede Hoffnung Henstedt- Bargfeld- horst 5 17b Rümpel Westerau Bliestorf Klempau Naherfurt 1 dorf 12 an lohe Pölitz K Bilsen Stegen Fischbek - Fahren- Rondes- k 2010

Ulzburg c horst 9 Groß hagen e Pog emdingen Harwigsahl Rohlfshagen Schüren- b

Ellerau Elmenhorst Boden 208 Kastorf ü 10 Krummbek söhlen L Kählstorf ern Kayhude - FRIEDRICHSGABE Jersbek 21 Sierks- e Wilstedt 4 Sieben- b Ehlersberg rade l Groß Schmachthagen E Bilsenbrücke Quickborner- Quickborn Tremsbüttel Barkhorst bäumen Düchels- Disnack Barkhörn heide Tangstedt Tremsbüttel Stubben Mühlen- dorf Alte HARKSHEIDE BARGTEHEIDE brook Berkenthin Wiemerskamp 10 Lasbek Salzstraße B rhoop 4 QUICKBORN Hansdorf Steinhorst Göldenitz Klinkrade Hollenbek Kulpin Ein 7 NORDER- Hammoor Kreuz Eichede Holmmoor Puckaff Timmerhorn Bargteheide Niendorf ch Bad Bramstedt 22 km Alster 14 12 bei Berkenthin R Arboretum Renzel STEDT DUVENSTEDT Delingsdorf Schiphorst Labenz Ammersbek Harmsdorf GE 9 Steinburg Bergrade Behlen- Harbrook Stormarn Franzdorf 16 Giesens- Kummer- 20 GLAS- dorf feld Hasloh- 24 Arriba WOHLDORF - Bünningstedt Buddikate Rönnbaum Sandesneben Lüchow Duvensee dorf

Borstel- feld Moorbek HÜTTE E

OHLSTEDT Hoisbüttel Todendorf l 20 Sprenge Bullenhorst b F

Hohenraden SchlossSchloss Kühsen e Hasloh 432 - HOLSTEIN LEMSAHL-

HAMBURG Wentorf L SCHLESWIG- 22 Albsfelde Pinneberg- 4 AHRENS- AhrensburgAhrensburg 7 ü E45 GARSTEDT MELLING- b Nord Tangstedt Lottbek Oetjendorf Panten e Kupferteich Schönberg Sirksfelde c STEDT 13 k - Lankau Pinneberg- Bönningstedt BURG K Groß- Dwerkaten a 10 Mitte POPPEN- Hoisdorf Ritzerau Nusse n Ellerbek LANGEN- BERGSTEDT a 10 BÜTTEL hansdorf Linau l Marien- ENTAL HORN R3 Wulfsdorf 6 Poggen- wohlde 207 9 HUMMELS- SASEL Lütjensee see BÜTTEL VOLKS- Schmalenbeck 404 A berg-Süd Rellingen HH-Schnelsen 433 Ahrensburg Koberg Mannhagen SSt.t. NNikolaiikolai 13 WELLINGS- BERNE DORF Grönwohld Feilberg KRUPUNDER -NordSCHNELSEN 34 75 Am Hagen Bollmoor bek-Rellingen HH-Schnelsen BÜTTEL Siek Alt Mölln FUHLSBÜTTEL BRAMFELD MEIENDORF Hohenfelde Walksfelde NIEN- Fleischgaffel Bälau enbek HH-Eidelstedt Flughafen Bramfelder Halstenbek- DORF See RAHLSTEDT Stapelfeld 30 Großensee Köthel MÖLLN B Brande Krupunder AB-Dreieck Hamburg- Braak Trittau Breitenfelde 3 EIDELSTEDT HH-Nordwest 7 Fuhlsbüttel FARMSEN- Borstorf Eulenspiegel-Eulenspiegel- STELLINGEN STEILSHOOP Papendorf Schwarzekate Hamfelde museummuseum Drüsen HSH BERNE Stapelfeld 6 FELDNeumünster 40’ Tierpark Hagenbeck 5 Raus- Mühlenrade Lauen12 LURUP Nordb. WINTERHUDE Brunsbek STEINFELD Le R3 Arena HH- 447 WANDSBEK dorf Schretstaken Itzehoe 46’ RAHLSTEDT Dahmker Wolters- ra Stellingen 5 BARMBEK 8 Fuhlen- Niendorf/ dorf HH- EIMSBÜTTEL R2 1 Stellau Heinrichshof Grande Kuddewörde HAMBURG 9 Bast- hagen Stecknitz Grambek VVolksparkolkspark 30 Barsbüttel Talkau 11 SÜLLDORF OSDORF BAHRENFELD R2 Außen- Barsbüttel Sternwarde 7 Witzhave horst 21 Alster Kasseburg 10 21 HH- HAMBURG 6 Willing- E26 Hornbek ISERBROOK GR. FLOTTBEK Bahrenfeld Millerntor-Messe husen Reinbek 24 5 Tramm ST. 24 Witzhave Möhnsen Talkau Hornbek 431 stad. ELBEK HH-Jenfeld NEU- OTHMAR- 4 GEORG Büchsenschinken Was Newcastle (GB) 23h HH- HORN AB-Kreuz SCHÖNING- Schwarzenbek/ Barkahlen k ANKENESE SCHEN ST. 3 HAMM HH- STEDT Sachsen- Grande 6 Wotersen Harwich (GB) 20h Oth- Horn BILLSTEDT HH-Ost 5 Elmenhorst Kankelau Güster k PAULI St.St. 5 waldau Sachsen- Havekost SSchlosschloss marsch.ALTONA HH-Öjendorf Ost- GLINDE Bismarck- WALTERS- MichaelisMichaelis Bismarckmuseum 207 WWotersenotersenotersen Cranz Norderelbe HH-Moorfleet Schönning- Mausoleum Groß Roseburg Göttin 13 CuxhavenFINKEN- 2h HOF Gewürzmus. 1 HH- steinbek Friedrichsruh Grove Neuen- 7 STEINWERDERGeorgs- BILL- stedt 404 Sahms Pampau Klein Neugüster WERDER HH-Veddel Billstedt HAVINGHORST (i.Pl.) felde Köhlbrand-Köhlbrand- werder BROOK Wohltorf Pampau HH-Georgs- VEDDEL d (i.Pl.) brückebrücke werder 5 Aumühle wald Grabau Siebeneichen HH-Moorfleet Schloss Reinbek Neunüssau Hohen- 2 Alten- 4 64 75 8 10 km 1:340 000 Gb REINBEK 10 Gc (i.Pl.) Gd Fitzen Grüne (i.Pl.) wisch werder AB-Kr. SANDE 436 SCHWARZENBEK WILHELMSBURG AB-Dr. Schwarzenbeck 2 km SchwarzenbeckMüssen 2 km burg Küstenstraße ALTEN- HH-HarburgHH-Süd 9’ HH-Südost Lauenburg5 32 km Kröppelshagen- 8 207 404 Rühlau207 7WERDER Moorfleet 1 Aller- 5 Wentorf Lauenburg 19 km Reinbek b. Hamburg 17 km L d KIRCH-Hannover 1h 15‘ HH-Neu- Boizenburg 45 km Brunstorf a n DORF Spadenland möhe BERGEDORF 209 Büchen (i.Pl.) NEU- Lüneburg7 HH-Wilhelmsburg- 50 km Berlin-Spandau 1h 25’ Bremen 101allermöhe- km -Fahrendorf Dassendorf L WIEDEN- Süd 25 West Schulendorf Bröthen Hannover 152 km HH-Stillhorn HH- NETTELN- Hohenhorn THAL HH-Moorburg Lüneburg5 26’ AllermöheBüchen 30‘ BURG Börnsen 6 Bartelsdorf NEUGRABEN- HH-Stillhorn Allermöhe 25 Worth 6 253 Bremen 55’MOOR- Schwerin 1h 15‘ HH- Kollow DE 73 426 73 HH- HH- Escheburg 17 HAUS- HH-Neuland 3 WERDER Nettelnburg Bergedorf HH- HEIM- Ochsenwerder Curslack 404 Lauenburg FISCHBEK BRUCH FELDHH-Harburg- GUT HH-Harburg Curslack L Heimfeld 21 5 Harnwarde Wangelau Witzeeze N HARBURG Mitte MOOR E22 Marschlande M RICHTWEG H idk t ger Graben Freilichtmuseum Grammdorf Hansühn Sipsdorf Augustenhof Einhaus 1 501 Testorf Harmsdorf Damlos Koselau See- Neu- 1 : 340.000 Hamburg/Lübeck koog Gruber- testorf Heiligenhafen 25 km - rg Grube dieken Karlshof Museumshof Oldenburg i.H. 11 kmdorf Trelleborg (S) 7-9h Kaliningrad (RUS) 32h Petersdorf Lensahn8 3 km Dahme Malmö (S) 9h Riga (LV) 36h Rethwisch Heiligenhafen 24 km Oldenburg i.H. 30’ 1 Kabelhorst 11501 Heringsdorf 11 Dahmekm Rødbyhavn (DK) Helsinki (FIN) 22-36h rg Lensahn Dahmeshöved Ha E47 Lensahn Hb 419 Hc Hd Vogelsang gfc Schönwalde Manhagen Grönwohldshorst Kloster am Bungsberg Cismar Kellenhusen d Vogelsang Beschendorf Rotenhuse Kellenhusen Nienhagen 5 Marxdorf KÜHLU Hobstin 501 Bentfeld Lenste 8 Klein Lensterstrand Stolpe Grömitzerhagen Schlamin Brenkenhagen Mühlen- GutGut Woldmorgen Grömitz kamp 11 OSTSEE Bas HasselburgHasselburg Grömitz 16 Meschendorf Hasselburg Schashagen el Altenkrempe Rerik NNeustadteustadt ii.H.-.H.- Albertsdorf 10 NEU GARZ kau PPelzerhakenelzerhaken Sierhagen Beusloe Bliesdorf RERIK E47 Dolmen Schloss Merkendorf Brodau Eutin 1 e f f Blengow ute Neustadt NEUSTADT a i.H.-Mitte h Mecklenburger Wustrow z Zweedorf ee i.Holstein Rettin l 13 a Roggow Neustadt i.Holst. S Wintershagen Pelzerhaken el Pelzerhaken Tessmanns- Neustädter Bucht f dorf Russow f Hansa-Park Sprie- Bucht a Am K h husen Sierksdorf i Salzhaff e z Rakow Sierksdorf lu l n n a g S Pepelow 3 Haffkrug Scharbeutz Lübecker Bucht Werder Gollwitz Kaltenhof 17 Scharbeutz ßklützh Panzo Gro öv Vorwerk ed Stove Ostseetherme Insel Zaufe Alt Bukow orf Timmendorfer Strand Steinbeck Poel Gedenkstätte Lütt Warnkenhagen Kirch- Windmühle rf Kiepenbarg Brook Timmendorf Insel- Teschow Timmendorfer Strand SCHLESWIG-HOLSTEIN Elmenhorst kirche dorf Redewisch Sea Life Timmendorf Neu G orf Niendorf Brodtener Klein Groß Boltenhagen W Weiten- Wodorf MECKLENBURG-VORPOMMERN Roberts- 12 Schwansee Schwansee i dorf Breitling 76 Steilufer Grundshagen s 18 Wichmannsdorf Hanse-Route dorf Hagebök Madsow 10 Groß Brodten Barendorf m Fährdorf Timmen- Tarnewitz a 10 K Hohen Schönberg r Groß dorf Travemünde KLÜTZ b Neuburg- 6 Hemmels- Warnsdorf u Strömkendorf Neu Rosenhagen l Christinenfeld c dorfer See ü Schloss h Hof Steinhausen Steinhage hau Wo t TRAVEMÜNDE Harkensee t z Bothmer hlenberger Redentiondorf Wilmsdorf Dönken- e Hohen Wieschendorf 105 Ratekau Feldhusen r Oberhof W Krusen- Hanse-Route NENDORF dorf W i iek Redentin Offendorf Rankendorf n k e l Beckerwitz hagen Zü u Pötenitz Wieschendorf Wilmstorf Wohlenberg Dorf E47 Welzin Fliemstorf Neubukow 20 km Pöppendorf Pötenitzer Greven- Wohlen- Rohlstorf hagen 16 Eiserne RostockGamehl 57 km tz 4 10 Wiek Johannstorf Tankenhagen 75 stein Gramkow Hand DÄNISCHBURG Deutsche Ferienroute Niendorf Benz Tollo Gutow 11 Parin Bössow Wendorf 105 HL-Dänischburg Alpen-Ostsee KALTENHOF Gägelow Ne 226 3 DUMMERSDORF Teschow Groß Wahrstorf 7 Dassower Rolofshagen DARGETZOW 105 18 16 km KÜCKNITZ See Tigerpark Walmstorf Wonnemar ISRAELS- Weitendorf Kritzow Rostock 42Sellin km Lübeck-Siems Trave Moor 106 LÜBSCHE 6 DORF HERREN- 105 7 BURG AB-Kreuz Herrentunnel Prieschendorf 20Ravens- (Maut) WYK Tramm Warnow Alt Jassewitz DAMMHUSEN GROSS ruh K 17 Hanse-Route 17 Mallentin Gostorf 15 FLÖTE E22 SCHLUTUP Sülsdorf St.St. NikolaiNikola2i 9 km 75 18 Stepen Jamel Krassow 104 10 itz GREVESMÜHLEN 105 RUD Lauen Malzow Kirch Wismar-Mitte Marien-en- 6 WISMAR 14Zurow Rügkam 104 16 Groß Mummendorf kirche Bünsdorf Blüssen Börzow Gressow Martensdorf 7 Lübow WESLOE Megalithgräber 14 Roxin E22 9 Dorf Reinstorf ARLI St. SCHÖNBERG Papen- Degtow Tressower Holstentoror Palingen Dorf husen See Mecklenburg 428 Lockwisch Laurentius 5 Rambow 11 BRANDEN- GEN t Wotenitz Ringwall BAUM s Plüschow Tressow 208 Schimm Bü Lockwisch Grieben ga Lüdersdorf E22 de 106 Petersberg Ra 20 Moltow Neperstorf ITZ Schönberger Land Sabow 17 Grevesmühlen Beiden- Herrnburg Schönberg Cordshagen 21 Groß (i.Pl.) 8 dorf Jesen- Jesendorf Wahrsow 9 Stroh- Boienhagen Groß Stieten dorf Groß Roduchelstorf kirchen Krankow Rastorf Neu Viecheln 20 6 20 Jeese Fichten- Nisbill ADE 4 Niendorf Siemz 104 Vitense Sievershagen Testorf Bobitz husen Bi 21 Neuhof Naudin Bützow 31‘ Groß Grönau Lüders- Boitin- Othenstorf Hanshagen Rüting dorf Lindow Niendorf Bib Schattin Resdorf Torisdorf Testorf- Harmshagen Blieschendorf 9 19Ventschow Neuhof Te Neuleben 21 Löwitz Steinfort Schönhof Dambecker Hoppenrade Hohen Groß Wendorf Raddingsdorf See Viecheln 207 Sarau Klein Rünz Brützkow b 4 Wüstenmark Dalliendorf Drispeth Zahrens Groß Schlagsüls- Rieps Neschow Wedendorf Hindenberg dorf Samkow Neu Meteln Rubow Sarau Bülow Mühlen L Eichsen Flessenow e Carlow Köchelstorf Moltenow Gallentin Holdorf J 10 e Groß 30 15 S Botelsdorf Campow Nesow Keezer See Pogeez Rünz Goddin Groß Grevenhagen r XII/2009 e Klein Molzahn Veelböken Eichsen Rugensee Retgendorf g Schlagresdorf r Keez u Klocksdorf Dalberg- Hof Meteln Kuhlen b Groß Molzahn Demern Paetrow Schönfeld Lübstorf e Stresdorf

z Wendelstorf t Röggeliner 208 Neu Liessow a Holdorf 12 Klein- Go Alte R See Frauenmark Schlagbrügge Buchholz -Trebbow Schweriner 104 aße Buchholz Röggelin Frauenmark 12 Mechow Meetzen GÜSTOW Dorfkirche 14 pin Bäk Vietlübbe Cramon Hundorf G Einhaus Breesen 18 Böken -Groß Cambs Zaschendorf Möllin Schwerin- 104 Ratzeburger Dom Reinhardtsdorf Niemark Kirch Stück Seehof Kleefeld Römnitz 208 20 Nord Brüel 12 km dorf St. Jakob und Drieberg Cramons- GEORGS- RATZEBURG Hellberg Bendhof Sternberg 20 km BERG Goldensee St. Dionysius hagen Barner (i.Pl.) Rampe 2 Cambser Müsselmow 3 Groß Thurow Stück See 2 Wickendorf Ziethen Mustin BiosphärenreservatGanzow Neu Bauhof Rosenow 9 Leezen Kritzow Schloss Fredeburg 4 Brüsewitz 11 Carlshöhe 20 16 Naturpark Dutzow Groß Salitz 7 Kaeselow See Ahrensburg de Radegast 104 (i.Pl.) Wakenstädt LANKOW 104 Kittlitz Rosenhagen WARNITZ Langen W Salem Lützow 11 Brütz Vorbeck 0 Schmilau Friedrichs- Deutsche Ferienroute Dorf Groß Brütz SCHWERIN thal NEU- Gneven 207 Alpen-Ostsee Dargow Neuendorf MÜHLE 4 Basthorst 9 Wittenförden Dom Schwerin 12 Althorst Bernstorf St. Nikolai Schloss Schwerin Godern Klein Welzin Gädebehn Horst Schaalsee Renzow 106 Mecklenburgisches Seedorf Stöllnitz Pinnower Schaal- Badow Görries Volkskundemuseum See Neuhorst Rögnitz Sterley Groß Groß 8 Krebs- 6 Pinnow N Bruns- Wodenhof Groß Klein Zecher Welzin förden ZIPPENDORF 10 mark Lauenburgische Lassahn Bentin Rogahn Rogahn 321 Eulenspiegel- 17 Neuenkirchen Söhring 321 sen Hollenbek Stinten- Raben 321 museum burg Woez GROSSER Schwerin- Dümmerstück Wüstmark 2 DRESCH Steinfeld Ost nburg Techin Drönnewitz Perlin Hof Crivitz 8 km ELD Lehm- Döbbersen 17 Stralendorf Parchim 28 km Störkanal Immenhof rade Kehrsen Hakendorf Tiergarten Dümmer- Zülow CRIV Boddin see bek Klein Neuhof Pampow 106 Volk Zecher Walsmühlen see Raguth Dümmer 12 321 9 Militzhof Biosphärenreservat Pogreß Buchholz 21 Z Boissow Tessin Parum Kothen- Sukow Schaalsee Krumbeck dorf Plate Gudow n ZARRENTIN 14 Wasser- e Testorf b Püttelkow Drei- Schossin Holthusen krug Gudower a Kloster Seen r Bantin Warsow (i.Pl.) Göhren g lützow St. ter See z 7 Schloss Segrahn n Schadeland Karft e Mühlenbeck Michaelis r Lüttow Lehmkuhlen Banzkow Wotersen 24 Gudow G I/2009 Luckwitz tin 13 Snow FunPark Oranier Route Hasenhäge E26 195 Kölzin Hülseburg Besendorf Oranier Route Besenthal Gallin Valluhn 10 4 Zarrentin Waschow Köhlbrand- 9a 13 WITTENBURG Gammelin Sülstorf Sülte Mirow brücke 9b Ha Dodow Hb Hc Hagenow Alt Zachun Hd Langenlehsten Bandenitz Lübesse Kogel Witten- Wittenburg437 E26 (i.Pl.) 14 BoizenburgGallin 22 km Holzkrug Ludwigslust 45 km burgburg Hagenow24 12 km Hoort 14 195 195 24 321 10610 Golden- M Wittenberg 120 km Wittstock/Dosse 108 kmLehsen Greven Bobzin12 SCHARBOW 321 BüchenNeu Zachun 39’ Ludwigslust 21’ LudwigslustUelitz Ludwigsluststädt Leisterförde Berlin 212 km Hamburg Sternsruh 20 km 23 km Schaalhof ZAPEL VIEZ Oranier RouteHbf 1h 15‘ 18 106 Friedrichsmoor Perdöhl HELM Berlin 192 km Wulfskuhl Rastow 20 L Granzin Fahrbinde M Camin 15 GRANZIN Kraak 427 Schilde (i.Pl.) Kirch Jesar e Lüttenmark 15 Bennin Körchow Hatzberg Goldenbo Alb i h f HAGENOW SUDENHOF w Müritz- Fotoverantwoording Look/U. Boettcher; 122 b. r.: L/Zenit; 122: Z; 123 l. b. Alamy/imagebroker; 232 b. en o.: Z; 233 b.: Look/ b. n. o.): Z, Huber, Z, Wandmacher, Z, Huber, 2x Z; 323 en l. o.: L/Galli; 123 r. b.: Getty/Sean Gallup; 123 r. m.: Wohner; 233 o.: A1Pix/D; 234 b.: C; 234 m.: (kaart van l. n. r., van b. n. o.: Z, M/Andreas Keil, Zahn, A = Alamy, BB = Bilderberg, C = Corbis, L = laif, L/Mecke; 123 r. o.: L/Adenis; 124 l. b. en l. o.: Mau/Gerth; 234 o.: AKG; 235: artur/Leistner; 236/237 3x Z) Z; 324: Z; 325 kaart (van l. b. in wijzerzin): Hu- Z = Zielske Caro/Teich; 124/125: L/Hoffmann; 126 b. l.: L/Plam- en 238 b.: Otto; 238 m.: L/Hub; 238 o.: Villeroy&Boch; ber/Schmid, Mau/Hammel, Mau/Schütze, Herzig, Hu- beck; 126 b. r.: L/Boening; 126 m.: L/Langrock; 126 o.: 239 b.: L/Zanettini; 239 o.: Huber/Schmid; 240 b.: p- ber, Huber/Schmid, Huber/Helle, Huber/Giovanni; 326 L/Hahn; 127 b. en o. l.: Z; 127 o. r.: images/Scherhau- a/HB; 240 m.: blickwinkel/Kopp; 241: Huber/Schmid; b.: L/Zanettini; 326 o.: Z; 327 (van l. b. in wijzerzin): 3x Cover voorkant bovenaan: Look/A. Strauss; cover fer; 128 b.: Look/K. Johaentges; 128 m.: Z; 128 o. l.: 242 b.: Huber; 242 o.: Visum/Pflaum; 243: Monheim Z, C/Aldo Pavan, A/Karsten Kramer; 328: Bieker; 329 voorkant midden: Look/H. Wohner; cover voorkant L/Chavakis; 128 o. r.: Getty/The image bank; 129 b.: 244 b. l.: Look/travelvista; 244 b. r.: Otto; 244 r.: kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, L, DFA/Babovic, onderaan: Look/B. Merz; cover rug: Bieker; cover ach- Look/K. Johaentges; 129 o.: L/Hemis; 130 b.: L/Galli; FAN/Lubenow; 244 o.: Mau/Merten; 245: p-a/dpa; Mau, Wandmacher, Bieker, Z, 2x L/Emmler, Huber, terkant bovenaan: A/Haenel; cover achterkant onder - 130 l. b.: artur/Staubach; 130 l. o.: L/Boening; 132 b.: 246 b. l.: Huber; 246 b. m.: Otto; 246 b. r.: Huber; 246 Schilgen, Huber, Klammet; 330 b.: Z; 330 o.: Romeis; aan: Z; 2/3 - 12/13: Z; 14/15: L/Selbach; 16 b.: BB/Ho- Caro/Muhs; 132 m.: visum/Reents; 132 o.: L/Boening; m.: Mau/Merten; 246 o. l.: blickwinkel/Flohe; 246 o. r.: 331 kaart (van l. b. in wijzerzin): L/Kirchner, Z, N.N., racek; 16 l. b.: p-a/dpa; 16 l. m.: Huber/Gräfenhain; 16 133 l.: L/Modrow; 133 r. b.: L/Boening; 133 r. o.: Schle- Ifa/Tschanz; 247 b.: L/Zanettini; 247 o.: L/Zanettini; Schilgen, L/Eid, Huber, L/Modrow, Freyer, Huber; 332 l. o.: Tom Krausz; 16 r.: L/Raach; 17 1: P/Jessel; 17 2: gelmilch; 134/135: Z; 136 b.: Caro/Kaiser; 136 l. b.: 248/249: Bieker; 250 b. en 250/251: Romeis; 250 o. l.: b.: Bieker; 332 o.: Z; 333 kaart (van l. nr. r., van b. nr. Mauritius/Carsten Leuzinger; 17 3: L/Kreuels; 17 4: Bieker; 136 l. o.: A1Pix; 136 o.: Z; 137 1: Wandmacher; Bieker; 250 o. r.: Romeis; 251 o. l.: Bieker; 251 o. r.: o.): Bieker, Mau/Mollenhauer, 2x Bieker, 3x Z, Bieker, L/Hub; 19 b. l.: alimdi; 19 b. m. en b. r.: Mau/image- 137 2, 3 en 4: Bieker; 138 b.: Look/B. Merz; 138 l.: Ot- Herzig; 252 b.: Romeis; 252 o.: argus/Frischmuth; 253 Z; 334 b.: Mauritius/Werner Otto; 334 o.: Bieker; 335 broker; 20 b.: A/Blickwinkel; 20 o. l.: Premium/Sekai to; 139 b. en o.: Bieker; 140 b. (alle 3): Wandmacher; b.: Bieker; 253 o.: Romeis; 254 b.: Huber/Schmid; 254 kaart (van l. b. in wijzerzin UZS): 5x Bieker, Corbis/M. Bunka; 20 o. r.: ifa/Kallhardt; 20/21: BB/Buschmann; 140 m.: Z; 140 l.: Otto; 140 o. en 141 (alle 4): Bieker; l. b.: L/Spohler; 254 l. o.: Huber/Schmid; 254 r. b.: Taner, Klammet, C/Image Source, 3x Klaes; 336 b. en 21 r.: Huber/Damm; 22 b. en o.: Z; 22/23 en 23 o.: 142 b. l.: L/Hub; 142 b. r.: L/Schlösser; 142 l. b.: Z; 142 ifa/Rauch; 254 r. o.: L/Heuer; 255: Romeis; 256 b. l. en o.: Bieker; 337 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, BB/Engeler; 23 r. b.: L/Westrich; 23 r. o.: look/Zielske; l. o.: Bieker; 142 o. en 143 l.: Z; 143 r.: Bieker; 144 b.: b. r.: C; 256 m.: Mau/Otto; 256 o.: Okapia; 255 b.: Premium/AGF, Bieker, Ifa/Frima, Klaes, Z, Look/H. 24 b.: look/Engel +Gielen; 24 l. b.: visum/Schlaeger; AKG; 144 m.: Z; 144 o.: Alamy/imagebroker; 145 b.: A1PIX/BRI; 255 o.: Mau; 258 b. l. en b. r.: L/Emmler; Wohner, Huber/Klaes, L/Eisermann, Bieker, Romeis, 24 l. b. en o.: Z; 25 l. b.: c/Zefa; 25 l. o.: Z; 26 b.: c; 26 Monheim; 145 o.: ifa; 146 b.: Alamy/P. J. Boesel; 146 258 l. b.: C/Kehrer; 258 l. o.: p-a/dpa; 259 l. b.: Schil- IMG; 338: L/Lecom; 339 kaart (van l. b. in wijzerzin): l.: Z; 26 r.: Premium/Wothe; 27 b.: Z; 27 o.: visum/ o.: L/Daams; 146 r. b.: Alamy/imagebroker; 146 r. o.: gen; 259 l. o.: Premium/Otto; 259 o.: Mau/CuboIma- Alamy/Bildarchiv Monheim GmbH, Mauritius/Falken- Nienzig; 28 b. l.: Z; 28 b. m. en b. r.: L/Modrow; 28/29: L/Klein; 147 b.: Freyer; 147 m.: L/Linke; 147 o.: ges; 260 b. l. en b. r.: BB/Heimann; 260: L/Emmler; stein, Huber, Ifa/Ostgathe, Klammet, Z, 2x Ifa/Eich; Z; 30 b. l.: visum/Franz; 30 b. r.: Okapia; 30 o.: Mon- C/JAI/Walter Bibikow; 148 b. l.: L/Ogando; 148 b. r.: 260/261: L/Raach; 261: L/Emmler; 262 b. l.: Alamy/Am 340: Ifa; 341 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): 2x Get- heim; 30/31: Premium; 31 b.: Mauritius/imagebro- L/Linke; 148 l.: Alamy/ Images David Cross- Corporation; 262 b. r.: L/Hughes; 262 o. l.: artur/ ty, Mau, M/Andreas Vitting, Premium/Haenel, L/Heu- ker/K. Kreder; 31 o.: Schapo/Menges; 32 b. (alle 3): land; 148/149: L/Linke; 149 r.: Alamy/Germany Frahm; 262 o. r.: Caro/Rutter; 262/263: BB/Ernsting; er, L/Gaasterland, Klaes, Huber, Z, Huber, Z; 342: Okapia; 32 l.: artur/Grimmenstein; 32 o.: Huber/Grä- Images David Crossland; 150 b. l.: C; 150 b. r.: artur; 263 o. l.: Schapo/Huber; 263 o. r.: FAN/travelstock; Ifa/Rauch; 343 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Herzig, fenhain; 32/33: Wandmacher; 33 o.: p-a/dpa; 34/35, 150 l. b.: Otto; 150 l. o.: L/Fechner; 150 r.: Zielske; 151 264 b.: BB/Ernsting; 264 l.: BB/Ernsting; 264 r.: Mau/Gierth, 3x Herzig, Romeis, Ifa/Nägele, Bieker, 36 b. en l. b.: Z; 36 l. o.: L/Glücklich; 36 o.: BB/Schiess- b.: blickwinkel/Elch; 151 o.: L/Jonkmanns; 152 b. l.: p- L/Emmler; 265 b. en o.: L/Raach; 265 o.: L/Raach; 266 Ifa/Hilpert; 344/345 b.: Bieker; 345 o.: Romeis; 346 wohl; 37 1: Z; 37 2: Mau/imagebroker; 37 3: Z; 37 4: a/AKG; 152 b. r.: p-a/dpa; 152 l. b.: artur/Riehle; 152 l. b. l.: Bieker; 266 b. m., b. r., 266/267 en 267 1: L/Emm- kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Romeis, Huber, Ro- artur/Menges; 38 b. l.: L/Modrow; 38 b. r.: L/Holland- o.: Bieker; 152 r.: Alamy/Monheim; 153 b.: Bieker; 153 ler; 267 2: Z; 267 3: L/Emmler; 267 4: Z; 268 b. l.: Mon- meis, Bieker, 2x Herzig, 3x Bieker, Premium, 2x Bieker se Hoogte; 38 o.: Schmids Theater; 38/39 en 39 o.: Z; o.: Look/Heinz Wohner; 154/155: Z; 156 b. l.: Mauriti- heim, 268 b. r.: Alamy/Hess; 268 o. l.: buchcover/Ho- ;347 kaart (van l. nr.r., van b. nr.o.): 2x Wackenhut, Hu- 40 b.: Monheim; 40 l. b.: L/Glaescher; 40 l. m.: blick- us; 156 b. r.: bridgeman; 156 l. b. en l. o.: p-a/ZB-Foto- dum; 268 o. r.: L/Raach; 268/269: Huber; 269 o.: L/Ei- ber, Wandmacher, 2x Wackenhut, Bieker, Z, L/Bia- winkel/Mahlke; 40 l. o.: BB/Modrow; 40/41 en 42 b. l.: report; 156 r.: Böttcher; 157: Otto; 158 b. l.: Huber; sermann; 270 b.: Mauritius/B. Protzel; 270 l. b.: lobrzeski; 348 b. en o.: Romeis; 349 kaart (van l. b. in Z; 42 b. r.: L/Seelbach; 42 l. b. en l. m.: Z; 42 l. o.: p- 158 b. r.: pa/ZB-Fotoreport; 158 m.: Z; 158 o.: p-a/dpa; F1online; 270 l. o.: L/Raach; 270 r. b.: L/Bialoberzki; wijzerzin): L/Eid,A/Schmerbeck, Premium/Otto, Hu- a/dpa; 44 b.: Getty/Look/Engel & Gielen; 44 l.: plain- 159 b.: Huber; 159 o.: DFA; 160 b. l. en b. r.: 270 r. o.: Look/H. Wohner; 271 l.: Monheim; 271 r.: ber, 2x Z, 2x Mau, Huber/Schmid, Bieker; 350 b.: Z; picture/Grimm; 44/45: Mauritius/Renckhoff; 44 o.: Huber/Graefenhain; 160 l. b.: Monheim; 160 l. o.: Ot- Look/Limberger; 272 b. l.: BB/Schmid; 272 b. r.: Z; 350 o.: Bieker; 351 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bie- G/Uwe Steffens; 45 o.: BB/Kunz; 46/47: Z; 48 b.: Key- to; 160/161: L/Selbach; 161 o.: p-a/ZB-Fotoreport; 272/273: BB/Ellerbrock; 273 o. 1 en 2: Stockfood/Gil- ker, Freyer, Z, Bieker, Huber, 4x Bieker, Z; 352: L/Emm- stone/Bahlo; 48 l.: L/Spohler; 48 m. en o.: Z; 50 b.: Hu- 162 b. l.: Z; 162 b. r.: Visum/Langreder; 162 m.: L/Kreu- lé; 273 o. 3: plainpicture; 273 o. 4: L/Raach; 274 b. l. ler; 353 kaart (van l. b. in wijzerzin): 2x Bieker, Ro- ber; 50 l.:AKG; 50 o.: Huber; 51 l.: artur/Hutmacher; els; 162 o.: pa/dpa; 163 b. en o.: Z; 164 b. l. en b. r.: en b. r.: Z; 274 m.: Bieker; 274 o.: Rolf Schultes; 275 b. meis, Huber, Freyer, Mau, Kustos, Dietrich, L/Emmler, 51 r.: artur/Hutmacher; 52/53: Arco/Erl; 54 b.: f1on- L/Modrow; 164/165: Premium/Haenel; 164 o.: Z; 165 en o.: Bieker; 276 b.: Romeis; 276 m.: Bieker; 276 o.: 3x Huber, Bieker; 354:BB/Ernsting; 355 kaart (van l. b. line; 54 l.: FAN/Müller; 54 o.: Mau/Waldkirch; 55 1: K.- o.: blumebild; 166 b. l.: en gelhardt; 166 b. r.: Voller Z; 277: C/Vanni; 278/279: Mauritius/Bernd Römmelt; in wijzerzin): NN, 2x Huber/Schmid, Huber/Klaus, 4x H. Oster; 55 2: ifa/Rauch; 55 3: Mau/Mader; 55 4: vi- Ernst; 166 o.: C/White; 166/167: C/Hornak; 168 b.: 280 b.: transit/Busse; 280 l. b.: Alamy/Interfoto; 280 l. Bieker, L/Emmler, 3x Bieker; 356 b.: Huber/Schmid; sion photos; 56 b.: Mauritius/Wolfgang Diederich; 57 AKG; 168 l. b.: Alamy/Burmeister; 168 l. o.: p-a/dpa; o.: Bieker; 280 r.: Monheim; 281 1: ifa/Rauch; 281 2: 356 o.: Freyer; 357 kaart (van l. nr. r., van b. nr.o.): 1: L/Hahn; 57 2: L/Heeb; 57 3: Alamy/Yvonne Duffe; 168 r., 169 en 170/171: Z; 172 b. l.: blumebild; 172 b. alimdi/Siepmann; 282 3: A1PIX/AAC; 283 4: Ifa/Rauch, Schilgen, Ifa/Otto, Premium, Z, Huber, 57 4: visum/Steinmetz; 58 b.: BB/Böttcher; 58/59: r.: C; 172/173: Z; 173 o.: Olaf Doering; 174 b. l., b. r. en Huber/Schmid; 282 b.: artur/Hagen; 282 m.: Mon- Klammet, Huber/Schmid, C/Woolfitt, Huber; 358 b.: BB/Ellerbrock; 59:Wandmacher; 60 b.: Bieker; 60 o. l.: m.: Z; 174 o.: A/Cosmo Condina; 175 b. en o.: Z; 175 heim; 282 o. l.: Alamy/Arco Images GmbH; 282 o. r.: Huber; 359 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Romeis, Böttcher; 60 o. r.: Wandmacher; 60/61: Mauritius/M. o.: Z; 176 b. l. en b. r.: L/Kirchner; 176 l.: BB/Ernsting; BB/Steinhilber; 283 l.: Monheim/Bednorz; 283 r.: Huber/Schmid, Huber, Romeis, 2x Huber, Bieker, Habel; 61 o.: A/Werner Otto; 62 b.: Huber; 62 m.: Bie- 176 r. o.: Z; 177 b.: L/Kirchner; 177 o.: L/Huber; 178 b., Monheim; 284 b. l.: C/Wolfgang Kaehler; 284 b. r.: G/Heinz Wohner, Huber, Romeis, Look/Florian Werner, ker; 62 o.: visum/Mosler; 63: Huber; 64 b.: blumebild; 178/179 en 180 b. l.: Z; 180 b. r.: Getty; 180 m.: Mon- AKG/Lessing; 284 m.: C/Werner Dietrich; 284 o.: Huber, Premium/Buss, Klammet; 360: Ifa/Wittek; 361 64 o.: Look/Johaentges; 64/65: Huber/Verden; 66 b.: heim; 180 o.: Alamy/Monheim; 181 l.: Z; 181 r. b.: Hu- Mau/Knöll; 285 b.: BB/Steinhilber; 285 o. l.: Ernst kaart (van l.o. in wijzerzin): Schilgen, 2x Huber, Z; 66/67: Wandmacher; 68 b.: Z; 68/69: Z; 70 (alle 4): ber: 181 r. o.: mau/imagebroker; 182 b. l.: Look/Woh- Wrba; 285 o. r.: M/Martin Moxter; 286 b. l.: C/Kar- Ifa/Schulz, Bieker, 2x Huber, Z, Schilgen; 362 b.: Bie- Wandmacher; 71 b.: Schilgen; 71 o.: Wandmacher; 72 ner; 182 b. r.: BB/Horacek; 182 l.: Z; 183 l.: Huber; 183 mann; 286 b. r.: C/Leroy; 286 l.: Alamy/Inferfoto; 286 ker; 362 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Huber, Getty, b. l. en b. r.: Schilgen; 72 m.: Z; 72 o.: Huber/Giovanni; r.: L/Gaaster; 184 b. (beide): A/Nicolas Rung, C/Roel r.: Monheim; 287 b.: Z; 287 o.: Schapo/Huber; 288 b.: Ifa/Stadler, Bieker, Huber, Premium/Sekai Bunka; 363 73 r.: Wandmacher; 74 b. l., b. r. en m.: Huber; 74 o.: Hoeve; 184/185: Z; 185 r.: C/Dietmar Nill,A/blickwin- C; 288 l. o.: Look/Heinz Wohner; 288 r. b.: Arco/Kie- kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, Huber, Romeis, Mau/Kliem; 75 en 76 b.: Wandmacher; 76: Ifa/Rauch; kel; 186/187: Z; 188 b.: bridgemanart; 188 m.: W. Ot- drowsky; 288 r. o.: Z; 288 l.: Freyer; 289 r. b.: Wackenhut, Huber, Premium, Klaes; 364/365: Mauri- 77 l. b.: Huber/Graefenhain; 77 l. o. : Klammet 77 r. b.: to; 188 o.: W. Otto; 189 b. l.: bridgemanart; 189 b. r.: Look/Wohner; 289 r. o.: p-a/KPA; 290 b.: Look/Heinz tius/Markus Keller; 366 b.: Huber; 366 o.: Getty/Slow A/mediacolors; 77 r. o.: Wandmacher; 78/79 en 80 b.: Huber; 189 o.: transit/Haertrich; 190 b.: L/Babovic; Wohner; 290 m.: arco/Lenz; 290 o.: Alamy/Natural Vi- Images; 367 b.: BA-online; 367 o.: L; 368 b. en o.: Z; Z; 80 l.: alimdi/Lubenow; 80 o.: Schapo/Niehuis; 81 190 l.: stad Weimar; 190 r.: Huber; 191: L/Westrich; sions; 291 b.: Huber; 291 o.: Mau/imagebroker; 292 b. 369 b.: Monheim; 369 m. en o.. C; 370 b.: Freyer; 370 (alle 4): Z; 82 b. l. en b. r.: AKG; 82/83: Z; 83 b.: bridge- 192/193 (alle 4): L/Babovic; 194 b.: p-a; 194 l.: Bött- l.: Mau; 292 b. r.: Premium/Delphoto; 292 m:. Ifa/Röl- m.: Freyer; 370 o.: Böttcher; 371 b.: Z; 371 m.: Herzig; manart; 84 b.: BB/Steinhilber; 84 o.: visum/Koal; cher; 194 r. b.: Herzig; 194 r. o.: A/Monheim; 195 b.: le; 292 o.: L/Kost; 293 l.: Huber; 293 r. b.: Huber; 293 371 o.: C/Remondo; 372 (alle 3): C; 373 b.: Romeis; 84/85, 85 o. l. en o. r.: Z; 86 b. l.: L/Kirchner; 86 b. r.: Z; L/Lecom; 195 o.: NN; 196 b. l.: L/Babovic; 196 b. r.: r. o.: Huber/Schmid; 294 b.: Z; 294 l.: Huber; 294 r.: Hu- 373 m. l.: Z; 373 m. r.: Huber; 373 o.: Romeis; 374 b.: 86 m.: L/Kirchner; 86 l.: alimdi/Lubenow; 87 b.: Scha- AKG; 196: Look/Wohner; 197 b.: Z; 197 o.: Böttcher; ber; 295 b.: Schilgen; 295 o.: Z; 296 b. l.: BB/Madej; AKG; 374 m.: Z; 374 o.: Z; 375 b.: L/Riehle; 375 m.: po/Niehuis; 87 o.: L/Kreuels; 88 b.: L/Kirchner; 88 l.: 198 b. l.: Huber; 198 b. r.: Böttcher; 198 m.: ifa/Sie- 296 b. r.: L/Firmhofer; 296 m.: Mauritius/O'Brien; 296 L/Kreuels; 375 o.: L/Boening; 376/377: L; 378 b. l. un L/Kirchner; 89 l.: Zielske; 89 r.: Premium/Dörr; 90 b. l.: bert; 198 o.: photodigital; 199 b.: Wackenhut; 199 o.: o.: Mauritius; 297 l.: Wackenhut; 297 r.: b. r.: L/Galli; 378 o.: L/Adenis; 379 b. en M.: artur; 379 L/Kirchner; 90 b. r.: M/Christian Bäck; 90/91: M/An- L/Selbach; 200 b. l.: Z; 200 b. r.: DFA; 200 o.: Look/Kai Huber/Schmid; 297 o.: Monheim/van Goetz; 298 b.: o.: alimdi.net; 380/381: L/Boening; 382 b.: C; 382 o., dreas Keil; 92 b.: Mauritius/Lubenow; 93 l.: Maeritz; 200/201: Z; 201 o.: transit/Haertrich; BB/Jakob; 298 m.: Huber/Römmelt; 298 o.: Frey; 299: 383 b. en o., 384 b. en o.: Z; 385 b.: Monheim; 385 m.: Getty/Dressler; 93 b. r.: visum/Steche; 93 o.: alimdi; 94 202/203: Z; 204 b.: Alamy/imagebroker; 204 l. b.: Romeis; 300 b.: L/Adenis; 300/301 en 300 l. 1: Frei; Blume; 385 o.: Otto; 386/387 en 388/389: Z; 390 b.: b. l.: L/Zahn; 94 b. r.: L/Kirchner; 94 l.: Schapo/Huber; L/Meyer; 204 l. o.: W. Otto; 204 r.: L/Emmler; 205: Z; 300 l. 2: Look/Greune, 300 l. 3: Look/Sauer; 302 b. l. Bieker; 390 m.: Mauritius/Imagesbroker/J. Tack; 390 95: f1online/Steiner; 96 b.: Schapo/Huber; 96 m.: 206 b. l.: Schilgen; 206 b. r.: Klammet; 206/207: Hu- en b. r.: Mau/Römmelt; 302 m.: blickwinkel/Hütter; o.: L/Kreuels; 391 b.: L/Klein; 391 m.: Corbis/F. Mohn- look/Wohner; 96 o.: NN; 97 b.: L/Kirchner; 97 o.: ber; 207 o.: Klammet; 208 b.: akg; 208/209: 302 o.: L/Strauss; 303 b.: Bieker; 303 o.: L/Zahn; 304 heim; 391 o.: Mauritius/Werner Otto; 392 b.: Klam- Mau/imagebroker; 98 b.: AKG; 98 l. b.: L/Kirchner; 98 Huber/Graefenhain; 208 o.: Mauritius/Michael Run- b. l.: L/Werner; 304 b. r.: Premium/Sekai Bunka; 304 l. met; 392 m.: C/Sandro Vannini; 392 o.: Z; 393 b.: l. o.: Böttcher; 98/99: Z; 100 b.: L/Babovic; 100 l.: kel; 209 b.: W. Otto; 209 o.: p-a/dpa; 210 b. l.: L/Emm- b.: Bieker; 304 l. m.: L/Zahn; 304 l. o.: Klaes; 304 r.: Zielske; 393 m.: C/Fridmar Damm 393 o.: Zielske; Mauritius/W. Otto; 101: Z; 102 b. l. en b. r.: L/Kirchner; ler; 210 b. r.: Z; 210/211: Z; 210 o. (alle 3): Herzig; 212 Mau/imagebroker; 305: Alamy/nagelstock.1/4 306 b. 394/395: L; 396 b.: Premium 396 m.: L/Gaasterland; 102 l.: L/Huber; 102 m. en r.: Z; 103 b.: Look; 103 o.: b. l.: L/Modrow; 212 b. r.: Schilgen; 212 m.: NN; 212 l.: Romeis; 306 b. m.: Mau/Merten; 306 b. r.: Mau/ 396 o.: Huber; 397 b.: C/Yamashita; 397 m.: L/Z; 397 argus; 104/105: L/Zahn; 106 b. l.: C; 106 b. r.: o.: Herzig; 213: Alamy/tbkmedia; 214 b.: Klaes; 214 Beck; 306 m. l.: Mau/Hubatka; 306 m. r.: Mau/image- o.: L/Boening; 398 b.: Monheim; 398 m. en o.: Huber; images/Littwin; 106 o.: Schilgen; 106/107: Mau; 107 m.: Huber; 215 1: Schilgen; 215 2 en 3: Klaes; 215 4: broker; 306 o.: Mau/Age; 307 b. l.: Arco/Huetter; 307 398 o.: Huber; 399 b.: L/Kreuels; 399 m.: L/Shirley; 399 o.: L/Vogel; 108 b. l.: pa/AKG; 108 b. r.: p-a/dpa; 108 Wandmacher; 216 b. l. en b. r.: Herzig; 216: Huber; b. r.: Mau/Westend61; 307 o.: Mau/Merten; 308 b. l.: o.: L/Shirley; 400 b., m. en o.: Monheim; 401 (alle 4): m.: Huber; 108 o.: pa/ZB-Fotoreport; 109 l. b. en l. o.: 217 b.: Huber/Graefenhain; 217 o.: C/Blair; 218 b. l.: Frei; 308 b. r.: Ifa/Vetter; 308 m.: Look/Wohner; 308 o. C/Blair; 402 b.: L/Eid; 402 m.: L/Eid; 402 o.: Monheim; L/Kirchner; 110 b. l. en b. r.: AKG; 110 l.: alimdi; 110 Herzig; 218 b. r.: Look/Lubenow; 218 m.: Ifa/Everts; en 309 b.: Werner; 309 o.: Okapia; 310 b. l.: AKG; 310 403 b.: Kustos; 403 m.: Ernst Wrba; 403 o.: Monheim; o.: Böttcher; 111 1: Freyer; 111 2: Huber; 111 3: Bött- 218 o.: Herzig; 219: C/Roth; 220 b.: Look/Holler; 220 b. r.: AKG; 310 m.: Z; 310 o.: argum/Einberger; 311: 404 b.: Stoppel; 404 m.: Visum; 404 o.: Huber; 405 b.: cher; 112 b. l. en b. r.: Monheim; 112 l.: Böttcher; 112 l.: Klaes; 220 m. b. en m. o.: L/Emmler; 220 r.: Z; alimdi/Bahnmueller; 312 b. l.: AKG; 312 b. r.: Okapia; C/archiv Iconographico; 405 m.: Ifa/Gruener; 405 o. r.: Böttcher; 113 b.: Weißflog; 113 o. en 114 b.: L/Boe- 220/221: Z; 224 b.: C/Szlukovenyi; 224 m.: 312/313: L/Hub, 312 o.: Moneim; 313: Look/Terravis- en 406 b.: Z; 406 m.: Romeis; 406 o. en 407: Z; ning; 114/115: Böttcher; 115 b.: Getty/Greuel; 116 b. Huber/Schmid; 224 o.: Ifa/Gich; 225 b.: Ifa/Lecom; ta; 313 o.: Z; 314 b. l.: Ifa; 314 b. r.: C/Nowitz; 314 m.: 408/409: Bieker; 410 b.: Freyer; 410 o.: Getty/Look/H. l.: Böttcher; 116 b. r.: DFA/Scheibner; 116 l. b.: Weis- 225 o.: Huber; 226 b. l. en b. r.: Huber/Schmid; 226 m.: C/Stefano Amantini; 314 o.: p-a/HB; 315: Klammet; & D. Zielske; 411 b.: Romeis; 411 m.: Freyer; 411 o.: flog; 116 l. o.: blumebild; 116 o.: Böttcher; 117: Z; 226 o.: C/Zasca; 227 b.: Z; 227 o. l.: Huber; 227 o. r.: 316/317: Bieker; 318: Huber; 319 kaart (van l. b. in Huber. L/Adenis; 118/119: Z; 120 b. l. en b. r.: L/Adenis; 120 l. Getty; 228 b. l.: L/Linke; 228 b. r.: Premium; 228/229: wijzerzin): Bieker, Z, Bieker, 2x Z, Huber, Wandmacher, b.: L/Boening; 120 l. o.: L/Westrich; 120 o.: L/Galli; 121 L/Heuer; 230 b. l.: König; 230 b. r.: Okapia; 230 l.: Hu- Huber, Wandmacher; 2x Huber, 2x Wandmacher; 1 en 2: L/Langrock; 121 3: Z; 121 4: L/Galli; 122 b. l.: ber; 230 o.: Bieker; 230/231: Huber/Schmid; 231 o.: 320/321: Z; 321 o.: Premium 322 kaart (van l. n. r., van

De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het gepubliceerde beeldmateriaal te Oorspronkelijke uitgever: © Kunth Verlag GmbH & Co KG, München 2013, www-kunth-verlag.de a chterhalen. Wie niet om toestemming tot publicatie werd verzocht en meent alsnog © Cartografie: Kunth Verlag GmbH & Co KG rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever. © Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2013

Colofon D/2013/45/272- NUR 512 www.lannoo.com ISBN 978 94 014 0642 0 Registreer u op onze website en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met informatie over nieuwe boeken en met interessante, exclusieve aanbiedingen. Deze uitgave werd met de meeste zorg samengesteld. De juistheid van de gegevens is mede af- hankelijk van informatie die ons werd verstrekt door derden. Indien die informatie onjuistheden Als u opmerkingen of vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met onze redactie: bevat, kan Lannoo daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden. [email protected]. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een Vertaling: Christelle Bogaert geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, het- Opmaak: Banananas.net zij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestem- Oorspronkelijke titel: Unterwegs in Deutschland ming van de uitgever.