Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego

Autor: Ewelina Krupa

Zdjęcia na okładce: Ewelina Krupa

Zdjęcia: Dariusz Kozik, Stefan Kraśnicki, Ewelina Krupa, Maciej Sebastianka, Łukasz Skalski

Wydawca: HEDOM Michna Henryk

ZESPÓŁ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH W PRZEMYŚLU ul. Tadeusza Kościuszki 2 37-700 Przemyśl tel. 16 670 39 69 tel. 16 670 48 74 www.zpkprzemysl.pl

www.facebook.com/zpkwprzemyslu

Skład i opracowanie graficzne: Krzysztof Zygarowicz

Nakład: 2000 szt.

ISBN: 978-83-63784-12-6

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY Spis treści

7. Wstęp 8. INFORMACJE OGÓLNE 10. WALORY PRZYRODNICZE PARKU KRAJOBRAZOWEGO POGÓRZA PRZEMYSKIEGO 12. Ochrona gatunkowa roślin 13. Ochrona gatunkowa zwierząt 15. Pomniki przyrody ożywionej 15. Rezerwaty przyrody 24. Stanowiska dokumentacyjne 25. Użytki ekologiczne 26. Murawy kserotermiczne 28. HISTORIA REGIONU 30. ZABYTKI SAKRALNE 30. Cerkwie 36. Kościoły 40. PIESZE SZLAKI TURYSTYCZNE 46. ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNE 54. POZOSTAŁE ATRAKCJE 59. LEGENDY REGIONALNE 62. KULINARNA PODRÓŻ PO POGÓRZU PRZEMYSKIM 63. BAZA NOCLEGOWA 65. WAŻNE KONTAKTY 66. Literatura Widok z Kalwarii Pacławskiej (fot. Ewelina Krupa)

Wstęp

Wyjątkowy charakter Pogórza Przemyskiego wynika przede wszystkim z jego zróżnicowanej rzeźby terenu. Obszar ten ze względu na swoje liczne walory został objęty ochroną krajobrazową i dziś funkcjonuje jako Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego. Jeśli będziesz żyć w zgodzie z naturą, Przyrodnicze bogactwo tego regionu oraz echo burzliwej historii, skłaniają po- nigdy nie będziesz ubogi... dróżnika do refleksji i dostarczają wielu wrażeń, natomiast gwarancję wytchnienia przynoszą malownicze krajobrazy wraz z panującą tu nieocenioną ciszą, będącą wy- nikiem kumulacji ruchu turystycznego w znajdujących się nieopodal Bieszczadach. -Seneka- Oddajemy w Twoje ręce, Drogi Turysto, przewodnik, który poprowadzi Cię wy- jątkowymi ścieżkami przez krainę zabytków, wielokulturowej historii, pięknych kra- jobrazów oraz przeplatających się smaków polsko-ukraińsko-żydowskich. Tu, gdzie kończy się Polska, zaczyna się Twoja podróż po Kresowej Krainie, a gdy ją zakończysz, ufamy, że powracać tu będziesz jak do siebie...

Życzymy udanej przygody.

Zespół Parków Krajobrazowych w Przemyślu

6 7 1. Informacje ogólne Utworzony tu w 1991 roku Park Kra- jobrazowy Pogórza Przemyskiego obejmu- Pogórze Przemyskie jest zewnętrzną je swoim zasięgiem niemal cały ten obszar. częścią Karpat, zbudowaną z warstw fliszu Zlokalizowane są tu powiaty: przemyski wschodniokarpackiej płaszczowiny skol- i rzeszowski oraz gminy: Bircza, Dubiecko, skiej, a pod względem morfologicznym Dynów, Fredropol, Krasiczyn, Krzywcza, stanowi najdalej na wschód wysunięty Przemyśl. Z kolei tereny leśne administro- człon pogórzy, charakterystycznych dla wane są przez nadleśnictwa: Bircza, Dy- Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Od za- nów, Kańczuga oraz Krasiczyn. chodu Pogórze Przemyskie sąsiaduje z Po- Park Krajobrazowy Pogórza Przemy- górzem Dynowskim, za granicę północną skiego charakteryzuje się bogatą szatą ro- uznać można dolinę Sanu, za południową ślinną, w niewielkim stopniu poddaną Jesień na Pogórzu Przemyskim (fot. Ewelina Krupa) Góry Sanocko-Turczańskie natomiast za synantropizacji. Utworzono go w celu za- wschodnią- granicę polsko-ukraińską. chowania wielu cennych gatunków roślin Na atrakcyjność Pogórza Przemyskie- i zwierząt, zespołów i zbiorowisk roślin- go wpływa rusztowy układ grzbietów, Według jednego z podziałów geogra- nych, jak również, mających znaczenie na- który powstał przez wytworzenie dłu- ficznych występują tu trzy regiony kli- ukowe i dydaktyczne - form geologicznych. gich antyklinów, będących efektem pro- matyczne, których granice biegną mniej Całkowita powierzchnia Parku wy- cesów górotwórczych. Grzbiety te ciągną więcej równoleżnikowo. Na północy, nosi 60.561 ha, co czyni go jednym z naj- się z północnego zachodu na południowy w krainie Pogórze Wielicko – Przemyskie większych parków krajobrazowch w Pol- wschód - równolegle do siebie, sięgając do panuje klimat podgórski, przeważające sce. Przepływają tu rzeki: San, Wiar, Stup- 618 m n.p.m. - Suchy Obycz, 541 m n.p.m tereny Pogórza, czyli kraina Samborsko nica, Jawornik, Cisowa, Olszanka. Większa - Kopystanka. Całość krajobrazu dopeł- – Sądecka to klimat „zacisza śródgórskie- część terenu znajduje się w zlewni Sanu, niona jest urokliwie rozmieszczoną siecią go”, natomiast na południu – klimat gór- który w granicach Parku ma długość ok. rzek i potoków. ski Beskidu Wschodniego. 61 km, pozostała część należy do Wiaru - najdłuższej rzeki regionu, która wypływa Rzeka Wiar w pobliżu wsi Posada Rybotycka (fot. Ewelina Krupa) spod Brańcowej i wpada do Sanu po 68 km (z wyłączeniem 11 km, znajdujących się na terytorium Ukrainy). W krajobrazie Parku Krajobrazowe- go Pogórza Przemyskiego dominują wie- logatunkowe lasy (37.255 ha). Przeplatają się one z użytkami rolnymi (20.048) oraz wodami (895 ha). Całość wraz z tutejszy- mi pogórzami, tworzy barwną mozaikę, będącą cechą charakterystyczną dla tego wyjątkowego Parku. Tak urozmaicony te- ren sprzyja różnorodności świata zwierząt, a górsko-nizinno-pontyjski charakter re- gionu dodatkowo wpływa na duże bogac- two roślinne. Pogórze Przemyskie zimą (fot. Łukasz Skalski) Bociany białe (fot. Ewelina Krupa)

8 9 2. WALORY PRZYRODNICZE PARKU KRAJOBRAZOWEGO POGÓRZA PRZEMYSKIEGO

Wpływ na szatę roślinną Parku Kra- jobrazowego Pogórza Przemyskiego mają przede wszystkim: podłoże, gleby, klimat oraz działalność człowieka. Dość ciepły klimat przyczynił się do wykształcenia lasów liściastych, a w wyższych partiach również mieszanych. Na nasłonecznio- nych stokach powstały murawy ksero- termiczne – ciepłolubne, barwne zbioro- wiska roślin, natomiast w chłodniejszych Stado jeleni, Sarna (fot. Łukasz Skalski) miejscach nieliczne torfowiska. Gatunka- mi dominującymi w krajobrazie leśnym Pod względem florystycznym Park są: buk, jodła, sosna, grab oraz dąb. Panu- Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego wy- ją tu bardzo dobre warunki dla żyznej kazuje bardzo duże bogactwo. Pokaźna buczyny karpackiej Dentario glandulosae liczba występujących tu gatunków roślin – Fagetum, podgórskiej odmiany buczy- naczyniowych lokuje Park w czołówce ny karpackiej Dentario glandulosae – Fa- najbardziej bogatych florystycznie regio- getum collinum ze wzrastającym udziałem nów w kraju. dębów, grabów i pojawiającym się dość Również tutejszą faunę zaliczyć trze- często klonem polnym, jak również dla ba do najwartościowszej w Polsce. Uroz- grądów o odmianie małopolskiej Tilio – maicona rzeźba terenu ma istotny wpływ Carpinetum. Tutejsze lasy w ok. 65% mają na różnorodność gatunkową zwierząt. skład gatunkowy zgodny z naturalnymi Dla miłośników przyrody Park Kra- siedliskami dla tego terenu, a średni wiek jobrazowy Pogórza Przemyskiego jest nie- drzewostanów wynosi ok. 75 lat. wątpliwie jednym z najlepszych miejsc „Modliszka zwyczajna” (fot. Ewelina Krupa) do odkrywania i prowadzenia obserwacji.

Pogórze Przemyskie w porannej mgle (fot. Łukasz Skalski) Dzięcioł zielony (fot. Ewelina Krupa)

10 11 Ochrona gatunkowa roślin

Park Krajobrazowy Pogórza Przemy- skiego to królestwo roślin chronionych i rzadkich. Występują tu również suben- demity karpackie, czyli rośliny o ogra- niczonym zasięgu, preferujące przede wszystkim warunki panujące w Karpa- tach. Języcznik zwyczajny (fot. Łukasz Skalski) Pokrzyk wilcza jagoda (fot. Ewelina Krupa) Na szczególną uwagę zasługuje kilka- dziesiąt gatunków podlegających ochro- donna), śnieżyczkę przebiśnieg (Galanthus nie ścisłej. Wśród nich znajdują się m.in.: nivalis), ostrożenia siedmiogrodzkiego bezlist okrywowy (Buxbaumia viridis), go- (Cirsium decussatum) wawrzynka wilcze- ryczka krzyżowa (Gentiana cruciata), gół- łyko (Daphne mezereum), widłaka goź- ka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea), dzistego (Lycopodium clavatum), widłaka języcznik zwyczajny (Phyllitis scolopen- jałowcowatego (Lycopodium annotinum), drium), kłokoczka południowa (Staphylea Kruszczyk błotny (fot. Ewelina Krupa) widłaka wrońca (Huperzia selago), zawilca pinnata), kruszczyk błotny (Epipactis palu- wielkokwiatowego (Anemone sylvestris), zi- stris), kruszczyk siny (Epipactis purpurata), mowita jesiennego (Colchicum autumnale). lilia złotogłów (Lilium martagon), nasię- Natomiast subendemitami karpacki- źrzał pospolity (Ophioglossum vulgatum), ro- mi są tojad mołdawski (Aconitum molda- siczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), vicum) i żywokost sercowaty (Symphytum storczyk męski (Orchis mascula), storczyk cordatum). samiczy (Orchis morio). Wśród roślin częściowo chronionych Ochrona gatunkowa zwierząt spotkać można m.in.: bagno zwyczajne (Ledum palustre), cebulicę dwulistną (Scil- Ochrona gatunkowa jest istotnym la bifolia), centurię pospolitą (Centaurium elementem również dla rodzimej fauny. erythraea), ciemiężycę zieloną (Veratrum Lilia złotogłów (fot. Ewelina Krupa) Obok wielu gatunków pospolitych, ta- lobelianum), czosnek niedźwiedzi (Allium kich jak dzik, jeleń, sarna, na terenie Parku ursinum), gnieźnika leśnego (Neottia nidus Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego Zimowit jesienny (fot. Ewelina Krupa) -avis), goryczuszkę orzęsioną (Gentianella występują także ściśle chronione gatunki Żywokost sercowaty (fot. Ewelina Krupa) ciliata), kukułkę plamistą (Dactylorhiza ssaków. Należą do nich m.in.: niedźwiedź maculata), kukułkę szerokolistną (Dacy- brunatny (Ursus arctos), wilk (Canis lupus), lorhiza majalis), listerę jajowatą (Listera ryś (Lynx lynx), żbik (Felis silvestris), nocek ovata), obrazki alpejskie (Arum alpinum), duży (Myotis myotis), mopek (Barbastella parzydło leśne (Aruncus sylvestris), pier- barbastellus). wiosnek wyniosły (Primula elatior), pió- Świat chronionych płazów reprezen- ropusznika strusiego (Matteucia struthiop- tują: traszka karpacka (Lissotriton montando- teris), podkolana białego (Platanthera bifo- ni), będąca endemitem karpackim, a także lia), pokrzyka wilczą jagodę (Atropa bella- Gnieźnik leśny (fot. Łukasz Skalski) kumak górski (Bombina variegata), kumak

12 13 schneideri), zagłębek bruzdkowany (Rhy- to 10 najcenniejszych terenów, głównie sodes sulcatus), zgniotek cynobrowy (Cucu- o charakterze leśnym oraz leśno-krajobra- jus cinnaberinus), a wśród ryb: kiełb Kessle- zowym. ra (Romanogobio kesslerii). REZERWAT BRODUSZURKI Pomniki przyrody ożywionej (gmina Dubiecko) utworzony w 1996 roku w celu Park Krajobrazowy Pogórza Prze- ochrony torfowiska typu wysokiego, myskiego obfituje w drzewa okazałych którego fragment zachował się po eksplo- rozmiarów. Część z nich została objęta atowanym przez wieki, 150 hektarowym Żbik (fot. Łukasz Skalski) Bocian czarny i bocian biały (fot. Ewelina Krupa) ochroną pomnikową. Łączna ich ilość to torfowisku wraz ze zbiorowiskami leśny- 273 sztuki. Gatunkami podlegającymi tej mi i łąkowymi. Rezerwat zlokalizowany nizinny (Bombina bombina), ropucha szara (Ciconia ciconia), bocian czarny (Ciconia ni- formie ochrony są tutaj głównie: dąb szy- jest na terenie miejscowości Winne - Pod- (Bufo bufo), rzekotka drzewna (Hyla arbo- gra), bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla), pułkowy, lipa drobnolistna, klon jawor, bukowina i Bachórzec (okolice Dubiecka), rea), salamandra plamista (Salamandra sa- derkacz (Crex crex), dzięcioł białogrzbie- buk zwyczajny. a jego dzisiejsza powierzchnia wynosi lamandra), traszka grzebieniasta (Triturus ty (Dendrocopos leucotos), dzięcioł białoszyi Do najbardziej imponujących należą niecałe 26 ha. Pięknie prezentują się tutaj cristatus), natomiast do gadów chronio- (Dendrocopos syriacus), dzięcioł czarny (Dry- dęby w Kalwarii Pacławskiej, których ob- zbiorniki wodne, powstałe wskutek daw- nych należą: jaszczurka zwinka (Lacerta ocopus martius), dzięcioł średni (Dendrocopos wód wynosi od 330 cm do 450 cm, a wy- nej eksploatacji torfu, którym towarzyszy agilis), jaszczurka żyworodna (Zootoca vi- medius), muchołówka białoszyja (Ficedula sokość od 20 m do 25 m. Z kolei w Iska- bór bagienny wraz z charakterystyczną vipara), zaskroniec zwyczajny (Natrix na- albicollis), orlik krzykliwy (Clanga pomari- niu rośnie dąb szypułkowy o obwodzie dla niego roślinnością: bagnem zwyczaj- trix), żmija zygzakowata (Vipera berus). na), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), pu- 740 cm i wysokości 30 m. Na uwagę za- nym (Ledum palustre), rosiczką okrągło- Na terenie Parku Krajobrazowego chacz (Bubo bubo), puszczyk uralski (Strix sługują również: lipa drobnolistna w No- listną (Drosera rotundifolia), wełnianką wą- Pogórza Przemyskiego panują znakomite uralensis), trzmielojad (Pernis apivorus), zi- wosiółkach Dydyńskich o obwodzie 610 skolistną (Eriophorum angustifolium), żura- warunki bytowania ptaków. Te z nich, morodek (Alcedo atthis), żuraw (Grus grus). cm i wysokości 28m, lipa drobnolistna winą błotną (Oxycoccus palustris). które mają znaczenie dla Wspólnoty Eu- Wśród bezkręgowców na szczególną w Leszczynach - obwód 410 cm, wysokość ropejskiej, oraz które naturalnie i dziko uwagę zasługują: modliszka zwyczajna 27 m, lipa drobnolistna w Korytnikach - Wełnianka wąskolistna (fot. Ewelina Krupa) występują na terenie Parku, podlegają (Mantis religiosa), niepylak mnemozyna obwód 400 cm, wysokość 23 m, klon ja- ochronie w ramach programu Natura (Parnassius mnemosyne), paź żeglarz (Iphic- wor w Makowej – 410 cm, wysokość 26 m. 2000. Należą do nich np.: bocian biały lides podalirius), ponurek Schneidera (Boros Rezerwaty przyrody Niepylak mnemozyna (fot. Stefan Kraśnicki) Paź żeglarz (fot. Stefan Kraśnicki) Jedną z najskuteczniejszych form ochrony przyrody jest ochrona rezerwa- towa, która obejmuje obszary wyróżniają- ce się przyrodniczo i zachowane w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalne- go. Mogą nimi być siedliska roślin, grzy- bów, zwierząt, ekosystemy, ostoje i siedli- ska przyrodnicze. W Parku Krajobrazowym Pogórza Przemyskiego tą formą ochrony obję-

14 15 Ponadto teren ten bogaty jest fauni- kapliczek, a po stronie zachodniej - zgru- zwinkę (Lacerta agilis), kumaka górskiego stycznie. Licznie występujące tu płazy, powanie okazałych, ponad 120-letnich (Bombina variegata), padalca zwyczajnego przyciągają czaplę siwą (Ardea cinerea) dębów. W pobliżu klasztoru znajduje się (Anguis fragilis), salamandrę plamistą (Sa- oraz wiele innych przedstawicieli ptac- również wieża widokowa umożliwiająca lamandra salamandra), ropuchę szarą (Bufo twa wodnego. podziwianie imponującej panoramy oko- bufo), zaskrońca zwyczajnego (Natrix na- Zwiedzanie rezerwatu umożliwia licznych wsi, zarówno tych po stronie trix), rzekotkę drzewną (Hyla arborea), żmi- przebiegająca przezeń ścieżka przyrodni- polskiej, jak i ukraińskiej. Wśród roślin ję zygzakowatą (Vipera berus), a ze świata czo-dydaktyczna „Winne-Podbukowina”. na terenie rezerwatu spotkać można dość owadów również pazia królowej (Papilio licznie występujący zimowit jesienny machaon). Przez teren rezerwatu przebiega REZERWAT BRZOZA CZARNA (Colchicum autumnale), a także, pierwio- ścieżka historyczno-przyrodnicza „Kal- w Reczpolu snek wyniosły (Primula elatior), żywiec waria Pacławska”. (gmina Krzywcza) gruczołowaty (Cardamine glanduligera), utworzony w 1970 roku rezerwat żywokost sercowaty (Symphytum corda- REZERWAT KOPYSTANKA florystyczny, którego celem jest ochrona tum). Również tutejsza fauna charaktery- (gmina Fredropol) stanowiska rzadko występującej w Polsce zuje się dużym bogactwem. Wśród wystę- utworzony w 2001 roku, rezerwat brzozy czarnej (Betula obscura). Zlokalizo- pujących tu gatunków zwierząt spotkać krajobrazowy, drugi co do wielkości na wany jest w miejscowości Reczpol i zaj- możemy m.in.: borsuka (Meles meles), dzika terenie Parku Krajobrazowego Pogórza muje powierzchnię 2,66 ha. Występuje (Sus scrofa), gronostaja (Mustela erminea), Przemyskiego (pow. 188,67 ha), chroniący tu również brzoza brodawkowata (Betula jelenia europejskiego (Cervus elaphus), sar- jeden z najwyższych szczytów Pogórza pendula), dąb szypułkowy (Quercus robur), nę europejską (Capreolus capreolus), bo- Przemyskiego (541 m n.p.m.) - Kopystan- jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), klon ciana czarnego (Ciconia nigra), puszczy- ka wraz z występującymi tu murawami jawor (Acer pseudoplatanus), olsza szara (Al- ka uralskiego (Strix uralensis), jaszczurkę kserotermicznymi. Sąsiaduje bezpośred- nus incana) i topola osika (Populus tremu- la) oraz obficie kwitnący zawilec gajowy (Anemone nemorosa). Rezerwat jest również miejscem występowania nietoperzy, zię- by zwyczajnej (Fringilla coelebs), jastrzębia (Accipiter gentilis) oraz wielu gatunków płazów i gadów.

REZERWAT KALWARIA PACŁAWSKA (gmina Fredropol) utworzony w 2001 roku, rezerwat le- śno-krajobrazowo-kulturowy, zlokalizo- wany w miejscowości Kalwaria Pacławska. Na powierzchni ponad 173 ha podziwiać można przepiękne wzgórza z podgórską formą żyznej buczyny karpackiej i grąda- mi, kilka źródeł, zasilających rzekę Wiar, przepływającą u podnóża Góry Kalwarii, zespół malowniczo umiejscowionych Brzoza czarna (fot. Maciej Sebastianka) Kalwaria Pacławska (fot. Ewelina Krupa)

16 17 nio z wyludnioną wsią Kopysno, znajdu- Panują tu dobre warunki do wystę- jącą się nieopodal wsi Rybotycze. Dość powania wielu gatunków zwierząt, m.in.: licznie występuje tu ostrożeń siedmio- kumaka górskiego (Bombina variegata), grodzki (Cirsium decussatum), przetacznik rzekotki drzewnej (Hyla arborea), kruka wiosenny (Veronica verna), przetacznik (Corvus corax), dzięcioła zielonosiwego ząbkowany (Veronica austriaca) oraz wiele (Picus canus), muchołówki białoszyjej (Fi- innych ciepłolubnych gatunków. Szczyt cedula albicollis) i małej (Ficedula parva). ten stanowi imponujący punkt widoko- W świecie flory chronionej spotyka- wy, z którego podziwiać można krajobraz na jest lilia złotogłów (Lilium martagon), Pogórza aż po wzniesienia położone na te- naparstnica zwyczajna (Digitalis grandi- rytorium Ukrainy. W 2003 roku wzniesio- flora) oraz śnieżyczka przebiśnieg (Galan- no tu krzyż na pamiątkę wizyty Papieża thus nivalis). Jana Pawła II w archidiecezji przemyskiej. Przez rezerwat przebiega czerwony Ponadto do rezerwatu należy fragment za- szlak turystyczny, którego fragment sta- lesionego południowego zbocza z podgór- nowi ścieżka o nazwie „Trzy ścieżki tożsa- ską formą buczyny karpackiej. Na terenie mości - środowisko, historia, kultura”. tym stwierdzono występowanie wielu ga- tunków ptaków drapieżnych, w tym licz- nie orlika krzykliwego (Clanga pomarina) oraz puszczyka uralskiego (Strix uralensis). Obok granicy rezerwatu przebiega czerwony szlak turystyczny.

REZERWAT KOZIGARB (gmina Dubiecko) chroniący przyrodę nieożywioną, najmłodszy rezerwat na terenie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Utworzony został w 2012 roku w celu zachowania góry meandrowej wraz z po- rastającą ją kwaśną buczyną górską i sub-

kontynentalnym grądem o odmianie ma- Dzięcioł duży (fot. Ewelina Krupa) łopolskiej. Zlokalizowany na terenie wsi Bachórzec i Słonne, zajmuje powierzchnię 33,30 ha. U podnóża rezerwatu przepływa rzeka San, natomiast przez fragment jego grzbietu prowadzi ponad 140-letnia aleja dębowa, znacznie urozmaicająca wystę- pujący tu drzewostan. Charakterystyczną cechą rezerwatu „Kozigarb” są strome sto- ki z odsłoniętym fliszem karpackim. Rezerwat Kozigarb (fot. Ewelina Krupa)

18 19 sprzyja występowaniu dzika (Sus scrofa), REZERWAT PRZEŁOM HOŁUBLI ttia nidus-avis), kłokoczka południowa gronostaja (Mustela erminea), kuny leśnej (gminy Krasiczyn i Przemyśl) (Staphylea pinnata), kruszczyk szerokolist- (Martes martes), lisa (Vulpes vulpes), rysia rezerwat leśny, utworzony w 1995 ny (Epipactis helleborine), lilia złotogłów (Lynx lynx), wilka (Canis lupus), żbika (Felis roku na gruntach wsi Korytniki. Na po- (Lilium martagon), wawrzynek wilczełyko silvestris), a także wielu gatunków ptaków wierzchni 46,43 ha ochronie podlega (Daphne mezereum). Wśród występującej drapieżnych, w tym: jastrzębia (Accipiter fragment przełomowej doliny potoku tu fauny spotkać można dzika (Sus scrofa), gentilis), myszołowa (Buteo buteo), pusz- Hołubli wypływającego ze wzniesienia jelenia (Cervus elaphus), lisa (Vulpes vulpes), czyka uralskiego (Strix uralensis), trzmie- Bukowy Garb oraz fragment starodrzewu sarnę (Capreolus capreolus), wilka (Canis lu- lojada (Pernis apivorus). Ponadto spotkać lipowego. Urozmaiceniem są tu liczne pus), dzięcioła zielonosiwego (Picus canus), tu można dzięcioły: dużego (Dendrocopos wąwozy i doliny erozyjne. Rosną tu oka- puszczyka uralskiego (Strix uralensis), sa- major), średniego (Dendrocopos medius), zie- załe drzewa pomnikowe: buk zwyczajny lamandrę plamistą (Dendrocopos medius) lonosiwego (Picus canus), sójkę (Garrulus (Fagus sylvatica), dąb szypułkowy (Quercus oraz traszkę górską (Triturus alpestris). glandarius) oraz wilgę (Oriolus oriolus). Pa- robur), klon jawor (Acer pseudoplatanus), Zwiedzanie rezerwatu umożliwia nują tu dobre warunki do występowania lipy (Tilia), topola biała (Populus alba). urządzona tu ścieżka przyrodniczo-dy- jaszczurek – zwinki (Lacerta agilis) i żywo- Do najciekawszych roślin chronionych daktyczna „Dolina Hołubli”. rodnej (Zootoca vivipara), kumaka górskie- rezerwatu należą: gnieźnik leśny (Neo- go (Bombina variegata), traszek (Triturus) oraz salamandry plamistej (Dendrocopos medius). Rezerwat dostępny jest do zwie- Wawrzynek wilczełyko (fot. Ewelina Krupa) dzania od strony części wschodniej, gdzie znajduje się wejście na ścieżkę dydakty- czo-przyrodniczą.

Kłokoczka południowa (fot. Ewelina Krupa) REZERWAT LEONCINA (gmina Krasiczyn) REZERWAT KRĘPAK rezerwat florystyczny, utworzony (gmina Bircza) w 2001 roku. Zlokalizowany w miejsco- rezerwat leśny, utworzony w 1991 wości Tarnawce, zajmuje powierzchnię roku w miejscowości Korzeniec, zlokali- 8,67 ha. Celem jego ochrony jest zacho- zowany przy trasie Przemyśl-Bircza. Na wanie naturalnego stanowiska kłokoczki powierzchni 138,46 ha chroni się natural- południowej (Staphylea pinnata) - krzewu nego pochodzenia las jodłowo-bukowy dorastającego do około 6m, o owocach wraz z runem charakterystycznym dla w kształcie skórzastej torebki, wewnątrz podgórskiej formy buczyny karpackiej. której znajdują się komory wraz z nasio- Urozmaiceniem rezerwatu są odsłonięcia nami. Na terenie rezerwatu kłokoczka fliszu karpackiego, głębokie doliny poto- rośnie w typowym podzespole grądu - Ti- ków oraz dość liczne deniwelacje terenu. lio-Carpinetum typicum. W runie występu- W runie występują rośliny chronione je gwiazdnica wielkokwiatowa (Stellaria - wawrzynek wilczełyko (Daphne meze- holostea), jaskier kaszubski (Ranunculus reum), widłak jałowcowaty (Lycopodium cassubicus) oraz turzyca orzęsiona (Carex annotinum). Puszczański charakter lasu pilosa).

20 21 nie podlega fragment pierwotnej puszczy łogrzbietego (Dendrocopos leucotos), czarne- jodłowo-bukowej, dość licznie poprze- go (Dryocopus martius) i dużego (Dryocopus cinany głęboko wcinającymi się jarami. major), kruka (Corvus corax), orlika krzy- W drzewostanie występują drzewa o po- kliwego (Aquila pomarina), puszczyka mnikowych rozmiarach. Warunki tu pa- uralskiego (Strix uralensis). W runie wy- nujące wpływają na dużą różnorodność stępuje bezlist okrywowy (Buxbaumia zarówno w świecie flory jak i fauny. Do viridis), bluszcz pospolity (Hedera helix), dość często spotykanych zwierząt za- kopytnik pospolity (Asarum europaeum), liczyć należy dzika (Sus scrofa), jelenia marzanka wonna (Galium odoratum), pod- (Cervus elaphus), lisa (Vulpes vulpes), sarnę kolan biały (Platanthera bifolia), sałatnica (Capreolus capreolus). Pojawia się tu rów- leśna (Aposeris foetida), wawrzynek wilcze- nież niedźwiedź brunatny (Ursus arctos), łyko (Daphne mezereum), żywiec gruczo- ryś (Lynx lynx) i wilk (Canis lupus). W okre- łowaty (Cardamine glanduligera). sie lęgowym zaobserwować można m.in. Przy granicy rezerwatu biegnie nie- dzięcioła zielonosiwego (Picus canus), bia- bieski szlak turystyczny.

Żywiec gruczołowaty (fot. Łukasz Skalski) Rezerwat Turnica (fot. Ewelina Krupa)

REZERWAT REBERCE wilczełyko (Daphne mezereum), żywiec (gmina Bircza) gruczołowaty (Cardamine glanduligera), rezerwat leśny, utworzony w 1995 żywokost sercowaty (Symphytum corda- roku, na gruntach wsi Łodzinka, Wola tum). Fauna natomiast reprezentowana Korzeniecka oraz nieistniejącej już wsi jest przez: wilka (Canis lupus), krogulca Krajna. Jest to największy rezerwat na te- (Accipiter nisus), myszołowa (Buteo buteo), renie Parku Krajobrazowego Pogórza Prze- orlika krzykliwego (Aquila pomarina), pu- myskiego, a jego powierzchnia wynosi chacza (Bubo bubo), puszczyka uralskiego 190,96 ha. Przedmiotem ochrony jest tu (Strix uralensis), kumaka górskiego (Bom- fragment lasu jodłowego o cechach lasu bina variegata), kumaka nizinnego (Bom- naturalnego. W drzewostanie występuje bina bombina), rzekotkę drzewną (Hyla ar- również buk zwyczajny (Fagus sylvatica), borea), ropuchę szarą (Bufo bufo), salaman- klon jawor (Acer pseudoplatanus) i świerk drę plamistą (Triturus alpestris) i traszkę pospolity (Picea abies). Puszczański cha- górską ((Triturus alpestris). rakter rezerwatu wpływa na dużą różno- rodność w świecie flory i fauny. W runie REZERWAT TURNICA rośnie barwinek pospolity (Vinca minor), (gmina Fredropol) bluszcz pospolity (Hedera helix), pierwio- rezerwat leśny, utworzony w 1995 snek wyniosły (Primula elatior), sałatni- roku, w okolicach wsi Makowa i Arła- ca leśna (Aposeris foetida), wawrzynek mów. Na powierzchni 151,50 ha ochro-

22 23 Stanowiska dokumentacyjne piennego przy prawym brzegu rzeki Wiar z unikatowymi wkładkami zlepieńców Ważnymi pod względem naukowym ilastych oraz skał zwapnionych. i dydaktycznym są miejsca występowania Kanion w Rybotyczach (gm. Fredro- formacji geologicznych. Teren Parku Kra- pol) - zwany lokalnie „wodospadem”, pro- jobrazowego Pogórza Przemyskiego obfi- fil denudacyjny na prawym brzegu rzeki tuje w powstający przez wiele milionów Wiar, założony w marglach krzemionko- lat flisz karpacki, czyli warstwy naprze- wych z czynnym osuwiskiem i wodospa- miennie ułożonych skał osadowych po- dem. chodzenia morskiego. Ponadto występu- Krzeczkowski Mur (gm. Krasiczyn) - ją tu progi denudacyjne - strome stopnie odsłonięcie w kształcie litery L, tworzone lub grzbiety powstałe wskutek niszczenia przez margle krzemionkowe. Skała rozpa- powierzchni zbudowanej z warstw skal- da się na gruz o ostrych krawędziach. nych o różnym stopniu podatności na Wodospad w Cisowej (gm. Krasi- erozję. W celu zachowania tych formacji czyn) - malowniczy wodospad o wysoko- i podkreślenia ich znaczenia, obejmuje się ści 2m i szerokości 3m. Usytuowany jest je ochroną w formie stanowisk dokumen- na potoku Cisowa, a nachylenie warstw tacyjnych, których dotychczas powstało skalnych wynosi ok 40%. Krzeczkowski Mur (fot. Ewelina Krupa) tutaj 16. Do najatrakcyjniejszych, wartych Zlepieńce z Dubnika (gm. Fredropol) zobaczenia stanowisk należą: - odsłonięcie wypreparowane ze zlepień- nudacyjny krawędzi Karpat. Nachylenie Flisz wapienny w Huwnikach (gm. ców dubnickich i piaskowców dolnomio- warstw skalnych ok. 800. Fredropol) - odsłonięcie profilu fliszu wa- ceńskiej molasy. Tworzy czołowy próg de- Użytki ekologiczne Kanion w Rybotyczach (fot. Ewelina Krupa) Na terenie Parku Krajobrazowego Po- górza Przemyskiego istnieje również for- ma ochrony przyrody, której celem jest zachowanie pozostałości ekosystemów Fragment zlepieńców z Dubnika (fot. Ewelina Krupa) dla utrzymania różnorodności biologicz- nej. Są to użytki ekologiczne o łącznej powierzchni 121,15 ha, stanowiące w su- mie 23 kompleksy o różnym charakterze: kęp drzew i krzewów, torfowisk, płatów nieużytkowanej roślinności, bagien, mu- raw kserotermicznych oraz stanowisk rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt. Do najciekawszych na tym te- renie należą: Użytek ekologiczny „Borysławka” (gm. Fredropol) - murawa kserotermiczna i kępy krzewów

24 25 Użytek ekologiczny „Roztoka” (gm. rze stepowym, będące bardzo cennymi jących, w tym również Bircza) - halizna zbiorowiskami, zwiększającymi różno- podlegających ochronie Zespół Użytków Ekologicznych rodność biologiczną ekosystemów. Ich ścisłej. Murawy kseroter- „Krajna” (gm. Bircza) - płaty nieużytkowa- występowanie zależne jest od czynników miczne należą obecnie do nej roślinności i bagno klimatycznych, glebowych, ekspozycyj- ekosystemów poważnie Zespół Użytków Ekologicznych nych oraz antropogenicznych. zagrożonych z powodu „Lipa” (gm. Bircza) - płaty nieużytkowanej Pogórze Przemyskie, z racji panu- znacznego ich rozprosze- roślinności, bagno, zbiorniki wodne oraz jących tu sprzyjających warunków, jest nia, ograniczonego zasię- kępy drzew i krzewów miejscem występowania dobrze wy- gu przestrzennego oraz Zespół Użytków Ekologicznych „Pa- kształconych muraw kserotermicznych. zaniku kształtujących je portno” (gm. Fredropol) - płaty nieużytko- Usytuowane są one głównie na słonecz- antropogenicznych czyn- wanej roślinności, bagno nych zboczach wzgórz, wąwozów i do- ników, tj. wypasu czy ko- Zespół Użytków Ekologicznych „Ry- lin rzecznych, a cechuje je unikalny oraz szenia. Ze względu na swo- botycze” (gm. Fredropol) - płaty nieużyt- bogaty skład florystyczny. Są one ostoją ją wartość zostały uznane kowanej roślinności, murawa kseroter- wielu rzadkich i zagrożonych gatunków, za jedne z najcenniejszych miczna, kępy krzewów. a ponadto posiadają znaczne wartości es- typów siedlisk w sieci Na- tetyczne (są jednymi z najbardziej barw- tura 2000. Murawy kserotermiczne nych zbiorowisk łąkowych w naszym Na terenie Parku kraju). Należy również wspomnieć, że Krajobrazowego Pogórza

Murawy kserotermiczne to ciepło- murawy kserotermiczne wykazują duże Przemyskiego zachowało Zawilec wielkokwiatowy - murawa kserotermiczna w Makowej (fot. Ewelina Krupa) lubne zbiorowiska trawiaste o charakte- bogactwo gatunków owadów zapyla- się sporo tych malowni- czych zbiorowisk trawia- Murawa kserotermiczna w Rybotyczach (fot. Ewelina Krupa) stych. Podczas wędrówek natknąć się na nie może- my m.in. w miejscowo- ściach: Dubnik w pobliżu Sierakośc, Huwniki, Ko- pysno, Makowa (z bardzo rzadkim zawilcem wielko- kwiatowym), Posada Ry- botycka, Rybotycze.

26 27 3. HISTORIA REGIONU w dolinach rzek - Huwniki, Krzywcza, Rybotycze, Sierakośce. Najdawniejsze ślady pobytu czło- Wiek XV, XVI i XVII to czas regular- wieka na terenie Pogórza Przemyskiego nych najazdów na południowo-wschod- pochodzą z epoki kamiennej (30 000 nią Polskę. Turcy i Tatarzy pustoszyli oko- p.n.e). Odkryto je w miejscowościach liczne miejscowości oraz podpalali dwo- Nehrybka, Pikulice, Przemyśl i Sierako- ry. Również zwaśnione rody szlacheckie, śce. Ponadto ślady osadnictwa zostały w tym samym okresie, toczyły ze sobą odnalezione w Kłokowicach, Kruhelu częste spory, czego skutkiem były ogrom- Wielkim, Podbukowinie, najprawdopo- ne zniszczenia, a wielu ludzi straciło ży- dobniej pochodzą z mezolitu (7000-4500 cie. W związku z takimi sytuacjami na p.n.e.). Jednym z najważniejszych odkryć Pogórzu Przemyskim zaczęła pojawiać się jest osada w Kormanicach (neolit, 4500- architektura obronna. Do dziś zachował 1700 p.n.e.), tutaj bowiem znaleziono po- się dwór obronny w Sierakoścach cerkiew zostałości domów o słupowej konstrukcji obronna w Posadzie Rybotyckiej czy ru- oraz liczne ceramiki, narzędzia krzemien- iny obronnego zamku w Kormanicach. ne oraz kamienne. Kolejne znaczące wydarzenia to Kolejne epoki przyniosły znaczny utrata niepodległości w 1772 r. i przejście rozwój osadnictwa i kultury. Świad- ziem Pogórza pod rządy austriackie, a na- czą o tym liczne znaleziska m.in. broni stępnie zniesienie pańszczyzny w całej i ozdób. W Bachórzu odkryto liczące po- Galicji (1848r.), na pamiątkę czego sta- nad 800 grobów cmentarzysko z epoki wiano dziękczynne kapliczki i krzyże, brązu. z których część zachowała się do dziś. W pierwszych latach naszej ery na W drugiej połowie XIX w. rozpoczę- Pogórzu Przemyskim pojawiły się mo- to budowę Twierdzy Przemyśl. Kontynu- nety rzymskie, co świadczy o rozwoju owano ją aż do wybuchu I wojny świa- kontaktów handlowych. Zostały one od- towej. Na wzgórzach wokół Przemyśla nalezione m.in. w Dubiecku, Pikulicach pojawiły się dwa pierścienie fortyfikacji, Droga z nieistniejącej już wsi Borysławka w kierunku Rybotycz (fot. Ewelina Krupa) i Przemyślu. Z kolei od IV w. do około złożone z kilkudziesięciu fortów. Do dziś połowy V w. miał miejsce zanik osad- przetrwało kilkanaście z nich. nictwa, prawdopodobnie wynikający W roku 1918 nastąpił konflikt pol- skiej przyniosła masowe wysiedlenia lud- na, a inne straciły sporo zabudowań. Dziś z otwarcia granic upadającego Cesarstwa sko-ukraiński. Ukraińcy dążyli do utwo- ności na wschód. Większość Ukraińców jedynym dowodem tamtejszego życia są Rzymskiego, jednak, jak wskazują bada- rzenia ze wschodniej części Galicji oraz zmuszona była opuścić Pogórze Prze- w niektórych rejonach Pogórza Przemy- cze, już na początku VI wieku działal- ziem przyległych do niej niepodległego myskie w ramach umowy o wymianie skiego zdziczałe sady i zarośnięte stud- ność osady targowej w Przemyślu została państwa ukraińskiego. W konsekwen- ludności podpisanej w 1944 roku przez nie. Czasami jeszcze natknąć się można wznowiona. cji na terenie tym toczono wiele walk, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowe- na resztki murów, walące się piwnice W XII w. na Pogórzu zaczęły poja- o charakterze wojny domowej, co spo- go oraz władze USRR. Następny etap wy- oraz zapomniane cmentarze. Do takich wiać się grody, a w ich pobliżu otwarte wodowało wzajemne wrogie nastawie- siedleń nastąpił w 1947 roku w ramach miejscowości należą m.in: Arłamów, Bo- osady, które lokowane były głównie na nie na następne lata. Akcji „Wisła”. Skutkiem tych działań rysławka, Grąziowa, Jamna Dolna, Jamna grzbietach wzgórz, blisko umocnień, ta- II wojna światowa oprócz krwa- było całkowite opustoszenie wielu wsi, Górna, Kopysno, Kwaszenina, Łomna, Pa- kich jak Kopysno, Pacław i Gruszowa lub wych starć i podziałów ziemi przemy- z których część została w całości spalo- portno.

28 29 4. ZABYTKI SAKRALNE strukcja zrębowa, dach jednokalenicowy ściowa, a także pozostałości cmentarza. Greckokatolicka cerkiew w Kotowie ze zwieńczeniem w formie wieżyczki, Cerkiew usytuowana jest tuż przy dro- pw. św. Anny (gmina Bircza) została zbu- 0 Pogórze Przemyskie wyróżnia się wewnątrz zachowana polichromia, obok dze, 47 km od Przemyśla (N 49 43'53.4” dowana w 1923 roku na planie krzyża, 0 wielonarodowym dziedzictwem kulturo- drewniana dzwonnica. Usytuowana na E 22 18'50.9”). z centralną kopułą. Cerkiew przez wiele wym. Bogata historia uczyniła z tego re- szczycie nadsańskiej skarpy, 25 km od lat popadała w ruinę, obecnie podlega 0 0 gionu krainę licznych zabytków. Tu prze- Przemyśla (N 49 45'00.4” E 22 28'30.2”). gruntownemu remontowi. W pobliżu platają się ślady kultury Rusinów, Żydów Greckokatolicka cerkiew pw. św. znajdują się pozostałości cmentarza. Zlo- i Niemców. Niewątpliwie największe bo- Szymona Słupnika (w nieistniejącej już kalizowana blisko drogi, 38 km od Prze- 0 0 gactwo, zwłaszcza sakralne, pozostało po wsi Chyrzynka) (gmina Krzywcza) zosta- myśla (N 49 43'53.1” E 22 24'49.8”). mieszkańcach narodowości ukraińskiej. ła zbudowana w 1857 roku. Jest to obiekt Są to głównie cerkwie murowane i drew- o budowie zrębowej, z trzema baniastymi niane, budowane w różnych systemach. zwieńczeniami i zachowaną wewnątrz Część z nich przetrwała do dziś w nie naj- ozdobną polichromią. Obok usytuowa- lepszym stanie, inne z kolei zostały prze- na murowana dzwonnica z 1911 roku. kształcone na kościoły. Jednak większość Cerkiew dotychczas popadająca w ruinę zachowała swój majestat i warta jest zwie- obecnie jest poddana gruntownemu re- Cerkiew w Jaworniku Ruskim (fot. Maciej Sebastianka) dzenia. montowi. Położona na niewielkim wznie- sieniu, nieopodal wsi Chyrzyna, niecałe Greckokatolicka cerkiew w Koniu- Cerkwie 25 km od Przemyśla. Dojazd drogą śród- szy pw. Złożenia Szat Matki Bożej (gmina polną, znajdująca się 1 km przed Chyrzy- Fredropol) pochodząca z początku XIX ną (N 49046'38.3” E 22032'47.4”). W granicach parku Krajobrazowe- wieku, obecnie służy jako kościół. W po- Cerkiew w Kotowie (fot. Maciej Sebastianka) go Pogórza Przemyskiego znajduje się 8 bliżu znajduje się częściowo zachowany cerkwi drewnianych. Do najlepiej zacho- cmentarz. Cerkiew dwudzielna z nie- Greckokatolicka cerkiew w Lipie pw. wanych należą cerkwie w Jaworniku Ru- wielkim baniastym zwieńczeniem. Poło- św. Paraksewii (gmina Bircza) została zbu- skim, Rudawce, Piątkowej, Lipie i Koniu- żona na lekkim wzniesieniu, 20 km od dowana w 1830 roku. Posiada konstrukcję szy. Przemyśla, widoczna z głównej drogi (N zrębową oraz trzy baniaste hełmy. We- Greckokatolicka cerkiew w Babi- 49041'06.1” E 22041'22.0”). wnątrz zachowała się część oryginalne- cach pw. Zaśnięcia Bogurodzicy (gmina go wyposażenia. W pobliżu znajduje się Krzywcza) pochodzi z 1839 roku. Kon- murowana dzwonnica oraz murowana kaplica grobowa, obie z XIX wieku. Cer-

Cerkiew w Chyrzynce (fot. Dariusz Kozik)

Greckokatolicka cerkiew w Jaworni- ku Ruskim pw. św. Dymitra (gmina Bir- cza) pochodzi z 1882 roku, posiada trzy baniaste hełmy, a wewnątrz zachowała się polichromia oraz niekompletny iko- nostas. W pobliżu znajduje się dzwonni- ca, służąca jednocześnie jako brama wej- Cerkiew w Babicach (fot. Dariusz Kozik) Cerkiew w Koniuszy (fot. Dariusz Kozik) Cerkiew w Lipie (fot. Maciej Sebastianka)

30 31 kiew położona jest na niewielkim wznie- Położona jest w środku wsi, w pobliżu Greckokatolicka cerkiew w Bryliń- kwi znajduje się murowana dzwonnica, sieniu przy drodze, 42 km od Przemyśla drogi, na niewielkim wzniesieniu, 34 km cach pw. św. Wasyla Wielkiego (gmina będąca jednocześnie bramą i pochodząca (N 49041'55.9” E 22022'42.7”). od Przemyśla (N 49042'34.8” E 22026'48.2”). Fredropol) wzniesiona w 1929 roku na z lat 30-tych XX wieku. Podczas wojny Greckokatolicka cerkiew w Piątko- planie krzyża. Trójdzielna, z kopułą po- cerkiew uległa znacznemu zniszczeniu. wej pw. św. Dymitra (gmina Dubiecko) Cerkwi murowanych na tym terenie łożoną centralnie. W pobliżu murowa- Odbudowano ją w latach 90-tych i prze- pochodząca z 1732 roku posiada konstruk- do dziś zachowało się 12. Niewątpliwie na dzwonnica i cmentarz żołnierski z I znaczono na kościół rzymskokatolicki. cję zrębową z trzema zwieńczeniami, we- najcenniejszą jest pochodząca z XV w. wojny światowej. Obecnie cerkiew słu- Odległość od Przemyśla ok. 20 km (N wnątrz brak wyposażenia. Cerkiew poło- cerkiew w Posadzie Rybotyckiej pw. św. ży jako kościół. Położona jest w centrum 49045'48.5” E 22034'56.6”). żona jest 46 km od Przemyśla, z dala od Onufrego (gmina Fredropol). Początkowo wsi na wzgórzu, 15 km od Przemyśla (N Greckokatolicka cerkiew w Huwni- wsi, dotrzeć do niej można utwardzoną była to cerkiew prawosławna, a następ- 49042'36.9” E 22039'14.2”). kach pw. Podwyższenia Krzyża Święte- drogą leśną (N 49045'27.5” E 22022'43.1”). nie greckokatolicka. Jest to obiekt typu go (gmina Fredropol) została wzniesiona obronnego, z zachowanymi malowi- w 1825 roku. Jednokalenicowy dach ze dłami ściennymi, bez wyposażenia we- zwieńczeniem w formie wieżyczki z ba- wnątrz. Cerkiew malowniczo położona niastym hełmem. Wewnątrz zachowana na niewielkim wzgórzu w pobliżu rze- polichromia. Obok znajduje się muro- ki Wiar, przy głównej drodze, 30 km od wana dzwonnica z tego samego okre- Przemyśla (N 49039'56.8” E 22036'03.5”). su. Cerkiew położona na wzgórzu, przy końcu wsi, około 22 km od Przemyśla (N 49039'18.7” E 22041'29.8”).

Cerkiew w Brylińcach (fot. Dariusz Kozik)

Cerkiew w Piątkowej (fot. Dariusz Kozik) Greckokatolicka cerkiew w Choło- Greckokatolicka cerkiew w Rudaw- wicach pw. Cudu św. Michała Archanioła ce pw. św. Sawy (gmina Bircza) powstała (gmina Krasiczyn) powstała w 1897 roku. w XVIII wieku. Jest to cerkiew jednoprze- Trójdzielna, z prezbiterium zamkniętym strzenna ze szkieletową wieżą nad wej- trójbocznie i dwiema przyległymi zakry- ściem. Obecnie użytkowana jako kościół. stiami, zwieńczona dużą kopułą. Przy cer-

Cerkiew w Huwnikach (fot. Dariusz Kozik)

Greckokatolicka cerkiew w Kopy- śnie pw. Opieki NMP (gmina Fredropol) pochodzi z 1821 roku. Jednoprzestrzenna, z dwuspadowym dachem zwieńczonym wieżyczką z baniastym hełmem. We- wnątrz zachowany kompletny ikonostas. W sąsiedztwie murowana dzwonnica Cerkiew w Posadzie Rybotyckiej Wnętrze cerkwi w Posadzie Rybotyckiej oraz cmentarz ze starymi ukraińskimi Cerkiew w Rudawce (fot. Dariusz Kozik) (fot. Ewelina Krupa) Cerkiew w Chołowicach (fot. Dariusz Kozik)

32 33 nagrobkami. Cerkiew położona w środ- tem trójdzielnym, zwieńczonym okaza- odremontowana oraz przeznaczona na kowej części niemal wymarłej wsi, oko- łą kopułą. Brak wyposażenia wewnątrz. kościół rzymskokatolicki. Cerkiew leżą- ło 30 km od Przemyśla (dojazd z Rybo- Mimo, że jest nieużytkowana i popadają- ca w pobliżu granicy Parku Krajobrazo- tycz drogą utwardzoną) (N 49040'59.3” E ca w ruinę ciągle prezentuje się pięknie. wego Pogórza Przemyskiego. Odległość 22038'19.5”). Cerkiew znajduje się w centrum miejsco- od Przemyśla ok. 80 km (N 49040'47.7” E wości, przy głównej drodze, 20 km od 22024'31.3”). Przemyśla (N 49047'55.6” E 22032'36.7”). Greckokatolicka cerkiew w Mielno- wie pw. św. Michała Archanioła (gmina Krasiczyn) zbudowana została w 1903 roku. Posiada dwuspadowy dach, zwień- czony kopułą oraz trójbocznie zamknięte prezbiterium. Obecnie użytkowana jest jako kościół. Odległość od Przemyśla 17 km (N 49045'34.1” E 22036'24.5”).

Cerkiew w Kopyśnie (fot. Ewelina Krupa)

Greckokatolicka cerkiew w Korytni- Cerkiew w Nowych Sadach (fot. Ewelina Krupa) kach pw. św. Dymitra (gmina Krasiczyn) wzniesiona została w 1886 r. Dwudzielna Cerkiew w Krzywczy (fot. Dariusz Kozik) Greckokatolicka cerkiew w Olsza- z dwuspadowym dachem i trzema wie- nach pw. św. Michała Archanioła (gmina żami. W pobliżu murowana dzwonni- Greckokatolicka cerkiew w Malawie Krasiczyn) pochodzi z roku 1924 i poło- ca. Cerkiew położona w centrum miej- pw. św. Teodozego Pieczerskiego (gmina żona jest na niewielkim wzniesieniu po- scowości, 13 km od Przemyśla. Obecnie Krasne) powstała prawdopodobnie w 1797 środku wsi. Cerkiew trójdzielna z trzema użytkowana jako kościół (N 49047'04.9” E roku, natomiast pod koniec XIX wieku baniastymi hełmami (dwa z nich nad za- 22038'05.2”). była przebudowana i odremontowana. krystiami). W pobliżu murowana dzwon- Jest to cerkiew trójdzielna, z dachem po- nica. Obecnie cerkiew użytkowana jest siadającym zwieńczenia w formie trzech jako kościół. Odległość od Przemyśla 15 baniastych hełmów. W latach 90-tych Cerkiew w Mielnowie (fot. Dariusz Kozik) km (N 49044'27.7” E 22038'01.8”). XX wieku cerkiew została ponownie Greckokatolicka cerkiew w Nowych Sadach pw. św. Jerzego Męczennika (gmina Fredropol) powstała w połowie XVII wieku. Jest to obiekt o charakterze obronnym, jednoprzestrzenny, ze zwień- czeniem w formie baniastego hełmu i niewielką wieżą nad wejściem. Brak wy- Cerkiew w Korytnikach (fot. Dariusz Kozik) posażenia wewnątrz. Całość wzniesiona na średniowiecznym grodzisku. Nieopo- Greckokatolicka cerkiew w Krzyw- dal stary cmentarz. Cerkiew znajduje się czy pw. Narodzenia NMP (gmina Krzyw- w pobliżu drogi, około 22 km od Przemy- cza) zbudowana w 1911 roku, jest obiek- 0 0 Cerkiew w Malawie (fot. Dariusz Kozik) śla (N 49 38'00.0” E 22 44'32.3”). Cerkiew w Olszanach (fot. Dariusz Kozik)

34 35 Kościoły pochodzący z poprzedniego, drewniane- posłużył kamień pochodzący z rozbiórki go kościoła. Odległość od Przemyśla ok. 8 pobliskiego zamku. Kościół otoczony ka- Kościół w Bachórcu pw. św. Katarzy- km (N 49047'12.0” E 22017'50.0”). miennym murem, w pobliżu murowa- ny (gmina Dubiecko) drewniany, powstał Kościół w Kalwarii Pacławskiej pw. na dzwonnica. Wewnątrz polichromia w 1763 roku, odrestaurowany najpierw Znalezienia Krzyża Św. (Zespół klasz- i obrazy z końca XIX wieku. Odległość w 1856 roku, a następnie w 1915. Trójna- torny OO. Franciszkanów) (gmina Fre- od Przemyśla ok. 28 km (N 49039'20.1” E wowy, z prezbiterium zamkniętym trój- dropol) wraz z klasztorem, murowany, 22038'50.6”). bocznie, obok murowana dzwonnica po- wzniesiony w drugiej poł. XVIII wieku, chodząca z początku XX wieku. Odległość zniszczony w pożarze i odbudowany od Przemyśla ok. 37 km (N 49049'35.7” E w 1878 roku, z murowaną dzwonni- 22019'48.6”). cą i licznymi zabytkowymi kaplicami. Odległość od Przemyśla ok. 20 km (N Kościół w Krasiczynie (fot. Dariusz Kozik) 49037'53.1” E 22042'23.7”).

roku. Odległość od Przemyśla ok. 10 km (N 49046'38.2” E 22039'04.4”). Kościół w Krzywczy pw. Narodze- nia NMP (gmina Krzywcza) murowany, wzniesiony w 1625 roku, przebudowany w 1760 roku. W pobliżu późnobarokowa, Kościół w Rybotyczach (fot. Ewelina Krupa) murowana dzwonnica z końca XVIII w. Całość otoczona murowano-żelaznym ogrodzeniem. Kościół położony ok. 20 km Kościół w Bachórcu (fot. Maciej Sebastianka) od Przemyśla (N 49047'54.5” E 22032'45.9”).

Kościół w Dylągowej pw. św. Zofii (gmina Dynów), neoromański, murowa- ny, wzniesiony w latach 1905-1911, we- wnątrz znajduje się XVIII-wieczny ołtarz,

Kościół w Kalwarii Pacławskiej (fot. Ewelina Krupa) Kościół w Krzywczy (fot. Dariusz Kozik) Kościół w Krasiczynie pw. św. Marci- na (gmina Krasiczyn) wzniesiony w 1760 Kościół w Rybotyczach pw. św. To- roku, murowany, późnobarokowy, z mu- masza Apostoła (gmina Fredropol) wznie- Kościół w Dylągowej (fot. Dariusz Kozik) rowaną dzwonnicą i ogrodzeniem z 1794 siony został w 1868 roku. Do jego budowy

36 37

5. PIESZE SZLAKI TURYSTYCZNE Szlak zapewnia nam możliwość przejścia przez najatrakcyjniejsze Szlaki turystyczne prowadzą przez najciekaw- punkty Parku Krajobrazowego Pogó- sze miejsca danego regionu. Wędrówkę nimi uła- rza Przemyskiego. Jeszcze w Przemyślu twiają właściwe znakowania, czyli prostokąty o od- przechodzimy przez Wzgórze Zamko- powiedniej kolorystyce, która wbrew pozorom nie we, punkt widokowy, z którego zoba- oznacza stopnia trudności danego szlaku. Wyróż- czyć można panoramę doliny Sanu, na- niamy cztery typy szlaków: stępnie Park Zamkowy, szczyt Helicha, szlak czerwony - główny, prowadzący naj- w pobliżu którego znajduje się Fort VI częściej przez najatrakcyjniejsze przyrodniczo “Helicha”. Mniej więcej w tym miejscu i kulturowo miejsca w regionie szlak czerwony biegnie tą samą trasą co szlak niebieski - charakteryzujący się długą szlak niebieski, rozwidlając się w pobliżu trasą, dający szczegółowy obraz walorów przy- Rokszyc, i prowadzi dalej ku Brylińcom, rodniczych i kulturowych regionu gdzie na jednym ze wzgórz roztacza się wi- szlak zielony - prowadzący do ważnych dok na okazałej wielkości kościół, będący lub charakterystycznych miejsc regionu niegdyś cerkwią pw. św. Wasyla Wielkiego. szlak żółty - szlak dojściowy lub łączący Dalej, idąc na południe drogą polną przecho- inne szlaki dzimy przez las i dochodzimy do wyludnio- szlak czarny - szlak dojściowy, charakte- nej wsi Kopysno, gdzie znajduje się cerkiew ryzujący się krótkim odcinkiem do przejścia pw. Opieki NMP, a nieopodal niezalesiony szczyt „Kopystanka”, objęty ochroną rezerwa- Na terenie Parku Krajobrazowego Pogó- tową. Kolejnym ważnym punktem jest wieś rza Przemyskiego można znaleźć wszystkie Posada Rybotycka, z najstarszą w Polsce muro- powyższe rodzaje szlaków. Umożliwiają waną cerkwią typu obronnego pw. św. Onufre- one dokładne poznanie tutejszej, wyjątko- go. Tutaj szlak czerwony łączy się z niebieskim wej przyrody, poprzeplatanej różnokultu- szlakiem rowerowym, rozwidlają się dopiero rowymi akcentami. w okolicach Łodzinki Górnej. Następny punkt to niezalesiony szczyt „Chomińskie”, z którego Szlak czerwony idąc dalej w kierunku zachodnim wkraczamy PRZEMYŚL - SANOK do miejscowości Bircza. Tutaj warto zatrzymać Swój początek bierze przy ul. Way- się przy dawnym pałacu Humnickich, a w pobli- garta 3 w Przemyślu, zmierzając dalej żu Rynku również przy imponujących rozmia- przez szczyt Kruhel, Wapielnica i Heli- rów dębie, który ustanowiony został pomnikiem cha, Rokszyce, Brylińce, szczyt Kopy- przyrody. Następnie kierując się na południe do- stanka, Posadę Rybotycką, Łodzinkę cieramy do leśno-krajobrazowego rezerwatu Reber- Górną, szczyt Chomińskie, Birczę, ce, poniżej którego szlak czerwony łączy się z zie- Reberce, okolice wsi Łomna i w po- lonym, aż do okolic Łomnej i znajdującej się tam bliżu Leszczawy Górnej przechodzi ścieżki przyrodniczej „Las Medialny”. Dalej szlak na teren Parku Krajobrazowego Gór biegnąc na południe przy Przełęczy nad Łomną (452 Słonnych, biegnąc w stronę miasta m n.p.m.) przechodzi na teren Parku Krajobrazowego Sanok. Gór Słonnych.

40 41 Szlak niebieski przechodzimy, aby dostać się drogą po- DYNÓW - USTRZYKI DOLNE lną na zalesiony wierzchołek góry Piasek Szlak swój bieg rozpoczyna na Ryn- (421 m n.p.m.). Idąc w kierunku wyższej ku w Dynowie i stąd w kierunku połu- kulminacji możemy podziwiać rozległą dniowo-wschodnim wkracza na tery- panoramę z widokiem m.in. na Krukową torium Parku Krajobrazowego Pogórza Górę, pasma Bziany, Wysokiego i Krzto- Przemyskiego. W pobliżu miejscowości wa, Sufczynę, pasmo Kruszelnicy i Po- Bartkówka, szlak prowadzi do punktu górze Dynowskie. Kolejny ważny punkt widokowego, z którego roztacza się pano- to leżący w pobliżu wsi Krzeczkowa, rama m.in. na Dynów, dolinę Sanu i Bart- Krzeczkowski Mur - odkrywka geologicz- kówkę. Kierując się nadal na południowy na na grzbiecie Kamienki. Aby do niego -wschód docieramy do masywu Kruszel- dotrzeć trzeba nieznacznie zboczyć ze nicy i górnego odcinka wsi Dylągowa. szlaku. Powróciwszy na niego kierujemy Dalej, idąc naprzemiennie drogą leśną się na Olszany, a następnie na Krasiczyn. i polną, przechodzimy przy kulminacji Tutaj niewątpliwą atrakcją jest pocho- Kamienia Małego. Następnie schodzimy dzący z przełomu XVI i XVII w. zespół z masywu w kierunku wsi Piątkowa. War- zamkowy Krasickich. Tuż za Krasiczynem to w tym miejscu zatrzymać się przy po- szlak nieco wychodzi poza terytorium chodzącej z I połowy XVIII w. drewnianej, parku Krajobrazowego Pogórza Przemy- Droga do Paportna od Strony Kalwarii Pacławskiej (fot. Ewelina Krupa) greckokatolickiej cerkwi pw. św. Dymitra. skiego i powraca w pobliżu schronów Li- Kolejny punkt to kulminacja zalesionej nii Mołotowa. Dalej za Prałkowską Górą góry Bosaczka (455m n.p.m.), schodząc i Fortem VII „Prałkowce”, w okolicach gą gruntową w stronę Mandżochy - wi- Szlak zielony z której dotrzemy do widokowej łąki nad szczytu Wapielnica szlak niebieski łączy dokowego wzgórza (471 m n.p.m.), z któ- PRZEMYŚL - BACHÓRZ Kotowem. Tutaj warto zboczyć na chwilę się z czerwonym, rozwidlając się za szczy- rego zobaczyć można fragment Pogórza Szlak prowadzi przez północną część ze szlaku i udać się w kierunku Kotowa tem Helicha. Od tego momentu szlak nie- Przemyskiego oraz ukraińską część Gór Parku Krajobrazowego Pogórza Przemy- do drewnianej, greckokatolickiej cerkwi bieski biegnie cały czas na północ, mijając Sanocko-Turczańskich. Następnie mi- skiego, biorąc swój początek w Przemy- pw. św. Anny. Powróciwszy na szlak po- okolice szczytu Sekulatyna, Przedszybe- nąwszy przełęcz, podążamy do Paportna ślu, przy ul. Waygarta 3. Dalej biegnie dążamy drogą polną przez łąkę, która po nicze oraz Szybenica (497 m n.p.m.) gdzie - nieistniejącej już wsi, gdzie znajduje się przez Lipowicę (Fort XVIII Lipowica), pewnym czasie wprowadza nas do lasu z punktu widokowego roztacza się roz- częściowo zachowany cmentarz z ka- a w okolicach wzgórz Aszczycówki krzy- i docieramy do kulminacji Piaskowa (470 legła panorama fragmentu Pogórza Prze- miennymi nagrobkami. Droga wiodąca żuje się z czarnym szlakiem fortecznym. m n.p.m.). Następnie kierujemy się w stro- myskiego i Gór Sanocko-Turczańskich. do tego miejsca dawniej była uczęszcza- Stąd w kierunku zachodnim, przecho- nę drogi asfaltowej, po czym szlak wkra- Kolejno na szlaku mijamy miejscowość nym gościńcem do Dobromila. Dalej dząc przez wieś Łętownia, wkracza na te- cza na polną drogę i prowadzi m.in. przez Koniusza (drewniana cerkiew z początku idziemy Doliną Paportniańską w kie- rytorium Parku Krajobrazowego Pogórza las na grzbiet pasma Sufczyny. Schodząc XIX w.), Gruszowa z punktem widoko- runku najwyższego szczytu na Pogórzu Przemyskiego i dociera kolejno do szczy- z pasma przechodzimy przez pola i łąki, wym, Huwniki, a po przekroczeniu rzeki Przemyskim - Suchego Obycza (618 m n. tów: Stojałów (376 m n.p.m.), Karczma- aż do miejsca w którym roztacza się im- Wiar - Kalwaria Pacławska i Sanktuarium p. m.). W tym punkcie szlak niebieski łą- rowa (408 m n.p.m.), Bukowy Garb (428 ponująca panorama na Dolinę Sanu i Po- usytuowane na wzgórzu 465 m n.p.m. czy się z żółtym i nieco dalej, w okolicach m n.p.m.), za którym to kończy się teren górze Dynowskie, wzgórza Kamienna, Tutaj warto zwrócić uwagę na położoną Przełęczy Pod Suchym Obyczem, kończy Parku a zaczyna się Przemysko-Dynowski Maciejówka, Hucisko, Piasek. Dalej drogą nieco wyżej wieś Pacław i na jej unikal- swój bieg na terenie Parku Krajobrazowe- Obszar Chronionego Krajobrazu. Szlak polną docieramy do wsi Huta Brzuska, le- ną zabudowę o przysłupowej konstrukcji. go Pogórza Przemyskiego. swój bieg kończy w Bachórzu. żącej nad potokiem Brzuska, przez który Po minięciu Pacławia kierujemy się dro-

42 43 Szlak zielony chodzi przez dawną wieś Kopysno. Tutaj tyczach przy sklepie spożywczym skie- LESZCZAWA GÓRNA - JAMNA warto zatrzymać się przy murowanej rować się w boczną drogę, ku tzw. „Skale Początek szlaku ma miejsce na samej cerkwi pw. Opieki NMP. Idąc dalej drogą Machunika”. Powróciwszy ponownie na granicy Parku Krajobrazowego Pogórza polną docieramy do skraju lasu i przy- trasę szlaku zmierzamy w kierunku góry Przemyskiego, w miejscowości Leszczawa drożnej kapliczki „pańszczyźnianej”, przy Kanasin (555 m n.p.m.), a następnie przed Dolna, w pobliżu rzeki Stupnica i obie- której rośnie imponujących rozmiarów Dolinę Niemiecką docieramy do Suche- rając kierunek południowo-wschodni buk, objęty ochroną pomnikową. Następ- go Obycza (618 m n.p.m.) - najwyższe- biegnie do szczytu Ostra Kiczarka (487 nie krętą drogą gruntową schodzimy do go szczytu Pogórza Przemyskiego, gdzie m n.p.m.), a następnie przez dawny przy- wsi Rybotycze - dawnego miasteczka, po szlak żółty, łącząc się z niebieskim, osiąga siółek Reberce, punkt widokowy nad którym utrzymała się małomiasteczkowa swój koniec. Łomną (473 m n.p.m.), skąd zobaczyć zabudowa z przełomu XIX i XX wieku. można przełęcz nad Łomną, wierzchołek Niewątpliwą atrakcją przyrodniczą w po- Opis powyższych tras ma charakter Krzemienia w Górach Sanocko-Turczań- bliżu trasy szlaku jest będący stanowi- jedynie orientacyjny, nie przedstawia skich, Pasmo Jamnej i Górę Sieniawską. skiem dokumentacyjnym - kanion, zwa- szczegółowego przebiegu szlaków. Przed szczytem Ostra Kiczerka szlak zie- ny również przez mieszkańców wodospa- lony łączy się z czerwonym, a rozwidlają dem. Aby dojść do niego należy w Rybo- się w pobliżu Łomnej i „Lasu Medialnego” Kapliczka i buk pomnikowy przy drodze do Kopysna - ścieżki przyrodniczej, gdzie w 2004 roku (fot. Ewelina Krupa) Widok na wieś Rybotycze (fot. Łukasz Skalski) m.in. dziennikarze z Polski, Ukrainy i Sło- wacji wspólnie posadzili las). Następnie szlak w okolicach szczytu Koziny (418 m n.p.m.) skręca ostro w prawo i biegnąc na południe przekracza granicę Parku Krajo- brazowego Pogórza Przemyskiego. Dalej, na terenie Parku Krajobrazowego Gór Słonnych przechodzi przez wieś Grązio- wa, szczyt Cień (531 m n.p.m.) i koniec swój osiąga przy szczycie Jamna (598 m n.p.m.)

Szlak żółty KOPYSTANKA - SUCHY OBYCZ Szlak łącznikowy (łączy szlak czer- wony z niebieskim), określany jako rybo- tycki, początek swój bierze na górze Ko- pystance (541 m n.p.m.), która objęta jest ochroną rezerwatową. Roztacza się stąd piękny widok na okolicę, a nieopodal w głębi lasu zwanego „Grabnikiem” znaj- dują się pozostałości średniowiecznego grodziska. Poniżej Kopystanki szlak prze-

44 45 6. ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNE ślady po nagrobkach) 2. Zespół Zamkowo-Parkowy w Krasiczy- nie (punkt widokowy z panoramą do- „BOHYNIE” liny Sanu, Korytniki, Śliwnicę i Zespół Zamkowo-Parkowy) przyrodniczo-histo- 3. Linia Mołotowa (pozostałości punktu ryczny szlak turystyczny oporu „Krasiczyn” zniszczonego przez szkolny, o długości ponad 7 Niemców w 1943 roku) km, położony w większości 4. Mrowisko (możliwość obserwacji ży- na terenie gminy Fredropol, cia toczącego się przy kopcu mrówek). początek szlaku ma miejsce 5. Buczyna Karpacka (charakterystycz- przy szkole podstawowej, ny dla Karpat zespół roślinności leśnej, wytyczonych 8 przystan- gdzie króluje buk z jodłą) ków: 6. Wawrzynek wilczełyko i lilia złoto- 1. Łąka położona u podnó- głów, rosnące w pobliżu trasy gatun- ża dwóch wzgórz, z której ki chronione. Wawrzynek wilczełyko - silnie trujący i na różowo kwitnący obserwować można kra- Ostatni przystanek ścieżki „Bohynie” - flisz wapienny jobraz po stronie ukraiń- (fot. Ewelina Krupa) krzew oraz lilia złotogłów - wysoka skiej, kalwaryjskie wieże roślina cebulowa, kwitnąca na różowo 8. Brzeg rzeki Wiar w pobliżu Szkoły Pod- Klasztoru OO. Franciszkanów. Jest to -czerwono stawowej z imponującym odsłonię- również dobre miejsce do obserwowa- okazałe kopce mrówek i docieramy do 7. Polana na skraju lasu „Kurpielówka”, ciem fliszu wapiennego. nia ptaków drapieżnych leszczynowych zarośli pomnik konia Ralla (w pobliżu pozo- 2. Potok z brzegami porośniętymi lepięż- 5. Widoczna strefa ekotonowa - przej- „DOLINA HOŁUBLI” nikiem różowym, a następnie leśna ście między zbiorowiskiem łąkowym droga prowadząca do buczyny kar- i leśnym, widok na fragment doliny ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza, packiej (podgórskiej formy). Spotkać Wiaru, Hyb, Kalwarię Pacławską i ma- znajdująca się na terenie gminy Przemyśl, tu można kwitnący bluszcz pospolity, syw Turnicy. Idąc dalej docieramy do w miejscowości Hołubla (między Wapo- czosnek niedźwiedzi czy wawrzynek ściany fliszu karpackiego wcami i Korytnikami), obecnie w przebu- wilczełyko 6. Wąwóz Bohynie z niewielkim strumie- dowie, planowane zakończenie remontu 3. Po przejściu przez buczynę karpacką niem, gdzie obserwować można świat w 2016 r. można nieznacznie zejść ze szlaku, drobnych bezkręgowców, następnie a następnie dojść do pozostałości szpi- przekroczywszy brzeg wąwozu docie- „DO RALLA” tala polowego UPA. Następnie powró- ramy do asfaltowej drogi w pobliżu ciwszy na szlak należy przejść przez cerkwi w Huwnikach ścieżka przyrodniczo-kulturowa, głęboki jar. W tej okolicy obserwować 7. Murowana cerkiew greckokatolicka, o długości około 5 km, położona na grun- można rzadkie gatunki grzybów oraz w pobliżu której znajduje się dwupo- tach gminy Krasiczyn, swój początek bie- ptaków ziomowa dzwonnica, następnie scho- rze przy moście nad rzeką San, wytyczo- 4. Pozostałości grodziska z dobrze zacho- dząc potokiem w kierunku rzeki Wiar nych 10 przystanków tematycznych: wanym systemem umocnień, skła- mijamy XIX-wieczny dworek i docie- 1. Cmentarz żydowski (pozostałości kir- dający się z podwójnego pierścienia, ramy do kamiennego kościoła z lat 20- kutu, zachowanych kilka macew oraz następnie idąc drogą przez las mijamy tych

46 47 Zamek w Krasiczynie (fot. Ewelina Krupa)

stałości stajni i domu zarządcy stajni 1. Wieża obserwacyjna, z której rozta- zwanych przez miejscowych „Kurpie- cza się imponujący widok na okolicz- lówką” znajduje się pomnik poświęco- ne miejscowości polskie i ukraińskie; ny ukochanemu koniowi ks. Sapiehy) możliwość obserwowania ptaków dra- 8. Aleja dębowa (fragment trasy z rosną- pieżnych Panorama z wieży widokowej w Kalwarii Pacławskiej (fot. Ewelina Krupa) cymi okazałymi dębami) 2. Aleja Dębowa zasadzona przez leśni- 9. Szkółka leśna (należąca do Nadleśnic- ków w 2000 roku, pamiątkowy obelisk twa Krasiczyn szkółka leśna gdzie 3. Grodzisko wczesnośredniowieczne, oprócz tradycyjnej metody uprawy drewniana kaplica - pustelnia Św. Mag- polowej stosuje się uprawę w namio- daleny tach, skrzyniach oraz doniczkach) 4. Oczyszczalnia ścieków kompleksu 10. Odkrywka geologiczna fliszu karpac- klasztornego, opis procesu oczyszcza- kiego, licząca około 150 metrów długo- nia ścieków ści naprzemiennie ułożonych warstw 5. Tablice informacyjne dotyczące oko- skał osadowych, malowniczo ciągnąca licznej flory i fauny, miejsce na ogni- się przy brzegu Sanu). sko 6. Pozostałości kalwaryjskiej warowni „KALWARIA PACŁAWSKA” przy klasztorze (z czasów A.M. Fredry- założyciela Kalwarii) ścieżka historyczno-przyrodnicza, 7. Kaplica grobowa rodu Tyszkowskich, o długości około 2,5 km, położona na wybudowana na przełomie XIX i XX terenie gminy Fredropol, swój początek wieku w stylu neogotyckim. bierze przy wieży obserwacyjnej w Kal- warii Pacławskiej, wytyczonych 7 przy- stanków:

48 49 „KOPANINY”

ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza, o długości około 3 km, zlokalizowana na terenie Nadleśnictwa Dynów, w pobliżu miejscowości Dąbrówka Starzeńska, po- czątek ścieżki przy odkrywce geologicz- nej Nadleśnictwa, wytyczonych 9 przy- stanków: 1. Odkrywka geologiczna flisz karpacki 2. Różnopiętrowy drzewostan jodłowy 3. Mikrosiedliska w lesie 4. Martwe drewno 5. Bogate lasy Pogórza 6. Buczyna karpacka 7. Ochrona lasu przed zwierzyną 8. Leśny potok 9. Drewno - surowiec niezwykły.

„KRĘPAK” Wejście na ścieżkę „Krępak” (fot. Ewelina Krupa)

ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza, umierających oraz objawów chorobo- „ŁOMNA” o długości 2 km, położona na terenie wych na nich występujących Nadleśnictwa Bircza, w miejscowości Ko- 6. Dolina potoku, dająca możliwość ob- ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza, rzeniec, w rezerwacie „Krępak”, początek serwacji kumaka górskiego, traszki kar- o długości 2 km, przebiega przez nieist- ścieżki w pobliżu parkingu przy trasie packiej i salamandry plamistej niejącą dziś wieś Łomna, w pobliżu rzeki Przemyśl-Bircza, wytyczonych 11 przy- 7. Proces drążenia koryta przez potok; Wiar, zlokalizowana na terenie Nadle- stanków: mchy i porosty śnictwa Bircza, początek ścieżki w pobli- 1. Droga leśna, dawny trakt handlowy, 8. Proces erozji wodnej; stanowisko wi- żu drogi leśnej (przy stawie), wytyczo- łączący Przemyśl z Sanokiem; podgór- dłaka jałowcowatego; miejsce bytowa- nych 11 przystanków tematycznych: ska forma buczyny karpackiej - dobrze nia dzików i jeleni 1. Łomna widoczne warstwy lasu 9. Polanka w pobliżu potoku; miejsce na 2. Zalesianie gruntów porolnych-nie- 2. Las jodłowo-bukowy, z naturalnym odpoczynek - stół i ławki użytków odnowieniem jodłowym; wawrzynek 10. Podnóże stoku; proces sukcesji; zarośla 3. Ekoton wilczełyko śliwy tarniny - azyl dla ptaków i dzi- 4. Nieleśne zbiorowiska roślinne 3. Stromy brzeg wąwozu; możliwość ob- ków 5. Sukcesja ekologiczna serwacji ptaków 11. Strefa ekotonowa - przejście między 6. Łowiectwo 4. Możliwość obserwacji fauny oraz śla- lasem a łąką; odpoczynek przy stoliku 7. Sosna zwyczajna dów jej bytowania; lizawka, paśnik i ławkach, możliwość rozpalenia ogni- 8. Ptaki owadożerne 5. Stadia rozkładu drzew; możliwość ob- ska. 9. Szkody pochodzące od zwierzyny le- serwacji drzew zainfekowanych i ob- śnej

50 51 10. Jodła pospolita „WINNE – PODBUKOWINA” 11. Ptaki drapieżne. ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna, o długości około 1 km, położona w pobli- żu Dubiecka, we wsi Bachórzec, w całości biegnąca przez rezerwat Broduszurki, po- czątek ścieżki przy niewielkim wzniesie- niu, wytyczonych 5 przystanków: 1. Doły po wydobytym torfie; zarośla wierzbowo-brzozowo-sosnowe; zbio- rowisko roślin łąkowych 2. Drzewa i krzewy; roślinność bagienna; łąka trzęślicowa 3. Potorfie wypełnione wodą wraz z cha- rakterystyczną roślinnością oraz płaza- mi i gadami 4. Bór bagienny, dwa stawy 5. Możliwość obserwacji ptactwa wodne- go. Bagno zwyczajne (fot. Ewelina Krupa)

Orlik krzykliwy (fot. Łukasz Skalski)

52 53 7. POZOSTAŁE ATRAKCJE BORETUM CISOWA (283 ha), którego większość wędrówek po Pogórzu Prze- celem jest czynna ochrona flory krajo- myskim. ARBORETUM I ZAKŁAD FIZJOGRAFII wej oraz zabezpieczenie w warunkach ex Najważniejsze punkty w mieście W BOLESTRASZYCACH i in situ różnorodności biologicznej. Jed- Przemyśl: tel. 16 671 64 25 nocześnie prowadzi się tu badania nad ƒƒ Archikatedra greckokatolicka Sobór wtórną sukcesją leśną w cyklach wielo- św. Jana Chrzciciela, ul. Katedralna 1 Na północny-wschód od miasta letnich oraz utrzymuje kolekcje roślin gi- ƒƒ Archikatedra rzymskokatolicka z wie- Przemyśl znajduje się obszar 25 ha, bar- nących, rzadkich i zagrożonych, a także żą katedralną (widokową), pl. Katedral- dzo szczególny ze względów przyrodni- historycznych odmian drzew i krzewów ny czych oraz historycznych. Podziwiać tu owocowych, głównie jabłoni. Na terenie ƒƒ Kościół Franciszkanów pw. św. Marii można wiekowe drzewa rodzimego oraz Arboretum Cisowa zlokalizowana jest Magdaleny, ul. Franciszkańska 2a obcego pochodzenia, krzewy, rzadkie, ścieżka dydaktyczna „Doliną Cisowej”. ƒƒ Dworzec Kolejowy, ul. Plac Legionów 1 zagrożone i ginące gatunki roślin, park ƒƒ Kopiec Tatarski, wjazd od ul. J. Słowac- oraz dwór, w którym mieści się Muzeum REZERWAT SZACHOWNICA kiego przy Cmentarzu Komunalnym Przyrodnicze. Organizowane są tu liczne W KRÓWNIKACH Głównym festiwale, warsztaty oraz konkursy. ƒƒ Muzeum Narodowe Ziemi Przemy- Nieopodal Birczy znajduje się od- Nieopodal granicy Parku Krajobra- skiej, pl. Berka Joselewicza 1, tel. 16 679 dział bolestraszyckiego arboretum – AR- zowego Pogórza Przemyskiego znajduje 30 00 ƒƒ Muzeum Historii Miasta Przemyśla, Szachownica kostkowata (fot. Ewelina Krupa) Rynek 9, tel. 678-65-01 Muzeum Przyrodnicze w Arboretum w Bolestraszycach (fot. Ewelina Krupa) ƒƒ Muzeum Dzwonów i Fajek/Wieża Ze- się stanowisko rzadkiej rośliny szachow- garowa, ul. Władycze 3, tel. 16 678 96 66 nicy kostkowatej, które w roku 1974 zo- ƒƒ Muzeum Archidiecezjalne, Plac Kate- stało objęte ochroną rezerwatową. Jest dralny 2 i 3, tel. 16 678 27 92 to gatunek krytycznie zagrożony, a jego ƒƒ Przemyskie podziemia, wejście przy występowanie zanotowano zaledwie budynku Urzędu Miasta, ul. Rynek 1 w kilku miejscach w Polsce. Jest to bylina ƒƒ Rynek, pochyły rynek z kamiennym cebulowa o dużych purpurowo brunat- brukiem, zabytkowe kamienice, fon- nych kwiatach, z charakterystyczną „sza- tanna „Niedźwiadek”, pomniki: Ada- chownicą”. ma Mickiewicza, Jana III Sobieskiego oraz pomnik - ławeczka Dobrego Wo- MIASTO PRZEMYŚL jaka Szwejka ƒƒ Stok narciarski/całoroczny tor sanecz- Wędrując po Parku Krajobrazowym kowy, ul. Sanocka 4, tel. 16 675 50 49 Pogórza Przemyskiego obowiązkowo ƒƒ Zamek Kazimierzowski, Aleje XXV odwiedzić należy przepiękne miasto Polskiej Drużyny Strzeleckiej 1, tel. 16 Przemyśl, położone tuż przy północno 678 50 61 -wschodniej granicy Parku. Jest to jedno z najstarszych polskich miast, pełne za- bytków, stromych uliczek i kościelnych wież. Tutaj też zaczyna się lub kończy

54 55 Archikatedra greckokatolicka Widok na Archikatedrę rzymskoka- Kościół franciszkański Muzeum dzwonów i fajek/wieża Muzeum Archidiecezjalne Wejście do przemyskich podziemi (fot. Ewelina Krupa) tolicką i wieżę katedralną (fot. Ewelina Krupa) zegarowa (fot. Ewelina Krupa) w Przemyślu (fot. Ewelina Krupa) (fot. Ewelina Krupa) (fot. Ewelina Krupa)

Dworzec Kolejowy w Przemyślu (fot. Ewelina Krupa) Widok z Kopca Tatarskiego (fot. Ewelina Krupa) Rynek w Przemyślu (fot. Ewelina Krupa) Zamek Kazimierzowski w Przemyślu (fot. Ewelina Krupa)

TWIERDZA PRZEMYŚL Przemyśl, wchodził fort pierścienia we- wnętrznego oraz umocnienia zewnętrz- Zespół obiektów obronnych, ulo- ne. Te forty, które zachowały się do dziś, kowanych na wzgórzach wokół miasta malowniczo są wplecione w pogórzański Przemyśl, których budowa została roz- krajobraz, a zwiedzanie ich umożliwia poczęta w połowie XIX wieku. Pomimo czarny szlak forteczny. W skład twierdzy rewitalizacji prowadzonej w ostatnich Przemyśl wchodziły forty: Fort I – Siedli- latach, znaczna część obiektów pozostaje ska, Fort II – Jaksmanice, Fort III – Łuczyce, w złym stanie, jednak echo historii jest tu Fort IV – Optyń, Fort V – Grochowce, Fort nadal żywe. VI – Helicha w pobliżu Kruhela Wielkie- W skład jednej z największych go, Fort VII – Prałkowce, Fort VIII – Łętow- Muzeum Ziemi Przemyskiej (fot. Ewelina Krupa) Muzeum Historii Miasta Przemyśla (fot. Ewelina Krupa) twierdz nowożytnej Europy - Twierdzy nia, Fort IX – Brunner w Ujkowicach, Fort

56 57 L i p i e c 8. LEGENDY REGIONALNE trzymała, ale to już zupełnie inna histo- Noc na Iwana Kupały (Przemyśl) – ria. prezentacja zespołów tanecznych i wo- Cudowne źródełko kalnych m.in. z Polski i Ukrainy, koncert Jak diabeł skłócił małżonków gwiazdy wieczoru, kramy z rękodziełem, Na górze Kopystance, nieopodal Ry- atrakcje dla dzieci. botycz, w grabnickim lesie, jest studnia, Było dobre małżeństwo, co nigdy a właściwie wyłożone drewnianą cem- się nie kłóciło ze sobą. Diabeł używał Manewry Szwejkowskie w Twierdzy browiną źródełko. Woda w niej przeraź- różnych sztuczek, żeby ich pokłócić, ale Przemyśl (Przemyśl)– przemarsze regi- liwie jest zimna i idealnie czysta. Obok wszystko na nic. Jak już nie mógł patrzeć mentów szwejkowskich, Piknik Szwej- studzienki stoi stare bukowe drzewo, do na to, że się tak kochają, namówił jedną kowski, jarmark, gry, konkursy. którego przykuto łańcuchem garnuszek. kobietę we wsi, żeby podjudziła gospody- Przechodniu, zaczerpnij wody ze studni, nię, aby wzięła brzytwę i obcięła swemu Franciszkańskie Spotkanie Młodych gdyż jest to woda cudowna! chłopu wąsy, to będzie ją więcej kochał, (Kalwaria Pacławska) – modlitewny zlot Tam, na tym wzgórzu – powiada- a chłopu powiedziała, że go żona chce młodzieży, program obejmuje m.in.: roz- ją w okolicznych wsiach – stał kiedyś, zarżnąć brzytwą. Tak ona i zrobiła. Jak mowy w grupach, Msze Święte, nabożeń- bardzo dawno temu, warowny zamek, chłop się dowiedział, że żona chce go zar- stwa tematyczne, spotkania z gośćmi spe- a obok niego znajdowała się kaplica. żnąć, najpierw nie uwierzył, ale potem cjalnymi, koncerty. Zamczysko zostało zniszczone, kaplica pomyślał, że dobrze będzie się przeko- zaś zapadła się pod ziemię. Stary Ketner nać, czy to prawda. Położył się po robo- S i e r p i e ń szedł raz tamtędy, a było to w dzień Wiel- cie i udawał, że śpi. Ukradkiem otworzył Wincentiada (Przemyśl) – dni patro- kanocy. Zajrzał do studni i stanął jak ska- oczy i zobaczył, że żona wzięła brzytwę Fragment Fortu XIII – San Rideau w Bolestraszycach na Miasta Przemyśla - Św. Wincentego, mieniały. Z dna dochodziły melodyjne i idzie na niego. Chłop myślał, że ona (fot. Ewelina Krupa) uliczne spektakle, msza święta i procesja dźwięki kościelnych dzwonów. chce go zarżnąć, więc się zerwał, złapał ulicami miasta z relikwiami Św. Wincen- Gdy ochłonął nieco, zaczerpnął tej siekierę i zabił ja. Diabeł się cieszył, że mu X – Orzechowce, Fort XI – Duńkowiczki, tego, jarmark, koncerty. krystalicznej wody i sprzedawał ją po- się udało skusić chłopa. Fort XII – Werner w Żurawicy, Fort XIII – tem, a kupowali wszyscy, którym oczy San Rideau w Bolestraszycach, Fort XIV – W r z e s i e ń osłabły. Woda przywracała wzrok. Po- Co było dalej sam jeden chłop tylko wie. W po- Hurko, Fort XV – Borek w pobliżu Siedlisk. Dni dobrosąsiedztwa (Malhowice/ wiadają również, że kto słabował na nogi dobnych sytuacjach zalecamy jednak polubowne roz- Niżankowice) – dwudniowe otwarcie i chodzić nie mógł, jeżeli przez trzy nie- wiązywanie sporów małżeńskich. (Przyp.aut.) LETNIE IMPREZY PLENEROWE przejścia pieszego, połączone z imprezą dziele pił wodę bezpośrednio ze studni, plenerową, organizowaną w ramach Eu- zaczynał biegać jak młody źrebak. O czarownicach C z e r w i e c ropejskich Dni Dobrosąsiedztwa, której Byli też tacy w okolicy, co to z ludzi i jak się ich pozbyć Noc Świętojańska w Arboretum Bo- celem jest jednoczenie lokalnej społecz- głuptaków robili, zrywali byle jakie ziel- lestraszyce – zwiedzanie ogrodu w godzi- ności polsko-ukraińskiej; w programie ska i sprzedawali jako lekarstwo na różne Liczne były niegdyś w całych Kar- nach nocnych połączone z plenerowym jarmark rękodzieła, atrakcje dla dzieci, choroby. A najlepiej szedł lek na miłość. patach, a w tym i na naszym Pogórzu, spektaklem – koncertem. spektakle, koncerty. Wystarczyło naparzyć zioła i wywar dać czarownice. W niektórych wioskach i po do wypicia osobie, o której względy się kilka się ich potrafiło zadomowić. Naj- Święto fajki (Przemyśl) – zjazd miło- Przemyskie Święto Ulic – impreza zabiegało. Ten lek, choć był najdroższy, częściej ludzie oskarżali je o odbieranie śników fajek, turniej wolnego palenia faj- o charakterze promującym wybrane uli- miał największe powodzenie. Potrafiła go krowom, często jedynym w ubogich go- ki, występy kapel, prezentacja rękodzieła ce, połączona z pokazami, turniejami, jar- przygotować jednak tylko jedna kobieta spodarstwach Bojków i Łemków, mleka, artystycznego. markami i koncertami. z Rybotycz, ta co to podobno chowańca rzucanie uroków na dzieci, które nie wie-

58 59 dzieć czemu zaczynały nagle płakać i nie drugi dzień spotkał we wsi babę ze ska- pewno wszyscy wiedzą, nie należy czynić zwierzętom mocy studni w kaplicy, przy której wspo- chciały spać w nocy. Od złego wzroku leczonym nosem i od razu poznał, że to krzywdy (Przyp.aut.) minano pobyt Pana Jezusa w ciemnicy. czarownicy nie byli wolni i dorośli. Czę- czarownica, z którą miał w nocy do czy- Oczywiście jeśli ktoś był w potrzebie nie sto chłop na schwał, czy młoda krzepka nienia. Inny gospodarz spotkał babę, jak Przeklęta Pani Tyszkowska odmawiano mu wody. dziewczyna, zapadła nagle na zdrowiu koło cerkwi na Kopyśnie zbierała w ce- W czasie jednego z sierpniowych i dosłownie zaczynali bez widocznej dzak rosę i mówiła „Biorę pożytek, ale nie Na Kalwarii Pacławskiej za klaszto- odpustów, w połowie XIX wieku do przyczyny więdnąć w oczach. Przyczyną wszystek”. Złapał babę i zaprowadził do rem na cmentarzu znajduje się ciekawa drzwi Tyszkowskich zapukała młoda ko- mogły być oczywiście jedynie czary. sołtysa, ten zaś odstawił ją do Dobromila neogotycka kaplica grobowa rodziny bieta niosąca na rękach chore, z wysoką Czarownice były zwykle rumiane do aresztu. Tyszkowskich, dawnych właścicieli oko- gorączką dziecko. Prosiła o wodę dla có- na gębie, wzrok miały dziki i rozbiega- Jeżeli chłop znalazł w stajni żabę licznych włości. W podziemiach wśród reczki, jako, że w upał nie miała już siły, ne oczy, w które nikt nie mógł za długo i chciał się dowiedzieć, która baba jest tą swych bliskich spoczęła również dzie- po przejściu wielu kilometrów, zejść do patrzeć, każdego nawet najodważniej- czarownicą, co przyszła żeby zaczarować dziczka Tyszkowska, którą ludzie pamię- Wiaru. Tyszkowska jednak stanowczo szego przechodził jakiś dziwny prąd pod zwierzęta gospodarskie – krowie odebrać tają do dnia dzisiejszego jako wyklętą. odmówiła, kazała też matce z dzieckiem wpływem wzroku wiedźmy. Trzy razy do mleko, ochwacić konia albo spowodo- Niejeden zapuszcza się w podziemia aby natychmiast wynosić się z jej obejścia, roku można było je rozpoznać: w święto wać, że ciężarne owce roniły jagnięta, na własne oczy przekonać się, że rze- grożąc, że poszczuje nieproszonych gości Błohowieszczenia (Zwiastowania), Jurija wkładał żabę do wrzątku, kłując przy tym czywiście doczesne szczątki kobiety le- psem. Wychodząc rozgoryczona matka (św. Jana Chrzciciela, 24 czerwca) i Zny- żabie nogę igłą. Czarownica, do której żące jak i inne ciała w metalowej trum- przeklęła nieżyczliwą dziedziczkę, życząc sienia (Wniebowstapienia). W te dni należała owa noga, przychodziła prosić nie są wilgotne, a nieraz trumna pełna jej aby po śmierci nie zabrakło jej wody. bowiem mogły przemienić się w różne o miłosierdzie, bo nie mogła znieść tych wody, choć wokoło jest całkiem sucho. Jakoś dziwnie wkrótce wody w stud- drobne zwierzęta – żaby, myszy, nie- męk. Nieraz zdarzało się, że na własnej W związku z tym starsi mieszkańcy Kal- niach Tyszkowskich zaczęło ubywać, a la- toperze, psy i szczególnie chętnie w koty, skórze ciężko odczuła skutki tych prak- warii i Pacławia do dziś opowiadają taką tem nieraz musieli oni prosić sąsiadów które jak wszyscy wiedzieli były podob- tyk kobieta, która jako pierwsza w cza- oto historię: o wsparcie. Po śmierci Tyszkowskiej jej nie jak i nietoperze diabelskimi stwora- sie tych praktyk magicznych weszła do Na Kalwarii Pacławskiej corocznie trumna zaczęła wypełniać się w tajem- mi, w których ciele nieraz sam Belzebub chaty, przychodząc w odwiedziny, czy odbywały się dwa główne odpusty, na niczy sposób wodą, którą wielokrotnie obierał sobie mieszkanie. Zdarzało się też, pożyczyć czego, nie miała zwykle szansy Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny wylewano, zawsze jednak nie wiedzieć że w święto Jurija biegały nago po poran- wytłumaczyć się, zanim gospodarze sro- w połowie sierpnia i święto Podwyższe- skąd w suchej kaplicy pojawiała się ona nej rosie wokół swojej wioski. Jeśli ktoś dze jako rzekomą czarownicę ją obili. nia Krzyża Św. 14 września. Zwłaszcza ten tylko w tej jednej trumnie. Zmiana miej- w jeden z tych trzech dni chciał uniesz- Był tez inny sposób zwabienia cza- pierwszy, w związku z obecnością w ko- sca ustawienia trumny nic również nie kodliwić czarownicę, należało postąpić rownic, które jak sądzono domownikom, ściele OO. Franciszkanów cudami słyną- pomogła. Miejscowi wiedzą dobrze, że to następująco: przed stajnią stawiało się czy w gospodarstwie szkody robiły. Nale- cymi obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem, przekleństwo matki. bronę zębami do góry, a samemu ukry- żało wziąć dwa grządziele od pługa i roz- przyciągał wielkie tłumy pielgrzymów, wało się w stajni. Jeżeli przez bronę do grzać je do czerwoności, a potem położyć przychodzących tu niejednokrotnie na- stajni weszło jakieś zwierzę, należało je na środku izby, albo na boisku i polewać wet ze Lwowa. Cała miejscowość wypeł- złapać, a jeszcze lepiej bić gdzie popad- mlekiem. Wtedy czarownica, która była niała się wielobarwnym tłumem. Wśród nie. Nazajutrz jeżeli spotkało się zranioną coś winna temu domowi, czuła pieczenie pątników wielu było takich, którzy przy- babę, od razu było wiadomo, że jest ona koło serca tak wielkie, iż przychodziła szli tu modlić się o zdrowie. Miejscowi go- czarownicą, którą w nocy gospodarz obił prosić o zmiłowanie. spodarze obawiając się zanieczyszczenia srodze. Jeden chłop, czatując w ten spo- studni zamykali je w tym okresie zwykle sób na czarownicę, zauważył żabę, gdy Nie zalecamy wykorzystywania powyższych na kłódki. Pielgrzymi zaopatrywali się przez bronę wchodziła do stajni. Ude- sposobów tępienia czarownic. Prawdopodobnie już w wodę w Wiarze, leśnych potoczkach, rzył żabę siekierą i skaleczył ją w nos. Na wszystkie zostały wytępione, a ponadto, o czym na źródełkach, słynącej z uzdrawiającej

60 61 9. KULINARNA PODRÓŻ PO POGÓRZU PRZEMYSKIM 10. BAZA NOCLEGOWA

Podróże w celu poznawania regio- narodowości Kresowej Krainy. Niemal Gmina Bircza Gmina Dynów nalnych smaków, tzw. gastroturysty- w każdej restauracji spotkać się można ka, są coraz popularniejsze, zarówno na choćby z akcentem dawnej kuchni, jed- Bircza 8 Bachórz 111 a świecie, jak i w Polsce. Pogórze Przemy- nak nie sposób wymienić wszystkie te tel. 16 672 51 77 tel. 16 652 30 12 , 501 142 790 skie to znakomity region do odkrywania miejsca. Zachęcamy do samodzielnych Helena Wilgucka Gospodarstwo agroturystyczne nowych smaków. Tutejsza różnorodność odkryć, a tych, którzy lubią planować za- “Pod Bocianem” Tomasz Paściak kulinarna to scheda po dawnej wielo- praszamy do: Nowa Wieś 9 tel. 16 672 61 20 Bachórz 113 Małgorzata Żydownik tel. 510 908 049 BACHÓRZ 16a KRASICZYN 179 Gospodarstwo turystyczne tel. 16 675 57 70 tel. 16 671 83 12 Rudawka 19 Apartament “Pod Garbem” Karczma Pod Semaforem Restauracja Zamkowa tel. 16 672 56 56, 503 718 081 Marta Chrobak drewniano-kamienna karczma wto- restauracja w podziemiach XVI Pawlik Jan piona w krajobraz Pogórza Dynowskiego, wiecznego zamku, otoczonego, bogatym Bachórz 251 wewnątrz wypełniona m.in. akcenta- w gatunki drzew, parkiem. Do poleca- Gmina Dubiecko Telefon: 16 652 30 87, 697 847 555 mi galicyjskimi. Regionalne specjały to: nych potraw należą: zupa solanka, zupa Gospodarstwo agroturystyczne proziaki z masłem czosnkowym, żurek dworska, ziemniaczana zapiekanka. Bachórzec 260 Gizela i Mateusz Szałajko dynowski, barszcz czerwony wiejski z jaj- tel. 692 983 976 kiem, pierogi kresowe z kaszą gryczaną PRZEMYŚL Gospodarstwo Agroturystyczne Dąbrówka Starzeńska 12 i grzybami. ul. Puszkina 18 Daraż Daniel tel. 16 652 38 11, 16 732 41 05, 694 276 850 tel. 16 67 88 444 Gospodarstwo agroturystyczne BIRCZA C.K. Monarchia Dubiecko, ul. Rynek 1 “Na Folwarku” Jan Ostafiński ul. Bieszczadzka 41 restauracja wewnątrz secesyjnego tel. 16 651 19 15 tel. 16 672 51 00 budynku, urządzona przytulnie, w stylu “Bar Galicja” Jacek Hendzel Dylągowa 113 Karczma Forest cesarsko-królewskiej Galicji. Bogate menu tel. 16 652 35 13, 721 646 680 drewniana karczma, z wielkim pie- zachęca do odkrywania smaków: bliny Łączki Gospodarstwo agroturystyczne cem z kominkiem wewnątrz i motywa- ziemniaczane, gołąbki galicyjskie, maka- tel. 16 651 24 70, 500 510 420 “Drewniany Domek” Janina Cichocka mi roślinnymi na ścianach. Wśród menu ron z pomidorami jak dawniej, maczan- Ośrodek Rekreacyjno-Wczasowy znajduje się wiele potraw z darami lasu. ka galicyjska, czosnkowa zupa Szwejka, “Zielona Polana” Gmina Fredropol barszcz kiszony z uszkami. DUBIECKO Słonne Huwniki 153a ul. Zamkowa 1 tel. 604 470 946 tel. 16 671 95 85 tel. 16 651 10 58 Świetlica wiejska Gospodarstwo Agroturystyczne Restauracja Zamkowa Stoczko Eleonora zamek pochodzący z XVI wieku, Wybrzeże (dubieckie) 5A otoczony pięknym i dobrze zachowa- tel. 889 216 116 Kalwaria Pacławska 40 nym ogrodem. Urozmaicone menu po- Gospodarstwo Gościnne tel. 16 671 95 55 winno zadowolić każdego gościa. Kaszycka Bernarda Dom Pielgrzyma

62 63 Kalwaria Pacławska 41 Dybawka 37 11. WAŻNE KONTAKTY Punkt Informacji Turystycznej tel. 16 671 95 69, 604 880 690 tel. 602 772 932 w Przemyślu Agroturystyka Pod Wiśnią Gospodarstwo Agroturystyczne nr kierunkowy do Polski: +48 pl. Dominikański 3 Stanisław Demkiewicz nr kierunkowy do Przemyśla: 16 tel. 16 678 50 54 (centrala Starostwo Makowa 29 Powiatowe w Przemyślu) tel. 16 671 93 48 Krasiczyn 157 Informacja PKP Stefania Zakrzacka tel. 16 670 60 60 z Polski: 19 757 Punkt Informacji Turystycznej Kompleks hotelowo-bankietowy z zagranicy: 00 48 22 39 19 757 w Nowosiółkach Dydyńskich Rybotycze “Impresja Krasiczyn” Nowosiółki Dydyńskie 4 tel. 607 140 419, 510 388 066 Informacja PKS (maj – wrzesień) Gospodarstwo Rybacko-Turystyczne Krasiczyn 179 ul. Czarnieckiego 4 tel. 785 974 855 „Nad Potokiem” tel. 16 671 8312 tel. 16 678 54 35 Zespół Zamkowo-Parkowy w Krasiczynie Bieszczadzki Oddział Straży Granicznej Rybotycze 62 Biuro Turystyczne PTTK Placówka Straży Granicznej tel. 16 671 94 13, 728 310 730 Krasiczyn 183 Oddział im. M. Orłowicza w Huwnikach Jan Hrynda tel. 600 967 287 Przemyśl, ul. Waygarta 3 tel. 16 679 22 00 Agroturystyka - “DOMEK NAD SANEM” tel. 16 678 53 74 Gmina Krasiczyn Przejście Graniczne w Medyce Zalesie 8A Informacja Turystyczna Oddział Celny Dybawka 5 tel. 600 289 960 ul. Grodzka 1 tel. 16 676 50 00 tel. 16 677 42 13, 508 383 185 Agroturystyka - “MODRYNA - RANCZO” tel. 16 675 21 64 Agroturystyka Chrobak Robert Gmina Krzywcza Informacja Turystyczna Dybawka 8 „Stacja Przemyśl” tel. 16 671 83 07, 668 575 026 Kupna 1 A Hol główny Dworca PKP w Przemyślu Agroturystyka - Bogdan Tucki tel. 16 671 13 96 PL. Legionów 1 Agroturystyka “LEŚNE RANCZO” tel. 16 675 23 33 Dybawka 22 Bronisława Umławska tel. 16 671 84 37 Aleksandra i Michał Chrobak Gmina Przemyśl

Dybawka 23 Bełwin 5 tel. 16 671 84 24, 671 84 45 tel. 16 671 00 59 Motyl Elżbieta Andrzej Guła

Dybawka 45 Przemyśl tel. 16 671 84 26 ul. Waygerta 3 Grażyna i Marian Demkiewicz tel. 16 678 53 74

Wapowce 54 tel. 16 671 03 16 Janusz Jureczko 64 65 Literatura

ƒƒ Dz. U. z 2014r. poz. 1409. Rozporządze- ƒƒ Motak M. i in.: Przemyśl – miasto wy- nie Ministra Środowiska z dnia 9 paź- jątkowe. Urząd Miejski w Przemyślu. dziernika 2014 r. w sprawie ochrony Przemyśl. gatunkowej roślin. ƒƒ Pragłowski P. 2003: Legendy, podania, ƒƒ Dz. U. z 2014r. poz. 1348. Rozporządze- opowieści Gminy Fredropol. Huwniki. nie Ministra Środowiska z dnia 12 paź- ƒƒ Roman A. i in. 2011: Dolina Wiaru - dziernika 2011 r. w sprawie ochrony ocalić od zapomnienia. Stowarzysze- gatunkowej zwierząt. nie na rzecz rozwoju Doliny Wiaru. ƒƒ Dzięgielewska M. 2012: Rośliny chro- Wojtkowa. nione i rzadkie Parku Krajobrazowego ƒƒ Skowroński M. i in. 2002: Cerkwie Nad- Pogórza Przemyskiego. Praca inżynier- sania, Sanok-Przemyśl. Nowy Sącz. ska. SGGW. Warszawa. ƒƒ Stojak G. i in. 2011: Katalog zabytków ƒƒ Hop D. 2014: Szlaki turystyczne Ziemi nieruchomych Województwa Podkar- Przemyskiej – przewodnik. Urząd Miej- packiego. Urząd Marszałkowski Woje- ski w Przemyślu. Przemyśl. wództwa Podkarpackiego w Rzeszo- ƒƒ Hop D. 2009: Przemyśl i przyjedź. wie. Rzeszów. Urząd Miejski w Przemyślu. Przemyśl. ƒƒ Zieliński K. 2012: Podkarpackie sma- ƒƒ Hop G. 2002: W czym tkwi atrakcyj- ki. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju ność turystyczna Parku Krajobrazowe- i Promocji Podkarpacia „Pro Carpa- go Pogórza Przemyskiego. Praca licen- thia”. Rzeszów. cjacka. PWSZ. Jarosław. ƒƒ Krupa E. 2012: Charakterystyka wy- Źródła internetowe: branych płatów muraw kserotermicz- nych na przykładzie parku Krajobra- ƒƒ dziedzictwoprzyrodnicze.pl zowego Pogórza Przemyskiego. Praca ƒƒ etnopogorze.wordpress.com magisterska. SGGW Warszawa. ƒƒ exploreprzemyskie.com ƒƒ Krupa E. 2009: Zioła Pogórza Przemy- ƒƒ kopysno.republika.pl skiego i ich właściwości lecznicze. Pra- ƒƒ miasto-przemysl.ugu.pl ca inżynierska. SGGW Warszawa. ƒƒ pogranicze.eu ƒƒ Kryciński S. 2007: Pogórze Przemyskie ƒƒ przewodnicyprzemysl.eu – przewodnik. Oficyna Wydawnicza ƒƒ rzeszow.rdos.gov.pl „Rewasz”. Pruszków. ƒƒ toprzemysl.blox.pl ƒƒ Michniewscy A. i M., Duda-Gryc M. ƒƒ wrotakarpat.com 2011: Cerkwie drewniane Karpat, Pol- ƒƒ visit.przemysl.pl ska i Słowacja – przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”. Pruszków.

66