Mediji Između Slobode I Zavisnosti Mediji I Političke Elite U Kontekstu Izbjeglih I Raseljenih Osoba U Bosni I Hercegovini I Srbiji

MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI MEDIJI I POLITIČKE ELITE U KONTEKSTU IZBJEGLIH I RASELJENIH OSOBA U BOSNI I HERCEGOVINI I SRBIJI

INSTITUT ZA DRUŠTVENA ISTRAŽIVANJA FAKULTET POLITIČKIH NAUKA SARAJEVO UNIVERZITET U SARAJEVU INSTITUTE FOR SOCIAL SCIENCE RESEARCH FACULTY OF POLITICAL SCIENCES SARAJEVO UNIVERSITY OF SARAJEVO biblioteka naučni projekti knjiga vi Emir Vajzović i Ešref Kenan Rašidagić (ur.) Mediji između slobode i zavisnosti: Mediji i političke elite u kontekstu izbjeglih i raseljenih osoba u Bosni i Hercegovini i Srbiji Izdavač Fakultet političkih nauka Univerziteta u Sarajevu Institut za društvena istraživanja Za izdavača Šaćir Filandra Urednici Emir Vajzović i Ešref Kenan Rašidagić Recenzenti Davor Marko, Amer Džihana Lektor Zinaida Lakić DTP Mahir Sokolija Naslovna strana Mirza Sokolija Štampa Dobra knjiga

Prepared in the framework of the Regional Research Promotion Programme in the Western Balkans (RRPP), which is run by the University of Fribourg upon a mandate of the Swiss Agency for Development and Cooperation, SDC, Federal Department of Foreign Aff airs. The views expressed in this report are those of the authors and do not necessarily represent opinionsContact: of theManagement SDC and the HQ University in Switzerland of Fribourg. Stavovi izraženi u ovoj publikaciji pripadaju isključivo autorima, te ne predstavljaju stajališta• University Fakulteta ofpolitičkih Fribourg nauka Univerziteta u Sarajevu kao ni SDC-aInterfaculty i Univerziteta Institute for Central u Friburgu and Eastern Europe Prof. Dr. Nicolas Hayoz, Programme Director Jasmina Opardija-Susnjar, Programme Manager [email protected] Phone: +41 (0)26 300 77 69; Fax: +41 (0)26 300 96 26

www.rrpp-westernbalkans.net Regional Research Promotion Programme Western Balkans (RRPP) Contact: Coordination Units in the Region

• European University of Tirana, Albania The RRPP is aimed at fostering and promoting www.uet.edu.al, [email protected] social science research in the Western Balkans (Al- bania, Bosnia and Herzegovina, Kosovo, Macedonia, Montenegro and Serbia). Social science research • Human Rights Centre of the University of Sarajevo, Bosnia-Herzegovina aids in the understanding of the specific needs for www.hrc.unsa.ba, [email protected] reform and in identifying the long-term implications of potential policy choices. Researchers receive support through research grants, methodological and • Centre for Political Courage situated at the Faculty of Philosophy, thematic trainings, as well as opportunities for re- University of Prishtine, Kosovo gional and international exchange and networking. [email protected] The RRPP is coordinated and operated by the In- terfaculty Institute for Central and Eastern Europe (IICEE) at the University of Fribourg (Switzerland). • Foundation Open Society Institute Macedonia, Skopje, Macedonia The programme is fully funded by the Swiss Agency www.soros.org.mk, [email protected] for Development and Cooperation (SDC), Federal Department of Foreign Affairs.

• Institute of Economic Sciences, Belgrade, Serbia www.ien.bg.ac.rs, [email protected] www.rrpp-westernbalkans.net MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI Mediji i političke elite u kontekstu izbjeglih i raseljenih osoba u Bosni i Hercegovini i Srbiji

SARAJEVO, 2013. CIP – Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 316.774:314.745.3-054.73](497.6:497.11)(082) MEDIJI između slobode i zavisnosti : mediji i političke elite u kontekstu izbjeglih i raseljenih osoba u Bosni i Hercegovini i Srbiji / urednici Emir Vajzović, Ešref Kenan Rašidagić ; prijevod Lejsa Hećimović ... [et al.]. – Sarajevo : Fakultet političkih nauka Univerziteta : Institut za društvena istraživanja, 2013. – 162, 162 str. : graf. prikazi ; 23 cm. – (Biblioteka Naučni projekti ; knj. 6) Nasl. na nasl. str. prištampanog dijela: Media between freedom and dependence. – Tekstovi štampani u međusobno obrnutim smjerovima. – Bibliografija uz tekst. ISBN 978-9958-598-49-4 (Fakultet političkih nauka) COBISS.BH-ID 20706054 Sadržaj

Emir Vajzović, Ešref Kenan Rašidagić: Predgovor ...... 7 Ešref Kenan Rašidagić: Problemi u istraživanju fenomena prisilnih migracija i sprege medija i politike u zemljama Zapadnog Balkana ...... 11 Hariz Halilović: Istraživanje i konceptualiziranje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu ...... 19 Siniša Volarević: Analiza pisanja dnevne štampe u Srbiji o izbeglicama, raseljenim licima i njihovom povratku u periodu od 1996. do 2012. godine: Šta i kako novine pišu o rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u Srbiji ...... 33 Dejan Vanjek, Emina Ćosić-Puljić, Lejla Turčilo: Mediji između slobode i ovisnosti: Uloga štampanih medija u procesu povratka izbjeglica u Bosni i Hercegovini ...... 101 Emir Vajzović: Zaključna razmatranja: Medijska (ne)zavisnost – Politika i mediji: kohabitacijski aranžmani ...... 151

PREDGOVOR

deja za istraživanje teme o ulozi medija u procesu povratka izbjeglih i Iraseljenih lica, kao i sprezi politike i medija u tom procesu rodila se u glavama nekolicine istraživača sa Fakulteta političkih nauka u Sarajevu. Navedeni istraživači – i autori poglavlja u ovoj knjizi – već se godinama bave problemima koji opterećuju post-konfliktna društva na Balkanu. Ovi problemi uključuju one iz domena tradicionalne ‘politike’, kao i širih dru štvenih pojava koje utiču na karakter društava poput Bosne i Hercegovine i Srbije koje su obrađene u ovom radu i drugih društava na Zapadnom Balkanu, koja nisu mogla biti predmetom ovog istraživanja. Jedna od definirajućih pojava kada je u pitanju karakter društva, poglavito u Bosni i Hercegovini, jeste i problem izbjeglica i interno raseljenih lica. Okolnosti pod kojim su ova lica bila primorana napustiti svoja prebivališta, njihova brojnost (oko polovine stanovništva u sluča- ju BiH!), pitanje njihovih daljnih migracija unutar i van države, kao i okolnosti pod kojim se (ne)odvija proces njihovog povratka, u ogrom noj mjeri utiču na formiranje karaktera postratnog društva u Bosni i Hercegovini. U drugim zemljama Balkana, poput Srbije i Hrvatske, izbjeglice i raseljena lica možda nisu u tolikoj mjeri uticala na karakter društva, ali su okolnosti njihovog raseljavanja, etnička pripadnost i proces povratka imali velikog značaja u političkim procesima u prote- kle dvije decenije. Upravo ovaj odnos i međusobni uticaj politike i problema izbjeglih i raseljenih lica predstavlja fokus interesa istraživača post-konfliktnih dru- štava koja se obrađuju u ovoj studiji. Jedna od fundamentalnih pretpostavki djelovanja etno-političkih elita koje dominiraju političkom scenom Zapadnog Balkana od ranih devedesetih godina jeste upravo teritorijalna konsolidacija naroda, kao neophodni preduvjet realizacije nacionalističke

7 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI formule jedan narod-jedan vođa (ili oligarhija vladara, kao gospodara života i smrti naroda na određenoj teritoriji). Budući da je u dosadašnjim istraživanjima demonstrirano da odlu- čujuću ulogu u realizaciji ciljeva vladajućih elita igraju mediji, odluče- no je da se težište istraživanja stavi upravo na ulogu koju mediji igraju u usmjeravanju i kontroli procesa povratka izbjeglica i raseljenih lica. Mediji predstavljaju neophodni instrument kontrole naroda, njegove mobilizacije u svrhu realizacije ciljeva koje su zacrtale političke elite, po- spješuju i opravdavaju realizaciju ciljeva nasilnim sredstvima u ratu, i preuzimaju vodeću ulogu u post konfliktnom periodu, kada je korištenje nasilnih sredstava ograničeno. Rezultati istraživanja koje su na osnovu zajednički razvijene metodologije sproveli istraživači sa Fakulteta političkih nauka i Media Centra iz Sarajeva i Grupe 484 i Ebarta iz Beograda predstavljaju rudnik podataka i daju obilje smjernica za dalja društvena istraživanja predmetnih i srodnih fenomena u državama regiona. U pogledu pitanja koja su postavljena kroz osnovne hipoteze istraživanja, rezultati ukazuju na neke intrigantne trendove u ponašanju i djelovanju samih medija u posmatranim periodima, kao i odnosu vladajućih elita prema medijima, odnosno procesu povratka. Potrebno je naglasiti da je realizacija istraživanja i objavljivanje ove publikacije bilo omogućeno od strane Regionalnog programa podrške društvenim istraživanjima u Zapadnom Balkanu (Regional Research Promotion Programme in the Western Balkans – RRPP) kojim koordinira i upravlja Institut za srednju i istočnu Europu (IICEE) pri Univerzitetu u Fribourgu (Švicarska). Cjelokupan program inače financira Švicarska agencija za razvoj (SDC). Istraživanje koje je rezultiralo ovom publikaci- jom proveo je na prostoru Bosne i Hercegovine i Srbije u periodu od juna 2012. do juna 2013. godine istraživački konzorcij koji su činili Institut za društvena istraživanja Fakulteta političkih nauka u Sarajevu, Centra za migracije Grupa 484 iz Beograda, Mediacentar iz Sarajeva i Medijski arhiv Ebart iz Beograda. Nadamo se da će nalazi do kojih je došlo ovo istraživanje, kao i metodologija i podaci proizvedeni u istraživačkom procesu biti od koristi istraži- vačima fenomena prisilnih migracija, uloge političkih elita i uloge medija u društvu, ne samo na području Zapadnog Balkana nego i šire. Naposljetku, bez obzira što autori koji potpisuju pojedina poglavlja snose najveću zaslugu za njihov sadržaj, mora se imati u vidu da ova studija ne bi bila to što jeste bez rada i zalaganja svih pojedinaca koji su činili

8 PREDGOVOR tim projekta ‘’Mediji između zavisnosti i slobode – uloga printanih medija u procesu povratka izbjeglica’’, bilo kao istraživači ili suradnici: Lejla Turčilo, Dejan Vanjek, Emina Ćosić, Selma Mameledžija, Adnan Ovčina i Vesna Hadžikarić sa Fakulteta političkih nauka u Sarajevu, Sanela Hodžić i Maja Hadžiosmanović iz Mediacentra Sarajevo, Siniša Volarević i Miroslava Jelačić iz Centra za migracije Grupe 484 u Beogradu i Veljko Glušćević i Larisa Ranković iz Medijskog arhiva Ebart u Beogradu, kao i tim MediaPlan Instituta iz Sarajeva koji je uradio dodatnu kvalitativnu analizu za Bosnu i Hercegovinu (Radenko Udovičić, Bojana Šutvić, Aleksandra Ostojić Matić). Svoj doprinos u funkciji akademskog mentora dao je i prof. dr. Steffen Kolb u prvoj fazi projekta i razradi metodologije. Posebnu zahvalnost cjelokupan tim duguje Anđeli Lalović, Lokalnom koordinatoru u RRPP, za njeno razumijevanje i podršku u rješavanju i prevazilaženju izazova na koje je projekat nailazio. EŠREF KENAN RAŠIDAGIĆ Suurednik studije i Koordinator istraživačkog projekta “Me- diji između zavisnosti i slobode – uloga printanih medija u procesu povratka izbjeglica” EMIR VAJZOVIĆ Suurednik studije i Glavni istraživač projekta “Mediji između zavisnosti i slobode – uloga printanih medija u procesu povratka izbjeglica”

Problemi u istraživanju fenomena prisilnih migracija i sprege medija i politike u zemljama Zapadnog Balkana

EŠREF KENAN RAŠIDAGIĆ Fakultet političkih nauka Univerziteta u Sarajevu

Bez obzira što je fenomen izbjeglica i općenito prisilnih migracija sa po dručja bivše Jugoslavije globalno poznat fenomen, koji godinama zao- kuplja pažnju istraživača iz svijeta kao i regiona, još uvijek je u literaturi teško pronaći podatke koji demonstriraju spregu između političkih elita i procesa povratka u post-konfliktnom periodu. Tendencije etno-političkih elita ka teritorijalnoj i svakoj drugoj konsolidaciji svojih naroda nasilnim sredstvima su dobro poznate, ako ništa onda zbog posljedica koje su pro izveli: krvavih sukoba usljed implementacije sumanutih ideja o ‘humanom preseljenju’, koje je u svojoj balkanskoj inačici u politički i pravni vo- kabular uvelo novi termin – “etničko čišćenje”. Budući da je historijska sudbina ratova na području Balkana da njihovi protagonisti nikada do kraja ne ostvare svoje ciljeve, post-konfliktno vrijeme koristi se od strane istih tih protagonista za završavanje procesa koji nisu mogli biti realizirani do kraja usljed intervencije među- narodne zajednice. Ovi procesi podrazumijevali su, shodno logici teritorijalne konsolidacije, da se što veći broj pripadnika vlastitog naroda zadrži na teritorijama koje su njihove elite smatrale ‘svojim’, kakvim ih je uostalom definirao i sam Daytonski sporazum. S druge strane, potrebno je učiniti sve da se pripadnici drugih naroda (koji nakon etni čkog čišćenja postaju manjinski na područjima sa kojih su prognani) ne osjete dobrodošlim na područjima na kojima su dominantni pripadnici drugih nacija.

11 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Velike sile pod čijim je sponzorstvom došlo do sklapanja Daytonskog sporazuma (Opći okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini / General Framework Agreement for Peace in BiH – GFAP), smatrale su povratak kao ključni element osiguranja trajnog mira u Bosni i Hercegovini (Aneks 7 GFAP). Problem sa međunarodnim faktorom bio je taj da je isti, slijedeći logiku manjeg otpora (i manjeg troška) uglavnom tolerirao, ako ne i posred- nim putem participirao, na zadržavanju zateknutog statusa quo, umjesto vraćanja na daleko pravedniji status quo ante (situaciju prije izbijanja sukoba). Umjesto suštinskog povratka većine izbjeglih i raseljenih lica, koje bi anuliralo rezultate etničkog čišćenja, kreirali su se preduvjeti za formal- ni povratak sa višegodišnjom odgodom, kada se većina potencijalnih povratnika već uveliko situirala u novim mjestima boravka. Osiguranje hit- nog povratka zahtijevalo bi snažnu uključenost međunarodne zajednice na osiguranju sigurnosti i trenutne implementacije imovinskih zakona, za što nije postojala volja međunarodnih aktera koji su stabilnost poslijeratne BiH zasnivali na saradnji sa vladajućim etno-političkim elitama. Kako dakle realizirati svoje ciljeve mirnim putem u uvjetima nametnutog mira, nadgledanog od strane međunarodne zajednice? Potrebno je izvršiti mobilizaciju pripadnika ‘svoga’ naroda, objašnjavajući im kako da postupa- ju da bi omogućili realizaciju nacionalnih programa zacrtanih prije i tokom oružanih sukoba. Ti programi, između ostalog, podrazumijevaju i ostanak na ‘svojim’ teritorijama i sprječavanje ‘drugih’ da se na te teritorije vrate. Za ovo prvo bilo je potrebno osigurati neophodne preduvjete, poput dodjele zemljišta, građevinskog materijala i sredstava za gradnju kuća i potrebne infrastrukture. I za osiguranje ostanka svojih i za sprječavanje povratka drugih, u odsustvu sredstava prisile, etno-političke elite upotrijebile su sljedeće najjače sredstvo kojeg su imale na raspolaganju: medije. Mediji, čiji je broj eksplodirao u poslijeratnom periodu, bili su korišteni da bi ‘svojima’ objasnili zašto je neophodno da ostanu tu gdje su se zatekli; za kontinuiranu mobilizaciju u svrhu kontinuiranja i legitimiranja otpora prema povratnicima; za pronalaženje opravdanja za aktove agresije prema povratnicima; za demoniziranje ‘drugih’, bilo da se isti pokušavaju vratiti na svoje ili da vas ‘čekaju’ ako vi pokušate napustiti mjesto u kojem ste se naselili i vratiti se ‘među njih’, itd. Bez obzira na važnost i ulogu koju su mediji odigrali u izazivanju, ra- splamsavanju i kontinuaciji etničkih konflikata tokom i nakon ratova u bivšoj Jugoslaviji, mediji iz nepoznatih razloga nisu smatrani kao prioritet u procesu zaustavljanja konflikta i rekonstrukcije države i društva u

12 PROBLEMI U ISTRAŽIVANJU FENOMENA PRISILNIH MIGRACIJA I SPREGE MEDIJA I POLITIKE...

Bosni i Hercegovini. Mediji se tako izrijekom ne spominju niti jednom u Daytonskom sporazumu, niti je međunarodna zajednica na bilo koji na- čin bila uključena u regulaciju medijske scene u procesu okončanja rata i u neposrednom poslijeratnom periodu, posebno u štampanim medijima. U Srbiji međunarodna zajednica nije ni bila u poziciji da intervenira u medijskom prostoru, tako da su ratno-huškački mediji svoj posao obavljali nesmetano sve do pada Miloševićevog režima posredno uzrokovanog oružanom intervencijom na Kosovu.

Društveno-politički kontekst istraživanja i uloga medija

Ovakva pozicija međunarodne zajednice, u situaciji u kojoj su na vlasti u Bosni i Hercegovini ostale i bile legitimirane iste one etno-političke elite koje su vodile rat, više je nego začuđujuća. Posebno zato što je tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji detaljno istražena i dokumentirana ključna uloga koju su mediji imali u kreiranju i potpirivanju međunacionalnih tenzija, mržnje, i naposljetku oružanih sukoba. Bez aktivne potpore medija bi po- litičari imali veoma težak zadatak da ljude odgojene u višedecenijski for- siranoj klimi bratstva i jedinstva u ekstremno kratkom periodu dovedu u stadij otvorene mržnje i nepovjerenja prema “onom drugom”. Samo je na osnovu takve efikasne demonizacije “drugih” bilo moguće da u kratkom vremenskom periodu narodi koju su se zaklinjali u suživot prihvate rat kao jedini mogući instrument odnosa prema dojučerašnjim susjedima. Suprotno ulozi koju su mediji imali u rastakanju dojučerašnjeg društve- nog ustrojstva i raspirivanju konflikata, logično bi bilo pretpostaviti da ni obrnuti proces konstrukcije novog društva i razvoj demokracije ne može biti realiziran bez aktivne saradnje i uloge medija. Ne postoji demokracija bez razvijenih, slobodnih, profesionalnih i odgovornih medija. Zašto je centralna uloga medija izostavljena iz planova za izgradnju poslijeratnog društva u Bosni i Hercegovini gdje je međunarodna zajednica bila izravno odgovorna za taj proces, ostaje nepoznato. Bez obzira na razloge zbog kojih su mediji izostavljeni iz Daytonskog procesa rekonstrukcije bosanskohercegovačkog društva, njenim je među- narodnim sponzorima ubrzo postalo jasno da bez aktivnog učešća medija neće biti moguće voditi proces demokratizacije društva. Neki od okidača

13 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI koji su napokon probudili međunarodne aktere bile su kampanje koje su mediji u najboljem huškačkom duhu s početka devedesetih vodili u sklo- pu predizborne kampanje za prve demokratske izbore 1996. godine, ali i u nastojanju nacionalističkih elita da spriječe povratak izbjeglica i raseljenih lica u prebivališta sa kojih su protjerani tokom rata. Otvoreno propagiranje mržnje i gotovo rasistička histerija demonizacije drugih prijetila je poništavanjem napretka postignutog u poslijeratnoj sta- bilizaciji zemlje. Kao odgovor na takvu situaciju, međunarodna zajednica sponzorirala je formiranje Nezavisne medijske komisije (Independent Media Commission – IMC), koja je dobila zadatak da putem licenciranja i kontrole emitiranog sadržaja uvede red u elektronske medije u zemlji. IMC je naposljetku 2001. godine prerastao u Regulatornu agenciju za komunikacije – RAK, konvergentni regulator za elektronske medije i telekomunikacije. Međutim, printani mediji i ovaj put su izbjegli mogućnost da ih se na neki način regulira. Djelomično je razlog tome sama priroda printanih medija koje je puno teže kontrolirati a da se izbjegnu optužbe za anti-demokratsko miješanje u uređivačku politiku novina, a djelomično i zbog ljudi uključenih u formiranje IMC-a i RAK-a, koji su po ustrojstvu zapravo kopirali Britansku regulatornu agenciju Ofcom čija je nadležnost isključivo elektronski mediji. Pisanjem i izdavačkom politikom printanih medija bavi su se isključivo neefikasno i polu-neformalno (samoregulatorno tijelo) Vijeće za štampu u Bosni i Hercegovini, koje ne posjeduje regulatorne niti izvršne ovlasti kojima bi bilo u stanju izravno uticati na rad printanih medija u zemlji. Umjesto hodanja po skliskom terenu regulacije printanih medija, među- narodni akteri su pokušali sa politikom finansiranja i treninga novinara u medijima koji su se smatrali nezavisnim od političkih struktura na vlasti. Cilj ovakve potpore medijima bilo je stvaranje alternativnog medijskog prostora u kojem bi se mogle naći vijesti za koje u ‘režimskim’ novinama nije bilo mjesta. Rezultati ovakve potpore bili su u najboljem slučaju mje- šoviti, budući da je finansijska podrška medijima zapravo predstavljala samo učestvovanje na već postojećem tržištu na kojem se naklonost medija kupovala od strane najboljeg ponuđača. Brojni su primjeri mainstream novina koje su tako u određenim vremenskim periodima predstavljale al- ternativu vladajućoj političkoj eliti, samo da bi se nakon toga priklonile potonjima i postale najgorljiviji zastupnici vladajućih huškačkih politika. Izgradnja profesionalnih i demokratski profiliranih medija je zadatak koji se može realizirati samo kroz snažan, ustrajan i dugotrajan napor u kojem će se stvoriti ne samo tehničke pretpostavke za postojanje takvih

14 PROBLEMI U ISTRAŽIVANJU FENOMENA PRISILNIH MIGRACIJA I SPREGE MEDIJA I POLITIKE... medija, već i društvena i politička klima u kojoj će oni moći preživjeti i nesmetano raditi. U Bosni i Hercegovini, pa i u drugim državama regiona, posebice Srbiji, kojom se bavi ova publikacija, takve pretpostavke još uvijek nisu stvorene. Malo, ograničeno i siromašno tržište čini medije ovisnim o finansiranju koje naposljetku medijima osiguravaju vladajuće političke elite, bilo izravno, kroz kupovinu samih medija, ili neizravno putem ku- povine reklamnog prostora ili davanja raznoraznih grantova.

Istraživačka metodologija

Istraživanje se fokusira isključivo na printane medije u Bosni i Herce- govini i Srbiji. Djelomično je to rezultat činjenice da su printani mediji u Bosni i Hercegovini – budući da za razliku od elektronskih nisu sistemski regulirani – dugo ostali eklatantni primjer zloupotrebe medijskog prostora od strane političkih elita. Kao takvi, oni predstavljaju odličan predložak za studiranje problema kojim se bavi ovo istraživanje. Drugi razlog je da prema dostupnim pokazateljima printani mediji na temeljitiji i trajniji na- čin utiču na formiranje svijesti najšire publike.1 Elektronski mediji možda na efikasniji način zaokupljaju trenutnu pažnju gledaoca i slušaoca, ali printani mediji predstavljaju pisani dokument koji kao takav u svijesti čitaoca ima veću specifičnu težinu i vrijednost. U predmetu kojim se bavi ovo istraživanje, novine su dakle snažno uticale na formiranje svijesti o povratku i povratnicima, bile u mogućnosti da mobiliziraju mase u svrhu izvršenja ciljeva političkih elita, ali istovremeno i predstavljale orijentir za donošene odluka od strane samih potencijalnih povratnika. U novinama su se povratnici informirali o stanju u mjestima njihovog prijeratnog bora- višta, stepenu dosad realiziranog povratka, politikama lokalnih i central- nih vlasti i međunarodnih organizacija, mogućnostima dobijanja podrške njihovom povratku, itd. Naposljetku postoje i razlozi praktične prirode za stavljanje fokusa istraživanja na printane medije, to je da isti po svojoj naravi predstavljaju trajan dokument koji se da lako proučavati, za razliku od elektronskih medija čiji je proizvod – ako nije posebno arhiviran – trenutne i prolazne

1 Pogledaj Nicholas Carr, The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains, 2011.

15 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI naravi. Ono što je objavljeno (u novinama) desilo se, stara je maksima, posebno važna iz vizure istraživača fenomena koji još uvijek nije odgova- rajuće istražen i dokumentiran u literaturi. Nepostojanje dosadašnjih istraživanja sprege političkih elita i medija u problemu specifičnom za ovu sredinu i vrijeme postavilo je pred ovo istra- živanje i značajan problem razrade odgovarajuće metodologije kojom bi se najbolje odgovorilo na istraživačka pitanja. Prije detaljne razrade istraži- vačke metodologije, bilo je potrebno ispravno definirati cilj istraživanja, da bi isti omogućio demonstriranje postojanja ili nepostojanja veze između političkih elita i upravljanja procesom povratka. Cilj u isto vrijeme mora biti dovoljno precizno definiran da bi se omogućila njegova realizacija u skladu sa ograničenom naravi istraživanja. Na osnovu ovih pretpostavki i prethodnog poznavanja predmeta istra- živanja, definiran je cilj istraživanja, gdje se putem evaluacije medijskog sadržaja nastoji odgovoriti na sljedeća pitanja: a) kako, na koji način i u kojoj mjeri printani mediji izvještavaju o izbjeglicama i raseljenim osobama; i b) do koje mjere kroz svoj rad mediji realiziraju proklamirani cilj informiranja i pomoći izbjeglicama i raseljenim osobama, odnosno da li umjesto toga služe etno-političkim elitama u implementaciji političkih ciljeva vezanih za povratak, odnosno ostanak. Analitički proces zasnovan je na tri aspekta evaluacije medijskog sadr- žaja: a) analizu konteksta; b) analizu medijske prakse; c) analizu kumula- tivnih nalaza istraživanja i ustanovljenih trendova, uključujući i preporuke za poboljšanje medijskih praksi. U okviru analize konteksta u kojem djeluju i izvještavaju mediji u državama koje su predmet ove studije, Bosni i Hercegovini i Srbiji, radi se a) analiza medijske scene; b) analiza društve- no-političkog konteksta; i c) analiza pravnih okvira koji upravljaju radom medija. Analiza medijske prakse zasniva se na proučavanju učestalosti, formi i konteksta izvještavanja o problemima vezanim za izbjeglice i raseljena lica, kao i proučavanju metodologije izbora problema o kojima se vrši izvještavanje. Istraživanje, prema tome, imalo je za cilj ustanoviti kako i na koji način printani mediji izvještavaju o temama koje su izravno vezane za proces povratka izbjeglica i raseljenih lica. Posebna pažnja stavlja se na pitanja pristupanja ovom problemu i da li novine izvještavaju samo o negativnim događajima; da li i u kojoj mjeri i kontekstu postoji senzacionalizam u iz- vještavanju; da li su stavovi političkih elita jedine informacije koje nalaze put do medija, ili su to izvještaji koji ohrabruju povratnike, objašnjavajući

16 PROBLEMI U ISTRAŽIVANJU FENOMENA PRISILNIH MIGRACIJA I SPREGE MEDIJA I POLITIKE... im njihova prava. Naglasak je prema tome, na distinkciji između izvješta- vanja o povratku (u svrhu medijske manipulacije procesom povratka) i izvje- štavanja za povratak (u svrhu informiranja i pružanja podrške izbjeglicama, raseljenim licima i povratnicima). Na osnovu odgovora na ova pitanja bit će moguće doći do indirektnih zaključaka o tome da li su mediji u službi političkih elita, čiji je cilj za- državanje statusa quo u pogledu nađene situacije među povratnicima i raseljenim licima, ili djeluju kao neovisni akteri čija je interpretativna i iz- vještajna funkcija je pospješivanje društvenog razvoja. Da bi se ustanovilo da su mediji neovisni akteri, mora se ustanoviti da li su i u kojoj mjeri oni izvršavali svoju društveno korektivnu funkciju upozoravanja na negativne politike i društvene fenomene. Istraživanje koristi i kvantitativni i kvalitativni pristup, gdje se induktiv- nom metodom formiraju zaključci o medijskom diskursu i odnosu medija sa političkim elitama, odnosno načina kako taj uzajamni odnos utiče na formiranje dominantnog medijskog diskursa. Radi lakše realizacije, istraživa- nje, koje se odnosi na cjelokupan poslijeratni period u BiH i Srbiji, vrši se u višestrukim predefiniranim vremenskim fazama centriranim oko događaja koji su bitno uticali na proces povratka izbjeglica i raseljenih osoba. Glavna istraživačka hipoteza, formulirana na osnovu gore navedenih faktora i preduvjeta, prema tome glasi: – U Bosni i Hercegovini i Srbiji, praćenje i diskusija u medijima o problemima vezanim za proces povratka izbjeglica i raseljenih lica bili su neuravnoteženi i opterećeni predrasudama, što je posljedica evi- dentnih veza i uticaja političkih elita na medije. U cilju demonstriranja validnosti istraživačke hipoteze, formulirana su sljedeća istraživačka pitanja: – Ova studija nastoji ispitati da li je izvještavanje bilo uravnoteženo i bez predrasuda (pokazujući u jednakoj mjeri pozitivne i negativne strane procesa povratka, u isto vrijeme uzimajući u obzir postojeće društvene i političke podjele u društvima koja se promatraju). – Prije ovoga, istraživanje će razmotriti da li postoje dokazive uzajamno podržavajuće veze između medija i etno-političkih elita. Ovo će biti napravljeno kroz aplikaciju kontekstualne analize u cilju demonstriranja nepostojanja političke volje za podržavanjem procesa povratka (naglašavajući, na primjer, da je cjelokupno zakonodavstvo koje se tiče procesa povratka u BiH moralo da bude nametnuto od strane

17 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

OHR-a. Pored toga, identificirat će se prepreke koje su implementaciji tog zakonodavstva stvarale političke elite). – Ista hipoteza primjenljiva je i za Srbiju, uzimajući, naravno, u obzir specifičnosti društva – političke podjele umjesto etno-političkih. – Postoji li, u praksi, razlika između zvanične retorike političkih elita i diskursa u medijima u pogledu procesa povratka izbjeglica i raseljenih lica (istraživanje će se primarno fokusirati na medijski diskurs i veze medija sa politikom, dok će se problem povratka u ovom istra- živanju tretirati kao “studija slučaja” – primjer na kojem se testira hipoteza i neće predstavljati primarno istraživačko pitanje) – Da li medijske interpretacije procesa povratka ovise o izvještavanju o stavovima političkih elita kao primarnog medijskog sadržaja? Da li se izvještavanje bavi uglavnom politikama i odnosom prema povratku ili samim procesom povratka (što bi bilo indicirano dominacijom činjeničnih članaka u novinama)? – Što se tiče samog procesa povratka iz perspektive povratnika i situacije na terenu, da li je medijski prikaz ove teme ohrabrujući za one koji će žele vratiti ili ne? (Da li se medijski izvještaji sastoje uglavnom od pozitivne priče, izvještaja iz prve ruke i činjeničnih članaka, ili od interpretativnih članaka koji prikazuju uglavnom negativnu sliku situacije u kojoj se nalaze povratnici po obavljenom povratku?) Za potrebe istraživanja razvijeno je 18 zasebnih varijabli, sa mnogobroj- nim podvarijablama, imajući u vidu primarni cilj istraživanja, tj. demonstriranje veza između politike i printanih medija na primjeru povratka izbjeglica i raseljenih lica. Nalazi istraživanja koji su izloženi u poglavljima koja slijede strukturirani su u ovom uvodnom poglavlju kojeg potpisu- je autor Ešref Kenan Rašidagić sa Fakulteta političkih nauka u Sarajevu. Naredno poglavlje, naslovljeno ‘Istraživanje i konceptualiziranje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu, autora Hariza Halilovića sa Univerziteta Monash u Australiji, pokušava cjelokupno istraživanje situirati u polje studija prisilnih migracija na ovim prostorima. Slijedi poglavlje autora Siniše Volarevića iz G484 iz Beograda, koji predstavlja nalaze do kojih je, primjenom identične metodologije, istraživanje došlo na području Srbije. Naredno poglavlje, autora Dejana Vanjeka, Emine Ćosić-Puljić i Lejle Turčilo, donosi nalaze istraživanja na području Bosne i Hercegovina. Posljednje poglavlje, autora Emira Vajzovića, sintetizira i komparira nalaze ova dva istraživanja i nastoji identificirati trendove i zaključke u svrhu potvrde osnovnih hipoteza cjelokupnog istraživanja.

18 Istraživanje i konceptualiziranje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu

HARIZ HALILOVIĆ Monash University, Melbourne

Uvod

Istraživači i komentatori sociodemografskih trendova u regiji odne- davno poznatoj i kao Zapadni Balkan imaju vrlo nezavidan položaj u odnosu na kolege malo zapadnije od Zapadnoga Balkana. Naime, dok se u modernoj akademskoj tradiciji na Zapadu istraživači uglavnom bave jednim društvenim fenomenom, u koji se godinama udubljuju, postajući ekspertima u vrlo jasno definiranim istraživačkim oblastima, njihove kolege na Zapadnom Balkanu, barem u posljednje dvije decenije, jednostavno su prisiljeni baviti se većim brojem gorućih društvenih tema i problema. Štaviše, od njih se ne očekuje da samo istražuju kompleksnost društava u kojima žive, nego i da ponude konkretna rješenja kako postojeće probleme u tim društvima konfrontirati. Istovremeno, etnopolitičke elite su toliko ispolitizirale i etnicizirale svaki segment društvene stvarnosti da akademskim zajednicama u regiji rijetko uspi- jeva imati značajan ili bilo kakav utjecaj na politiku koju te iste elite kreiraju i implementiraju.1 Osim niskih istraživačkih budžeta, institucije i ministarstva država u regiji jako su selektivni i kod izbora tema koje se istražuju i pružanja finansijske potpore istraživačkim projektima.

1 Naravno, ovim ne želim abolirati akademske zajednice u regiji, to jest neke njihove članove, od koketiranja i aktivnog sudjelovanja u etnonacionalističkim projektima i politikama u toku 1990-ih i danas.

19 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Neke hronične teme se jednostavno ne smatraju dovoljno relevantnima, odnosno fokusiranje na te “kontroverzne” teme vidi se kao nešto ana- hrono, što će dato društvo predstaviti u negativnom svjetlu, doprinijeti negativnom imidžu zemlje i “udaljiti je od Evrope“. Ovo su neki od standardnih izgovora koje ponavljaju političari u regiji, a mogli su se nedavno čuti i u Bosni i Hercegovini za vrijeme prosvjeda u vezi s nei- zglasavanjem zakona o jedinstvenom matičnom broju građana.2 Ovakvi problemi, kao i oni vezani za status raznih marginaliziranih manjina (i većina!), još uvijek se tretiraju kao “nepopularne” istraživačke teme jer potvrđuju da se u mnogim društvenim segmentima nisu učinili značaj- ni pomaci u problematičnim oblastima i da su zemlje zapadnog Balka- na još uvijek zaglavljene u tranziciji, postkomunizmu, postkonfliktnom stanju, etniciziranim i podijeljenim društvima... A kada su pak predmet istraživanja, ove “nepopularne teme” se istražuju najčešće parcijalno, s fokusom na njihove apolitične aspekte (ako takve postoje), kao što je naprimjer ekonomski impact (još bolje, ekonomska korist) istraživanih društvenih trendova na društva i regiju.

Od prisilnih migracija do prisilnih identifikacija

Problematika koja se već godinama gura pod tepih, a koja je jedan od najvažnijih problema u regiji, pogotovo u Bosni i Hercegovini (ali i u Hrvatskoj, na Kosovu i u Srbiji), jesu migracije i masivna pomjeranja stanovništva u toku posljednje dvije decenije, prije svega u prvoj polo- vici 1990-ih. Ovdje se ne radi o bilo kakvim spontanim ili ekonomski uvjetovanim migracijama stanovništva, nego o prisilnom raseljavanju (iseljavanju, protjerivanju, izgonu, “humanom preseljenju”, “etničkom čišćenju”...). Kao takve, ove prisilne migracije su neodvojive od politički motiviranog nasilja i naslijeđa nedavnih ratnih dešavanja u regiji (Hali- lovich, 2011b; 2013). Dakle, te migracije i dislokacije nisu bile samo puka posljedica brutalnih ratova; direktan rezultat i cilj tih ratova upravo je bila etnička homogenizacija teritorija i novonastalih država na prostoru bivše Jugoslavije.

2 Upor. http://www.euronews.com/2013/07/01/bosnia-facing-political-inertia-jmbg- protests-call-for-civil-disobedience-/

20 ISTRAŽIVANJE I KONCEPTUALIZIRANJE PRISILNIH MIGRACIJA NA ZAPADNOM BALKANU

Pomjeranje stanovništva u ratu i poraću, pored etničke homogeni- zacije, dovelo je i do niza drugih demografskih promjena, neviđenih u novijoj povijesti regije. Jedna od bitnih činjenica vezanih za prisilne i politički uvjetovane migracije je da su one skoro isključivo bile iz rural- nih područja u urbane dijelove regije i veće urbane centre. Sličan trend imale su i vanjske migracije u evropske i prekookeanske zemlje. Ove dramatične promjene su, pored traume, kulturnog šoka i kidanja veza s ljudima i mjestima porijekla, dovele i do promjena kako u napuštenim mjestima tako i u mjestima preseljenja. Prvotna mjesta ostala su bez ljudi koji su ta mjesta činili, a useljenička mjesta su dobila doseljenike s dru- gačijim običajima, dijalektom i osjećajem lokalne pripadnosti. Nerijetko su novopridošle izbjeglice bile (i ostale) smatrane autsajderima i neže- ljenim gostima bez obzira na njihovu “ispravnu” etničku pripadnost u etnički homogeniziranim mjestima. Njihova “drugost” je skoro identič- no percipirana od starosjedilačkog stanovništva u cijeloj regiji, a njihovi identiteti svedeni na neformalni status “došljaka”, “došlja”, “dođoša”, “seljaka”, ili jednostavno trajnih izbjeglica, upućujući na njihovu različi- tost u odnosu na domicilno stanovništvo. Pored ovih, nove birokratske kategorije vezane za određena socijalna primanja i beneficije dodatno su doprinijele stigmatiziranju onih koji su bili prisiljeni napustiti svoje domove. Ovakve i slične formalne i neformalne identifikacijske kategorije, iako vezane za svakodnevicu osoba čija je interna raseljenost postala stalno stanje, ostaju zanemarene u odnosu na njihovo etničko karakte- riziranje, a i cjelokupna problematika prisilnih migracija nedovoljno i neadekvatno istražena.

Istraživački izazovi i barijere

Novonastale etnički homogenizirane države u regiji, sve i kada bi to htjele, ne mogu ignorirati dalekosežne demografske, socijalne, kulturne i političke posljedice koje su ova masivna pomjeranja stanovništva iza- zvala kako u okviru tako i izvan granica regije. Bez obzira na ove činje- nice, istraživanje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu je donekle ostalo tabu tema, jer govorenje o prisilnim migracijama ne može proći bez spominjanja rata, a rat je rizična tema koju bi mnogi, ako je ikako mo- guće, nekako zaobišli. Stoga ne iznenađuje da su dominantni koncepti

21 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI i istraživački pristupi migracijama na Zapadnom Balkanu postali brain gain vs. brain drain, finansijske doznake transferirane iz dijaspore u domovine, mogućnost pretvaranja društvenog kapitala emigranata u finansijski kapital usmjeren u matice itd. Ipak, publikacije poput ove, kao i niz publikacija autora baziranih izvan regije – poput naprimjer Franz (2005), Toala i Dahlmana (2011), Valente i Ramet (2011), Halilovicha (2013) – po- tvrđuju da se temama migracija, prisilnih i inih, može baviti na način da se ukaže kako na uži lokalni tako i širi regionalni kontekst bez zapadanja u nacionalne interpretacijske okvire. Na koncu, cilj ovih istraživanja nije ostajanje na pukim deskripcijama i statistikama, nego pružanje empirijskih podataka za formiranje preporuka i konkretnih politika i zakona temeljenih kako na relevantnim teorijama i metodologijama tako i na stvarnom stanju na terenu – umjesto njihovog daljnjeg politiziranja ili tabuiziranja. Moje osobno iskustvo u bavljenju ovim temama, kao i ono mojih kolega u ovoj i sličnim publikacijama, pokazuje da se pri istraživanju prisilnih migracija ne možemo baviti samo višim i širim makro i mezo razinama, i na osnovu njih donositi validne znanstvene zaključke. Naime, da bi se utvrdili neki ustaljeni obrasci i socijalna morfologija migracijskih trendova u regiji, nužno je zaviriti u niže i uže, to jest mikro, lokalne ili zavičajne kontekste (Halilovich, 2011a; 2011b; 2012; 2013). Usto, istraživanje i pisanje o migracijama zahtijeva kontinuitet praćenja mobilnosti stanovništva kroz duži vremenski period jer se migracije, prisilne i ine, obično dešavaju u etapama i po lokalnim obrascima.

Transnacionalnost i translokalnost u prekograničnim prostorima

Dok se najveći dio pomjerenja stanovništva na Zapadnom Balkanu desio u okviru regije i novih država nastalih 1990-ih, znatan broj ljudi, njih više od tri miliona, najprije privremeno a potom i sve više trajno na- stanio se u drugim dijelovima Evrope i svijeta (Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine 2008; Valenta i Ramet, 2011). Ove iseljeničke i izbjegličke zajednice formirale su transnacionalne zajednice, odnosno dijasporu (Halilović, 2006). Prije nego što pređem na opis nekih od tih transnacionalnih migracija i trendova, želim istaći da je moje

22 ISTRAŽIVANJE I KONCEPTUALIZIRANJE PRISILNIH MIGRACIJA NA ZAPADNOM BALKANU istraživanje prvenstveno vezano za prisilne migracije iz Bosne i Herce- govine i bosanskohercegovačku dijasporu3 u Evropi, Sjevernoj Americi i Australiji, kao i prisilnu raseljenost i dislokaciju stanovništva u BiH u okviru zemlje i regije. Ipak, sličnosti migracija, pogotovo njihovi organi- zacijski obrasci, između bosanskohercegovačke dijaspore i drugih dijaspora porijeklom iz regije višestruke su, a često su i identične. U mnogim slučajevima one su komplementarne ili se jedna formira po uzoru (i u konkurenciji) na druge. Na temelju etnografskih uvida različitih migracijskih konteksta čini se da se pri njihovoj interpretaciji ne možemo isključivo zadržati na proma- tranju događaja iz perspektive transnacionalizma (engl. transnationalism), dominantnog teorijskog okvira unutar kojega se u posljednja gotovo dva desetljeća opisuju i analiziraju iseljeničke teme (Basch et al., 1994; Glick Schiller et al., 1992; 1999; Kearney, 1995; Guarnizo i Smith, 1998). Prouča- vajući transnacionalne veze koje pojedinci i skupine u migracijskom kontekstu ustanovljuju i održavaju preko granica nacionalnih država, istraži- vači nerijetko ostaju zarobljeni u (etno)nacionalne obrasce mišljenja i re- prezentacije jer se oslanjaju na nacionalne/etničke grupe analize, razma- trajući ih prije svega u odnosu na njihovu etničku domovinu/nacionalnu državu i njihovu nacionalnu identifikaciju (Čapo i Halilovich, 2013). Taj dominirajući ethno-gaze (etnicizirani pogled, Glick Schiller, 2005), ili osla- njanje na etničku grupu/naciju kao jedinicu analize (Glick Schiller, 2008), što ga istraživači migracijskih transnacionalnih društvenih polja primje- njuju u svojim istraživanjima, implicira da su migranti primarno određe- ni nekim oblikom etnokulturnog identiteta omeđenog teritorijaliziranom nacionalnom državom (Glick Schiller, 2005). Takav pristup reproducira nacionalni model mišljenja i pisanja, odnosno, paradoksalno s obzirom na to da se istraživači bave transnacionalnim pojavama, i nadalje ostaje zarobljen u metodološkom nacionalizmu (Wimmer i Glick Schiller, 2003; Glick Schiller, 2005; 2006) ili metodološkom etnicitetu (Glick Schiller, 2008). Metodološki nacionalizam objašnjava ponašanja migranata – i unutar dr- žave naseljavanja i u njihovim transnacionalnim praksama – kroz pretpostavku njihove etničke pripadnosti, pred- i pod-razumijevajući pripadnost

3 Iako većinski bošnjačka, bosanskohercegovačka poratna dijaspora uključuje i, srazmjerno broju protjeranih iz BiH, bosanske Hrvate i manji broj bosanskih Srba te veći broj etnički mješovitih obitelji, kao i one koji sebe vide prije svega Bosancima bez etničkih odrednica.

23 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI ukupne migracijske populacije zajednici ljudi određena etniciteta, kulture i identiteta omeđenoga granicama nacionalne države iz koje potječu. Stoga takve analize u transnacionalnom prostoru migrante tretiraju prije svega kao dislocirane članove njihove nacije ili nacionalne države. Privilegiranjem etničke/nacionalne prizme u transnacionalnim istraži- vanjima previđaju se paralelni oblici identifikacije migranata – od profesio nalnih, rodnih, obiteljskih, generacijskih, klasnih, društvenih do uže teri- torijalnih (zavičajnih), a migracijske populacije poimaju kao uniformne, homogene zajednice, bez unutrašnje diferencijacije, koje su određene prije svega pripadnošću naciji/etniji. Na razini prakse i djelovanja ta prizma za- nemaruje ona djelovanja migranata koja transcendiraju granice etničkih organizacija i etnonacionalnih identiteta, odnosno neetničke oblike integracije u društvo primitka i participacije u transnacionalnim društvenim poljima – obiteljske i prijateljske, poslovne, političke, religijske te uže teritorijalne (lokalne) identitete (Glick Schiller, 2005; 2006; 2008; Povrzanović Frykman, 2010; Conradson i McKay 2007; Peleikis, 2000; Wise i Velayutham, 2008; Halilovich, 2011a; 2012; Čapo Žmegač, 2003). Pripadnost u transnacionalnom migracijskom prostoru ne mora nužno biti vezana uz nacionalnu državu porijekla ili etničku/nacionalnu skupinu; ona može biti uža, lokalna, zavičajna, i u svakodnevici nevezana uz etničko. Ta dimenzija pripadanja, a ujedno i bivanja u transnacionalnom prostoru – heuristički se čini teško odijeliti to dvoje – preteže u transnacionalnim praksama migracijskih skupina. Stoga smo je, u svojim odvojenim i zajedničkim radovima, kolegica Čapo Žmegač i ja nazvali translokalnošću (Halilovich, 2011b; 2012; 2013; Čapo Žmegač, 2003; Čapo i Halilovich, 2013). U njima smo došli do zaključka da translokalnost, prije nego transnacionalnost, bolje objašnjava socijalnu morfologiju i življenje stvarnosti migrantskih populacija, uključivo i oblike njihove socijalne interakcije, organizacijske obrasce, kulturne prakse i različite druge aktivnosti i djelovanja koja prakticiraju u odnosu na svoje domovine, kao i na svoje translokalne sunarodnjake u drugim zemljama. Odabirom termina translokalnost za opis migrantskih praksi, za razliku od termina transnacionalnost, željeli smo naglasiti da dugoročni, svakodnevni interesi migranata, nisu nužno vezani uz nacionalnu ili državnu politiku (no to mogu postati u izvanred- nim okolnostima, kakve su naprimjer bile one devedesetih godina proš- loga stoljeća prilikom nastajanja novih država na krhotinama raspadnute Jugoslavije), nego sasvim specifični lokalni problemi, posebice oni vezani uz dislocirane oblike obiteljskih odnosa u takozvanim transnacionalnim

24 ISTRAŽIVANJE I KONCEPTUALIZIRANJE PRISILNIH MIGRACIJA NA ZAPADNOM BALKANU obiteljima (Čapo Žmegač, 2007; 2003) i ulaganja u mjesto porijekla, nje- govanje lojalnosti i podrške napuštenim mjestima, očuvanje, oživljava- nje i rekonstruiranje lokalnih identiteta konstrukcijom “doma daleko od doma” i slično.

Konceptualiziranje translokalizma

Oblici transnacionalno (u smislu transdržavno) kontekstualiziranih odnosa i praksi u etnografski istraživanim migracijskim populacijama iz Bosne i Hercegovine ukazuju na njihov prije svega translokalni karakter, odnosno na to da su uzemljene djelovanjem na lokalnoj i zavičajnoj razini, ponajviše vezane uz obiteljske prilike i ulaganja u uži ili širi kraj porijekla i uz pomaganje, obnovu i rekonstrukciju ili, alternativno, imaginaciju na- puštene lokalne sredine u kontekstu izmještenosti iz prvotne lokacije. Ove etnografije, kao i drugi metodološki pristupi, pokazuju da se svakodnevni interes migranata za njihov kraj porijekla pretežno sužava na uže, lokalne zavičaje, i obiteljske prilike. Čak i onda kad su potaknute nacionalnim in- teresom, prekogranične prakse migranata bivaju lokalizirane i upisane u konkretna mjesta porijekla migranata. Translokalnost nije isključivo obilježje bosanske emigracije i sličnih migracija u regiji izazvanih ratom devedesetih godina prošloga stoljeća; ipak, najintenzivniji oblici translokalnih praksi pokazuju se upravo u kontekstu takvih prisilnih iseljavanja i vezani su uz činjenicu da su prvotni domovi bili prisilno napušteni, da su, uostalom kao i cijela susjedstva i sela, uništeni. Domovi i mjesta porijekla prisilnih migranata su najčešće nepovratno iz- gubljeni, u fizičkom smislu i/ili u smislu da se u kraju porijekla migranti više ne osjećaju “kao kod kuće”. Budući da mjesta porijekla za migrante imaju identitetni značaj, oni ih kroz konkretne dimenzije sjećanja, nara- cija i uprizorenja, u susretima s bivšim sumještanima, nastoje utjeloviti u novim mjestima stanovanja, stvarajući tako “novi dom daleko od doma”, istodobno i sličan i različit od onoga koji su napustili. Privrženost ideji “staroga” mjesta kao doma stoga nije prepreka integraciji u novim mjestima naseljavanja (Hage, 1997). Upravo suprotno, ona im daje “osjećaj mogućnosti” da stvore svoj novi dom oko “želje da razviju osjećaj bivanja tamo ovdje” (Hage, 1997: 102-108). Uostalom, zavičaja odnosno doma tamo, u onom obliku kakav je bio i kakav su poznavali i zapamtili, više nema,

25 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI jer zavičaj nije samo mjesto, nego ga čine i ljudi i odnosi; zavičaj je pri- snost i intimnost s fizičkom okolinom, s društvenim i kulturnim okolišem (Halilovich, 2011b: 77). Izgubljena zajednica i osjećaj pripadnosti mogu se ponovno stvoriti samo u sjećanjima i pričama, kojima se bivši stanovni- ci nekadašnjih mjesta prepuštaju prilikom dokonih trenutaka opuštanja među svojim bivšim sumještanima u mjestima koja danas nastanjuju. Ta mjesta nisu više locirana u prostoru tamo, nego u prošlom vremenu i u prostoru ovdje. Migranti, egzilanti i drugi putnici pronalaze novi dom u ru- tinskim praksama, susretima s poznatim osobama, u sjećanjima i pričama o prošlom vremenu, u okusima i mirisima, odnosno, kako je rekla Leslie Van Gelder, “ljudi u dijaspori ne ukorjenjuju se u mjestu, nego jedni u drugima” (Van Gelder, 2008: 58). Nekoliko autora bavilo se pitanjem koliko je važna udaljenost u translo- kalnim i transnacionalnim praksama (upor. Portis-Winner, 2002; Baldas sar, 2007; Brickell i Datta, 2011). Na prvi pogled udaljenost nije nevažna, ali nije ni odlučujuća. Bosanski emigranti raspršeni u Evropi, Americi i Australiji udaljeni su hiljadama kilometara od svojih zavičaja. U potrazi za prisnošću i sigurnošću poznatoga ove iseljeničke populacije intenzivno će uranjati u translokalno i težiti stvaranju i održavanju društvenih mreža među nekadašnjim sumještanima, neovisno o njihovom današnjem bora- vištu i odlascima u “stari kraj”. Udaljenost se stoga ne čini odlučujućim faktorom translokalnosti, pogotovo u eri digitalnih telekomunikacijskih tehnologija, kao što su internet, mobilni telefoni i satelitska televizija (Ha- lilovich, 2012; 2013). Naposljetku, translokalnost dijaspore može se realizirati kao bilokal- nost, povezanost između dvaju lokaliteta, i kao polilokalnost, povezanost između nekoliko lokaliteta. Ta razlika vezana je uz oblike prekograničnih praksi koje te populacije prakticiraju: odvojeni obiteljski život, zavičajnu endogamiju i reteritorijalizaciju.

Više od nostalgije za izgubljenim

Mnoge formalne i neformalne aktivnosti i veze migranata u zemljama useljeništva prilika su da se u sjećanja prizovu i podijele uspomene na zajednički grad/mjesto/zavičaj i (d)oživi osjećaj zajedničke pripadnosti mjestu svoga porijekla i nekadašnjeg življenja. Ovdje se dakle ne radi

26 ISTRAŽIVANJE I KONCEPTUALIZIRANJE PRISILNIH MIGRACIJA NA ZAPADNOM BALKANU o rekonstrukciji nekog šireg nacionalnog ili etničkog konteksta. Umjesto toga, te se aktivnosti i veze mogu jedino u potpunosti razumjeti u lokalnom ili zavičajnom kontekstu. Nakon što je taj lokalni kontekst radikalno promi- jenjen, poput onoga diljem Bosne i Hercegovine, ljudi u migracijskoj situaciji (re-)kreiraju svoje zavičaje kroz translokalne prakse s onima s kojima dijele osjećaj pripadnosti i zajedničke uspomene na mjesta porijekla. Lokalne i regionalne, dakle zavičajne veze, ili “identiteti odozdo”, čine se jačima od “identiteta odozgo”, to jest nacionalnih, etničkih i vjer- skih identiteta. Naravno, u mnogim slučajevima su te veze “identiteta odozdo” i “identiteta odozgo” isprepletene i podudaraju se, ali su ove prve primarne jer su bazirane na izravnim živim iskustvima i zajedni čkim utjelovljenim sjećanjima, nekadašnjim društvenim odnosima i statusima, dijalektu i načinu govora, smislu za humor, hrani i piću itd. Vidjeti druge i biti viđen načini su održavanja starih identiteta i neka- dašnjega statusa u novom životnom kontekstu, u kojemu nerijetko stari socijalni identiteti i uloge postaju neupotrebljivi. Kad se naprimjer su- sretnu Brčaci koji žive u raznim predgrađima Melbournea, ili Prijedor- čani koji žive u St. Louisu, opet su “susjedi”, a titule i status iz zavičaja poštuju se bez obzira na njihovu neupotrebnu vrijednost izvan zajednice Brčaka odnosno Prijedorčana. Njihova međusobna uvažavanja i oslovlja- vanja s profesore, doktore ili komšija jedino imaju puno afektivno i socijalno značenje među onima koji su dijelili prošlost, u kojoj su ove titule bile vezane za konkretne društvene pozicije u lokalnoj zajednici. U velikom broju slučajeva taj status je danas uglavnom simboličan jer se društveni kontekst u potpunosti promijenio. Moglo bi se reći da Brčaci trebaju jedni druge ne samo kako bi se družili u sadašnjosti nego i stoga kako bi, kroz zajednička sjećanja, potvrdili ono što su i ko su bili u prošlosti. Ta zajednička sjećanja o domu i zavičaju tamo u prošlosti nadopunjuju se živim iskustvima doma – novoga doma ovdje i sada, u iseljeništvu (Čapo i Halilovich, 2013; Halilovich, 2013).

Dislocirani zavičaji kao dinamični, mobilni identiteti

Pored onih u Austriji, Švedskoj i Australiji, prakse očuvanja, oživlja- vanja i rekonstruiranja lokalnih identiteta u iseljeništvu istraživao sam i zabilježio i među pripadnicima bosanske dijaspore u američkom gradu

27 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

St. Louisu, “najmnogoljudnijem istočnobosanskom gradu”, u kojem se u posljednja dva desetljeća skrasilo oko 75.000 bosanskih migranata, pre- težno Bošnjaka iz Podrinja i Prijedora protjeranih iz svojih zavičaja za vrijeme rata (Coughlan, 2011; Halilovich, 2012). Ono što ovu bosansku zajednicu čini “vidljivom” jesu brojne gostionice, dućani s proizvodima uvezenim iz Bosne i Hercegovine, društveni i sportski klubovi, a članovi zajednice imaju i svoje radijske programe, novine i magazine, pa čak i svoju televiziju. Međutim, prava heterogenost ove iseljeničke zajednice da se razaznati tek kada zavirite u domove i susjedstva bosanskih migranata ili pak sjednete za njihov sto u nekoj od gostionica na Gravois Avenue u predgrađu Bevo – dijelu St. Louisa gdje se mogu naći cijela bosanska sela u jednoj ulici, ili u jednom kvartu. Ispod niza slojeva ši- rih kolektivnih identiteta – od američkoga i bjelačkoga do bosanskoga i bošnjačkoga – utjelovljeni, intimni identiteti koje Bosanci u St. Louisu svakodnevno žive prije svega su zavičajni, to jest translokalni. Pažljivom slušatelju će “za uho zapasti” niz lokalnih dijalekata i narječja kojima bosanski migranti u St. Louisu govore. Dok se u većim urbanim sredinama u Bosni i Hercegovini lokalni dijalekti doseljenika (unutarnjih migranata) vrlo brzo zamijene standardiziranim jezikom i urbanim slengom, dotle se u dijaspori, u mjestima poput St. Louisa, ti lokalni dijalekti iz starih zavičaja ljubomorno čuvaju, održavaju, i čine bitan faktor diferenciranja pojedinaca i grupa u okviru bosanske dijaspore. Slično je i s drugim oblicima utjelovljenih i senzornih izražaja tih lokalnih identiteta prisutnih kroz razne lokalne posebnosti, poput pite kvrguše4, zaštitnog znaka Prije- dorčana St. Louisa, ili izvorne muzike specifične za Podrinje i istočnu Bo- snu. I okusi hrane i muzički ukusi – isto kao i govor i niz drugih lokalnih običaja, priča i uspomena – dio su palete zavičajnih identiteta raseljenih Bosanaca. Uprizorenje tih lokalnih identiteta odvija se na razne načine, kako u privatnosti domova tako i u javnom prostoru. Svakodnevno življenje translokalnih identiteta uključuje i niz drugih aktivnosti kako s rodbinom, nekadašnjim susjedima, poznanicima i prijateljima u St. Louisu i drugim gradovima u SAD-u tako i s onima koji su migrirali u druge zemlje ili su ostali u Bosni i Hercegovini. Da se ne radi samo o nostalgiji za izgubljenim zavičajem, već o rekonstrui- ranim zavičajnim identitetima u drugačijem kontekstu, potvrđuje i skoro prevalentna – i svakako poželjna – zavičajna endogamija; mladim

4 Pita od komadića pilećeg mesa poredanih po tijestu i zalivenih kiselim vrhnjem.

28 ISTRAŽIVANJE I KONCEPTUALIZIRANJE PRISILNIH MIGRACIJA NA ZAPADNOM BALKANU ljudima se sugerira da se žene “našima”, misleći pritom na osobe istoga zavičajnog porijekla. Ovaj trend uzajamnih ženidbi i udaja pripadnica i pripadnika istih zavičajnih grupa Bosanaca raseljenih diljem svijeta ta- kođer dodatno, na vrlo utjelovljen način, učvršćuje i potvrđuje translokalne identitete.

Zaključak

Premda afirmira značenje napuštenog mjesta za razne migrantske populacije, ova interpretacija ne implicira esencijalistički, statički pogled na odnos ljudi, mjesta i identiteta. Ona ne implicira da su translokalne dijas- porske zajednice “fiksirane i nepromjenjive” u svom identitetu smješte- nom u nekom prošlom vremenu i prostoru. Prakse translokalnosti pokazuju kako kulturno mjesto i utjelovljeni lokalni identiteti transcendiraju geografski prostor i hronološko vrijeme – kako mobilnost i privrženost mjestu nisu intrinzično kontradiktorni, nego mogu biti komplementar- ni procesi (Halilovich, 2011a; Čapo i Halilovich, 2013). One potvrđuju dinamizam i fluidnost složenoga odnosa u kojemu identitet mjesta kao skup utjelovljenih praksi transcendira svoju prvotnu geografsku lokaciju i postaje translokalan ili polilokalan. U novom, dijasporskom prostoru, migranti stvaraju mjesto (od engl. place-making) – u smislu da ga prisva- jaju i usvajaju kao značenjsko i identitetno mjesto (Gulin Zrnić, 2009) – kroz translokalni proces, koji uključuje intervenciju drugih lokaliteta (porijekla), mreža i djelovanja izdaleka. Budući da se u migracijskom kontekstu osjećaj mjesta nužno stvara i transformira u translokalnom okruženju – koje uključuje barem jedno ovdje i jedno tamo – taj proces ne nastaje samo u mjestima naseljavanja već i u mjestima porijekla, prilikom posjeta i povratka migranata. Translokalnost, dakle, obuhvaća širok spektar praksi i odnosa u artikulaciji distinktivnih (trans)lokalnih identiteta – i u migraciji i u kraju porijekla – otkrivajući kako se te prakse i odnosi rekonstruiraju, prilagođavaju i iznova stvaraju u mobilnome svijetu. Ovakve translokalne prakse i veze igraju značajnu iako nedovoljno priznatu ulogu (i) u socioekonomskoj transformaciji i opravku lokalnih mjesta i zajednica kako u Bosni i Hercegovini tako i diljem Zapadnog Balkana. Povratničke migracije također su zanimljivo područje za istra- živanje prepletanja dviju ili više lokacija i za njih vezanih identiteta, sada

29 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI u dvostrukom kontekstu izmještanja: prvi nastaje emigracijom, drugi re- migracijom. Stoga bismo željeli ohrabriti istraživače migracijskih tema u regiji da svoju energiju i fokus (pre)usmjere na lokalne i regionalne razine s dominirajućih etnonacionalnih i transnacionalnih.

Literatura

Baldassar, L. (2007) Transnational families and the provision of moral and emotional support: The relationship between truth and distance. Identities, 14, str. 385-409. Basch, L. et al. (1994) Nations unbound: Transnational Projects and the Deterritorialised Nation-state. New York: Gordon and Breach. Brickell, K. i Datta, A. (2011) Introduction: translocal geographies. U: Katherine B. i Datta, A. (ur.) Translocal Geographies: Spaces, Places, Connections. London: Ashgate, str. 3-22. Čapo J. i Halilovich, H. (2013) La Localisation du Transnationalisme: Pratiques Tranfrontalières Bosniaques et Croates. Ethnologie française, 43 (2), str. 291-301. Čapo Žmegač, J. (2003) Dva lokaliteta, dvije države, dva doma: transmigracija hrvatskih ekonomskih migranata u Münchenu. Narodna umjetnost: Croatian Journal of Ethnology and Folklore Research, 40 (2), str. 117-131. Čapo Žmegač, J. (2007) Strangers Either Way: The Lives of Croatian Refugees in Their New Home. New York–Oxford: Berghahn Books. Conradson, D. i Mckay, D. (2007) Translocal subjectivities: mobility, connection, emotion. Mobilities, II (2), str. 167-174. Coughlan, R. (2011) Transnationalism in the Bosnian Diaspora in America. U: Valenta, M. i Ramet, S. P. (ur.) Bosnian Diaspora: Integration in Transnational Communities. Farnham: Ashgate, str. 105-122. Franz, B. (2005) Uprooted and Unwanted: Bosnian Refugees in Austria and the United States. College Station: Texas A&M University Press. Glick Schiller, N. (2005) Transnational social fields and imperialism: bringing a theory of power to transnational studies. Anthropological Theory, 5 (4), str. 439-461. Glick Schiller, N. (2006) Introduction: what can transnational studies offer the analysis of localized conflict and protest.Focaal: European Journal of Anthropology, 47, str. 3-17. Glick Schiller, N. (2008) Beyond methodological ethnicity: local and transnational pathways of immigrant incorporation. Willy Brandt Series of Working Papers, 2/8, Malmö: Malmö University. Glick Schiller, N. et al. (1992) Toward a Transnational Perspective on Migration. New York: The New York Academy of Sciences.

30 ISTRAŽIVANJE I KONCEPTUALIZIRANJE PRISILNIH MIGRACIJA NA ZAPADNOM BALKANU

Glick Schiller, N. et al. (1999) Trans-nationalism: a new analytic framework for understanding migration. U: Vertovec, S. i Cohen, R. (ur.) Migration, Diasporas and Trans-nationalism. Cheltenham: Edward Elgar Publishing, str. 26-50. Guarnizo, L. E. i Smith, M. P. (1998) The Locations of transnationalism. U: Smith, M.P. i Guarnizo, L.E. (ur.) Transnationalism from Below. New Brunswick-London: Transaction Publishers, str. 3-34. Gulin Zrnić, V. (2009) Kvartovska spika: Značenja grada i urbani lokalizmi u Novom Zagrebu. Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku – Jesenski i Turk. Hage, G. (1997) At home in the entrails of the West: multiculturalism, ‘ethnic food’ and migrant home–building. U: Grace, H. et al. (ur.) Community and Marginality in Sydney’s West. Annandale: Pluto Press, str. 99-153. Halilović, H. (2006) Bosanskohercegovačka dijaspora u vrtlogu globalnih migracija: šanse i izazovi za Bosnu i Hercegovinu. Pregled, LXXXVI (3), str. 193-220. Halilovich, H. (2011a) (Per)forming ‘trans-local’ homes: Bosnian diaspora in Australia. U: Valenta, M. i Ramet, S. P. (ur.) Bosnian Diaspora: Integration in Transnational Communities. Farnham: Ashgate, str. 63-81. Halilovich, H. (2011b) Beyond the sadness: memories and homecomings among survivors of ‘ethnic cleansing’ in a Bosnian village. Memory Studies Journal, IV (1), str. 42-52. Halilovich, H. (2012) Trans-local communities in the age of transnationalism: Bosnians in diaspora. International Migration, 50(1), str. 162-178. Halilovich, H. (2013) Places of Pain: Forced Displacement, Popular Memory and Trans- local Identities in Bosnian War-torn Communities. New York – Oxford: Berghahn. Kearney, M. (1995) The local and the global: the anthropology of globalisation and transnationalism. Annual Reviews Anthropology, 25, str. 547-565. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine (2008) Pregled stanja bosanskohercegovačkog stanovništva. Sarajevo: Sektor za iseljeništvo. Portis-Winner, I. (2002) Semiotics of Peasants in Transition: Slovene Villagers and Their Ethnic Relatives in America. Durham: Duke University Press. Peleikis, A. (2000) The emergence of a translocal community: the case of a South Lebanese village and its migrant connections to Ivory Coast. Cahiers d’Études sur la Méditerranée Orientale et le Monde Turco-Iranienn, 30, str. 297-317. Povrzanović Frykman, M. (2010) Materijalne prakse bivanja i pripadanja u transnacionalnim društvenim prostorima. Studia ethnologica Croatica, 22 (1), str. 39-60. Toal, G. i Dahlman, C. T. (2011) Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal. Oxford i New York: Oxford University Press. Valenta, M. i Ramet, S. P. (2011) Bosnian migrants: an introduction. U: Valenta, M. i Ramet, S. P. (ur.) The Bosnian Diaspora: Integration of Transnational Communities. Farnham: Ashgate, str. 1-23.

31 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Van Gelder, L. (2008) Weaving a Way Home: A personal Journey Exploring Place and Story. Ann Arbor: University of Michigan Press. Wimmer, A. i Glick Schiller, N. (2003) Methodological nationalism, the social sciences and the study of migration: an essay in historical epistemology. International Migration Review, XXXVII (3), str. 576-610. Wise, A. i Velayutham, S. (2008) Second-generation Tamils and cross-cultural marriage: managing the translocal village in a moment of cultural rupture. Journal of Ethnic and Migration Studies, XXIV (1), str. 113-131.

32 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA I NJIHOVOM POVRATKU U PERIODU OD 1996. DO 2012. GODINE

Šta i kako novine pišu o rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u Srbiji

SINIŠA VOLAREVIĆ1 Centar za migracije, Grupa 484, Beograd

Sažetak

Pisanje dnevnih novina o rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u Srbiji glavna je tema ovog rada. Ciljevi istraživanja vezani su za ispitiva- nje promena u obimu i načinu pisanja o izbeglicama i raseljenim licima, a posebna pažnja posvećena je takođe i mogućem uticaju domaćih političkih aktera na sadržaj novinskih tekstova i u tim tekstovima ispoljeni odnos prema načinima rešavanja izbegličkih i raseljeničkih pitanja. Analiza je obuhvatila uzorak od 530 tekstova nađenih u arhivama, a nastalih u perio du od 1996. do 2012. godine i objavljivanih u dnevnim listovima Politika, Večernje novosti, Danas, Blic i Kurir. Statističke analize su obuhvatile 18 varijabli, pretežno nominalnih, definisanih zajedničkim metodološkim okvirom istraživanja koje je istovremeno sprovedeno u Bosni i Hercegovini i u Srbiji. Dublja analiza sadržaja, vođena dodatnim istraživačkim pitanjima, proisteklim iz rezultata kvantitativne analize, obuhvatila je samo manji, odabrani uzorak tekstova. Rezultati su, među ostalim, pokazali: A. da se u funkciji faktora vezanih za različite vremenske periode gotovo uopšte nisu dešavale bilo kakve stabilne promene (opadanja ili rasta) u pogledu

1 [email protected]

33 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

bilo koje od posmatranih varijabli; B. da između tekstova koji se odnose samo na izbeglice i tekstova koji se odnose samo na raseljena lica postoji niz značajnih i zanimljivih razlika; i C. da su domaći predstavnici institucija i političkih partija važni akteri i izvori novinskih tekstova, ali da se njihov uticaj na novinsko pisanje o izbegličkim i raseljeničkim pitanjima ne može (barem ne u potpunosti) opisati tezom o političkim elitama koje obeshrabruju proces povratka. Potpunije razumevanje tog uticaja svakako bi zahtevalo dodatna istraživanja.

Ključne reči: izbeglice, raseljena lica, dnevne novine, Srbija, politički akteri

1. UVOD

Pored navedenog u uvodnom poglavlju, istraživanje u Srbiji se posebno bavilo i razlikom između izbeglica i raseljenih lica, odnosno razlikama između novinskih tekstova koji se bave samo izbeglicama i onih koji se bave samo raseljenim licima. Ovde je reč o razlici koja je speci- fična za Srbiju budući da izbeglice, sa jedne, i raseljena lica, sadruge strane, predstavljaju dve posve odvojene populacije. Istorijski i politički kontekst, uključujući i događaje iz najskorije prošlosti, one koji su neposredno prethodili izbegličkim migracijama, potpuno su različiti, a nije nevažno da izvesne razlike prema ova dva pitanja postoje i u odnosu političkih elita i odnosu javnosti. U narednom dijelu prikazana je analiza nekih značajnih elemenata konteksta vezanog za izbeglice i raseljena lica i za medije u Srbiji. Ana- liza je pisana bez namere da bude sveobuhvatna i svedena je samo na neka od najvažnijih pitanja, od veće važnosti za kasniju analizu empirijskog materijala. Sledi kratko poglavlje o metodologiji istraživanja u kome je veća pažnja poklonjena bitnim specifičnostima metodoloških elemenata korišćenih u Srbiji, a u najvećoj meri su zanemareni svi metodološki detalji zajednički za oba nacionalna istraživanja. O tome možete čitati na drugom mestu u ovoj publikaciji. Centralno poglavlje ovog rada sadrži prilično detaljan pregled empirijskih rezultata istraživanja. Prikazani su svi osnovni parametri definisani varijablama korišćenim u istraživanju, a potom slede analize koje su zasnovane na određenim ukrštanjima i korelacijama. Posebna pažnja je

34 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... posvećena promenama u funkciji vremenske dimenzije (ukrštanju sa varijablom “vremenski periodi”), razlikama između tekstova koji se odnose samo na izbeglice i tekstova koji se odnose samo na raseljena lica, te potom i ukrštanjima varijabli “primarni akteri” i “primarni izvori” sa varijablom “pozicija teksta” (prema povratku izbeglica i/ili rešavanju izbegličkih i raseljeničkih pitanja). Razmatranje ovih poslednjih korelacija dopunjeno je analizom sadržaja određenog broja tekstova koji reflektuju veze među kvantitativnim podacima, pa su nalazi te kratke i delimične analize sadr- žaja prikazani u poslednjem delu ovog poglavlja. Diskusije (iz poglavlja koje sledi potom) odnose se na nekoliko ključnih nalaza istraživanja; razmatraju se mogući razlozi (faktori koji stoje iza očigledno utvrđenih činjenica) i ukazuje na ograničenja i potrebe za dodatnim analizama i istraživanjima. Poglavlje sa zaključcima fokusirano je na osnovna istraživačka pitanja (od kojih se krenulo) i pokušava da ponudi koncizne i konkretne odgovore, uz uvažavanje svih metodoloških ograničenja i svih preostalih nejasnoća (koje čekaju na neka buduća istraživanja).

2. ANALIZA KONTEKSTA

2.1. Izbeglice i raseljena lica u Srbiji

U prvoj polovini devedesetih godina prošlog veka u Srbiji je utočiš- te našao veliki broj izbeglica sa teritorija zahvaćenih postjugoslovenskim ratovima, u najvećoj meri sa prostora Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Iz- begličke migracije iz avgusta 1995. godine, tokom i nakon hrvatske vojno- policijske akcije pokrenute ka teritorijama koje su tada bile pod kontrolom srpskih vlasti, najvećim su delom završile u Srbiji i bile su najveći izbeglički pokret na tlu Evrope nakon Drugog svetskog rata. Tokom popisa koji je izvršen 1996. godine, u Srbiji je popisano skoro 538.000 izbeglica i ratom ugroženih lica. Preko dve petine izbeglica uto- čište je našlo na teritoriji Vojvodine, a više od četvrtine na području Beo- grada. Skoro podjednak broj izbeglica dolazio je iz Bosne i Hercegovine, odnosno iz Hrvatske. Poslednja registracija izbeglica u Srbiji obavljena je krajem 2004. i početkom 2005. godine, a podaci Komesarijata za izbeglice i migracije iz decembra 2012. govore da u Srbiji još uvek u izbegličkom

35 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI statusu živi oko 66.000 osoba.2 Više od 250.000 izbeglica sa područja bivše SFRJ steklo je državljanstvo Republike Srbije, oko 150.000 izbeglica vratilo se u Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku, a oko 49.000 preseljeno je u treće zemlje (Krstić, 2012). U 1999. godini zahteve za preseljenje u treće zemlje u organizaciji UNHCR-a podnosilo je u proseku čak 400 izbeglica nedeljno. U toj godini UNHCR je omogućio preseljenje za 1.933 izbegla lica iz Hrvatske i 620 iz Bosne i Hercegovine. Pored toga, tada je procenjeno da je u direk- tnom kontaktu sa stranim konzularnim predstavništvima, bez posredstva UNHCR-a, u treće zemlje u periodu od 1992. do oktobra 1999. godine otišlo oko 15.000 izbeglica (Dimitrijević, 2000). Novi veliki talas prisilnih migranata usledio je nakon završetka oru- žanih sukoba na Kosovu, odnosno posle potpisivanja Kumanovskog sporazuma, tokom i odmah nakon povlačenja jugoslovenske vojske i policije sa područja Kosova i Metohije, u junu 1999. godine. Ovo je u velikoj meri bilo uslovljeno sporim uspostavljanjem i neefikasnošću ci- vilne administracije Ujedinjenih nacija, i posledičnom eksplozijom nasilja i bezvlašća. Napetosti nisu bile prestale ni do kraja 1999. godine. Kršenje prava pripadnika manjina imalo je masovne i zabrinjavajuće razmere. Srbi, Romi, Turci i pripadnici drugih manjina često su bili izloženi pretnjama i maltretiranju, isključivo zbog svoje etničke pripadnosti.3 Različite procene govore da je u tom periodu teritoriju Kosova i Metohije napustilo više od 230.000 ljudi, mahom pripadnika nealban- skih zajednica.4 U Srbiji je 2000. godine popisano nešto preko 187.000 interno raseljenih lica sa Kosova i Metohije, ali je novih raseljavanja (i novih registracija) bilo i posle toga: zvanični podaci iz decembra 2012.

2 Odnos broja izbeglica iz Hrvatske i izbeglica iz BiH, u odnosu na 1996. godinu, znatno se promenio. Još i prema podacima dobijenim registracijom iz 2004/2005. godine uočeno je da broj izbeglica iz Hrvatske sada čini oko 75 odsto ukupnog broja lica u izbegličkom statusu, a ovo se obično objašnjava time da je proces povratka u Hrvatsku bio suočen sa mnogo više teškoća i, u krajnjem ishodu, bio znatno neuspešniji nego povratak u Bosnu i Hercegovinu. 3 European Roma Rights Center (ERRC) zauzeo je stav da je ono što su Romi tokom 1999. godine doživeli na Kosovu “najveća katastrofa koja je zadesila rom- sku zajednicu nakon holokausta tokom Drugog svetskog rata” (Dimitrijević, 2001: 255). 4 Jugoslovenski crveni krst objavio je 15. oktobra 1999. godine da su u Srbiji i Crnoj Gori registrovana 230.884 raseljena lica s Kosova (Dimitrijević, 2000: 287).

36 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... govore o 210.148 interno raseljenih lica u Srbiji, izvan područja Kosova i Metohije.5 Većina interno raseljenih lica je srpske nacionalnosti, a oko 25 odsto čine ostale etničke grupe, od kojih su najbrojniji Romi (oko 11 odsto). Naj- veći broj interno raseljenih lica boravi u centralnoj i južnoj Srbiji (gotovo dve trećine), a najmanje u AP Vojvodini (oko 6 odsto). Više od četvrtine ukupnog broja interno raseljenih, pak, boravi u Beogradu.

2.1.1. Posle Dejtona i godinama posle: normalizacija međudržavnih odnosa i regionalni pristup rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja Uskoro nakon postizanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, u novembru 1995. godine postignut je i Erdutski sporazum, kojim su okončana neprijateljstva u vezi sa teritorijom istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema, jedinog područja na teritoriji Republike Hrvatske koje je još uvek bilo pod kontrolom srpskih vlasti (i pod zaštitom Ujedinjenih nacija). Kao i sporazum iz Dejtona, i Erdutski sporazum je sadržavao odredbe o re- šavanju pitanja izbeglica i pravu na povratak.6 Nepunu godinu kasnije, 23. avgusta 1996. godine potpisan je Sporazum o normalizaciji odnosa iz- među Republike Hrvatske i SRJ. U septembru je sporazum potvrđen u hrvatskom parlamentu, a u istom mesecu su uspostavljeni i diplomatski odnosi između dve države. Tim sporazumom je ponovo potvrđeno pravo na povratak izbeglica.7 Nekoliko meseci kasnije, u julu 1997. godine, Savet bezbednosti UN usvojio je Rezoluciju 11208, kojom je još jednom potvrđe- no pravo svih izbeglica da se vrate u svoje predratne domove. Rezolucija je, osim toga, dodatno učvrstila proces mirne reintegracije područja istočne Slavonije u hrvatski ustavnopravni sistem.

5 Prema podacima UNHCR-a, na samoj teritoriji Kosova još uvek je raseljeno više od 20.000 ljudi. 6 Tekst sporazuma možete videti na: http://www.snv.hr/pdf/erdutski_sporazum. pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine]. 7 Tekst odluke o proglašenju zakona (koja sadrži i sam sporazum) možete pronaći i pročitati na sajtu Narodnih novina, u sekciji Međunarodni ugovori: http://narodne-novine.nn.hr/medunarodni/default.aspx [pristupljeno: 22. juna 2013. godine]. 8 UN Security Council, Resolution 1120 (1997), 14 July 1997, S/RES/1120 (1997). Rezolucija je usvojena na sednici Saveta bezbednosti održanoj 14. jula 1997. godine. Tekst na engleskom jeziku dostupan je na: http://www.refworld.org/ docid/3b00efa03b.html [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

37 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Realnost povratka, međutim, i tada i kasnije, bila je različita od obeća- nja datih u političkim aktima. U izveštaju iz 2000. godine Beogradski centar za ljudska prava iznosi ocenu da “uslovi za znatniji povratak izbeglica u Republiku Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu nisu ostvareni ni 1999.” (Dimitrijević, 2000: 291). Kao otežavajući faktori posebno su istaknuti ne- kooperativnost vlasti u Hrvatskoj, nemogućnost povraćaja stanarskog prava i ograničen pristup fondovima za rekonstrukciju uništenih i ošteće- nih kuća. Procene UNHCR-a govorile su o približno 20.000 povratnika u Hrvatsku i 18.000 povratnika u Bosnu i Hercegovinu, ali veći broj izveštaja potvrđivao je da se ovi povratnici u velikom broju, posebno kada je reč o Hrvatskoj, nakon pribavljanja dokumenata i regulisanja određenih administrativnih pitanja (u vezi sa imovinom ili penzijom, na primer) opet vraćaju u Srbiju (prema Dimitrijević, 2000). Srbija i Crna Gora i Bosna i Hercegovina postigle su bilateralni Spora- zum o povratku izbeglica tek početkom oktobra 2003. godine. Dodatnim protokolom preciznije su definisane odgovornosti u pogledu stvaranja uslova za dobrovoljan, organiziran i međusobno usaglašen povratak izbeglica (iz SCG u BiH i obrnuto).9 U Sarajevu je 31. januara 2005. godine usvojena Deklaracija o rešava- nju izbegličko-raseljeničkih pitanja.10 Reč je o prvom takvom regionalnom sporazumu koji su postigle Hrvatska, Bosna i Hercegovina i SR Jugosla- vija, pod okriljem i uz podršku UNHCR-a, OEBS-a i Evropske unije. Namera ovih aktera bila je stvaranje strateškog okvira za zajedničku akciju zatvaranja izbegličko-raseljeničkog dosijea na području zapadnog Balkana. Deklaracija je predviđala da će svaka od zemalja potpisnica u roku od tri meseca doneti nacionalne planove aktivnosti i da će sva pitanja biti reše- na do kraja 2006. godine, ali su se uskoro pojavili problemi, uglavnom vezano za prava izbeglica iz Hrvatske, oko kojih nikakav dogovor nije bilo moguće postići, pa je to na kraju dovelo do potpunog zamiranja regionalnog procesa. Pitanje povratka izbeglica i trajnog rešavanja izbegličkih pitanja na prostoru zapadnog Balkana potom je ponovo aktualizovano nakon što je

9 Sporazum između Saveta ministara Srbije i Crne Gore i Veća ministara Bosne i Hercegovine o povratku izbeglih lica iz Srbije i Crne Gore i Bosne i Hercego- vine, sa protokolom (Službeni list Srbije i Crne Gore – Međunarodni ugovori, broj 6/04). 10 Tekst Sarajevske deklaracije na srpskom jeziku dostupan je na: http://www. kirs.gov.rs/docs/SDeklaracija%20v2.1.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

38 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

UNHCR situaciju izbeglica u Srbiji proglasio jednom od pet dugotrajnih izbegličkih kriza čije rešavanje zahteva posebnu međunarodnu pažnju i saradnju zemalja u regionu. Inicijativa je pokrenuta u Ženevi, 10. decembra 2008. godine, u okviru dvodnevnog dijaloga sa visokim komesarom UN. Republika Srbija je nakon toga otpočela značajne političke i diplomatske aktivnosti, pa je već u januaru 2009. objavila non-paper u kome predstavlja svoje viđenje otvorenih pitanja u vezi sa položajem izbeglica iz Republike Hrvatske, te se založila za rešavanje tih pitanja u skladu sa principima Sarajevske deklaracije iz 2005. godine.11 U martu 2010. godine u Beogradu je održana ministarska konferencija na kojoj su četiri zemlje učesnice sarajevskog procesa reafirmisale ciljeve Sarajevske deklaracije i regionalni pristup rešavanju preostalih izbegličkih problema, a posle konferencije su uspostavljene tehničke radne grupe koje su uskoro počele sa radom: održano je šest bilateralnih tehničkih sastanaka između Republike Srbije i Republike Hrvatske i 10 regionalnih ekspertskih sastanaka sve četiri države. U procesu učestvuju takođe i Evropska unija, OEBS, UNHCR, Savet Evrope i Sjedinjene Američke Države. Formirane su i dodatne ekspertske radne grupe kako bi se odgovorilo na sva otvorena pitanja, a u okviru tehničkih sastanaka i sastanaka na političkom nivou konačno su dogovoreni principi i sadržaj regionalnog projekta koji će omogućiti rešavanje najvažnijih izbegličko-raseljeničkih pitanja u regionu. Nacrt zajedničkog regionalnog programa predstavljen je u Beču u junu 2011. godine, a program je potom konačno usvojen na ministarskoj konferenciji koja je održana u Beogradu 7. novembra 2011. godine, na kojoj je potpisana Zajednička deklaracija o okončanju raseljavanja i obezbeđivanju trajnih rešenja za ugrožene izbeglice i interno raseljena lica. Sledom toga, 24. aprila 2012. godine u Sarajevu je održana donatorska konferencija na kojoj je prikupljen veći deo sredstava potrebnih za realizaciju Regional- nog programa i time postavljena osnova za praktično sprovođenje programa. Regionalni program je koncipiran tako da u fokus očigledno stavlja ostvarivanje odgovarajućih i održivih stambenih rešenja za najugroženije

11 Tekst ovog dokumenta može se naći na sajtu Komesarijata za izbeglice i migracije Republike Srbije, na stranici: http://www.kirs.gov.rs/docs/regionalniproces/NON_paper_srp.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine], a šira zva- nična informacija o regionalnom procesu na istom sajtu, na stranici: http:// www.kirs.gov.rs/articles/regionalniproces.php?lang=SER [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

39 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI izbegličke porodice. Po obimu finansijskih sredstava i broju korisnika, naj- veći deo programa biće realizovan na teritoriji Srbije.12 Aktivnosti su u Srbiji dominantno usmerene na podršku lokalnoj integraciji izbeglica. Više informacija može se naći u Migracionom profilu Republike Srbije za 2011. godinu, posebno u poglavlju C2: Politike u oblasti integracije izbeglica i interno raseljenih lica (KIMRS, 2012), te na zvaničnom sajtu Regionalnog stambenog projekta.13

2.1.2. Povratak raseljenih na Kosovo i Metohiju: politike i realnosti Prema podacima UNHCR-a, na područje Kosova do kraja 2012. godine vratilo se više od 20.000 raseljenih lica. Međutim, održivost tih povrataka u većem broju relevantnih izveštaja ocenjena je slabom ili upitnom, a broj povratnika koji su zaista i ostali u mestima povratka procenjuje se na svega nekoliko hiljada. Proces organizovanog povratka interno raseljenih lica na Kosovo i Me- tohiju počeo je projektima pomoći za povratak u Biču i Grabac, koje je sproveo UNHCR, i projektom povratka u Osojane, koji je sproveo Koor- dinacioni centar za KiM tokom 2000. i 2001. godine. Prva grupa raseljenih lica stigla je u Osojane 12. i 13. avgusta 2001. godine. Proces povratka, pa ni političke inicijative u vezi s tim, nisu započeti ovim projektima. U prvom redu, već od 2000. godine registrovani su (i na izvestan način pod- sticani i podržavani) slučajevi takozvanog spontanog povratka. Vezano za Osojane, različite aktivnosti realizovane su i nakon avgusta 2001. godine (uključujući i nove grupe povratnika), a ukupni efekti ovog projekta i odr- živost povratničke zajednice u velikoj meri su rezultat postojanja dugoročne (državne!) podrške. Na osnovu Rezolucije 1244 (1999) specijalni predstavnik Generalnog se- kretara UN na Kosovu, 15. maja 2001. godine, doneo je Ustavni okvir koji je sadržavao detaljne odredbe o pravima i obavezama organa samouprave, kao i odredbe o ljudskim pravima koja se garantuju svim stanovnicima

12 Vrednost ukupnog programa iznosi 584 miliona evra. Deo programa koji se odnosi na Srbiju treba da obuhvati rešavanje stambenih potreba 16.780 porodica, za što je predviđena međunarodna finansijska podrška u iznosu od 302 miliona evra. 13 Posebno pogledajte: Providing A Home For 74,000 People: RHP Highlights 2012/2013: http://www.regionalhousingprogramme.org/uploads/news/RHP_ highlights_2012_2013_1366809057.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

40 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Kosova. Određene odredbe Ustavnog okvira odnosile su se na zaštitu izbeglica i raseljenih lica. U preambuli je bila istaknuta obaveza da se olakša siguran povratak izbeglica i raseljenih lica i da im se omogući povratak imovine. U glavi 3, među odredbama o ljudskim pravima, nalazila se i odredba kojom se jamči pravo izbeglica i raseljenih lica na povratak i pravo na povraćaj imovine. Tokom 2002. i 2003. godine Misija UN na Kosovu (UNMIK) formirala je posebnu kancelariju – Kancelariju za povratak i zajednice (ORC) – i preduzimala druge korake radi stvaranja kompletnog sistema podrške povratku raseljenih lica. U istom tom procesu izrađen je Priručnik za održivi povratak (u januaru 2003) i uspostavljen mehanizam radnih grupa za povratak – na opštinskom, regionalnom i centralnom nivou. Time je, na izvestan način, stavljena tačka na različite aktivnosti sprovođene u cilju koordinacije različitih aktera i uspostavljanja procedura u vezi sa povratkom raseljenih na Kosovo. Međutim, institucije nadležne za proces povratka raseljenih lica na Kosovo, iako uspostavljene 2002. godine, postale su operativne tek tokom 2004. godine, dakle pet godina nakon raseljenja. UNMIK je 2006. godine revidirao Priručnik o održivom povratku, koji je odmah potom upotpunjen Protokolom o dobrovoljnom i održivom povratku, i time prvi put uspostavio procedure koje su usagla- šene sa međunarodnim standardima o pravima i povratku interno raseljenih lica (Grupa 484, 2011). Revidirani priručnik proizišao je iz prilično opsežnih konsultacija i prethodno usvojenih preporuka, a sve sa ciljem da se unaprede postojeće procedure i proces povratka učini aktivnijim. Protokol o održivom povratku, nakon pregovora, 6. juna 2006. godine potpisale su i srpska i albanska strana. U martu 2005. godine osnovano je Ministarstvo za zajednice i povratak, sa mandatom da nadzire i podržava različite opštinske mehanizme za olakšavanje povratka raseljenih lica, uspostavljene u prethodnom periodu, uključujući i donošenje i realizaciju opštinskih strategija za povratak. Tokom 2006. i 2007. godine UNMIK je nastavio započeti proces prenosa ovlašćenja na Privremene institucije samouprave, uključujući i ovlašćenja u vezi sa procesom povratka.14 U tom smislu, u oktobra 2009. godine kosovsko ministarstvo za zajednice i povratak objavljuje Strategiju za zajednice i povratak 2009-2013.

14 Sedamnaestog februara 2008. godine Privremene institucije samouprave na Kosovu i Metohiji proglasile su nezavisnost Republike Kosovo.

41 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Sa druge strane, 6. aprila 2009. godine, u saradnji Ministarstva za Ko- sovo i Metohiju, Komesarijata za izbeglice Republike Srbije i Visokog komesarijata UN za izbeglice, nešto više od godinu dana nakon samopro- glašenja nezavisnosti Republike Kosovo, započeta je registracija za povratak interno raseljenih lica sa Kosova i Metohije. Cilj je bio da se registruju raseljeničke porodice koje žele da se vrate na Kosovo i Metohiju u 2009. godini, pod postojećim okolnostima, i da se uradi procena njihovih potreba. Vođena je aktivna kampanja, sa jasnim ciljem da se da novi podstrek procesu povratka na Kosovo i Metohiju. Tokom tog procesa 1.212 porodica, odnosno 4.875 osoba, izrazilo je želju da se tokom 2009. godine vrati na Kosovo i Metohiju. U 2010. godini registrovano je još 325 porodica sa 1.307 članova. Međutim, statistički podaci o procesu povratka danas jasno pokazuju da je posle 2003. godine, i nakon talasa nasilja iz marta 2004. godine, proces povratka gotovo prepolovljen, a negativan trend se sledećih godina, uprkos svim novim aktivnostima i merama koje su trebale podstaći i olakšati povratak, uglavnom samo nastavljao, pa broj povratnika iz 2003. godine nikada ponovo nije ni približno dosegnut (Grupa 484, 2011). Jedna anketa koju je u 2009. godini sproveo Danski savet za izbeglice obuhvatila je 858 raseljeničkih domaćinstava (530 u centralnoj Srbiji i 328 na Kosovu) i pokazala da raseljeni želju za povratkom iskazuju znatno ređe nego u ranijim sličnim istraživanjima: u centralnoj Srbiji 24 odsto anketiranih izrazilo je želju za povratkom, dok je na KiM taj procenat iznosio 34,1 odsto. U realnosti, tokom 2009. godine na prostor Kosova i Metohije vratilo se ukupno 631 lice, a od toga samo 187 u okviru koncepta registracije. Ništa se bitno, u ovom pogledu, nije promenilo ni u 2010. godini. Vlada Srbije je 8. aprila 2010. godine usvojila Strategiju održivog opstanka i povratka na Kosovo i Metohiju, a realnost povratka je i dalje bila obeležena brojnim problemima u vezi sa ostvarivanjem imovinskih prava – i obnova i povraćaj i ulaženje u posed ostvaruju se uz čitav niz poteškoća i smetnji. U drugoj polovini 2010. godine Evropska unija je objavila inicijativu za pokretanje novog dijaloga između Beograda i Prištine, što je konačno urodilo otvaranjem dijaloga o praktičnim pitanjima, pod pokroviteljstvom Evropske unije, u Briselu, 8. marta 2011. godine. Dve delegacije predvodili su politički direktor Ministarstva spoljnih poslova Srbije Borko Stefanović i potpredsednica Vlade Kosova Edita Tahiri. Pregovori su bili fokusirani na rešavanje praktičnih pitanja koja utiču na kvalitet života ljudi u čitavom regionu, ali pitanjima povratka raseljenih lica izvesno nije bila posvećena

42 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... nikakva posebna pažnja. Mada, činjenica je da su pregovorima bila obu- hvaćena i neka pitanja od posebnog značaja upravo za raseljene, što se u prvom redu odnosi na pitanja matičnih knjiga i pitanja katastarskih evi- dencija. Uprkos značajnim političkim otporima i u Prištini i u Beogradu, a u vezi sa nekim pitanjima posebno u opštinama na severu Kosova (u kojima većinu čini stanovništvo srpske nacionalnosti), do kraja 2011. godine postignuto je nekoliko tehničkih dogovora i ostvaren određen napredak u vezi sa njihovom primenom. Sve to, međutim, nije imalo nikakvih vidljivih posledica po proces povratka i ostvarivanja prava raseljenih lica na Kosovu. U toku 2011. godine na Kosovo i Metohiju spontano se vratilo 501 raseljeno lice. Kroz programe organizovanog povratka vratila su se 103 raseljena lica. Potom, nakon parlamentarnih i predsedničkih izbora i značajne promene političkih vlasti i formiranja nove Vlade Srbije, najpre je, u avgu- stu 2012. godine, potvrđeno da će nova Vlada poštovati i sprovoditi ranije postignute dogovore, a uskoro potom, sredinom oktobra 2012, u Briselu je održan prvi sastanak Dačić–Tači, što će dovesti do skorog početka in- tenzivnog političkog dijaloga na relaciji Beograd–Priština i konačnog postizanja tzv. briselskog sporazuma o normalizaciji odnosa, u aprilu 2013. godine. Čitav proces je, u završnoj fazi, bio izrazito fokusiran na dogovor o statusu četiri opštine (sa srpskom većinom) na severu Kosova, tačnije na postizanje konkretnih dogovora o statusu određenih institucija na toj teritoriji, i ni na kakav način se nije doticao pitanja povratka i prava raseljenih lica.

2.1.3. Crtice o socio-ekonomskom položaju izbeglica i raseljenih lica u Srbiji Od 1992. pa do kraja 2010. godine, uz stalnu podršku iz različitih me- đunarodnih donatorskih fondova, obezbeđena su 7.844 različita stambena rešenja putem kojih je zbrinuto oko 30.400 izbeglica i raseljenih lica (KIRS, 2011). U 2011. godini obezbeđena su stambena rešenja za još 1.469 porodica (KIMRS, 2012). Rešavanje stambenih potreba izbeglica uključivalo je dodelu paketa građevinskog materijala, izgradnju novih stambenih jedinica (uključujući stambene zgrade i montažne kuće) i kupovinu seoskih kuća sa okućnicom. Najveći deo izgrađenih stambenih jedinica bio je namenjen rešava- nju stambenih pitanja žitelja kolektivnih centara i u funkciji njihovog

43 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI zatvaranja. U 2001. godini ukupan stambeni prostor oko 90 odsto izbeglih i raseljenih domaćinstava u kolektivnim centrima bio je sačinjen od samo jedne sobe, a gotovo polovina tih domaćinstava (49 odsto) nije imala kupatilo (Dimitrijević, 2002: 213).15 Ipak, kolektivni centri u Srbiji uvek su zbrinjavali tek jedan manji deo svih izbeglica i raseljenih lica u Srbiji, uvek manje od 10 odsto, a danas manje i od jedan odsto. U njihovo zatvaranje i pronalaženje trajnih rešenja za njihove žitelje ulažu su znatni napori i sredstva. Godine 1996. bilo je više od 700 kolektivnih centara, u januaru 2002. još uvek je postojalo 308, a u maju 2013, jedanaest godina posle, preostalo je 29 zvaničnih kolektivnih centara. Međutim, kako na početku tog procesa tako i danas, veliki broj izbeglica i raseljenih lica živi u veoma teškim uslovima u privatnom smeštaju.16 Smanjenjem broja izbeglica u Srbiji bitno se menjala demografska (pa i socijalna!) struktura te populacije. Generalno, opravdano je ustvrditi da su izbeglički status u relativno većem broju zadržavale osobe sa slabijim ličnim kapacitetima za proces integracije ili povratka, odnosno osobe čija je egzistencija opterećena većim brojem faktora ranjivosti. Tako je danas, u poređenju sa 1996. godinom, na primer, u populaciji osoba sa izbegli čkim statusom znatno veće učešće starijih osoba i osoba sa nižim obrazov- nim statusima. Prema podacima istraživanja sprovedenog 2008. godine, na reprezentativnom uzorku izbeglica u privatnom smeštaju (KIRS, 2008), stopa nezaposlenosti među izbeglicama je znatno viša nego u opštoj populaciji (i iznosi 33 odsto); manje od trećine izbeglica obezbedilo je stambeno rešenje koje podrazumeva vlasništvo nad stambenom jedinicom u kojoj žive, a 7 odsto izbeglica živi u prostorima koji nisu namenjeni za stanovanje. Anketa o životnom standardu iz 2007. godine pokazala je, pak, da je siromaštvo među raseljenima dvostruko veće nego u opštoj populaciji Srbije. Od ukupnog broja raseljenih, 14,5 odsto živelo je ispod linije siromaštva, dok je taj procenat u ukupnoj populaciji bio

15 Podaci potiču iz istraživanja o zdravstvenom stanju, zdravstvenim potrebama i ko- rišćenju zdravstvene zaštite stanovništva Srbije. Istraživanje je sproveo Institut za zaštitu zdravlja. 16 Kao ilustracija mogu poslužiti i podaci izneseni u jednom saopštenju Crvenog krsta Srbije iz 2001. godine u kome se kaže da pomoć međunarodnih humanitarnih organizacija u tom periodu prima “146.000 građana Srbije, 167.586 izbeglica i 80.000 privremeno raseljenih” (Dimitrijević, 2002: 207).

44 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

6,8 odsto17 (Vukmirović i Smith-Govoni, 2008). Stopa nezaposlenosti interno raseljenih lica iznosila je 36 odsto, a više od 90 odsto nezaposlenih interno raseljenih lica nalazilo se u situaciji dugoročne nezaposlenosti (duže od jedne godine). Interno raseljena lica koja pripadaju zajednicama Roma, Aškalija i Egipćana predstavljaju posebno ugroženu grupu i susreću se sa posebnim teškoćama u ostvarivanju svojih prava, najčešće zbog nedostatka ličnih dokumenata, siromaštva, beskućništva, niskog obrazovnog statusa i diskriminatornog odnosa državnih službenika. Među interno raseljenim Romima udeo domaćinstava u kojima niko nije zaposlen doseže čitavih 70 odsto, dok je obrazovni profil takav da čak dve trećine pripadnika romskih zajednica nije završilo ni osnovnu školu. U objektima koji nisu namenjeni stanovanju živi čak 10,2 odsto od ukupnog broja raseljenih lica, a prosečna situacija romskih domaćinstava višestruko je nepovoljnija prema svim osnovnim parametrima kvaliteta stanovanja (Cvejić i Babović, 2008). Nepune četiri godine kasnije, u okviru istraživanja Procena potreba interno raseljenih lica u Republici Srbiji (UNHCR i KIRS, 2011), unutar populacije IRL identifikovana je populacija interno raseljenih lica u stanju socijalne potrebe koja je brojala preko 97.000 lica, odnosno oko 23.000 porodica. Te porodice su uglavnom pod- stanari (48,9 odsto) ili stanuju kod rođaka i prijatelja (21,6 odsto). Stopa zaposlenosti iznosi 28,5 odsto, a nezaposlenosti 39 odsto. Procenjeno je da je pomoć za rešavanje stambenih problema potrebna za 21.420 do- maćinstava, a najtraženiji su paketi građevinskog materijala i stanovi iz programa socijalnog stanovanja.

2.1.3.1. Lokalna podrška integraciji Opštine i gradovi su važan partner Komesarijata za izbeglice i migracije i međunarodnih i lokalnih organizacija angažovanih na pružanju podr ške izbeglicama i raseljenim licima. Među ostalim, kroz projekte stambene izgradnje u procese integracije i poboljšanja životnih uslova uložena su značajna lokalna sredstva, pre svega: dodelom građevinskog zemljišta bez naknade, obezbeđivanjem primarne komunalne infrastrukture i odusta- janjem od naplate različitih lokalnih taksi i doprinosa. Sledom takve, već

17 Anketa je sprovedena pre ekonomske krize, koja je dodatno osiromašila veliki deo stanovništva Srbije. Poslednji dostupni zvanični podaci, iz 2010. godine, govore da 9,2 odsto stanovništva Srbije živi u siromaštvu. Vidi: http://www. inkluzija.gov.rs/?page_id=1186 [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

45 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI izgrađene saradnje, Komesarijat za izbeglice je u 2008. godini, uz podršku Međunarodne organizacije za migracije, započeo razvoj novih lokalnih mehanizama za unapređenje položaja izbeglica i raseljenih lica. Podaci iz nedavnog izveštaja (Vučić i Kačapor-Džihić, 2013) govore da su do kraja 2012. godine lokalni akcioni planovi usvojeni u 124 lokalne samouprave, a saveti za migracije osnovani u 128 opština i gradova. U tom istom periodu realizacija lokalnih akcionih planova podržana je sa ukupno 15 miliona evra iz nacionalnog budžeta i fondova međunarodne pomoći.18 U najve- ćem broju slučajeva podržane su aktivnosti kojima su obezbeđeni pomoć u građevinskom materijalu ili neki drugi vidovi stambene podrške (otkup kuća sa okućnicom ili izgradnja montažnih kuća, na primer), kao i pomoć u razvoju dohodovnih aktivnosti.

2.1.4. Kratak osvrt na zakonski i strateški okvir Položaj izbeglica s područja “bivših jugoslovenskih republika” Repu- blika Srbija je regulisala Zakonom o izbeglicama donesenim 1992. godine (Službeni glasnik RS, br. 18/92). Zakon je posve izvesno donesen sa ciljem da se stvori okvir za humanitarno zbrinjavanje lica koja su usled ratnih sukoba na prostorima bivše SFRJ izbegla na teritoriju Republike Srbije, ali su pojedine njegove odredbe, uključujući i usko definisanje pojma izbeglice, smatrane problematičnim i diskriminatornim.19 U maju 2010. godine zakon je izmenjen i dopunjen, među ostalim i novom definicijom pojma izbeglice, koja je tada uključila i “lica koja su se opredelila za integraciju”, odnosno i ona lica koja su podnela zahtev za prijem u državljanstvo Re- publike Srbije. Uostalom, osnovna intencija donesenih izmena i dopuna i jeste bila baš u tome da se, uz humanitarno zbrinjavanje izbeglica, potpunije reguliše i integracija izbeglica, još preciznije, da se donese obuhvatan zakonski okvir za sprovođenje različitih programa podrške radi obezbeđi- vanja trajnih stambenih rešenja.

18 Vrednost projekata je i značajno veća, jer lokalne samouprave u pravilu obezbe- đuju sufinansiranje na nivou od 5 odsto do preko 20 odsto. 19 Generalno, pravni stručnjaci su ocenjivali da je zakon u suprotnosti sa Konven- cijom o statusu izbeglica i Međunarodnim paktom o građanskim i političkim pravima, među ostalim i zbog toga što je pravio nedozvoljenu razliku između izbeglica koje su došle sa teritorije bivše SFRJ i svih ostalih izbeglica (Dimitri- jević, 2000). Takva situacija je konačno otklonjena donošenjem Zakona o azilu 2007. godine.

46 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Pored zakonskog okvira, koji je definisan pomenutim propisima i sa nekoliko pratećih podzakonskih akata, u Srbiji su donesena i određena strateška dokumenta kojima su definisani ciljevi i mere u svrhu zaštite i unapređenja položaja izbeglica. Sve strategije koje se bave pitanjima izbeglica u istoj meri odnose se i na interno raseljena lica (sa područja Kosova i Metohije), što je posebno važno s obzirom na činjenicu da ne postoji bilo kakav zakonski okvir koji reguliše status i prava raseljenih lica. Prvu od ovih strategija – Nacionalnu strategija za rešavanje pitanja izbeglih i interno raseljenih lica – Vlada Srbije je donela 30. maja 2002. godine.20 Bio je to prvi nacionalni strateški dokument koji se bavi re- šavanjem pitanja izbeglica iz HR i BiH (ali i raseljenih lica sa Kosova), uključujući i pitanje njihovog povratka. Strategija je predviđala dva op- šta pravca delovanja: 1) obezbeđenje uslova za povratak (sa naglaskom na bezbednost i pravnu sigurnost i mehanizme povraćaja imovinskih i drugih prava), i 2) obezbeđenje uslova za lokalnu integraciju (u okviru čega je posebna pažnja posvećena oblastima stanovanja i zapošljavanja). Osam godina kasnije, kada su mere predviđene ovom strategijom do- brim delom već uveliko bile prevaziđene, a samo delimično ostvarene, početkom marta 2011. godine donesena je nova strategija, koja je u zna- čajnoj meri revidirala i ciljeve i mere ove prve strategije.21 Nacionalna strategija za rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica za period od 2011. do 2014. godine22 predviđa, zapravo, iste opšte strateške prav- ce – povratak i integraciju, ali strategija donosi preciznije definisane i inovirane mere, uvažavajući promene koje su se u međuvremenu do- godile, ali i sve preostale i nerešene probleme. Kada je reč o raseljenim licima, jasno se kaže da je osnovno strateško opredeljenje da se svakom

20 Tekst strategije nije dostupan na sajtu Vlade Srbije, ali se može preuzeti putem http://www.prsp.gov.rs/download/Nacionalna%20strategija%20za%20REF_ IDP.doc [pristupljeno: 22. juna 2013. godine]. 21 Važno je uočiti da su u međuvremenu i institucije vojvođanske samouprave uspostavile jedan važan instrument podrške izbeglicama i raseljenim licima. Naime, u decembru 2006. godine Skupština AP Vojvodine usvojila je odluku o osnivanju pokrajinskog Fonda za pomoć izbeglim, prognanim i interno raseljenim licima. Od 2007. godine Fond kontinuirano realizuje projekte različitog obima kojima podržava integraciju na području Vojvodine, ali takođe pomaže povratnike i povratničke zajednice. 22 Dokument je dostupan na: http://www.kirs.gov.rs/docs/nacionalna_strategi- ja_izb_i_irl.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

47 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI raseljenom licu obezbedi puna podrška za održiv povratak na Kosovo i Metohiju. Tek na osnovu prihvatanja činjenice o dugotrajnosti raseljenja uvažava se i značaj drugačije podrške, ali se ne govori o integraciji već o poboljšanju životnih uslova u raseljeništvu. Pitanjima raseljenih lica posebno se bavi i Strategija održivog opstanka i povratka na Kosovo i Metohiju.23 Strategija je donesena u aprilu 2010. godine, a za period od 2010. do 2015. godine. Sam povratak raseljenih lica definisan je samo kao jedan od opštih ciljeva strategije, u okviru znatno ši- reg strateškog konteksta. Mere su date na prilično opštem nivou, a akcioni plan nikada nije izrađen. Kako značajan deo raseljeničke populacije čine pripadnici RAE24 zajednica i kako je položaj raseljenih Roma posebno težak, to su za poboljšanje njihovog položaja od velikog značaja i sve politike i mere koje su donesene u cilju unapređenja ukupnog položaja Roma u Srbiji. Konačno, posebno poglavlje u okviru Strategije za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji, donesene u aprilu 2009. godine,25 posvećeno je pitanjima raseljenih lica, pa su u vezi sa problemima interno raseljenih Roma razvijene i posebne preporuke i mere i aktivnosti (u Akcionom planu donesenom za period od 2009. do 2011. godine26). Pored svega rečenog, u julu 2009. godine donesena je i Strategija za upravljanje migracijama.27 U kontekstu ovog rada, od važnosti je istaći činjenicu da strategija prepoznaje da izbeglice i raseljena lica pripadaju krugu ranjivih migrantskih populacija, a da kao jedan od tri osnovna stra- teška cilja predviđa zaštitu prava migranata i stvaranje uslova za njihovu integraciju i socijalnu inkluziju. Prvi akcioni plan za sprovođenje Strategije za upravljanje migracijama, za period 2011/2012. godine, usvojen je tek u 2011. godini (Službeni glasnik RS, broj 37/11).

23 Dokument je dostupan na sajtu Vlade Srbije: http://www.srbija.gov.rs/extfile/ sr/131175/strategija_odrzivog_opstanka_i_povratka_na_kim0242_cyr.zip [pristupljeno: 22. juna 2013. godine]. 24 Romi, Aškalije i Egipćani. 25 Dokument se može preuzeti sa sajta Vlade Srbije: http://www.srbija.gov.rs/extfile/sr/107688/strategija_romi0080_cyr.zip [pristupljeno: 22. juna 2013. godine]. 26 Službeni glasnik RS, broj 57/2009. Akcioni plan je usvojen zaključkom Vlade Srbije donesenim na sednici održanoj 2. jula 2009. godine. 27 Dokument se može preuzeti sa sajta Komesarijata za izbeglice i migracije: http:// www.kirs.gov.rs/docs/strategija_upravljanje_migracijama.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

48 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

2.1.5. Pristup državljanstvu za izbeglice u Srbiji: promene u zakonodavnom okviru u periodu od 1996. do 2007. godine Zakon o državljanstvu Savezne Republike Jugoslavije (Službeni list SRJ, br. 33/96) donesen je 1996, a stupio je na snagu 1. januara 1997. godine. Prema odredbama tog zakona sticanje jugoslovenskog državljanstva za državljane republika bivše SFRJ (pa time i za izbeglice iz postjugoslovenskih ratova) rešavano je na veoma različite načine u zavisnosti od toga da li su prebivalište na teritoriji SRJ stekli pre ili posle dana proglašenja Ustava SRJ, 27. aprila 1992. godine (čl. 47 i čl. 48). Odredbe tog zakona da- vale su široka diskreciona ovlašćenja organima nadležnim da odlučuju o zahtevu onih izbeglica koje su prebivalište na teritoriji SRJ stekle nakon 27. aprila 1992. godine, pa su ova lica, u principu, bila u znatno nepovoljnijem položaju i mogla su biti prihvaćena u državljanstvo (ili nisu) tek na osnovu diskrecione odluke nadležnog upravnog organa. Uskoro nakon demokratskih promena u drugoj polovini 2000. godine sticanje jugoslovenskog državljanstva znatno je olakšano. Izmene i dopu- ne Zakona o državljanstvu usvojene su u martu 2001. godine (Službeni list SRJ, br. 9/01), i time je državljanima bivših republika SFRJ sa boravištem u SRJ omogućeno sticanje jugoslovenskog državljanstva bez odricanja od stranog državljanstva. Naime, uvedena je mogućnost da prihvat u držav- ljanstvo bude odobren i za lica koja su državljani druge države nastale na teritoriji SFRJ i koji kao izbegla, prognana ili raseljena lica borave na teritoriji Jugoslavije ili su izbegla u inostranstvo (čl. 48, st. 1). Takođe, prihvaćen u jugoslovensko državljanstvo mogao je biti i “državljanin SFRJ koji boravi u Jugoslaviji ili u inostranstvu, a nema državljanstvo druge države nastale na teritoriji SFRJ” (čl. 48, st. 2), dakle apatrid ili lice koje je u međuvreme- nu steklo državljanstvo neke druge strane države. Vremenska odrednica odlučujuća za način sticanja jugoslovenskog državljanstva ostala je nepro- menjena, pa su se lica koja su prebivalište na teritoriji SRJ stekla nakon 27. aprila 1992. i dalje nalazila u nepovoljnijoj poziciji, ali su ovlašćenja nad- ležnog organa uprave, koji postupa po njihovom zahtevu, bila umnogome sužena (čl. 48, st. 3) (BCLJP, 2002). Po donošenju tog zakona izbeglice su se u pogledu ostvarivanja prava na državljanstvo nalazile u daleko povoljnijoj poziciji nego ranijih godina. Prema tada aktuelnim podacima iz Saveznog MUP-a, u periodu od 1. januara 1997. godine pa do 20. jula 2002. godine podneseno je 437.077 zahteva za sticanje jugoslovenskog državljanstva. U državljanstvo su primljena

49 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

“527.404 lica, od kojih oko 260.440 lica ustanovom prihvata u državljan- stvo” (Papić i Dimitrijević, 2003: 183). U vremenu, pak, nakon petooktobarskog prevrata “125.000 osoba je steklo jugoslovensko državljanstvo, a njih 80.000 dvojno državljanstvo” (BCLJP, 2002: 206). U Srbiji se od 27. februara 2005. godine primenjuje Zakon o držav- ljanstvu Srbije, koji je septembra 2007. godine dodatno unapređen amandmanima. Tim zakonom su pravno rešena pitanja kontinuiteta državljanstva građana Srbije, ali je i olakšano sticanje državljanstva za određene kategorije lica. Pored toga, proširene su mogućnosti dobijanja dvojnog, pa i višestrukog državljanstva. Generalno, ocenjeno je da su ovim zakonom, što se nije moglo ustvrditi i za ranije zakonske propise u ovoj oblasti, “usvojeni i principi Evropske konvencije o državljanstvu” (Jerosimić, 2008: 168). Član 23 stav 2 tog Zakona o državljanstvu predviđa da u državljanstvo Republike Srbije može biti primljeno lice rođeno u drugoj republici bivše SFRJ, koje je imalo državljanstvo te republike, ili su državljani druge drža- ve nastale na teritoriji bivše SFRJ, a borave na teritoriji Srbije kao izbegla, prognana ili raseljena lica, ili su izbegla u inostranstvo.28 Član 23, u prvom stavu, propisuje i uslove: potrebno je da je ovo lice punoletno i da mu nije oduzeta poslovna sposobnost, te da podnese pismenu izjavu da Srbiju smatra svojom državom. Međutim, ne zahteva se otpust iz stranog držav- ljanstva (Jerosimić, 2008).

2.2. Osvrt na stanje medija u Srbiji

U periodu od 1992. do 1995. godine pisanje većine štampanih medija u Srbiji obeleženo je ratnom atmosferom, a u novinskim napisima neretko se susreću primeri šovinističke propagande i podsticanja na nacionalnu mržnju. U svojoj analizi iz 2005. godine Jelena Grujić ocenjuje da su “provladini mediji”29 u periodu od početka 1990. pa do 5. oktobra 2000. godine na najgrublji način kršili etičke norme, a da je to uključivalo takođe i

28 Stavom 2 člana 23 ostvaren je kontinuitet sa članom 48 Zakona o jugosloven- skom državljanstvu, kojim su ova lica sticala državljanstvo (tada novouvede- nom) ustanovom prihvata u državljanstvo. 29 Štampani mediji označeni kao provladini i analizirani u tom radu bili su dnev- nik Politika i nedeljnik NIN. Inače, analiza je zasnovana na obuhvatnoj bazi tekstova iz dva nedeljnika (NIN i Vreme) i dva dnevna lista (Politika i Borba / Naša borba / Danas).

50 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... diskriminaciju na etničkoj osnovi i podstrekivanje na mržnju (Grujić, 2005: 18). Prema oceni Beogradskog centra za ljudska prava, ove tendencije su znatno oslabile nakon potpisivanja dejtonsko-pariskog mirovnog sporazuma, ali su opet ojačale u 1998. godini, uporedo sa pogoršanjem situacije i jačanjem oružanih sukoba na Kosovu i Metohiji. Krivično zakonodavstvo je i u tom periodu zabranjivalo podsticanje na nacionalnu mržnju, ali je u realnosti ono bilo stalno prisutno u državnim medijima i privatnim medijima bliskim vlastima, a nijedan krivični postupak zbog izazivanja mržnje nikada nije bio pokrenut (Dimitrijević, 2000). Oktobra 1998. godine, po hitnom postupku, u Srbiji je donesen Zakon o javnom informisanju. Tim zakonom su uvedene mere koje su predstavljale teško kršenje slobode štampe. Verovatno najproblematičniji deo zakona bile su odredbe o prekršajnom postupku, kojima su propisane nepropor- cionalno visoke novčane kazne, a pored toga propisanim kratkim rokovi- ma za vođenje postupka bitno je ugrožavano pravo na pravično suđenje, garantovano i Ustavom SRJ. Vlasti su otvorenim finansijskim pritiskom pokušavale uticati na uređivačku politiku privatnih medija, a najčešća meta napada bilo je beogradsko preduzeće ABC produkt, koje je štampalo većinu privatnih novina u Srbiji (BCLJP, 2001). Međutim, sloboda informisanja u Srbiji je u tom periodu u najvećoj meri bila ugrožena propisima iz oblasti osnivanja i rada elektronskih medija. Relevantni propisi su bili razasuti i često neusklađeni, a velika ovla- šćenja su data državnoj radio-televiziji, pa je zakonito osnivanje i vođenje privatne radio-televizijske stanice bilo “praktično nemoguće” (Dimitrije- vić, 2000: 104). Pored toga, neke odredbe krivičnog zakonodavstva, posebno odredbe u vezi sa delom širenja lažnih vesti, pružale su jasnu “mogućnost za krše- nje slobode izražavanja i progon štampe” (Dimitrijević, 2000: 177). Posle petooktobarskog prevrata u 2000. godini došlo je do bitne promene u pogledu slobode izražavanja, ali se pozicija medija nije odmah znatnije promenila. Savezni ustavni sud je početkom 2001. godine doneo presudu kojom za veći broj članova Zakona o javnom informisanju ocenjuje da su nesaglasni sa Ustavom, međunarodnim pravom i saveznim zakonima. Potom je većina odredbi tog zakona, osim onih koje se odnose na registraciju glasila, ukinuta. Međutim, novi zakon nije usvojen, a tokom 2001. godine nije usvojen ni novi zakon o radiodifuziji, pa je uvo- đenjem moratorijuma na izdavanje dozvola za rad medija u velikoj meri očuvan povlašćeni položaj medija koji su svoje pozicije stekli u vreme

51 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI režima Slobodana Miloševića (BCLJP, 2002). Normativno, položaj medija u Srbiji poboljšao se tek u 2002. godini, kada je usvojen novi Zakon o radiodifuziji. Zakonom su propisani novi uslovi i postupak za izdavanje dozvola za emitovanje, a osnovno dostignuće tog zakona bilo je osnivanje nezavisnog i samostalnog regulatornog tela: Republičke radiodi- fuzne agencije. Generalno, odredbe ovog zakona bile su usklađene sa međunarodnim standardima i Preporukom Komisije ministara Saveta Evrope o nezavisnosti i radu regulatornih organa u oblasti radiodifuzije (Papić i Dimitrijević, 2003). Pa ipak, među ostalim i zbog snažnih kontroverzi u vezi sa izborom članova Agencije, što će dovesti i do izmena Zakona o radiodifuziji, čak i tri godine kasnije stanje u oblasti izdavanja dozvola za rad, funkcionisanja medija i njihovog vlasništva označavano je nesređenim (Petrović, 2006). U 2003. godini konačno je usvojen i novi Zakon o javnom informisanju. Zakon je ocenjen modernim, a njime je pravo na javno informisanje regu- lisano kao pravo na slobodu izražavanja mišljenja. Takođe, zakonom je detaljnije regulisan govor mržnje i precizno su određene osnove za isklju- čenje odgovornosti. Međutim, krivični zakon je još uvek sadržavao odredbe u vezi sa delima protiv ugleda i časti, koje nisu odgovarale savremenim standardima iz oblasti ljudskih prava. Osnovni problemi bili su to što je zakon za izvršioce ovih krivičnih dela predviđao kaznu zatvora, što se smatra nesrazmernim ograničenjem slobode izražavanja, posebno kada se dela učine putem medija. Takođe, problematično je bilo i to što zakon nije pravio razliku s obzirom na to da li se u poziciji oštećenog nalazi privatno lice, javni službenik ili političar. Sledom toga, nastavljena je praksa da javne ličnosti protiv novinara podnose tužbe za klevetu, a sa druge strane organizovane su akcije i javne rasprave koje su ukazivale na ovakvo stanje i zahtevale dekriminalizaciju klevete i uvrede (Papić i Dimitrijević, 2004). Do ovoga, međutim, ni do danas nije došlo. Novinari su izloženi pretnjama i napadima, a pretnje su najčešće upu- ćivane od političara i drugih moćnih učesnika javnog života (Petrović, 2006: 379). U periodu od 2007. do 2011. godine, po podacima Nezavi- snog udruženja novinara Srbije, od 212 fizičkih i verbalnih napada na novinare procesuirano je samo 17 slučajeva, i to većinom u prekršajnim postupcima, iako je bilo i pretnji smrću i ozbiljnih fizičkih napada (Pe- trović, 2012). Sa druge strane, postoji ozbiljan problem kršenja standarda novinarske profesije. Beogradski Medija centar je u septembru 2004. godine

52 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... objavio analizu dvomesečnog pisanja šest dnevnih novina, u okviru koje su identifikovana 172 teksta u kojima novinari nisu u potpunosti poštovali profesionalne standarde. Kao osnovni problem označeno je to što novinari dozvoljavaju javnim ličnostima da novine koriste kao platformu za svoju “sopstvenu promociju ili promociju grupe kojoj pripadaju” (BCLJP, 2005: 252). Česta ogrešenja o profesionalne i etičke standarde konstatuju se i sledećih godina, a posebno problematičnim označava se činjenica da se među medijima u kojima su takve poja- ve najčešće nalaze i neki od najpopularnijih domaćih medija (Petrović, 2006: 384). U martu 2006. godine novinarske organizacije su usaglasile predlog etičkog kodeksa, a krajem decembra kodeks je i usvojen. Međutim, u godinama koje su sledile konstatovana su znatna kršenja ovog kodeksa. Tokom 2006. godine, na osnovu stalnih mesečnih analiza u okviru Me- dija centra, konstatovano je da štampani mediji masovno krše ljudska i građanska prava, posebno često ne poštuju pretpostavku nevinosti, te pokazuju “preteranu sklonost ka senzacionalizmu i političkoj instru- mentalizaciji” (Dobrković, 2007: 229). U 2010. godini osnovan je Savet za štampu, kao prvo samoregulatorno telo u okviru medijskog sektora, sa ciljem da svojim radom utiče na potpuniju primenu profesionalnih standarda i jačanje ugleda medija. Savet je žalbe na sadržaj štampanih medija počeo primati u septembru 2011. i tokom prve godine rada pri- mio 38 žalbi te u šest slučajeva utvrdio da je prekršen novinarski kodeks (Petrović i Joksimović, 2013). Tokom 2009. godine usvojeno je i izmenjeno više zakona relevantnih za slobodu izražavanja. Novinarska udruženja su posebno protestovala protiv predloženih izmena Zakona o javnom informisanju, a zaštitnik građana je, nakon što su usvojene izmene ovog zakona, Ustavnom sudu podneo inicijativu za ocenu ustavnosti (Dobrković, 2010). U julu 2010. godine Ustavni sud Srbije neustavnim je proglasio pet od sedam izmena Zakona o javnom informisanju. Početak ekonomske krize dodatno je pogoršao ionako lošu poziciju medija, a u 2010. godini situacija se i dalje pogoršavala: zabeleženi su značajan pad prodaje dnevne štampe, veliko smanjenje prihoda od reklama, otpuštanje zaposlenih i štrajkovi novinara (Petrović, 2011). Vlada Srbije je 2010. godine usvojila Strategiju razvoja javnog informisanja do 2016. godine. Ključnom novinom ocenjene su smerni- ce koje predviđaju privatizaciju državnih medija, a posebna pažnja

53 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI posvećena je javnosti vlasništva i medijskoj koncentraciji. Međutim, otprilike u isto vreme, Evropska federacija novinara ocenila je da je sloboda medija u Srbiji ozbiljno ugrožena, a finansijska pozicija novinara užasavajuća (Petrović, 2012). Štaviše, Savet za borbu protiv korupcije, u svom izveštaju o pritiscima i kontroli medija, ukazao je na različite probleme u vezi sa vlasničkom strukturom medija i uticajem državnih organa na medije. U izveštaju se navodi da finansiranje medija iz državnog budžeta doseže jednu četvrtinu ukupnog prihoda na medijskom tržištu i ocenjuje da je to budžetsko finansiranje veoma netransparentno. Slično tome, i privatni kapital u medijima ocenjuje se netransparentnim, pa se u prilog tome navodi podatak da stvarni vlasnici nisu poznati u 18 od 30 najuticajnijih medijskih kuća u Srbiji i iznose brojni detalji o vlasničkoj strukturi ovih medija, koji otkrivaju da je glavni razlog ovakvog stanja u čestom prisustvu offshore kompa- nija u vlasničkoj strukturi medija. Budžetska sredstva plasiraju se u medije, osim putem javnih konkursa, u velikoj meri i putem oglašava- nja. Pored toga, značajnu ulogu u finansiranju medija imaju i agencije za odnose sa javnošću i marketinške i produkcijske agencije, koje su mahom u vlasništvu aktivista političkih partija i sa njima povezanih osoba (Barać, 2011). Uprkos stalnom ukazivanju novinarskih udruže- nja na ove probleme, odgovarajuća zakonska regulativa o sprečava- nju nedozvoljene medijske koncentracije i o javnosti vlasništva nad medijima u Srbiji i dalje ne postoji. Medijsku scenu i danas u velikoj meri određuju odlaganje reforme medijskog zakonodavstva, netransparentno vlasništvo, neadekvatna uloga države i duboka ekonomska kriza. Iako ustavni i pravni okvir, i prema ocenama relevantnih među- narodnih institucija, omogućava pravnu zaštitu slobode izražavanja, u Srbiji se u čitavom periodu od 2004. do 2012. godine stalno beleži snažna tendencija kršenja slobode izražavanja, ali i kršenja standarda novinarske profesije. Reporteri bez granica su Srbiju u 2007. godini po stepenu slobode štampe stavili na 67. mesto (čime je Srbija među državama na tlu bivše SFRJ bila najlošije rangirana). U 2010. godini Srbija je na ovoj listi pala još niže, na 85. mesto (Jerosimić, 2008; Pe- trović, 2011). Medijska organizacija za jugoistočnu Evropu, u analizi iz 2008. godine, ocenila je da je položaj novinara u Srbiji katastrofalan a da mediji i dalje trpe pritiske političkih partija i vlasnika krupnog kapitala (Dobrković, 2009). Indeks održivosti medija u Srbiji u 2012.

54 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... godini iznosio je 1,92.30 Sloboda govora dobila je ocenu 2,03, a novinarski profesionalizam je ocenjen indeksom 1,67 (IREX, 2013). Kada se posmatra čitav period od poslednjih 12 godina, zaključuje se da je održivost medija u Srbiji značajno rasla jedino od 2000. do 2003. godine, dok je od 2006. godine prisutan gotovo stalni negativan trend, pa je krajnji rezultat indeks održivosti tek neznatno veći od onog iz 2000. godine.

Dnevne novine u uzorku ovog istraživanja. Početkom 2013. godine u Srbiji je izlazilo 14 dnevnih novina. Pet dnevnih novina koje su obuhvaćene ovim istraživanjem neke su od najuticajnijih, ali izbor baš ovih novina reflektuje i izvesnu različitost uređivačkih politika i značajan deo lepeze različitih odnosa prema društvenoj stvarnosti Srbije.

Politika i Večernje novosti tokom režima Slobodana Miloševića označava- ni su kao provladina štampa, dok je Danas (zajedno sa svojim prethodnici- ma Borbom i Našom borbom) predstavljao dosledno nezavisnu novinu. Po- litika i Novosti novine su sa najdužom tradicijom u Srbiji, a i danas spadaju među one sa najvećim tiražima i najznačajnijim uticajem na javno mnenje.

Danas je jedan od retkih medija čiji su vlasnici novinari, i spada među dnevne novine sa dosta niskim tiražom, ali je uspeo da sačuva određen uticaj i značajan profesionalni kredibilitet. Blic je, na izvestan način, izra- stao u okviru građanskih protesta 1996/1997. pa je do petooktobarskog prevrata bio verovatno najčitaniji prodemokratski dnevni list u Srbiji. Svoju čitanost i uticaj u najvećoj meri je zadržao i nakon 2000. godine.

Kurir se, pak, pojavljuje u junu 2003. godine i obično se označava kao dnevna novina tabloidnog profila. Pisanje ovih novina često je označava- no kao primer kršenja novinarske etike.

30 Generalno, ovakav indeks označava države u kojima su osnovne dimenzije održivosti nezavisnih medija osrednje razvijene. Medijski sistem sadržava i elemente nezavisnosti i elemente koji direktno ugrožavaju nezavisnost medija. Indeks se izračunava na osnovu istraživanja koje, po jedinstvenoj metodologiji, sprovodi organizacija IREX, na godišnjem nivou, tokom poslednjih 12 godina u oko 80 država. Osnovu metodologije čine procene većeg broja indikatora, na skali od 0 do 4, u okviru pet osnovnih dimenzija: 1) sloboda govora; 2) profesionalizam u novinarstvu; 3) pluralitet izvora; 4) poslovanje medija; 5) medijske institucije.

55 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

3. METODOLOŠKI OKVIR

Pored ciljeva koji su zajednički za čitavu studiju, odnosno i za Bosnu i Hercegovinu i za Srbiju,31 istraživanje u Srbiji takođe je nastojalo odgovoriti i na jedno dodatno istraživačko pitanje: da li se, i na koji način, pisanje dnevne štampe o izbeglicama (iz Hrvatske i BiH) razlikovalo od pisanja o raseljenim licima (sa Kosova i Metohije)?32 Prvenstveno da bi se odgovorilo na ovo pitanje, u istraživanje je uvedena varijabla Poreklo izbeglica ili raseljenih lica (na koje se tekst odnosi), pa su statističke analize podataka dobijenih na uzorku tekstova pronađenih u arhivama u Srbiji urađene i posebno unutar tri poduzorka: prvi čine tekstovi koji se odnose samo na izbeglice, drugi tekstovi koji se odnose isključivo na raseljene sa Kosova i Metohije, a u treći poduzorak ušli su svi tekstovi koji se odnose i na izbeglice i na raseljene. Istraživanje je uključilo tekstove objavljivane u pet dnevnih listova koji se distribuiraju na teritoriji čitave Republike. Reč je o Politici, Večernjim novostima, Blicu, Danasu i Kuriru. Ovi dnevni listovi izabrani su kao najre- levantniji u pogledu čitanosti i uticaja kako na javno mnenje tako i na do- nosioce odluka. Istovremeno, ocenjeno je da su ovo dnevnici koji u najbo- ljoj meri reflektuju odnos društva i odnos političkih elita prema pitanjima izbeglica i raseljenih lica u Srbiji. Svih pet dnevnih listova nije izlazilo u svim analiziranim periodima, odnosno Danas33 i Blic nisu izlazili tokom relevantnog perioda u 1996. godini, izdanja

31 U najkraćem, dva osnovna cilja studije realizovane u okviru projekta odnosila su se na obim i način pisanja o pitanjima vezanim za izbeglice i raseljena lica i na poziciju tih novinskih tekstova na zamišljenoj skali čiji jedan kraj predstavlja objektivno informisanje izbeglica i raseljenih lica o mogućnostima povratka, a drugi – izveštavanje o povratku i mogućnostima povratka na način koji prvenstveno služi ostvarenju političkih ciljeva određenih političkih opcija. 32 Ovde je važno konstatovati da se termini raseljena lica i izbeglice u ovom radu koriste u prvom redu da bi označili dve specifične prisilno migrantske populacije u Srbiji. Prvu čine izbeglice iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine koje su u Srbiji potražile utočište tokom postjugoslovenskih ratova u Hrvatskoj i BiH, dakle uglavnom od 1991. do 1995. godine, dok drugu populaciju čine raseljena lica sa Kosova i Metohije koja su svoja prebivališta u toj pokrajini napustila u najvećem broju tokom 1999. godine. 33 Umesto Danasa, za relevantni period iz 1996. godine pregledana su dostupna izdanja lista Naša borba, iz koga je Danas kasnije nastao, pa smo ovo smatrali metodološki posve opravdanim.

56 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Danasa nisu dostupna u arhivama iz 2001. i 2002. godine, a Kurir je počeo izlaziti tek u junu 2003. godine. Istraživanje odabranih izdanja ovih pet dnevnih listova sprovedeno je najvećim delom u elektronskim arhivama Medijskog arhiva Ebart, a manjim delom, odnosno za relevantne periode pre 2003. godine, u pa- pirnim arhivama Univerzitetske biblioteke u Beogradu. Takođe, za istraživanje arhivskih izdanja lista Blic, za relevantne periode iz 2001. i 2002. godine, iskori- šćena je elektronska arhiva dostupna na sajtu ovog dnevnika.34 Obuhvaćen je period od sredine 1996. do kraja 2012. godine, ali nisu uključena izdanja iz čitavog ovog perioda, već je za potrebe istraživanja definisano 11 posebnih perioda (različite dužine): I. 9. avgust – 10. oktobar 1996. godine (9 nedelja) II. 29. jul – 29. septembar 2001. godine (9 nedelja) III. 16. maj – 17. jul 2002. godine (9 nedelja) IV. 1. januar – 1. april 2003. godine (13 nedelja) V. 1. januar – 20. maj 2005. godine (20 nedelja) VI. 1. jul – 29. septembar 2006. godine (13 nedelja) VII. 26. novembar 2008. – 14. april 2009. godine (20 nedelja) VIII. 1. april – 30. jun 2009. godine (13 nedelja) IX. 25. mart – 23. jun 2010. godine (13 nedelja) X. 24. oktobar 2011. – 29. april 2012. godine (27 nedelja) XI. 1. oktobar – 23. decembar 2012. godine (12 nedelja) Definisanje ovih perioda analize nije vođeno bilo kakvim hronološkim razlozima (pa otuda različitost u pogledu njihove dužine i raspoređenosti, to jest udaljenosti jednog perioda od drugog). Naime, periodi u oba nacio nalna istraživanja određeni su prvenstveno u odnosu na određene doga- đaje (i procese) koji su prepoznati kao (potencijalno) važni za rešavanje pitanja izbeglica i raseljenih osoba.35 Unutar tih perioda, izdanja koja su podvrgnuta analizi birana su na osnovu tzv. principa rotirajućeg uzorka.36 Pregledano je ukupno 665 izdanja i pronađeno 530 relevantnih tekstova, koji su obrađeni u skladu sa ranije definisanim smernicama za kodiranje i koji čine osnov ove analize.

34 Istraživanje u arhivama i kodiranje svih pronađenih relevantnih tekstova, u skladu sa ranije definisanim smernicama, sproveli su istraživači Ebart medijskog arhiva. 35 Ovakvo metodološko rešenje određeno je, dakako, i posve praktičnim razlozima: ograničenošću raspoloživog vremena i drugih resursa. Sasvim je izvesno da svi relevantni događaji (i periodi) nisu mogli da budu uzeti u obzir. 36 O ovome je više rečeno na drugom mestu.

57 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

4. analiza MEDIJSKE PRAKSE – PREGLED KLJUČNIH REZULTATA ISTRAŽIVANJA

4.1. Osnovni statistički pokazatelji o karakteristikama novinskih tekstova koji se odnose na pitanja izbeglica i raseljenih lica

Donja tabela prikazuje koliko je relevantnih tekstova pronađeno u svakom od istraživanih vremenskih perioda. Količine tekstova u pojedinim periodima nisu ujednačene, ali iz toga nije opravdano izvoditi bilo kakve direktne zaključke budući da pojedinačni periodi analize nisu bili jednako dugački, te takođe ni svih pet posmatranih dnevnih listova u pojedinim periodima nisu bili dostupni. Na primer, u periodu iz 1996. istraživanje je obuhvatilo samo tri dnevna lista. Ipak, razlike u učestalosti relevantnih tekstova izvesno se ne mogu u svim slučajevima objasniti samo ovim me- todološkim razlozima. Ovo, u prvom redu, vredi za relevantni period iz 2005. godine. U tom je periodu pronađeno 16,4 odsto ukupnog broja tekstova, a broj tekstova je znatno veći nego u jednako dugačkom periodu analize novembar 2008 – april 2009. ili još dužem periodu oktobar 2011 – april 2012. godine.

Tabela 1. Broj pronađenih relevantnih tekstova u 11 pojedinačnih perioda analize

Kumulativni Period analize Frekvencija Procenat procenat avgust – oktobar 1996 34 6,4 6,4 jul – septembar 2001 31 5,8 12,3 maj – jul 2002 42 7,9 20,2 januar – april 2003 51 9,6 29,8 januar – maj 2005 87 16,4 46,2 jul – septembar 2006 46 8,7 54,9 novembar 2008 – april 2009 61 11,5 66,4 april – jun 2009 43 8,1 74,5 mart – jun 2010 31 5,8 80,4 oktobar 2011 – april 2012 66 12,5 92,8 oktobar – decembar 2012 38 7,2 100,0 UKUPNO 530 100,0

58 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Razlike u broju pronađenih relevantnih tekstova u izdanjima pet posmatranih dnevnih listova ne treba tumačiti samo razlikama u dužini izlaženja pojedinih listova. Baš naprotiv, analize na nivou pojedinačnih perioda pokazuju da je broj relevantnih tekstova u skoro svim periodima od 2005. do 2012. godine37 veći u izdanjima Politike i Večernjih novosti nego u izdanjima Blica i Kurira. Broj relevantnih tekstova u Danasu podjednak je onom u izdanjima Politike i Novosti, pa je manji ukupan broj tekstova pronađenih u Danasu (vidi tabelu 2) uglavnom posledica činje- nice da ova novina nije bila dostupna u arhivama iz 2001. i 2002. godine. U nekim periodima broj tekstova pronađenih u Blicu približan je broju tekstova pronađenim u ova tri lista, dok je broj relevantnih tekstova u Kuriru gotovo uvek najmanji. Opravdano je pretpostaviti da ove razlike reflektuju određene razlike u uređivačkim politikama posmatranih dnevnih listova.

Tabela 2. Broj relevantnih tekstova pronađenih u arhiviranim izdanjima pet dnevnih listova

Dnevni list Frekvencija Procenat Politika 158 29,8 Blic 80 15,1 Kurir 33 6,2 Danas 110 20,8 Večernje novosti 149 28,1 UKUPNO 530 100,0

Tekstovi koji se bave izbeglicama i raseljenim licima, procesom povratka, ili bilo kojim drugim pitanjima povezanim sa situacijom izbeglištva ili raseljeništva, u pravilu ne nalaze mesto na prvim stranama novina. Među posmatranim izdanjima samo je 2,3 odsto takvih tekstova pronađeno na naslovnoj strani. Međutim, više od 40 odsto tekstova nalazi se na nekoj od prvih pet novinskih strana.

37 Reč je o periodima za koje su u arhivama bila dostupna izdanja svih pet dnevnih listova (pa je u svakom od tih perioda analiziran jednak broj izdanja svakog od pet dnevnih listova).

59 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 3. Broj tekstova objavljenih na određenim stranama analiziranih novinskih izdanja

Procenat Kumulativni Strana Frekvencija Procenat validnih procenat vrednosti 1 12 2,3 2,3 2,3 2 72 13,6 13,8 16,1 3 36 6,8 6,9 23,0 4 63 11,9 12,1 35,1 5 35 6,6 6,7 41,8 6 33 6,2 6,3 48,2 7 36 6,8 6,9 55,1 8 35 6,6 6,7 61,8 9 18 3,4 3,5 65,3 10-39 181 34,1 34,8 100,0 Ukupno 521 98,3 100,0 Nedostajući 9 1,7 podaci UKUPNO 530 100,0

U pogledu forme, predmetni novinski tekstovi u najvećem broju slučaje- va pojavljuju se kao izveštaji i vesti. Sve druge forme novinskog teksta daleko su slabije zastupljene (ali zajedno čine malo više od petine svih tekstova).

Tabela 4. Učestalost različitih formi novinskih tekstova koji sadrže reference na pitanja izbeglica i raseljenih lica

Kumulativni Forma novinskog teksta Frekvencija Procenat procenat Izveštaj 252 47,5 47,5 Vest 166 31,3 78,9 Saopštenje ili izjava 47 8,9 87,8 Intervju 33 6,2 94,0 Komentar 24 4,5 98,5 Drugo 8 1,5 100,0 UKUPNO 530 100,0

60 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Više od tri četvrtine (tačnije, 77,2 odsto) naslova ovih tekstova pripadaju informativnom tipu. Samo je 13,6 odsto ocenjeno senzacionali- stičkim i 7,2 odsto emotivnim, a svi drugi tipovi naslova pojavljuju se izrazito retko (2,2 odsto). Gotovo dve trećine tekstova (62,1 odsto) potpisali su redakcijski novinari, dok, u pogledu autorstva teksta, drugu najveću grupu čine tekstovi preuzeti iz novinskih agencija (17,4 odsto). Komentari (3,6 odsto), preuzeta saopštenja za medije (3,4 odsto) i tekstovi preuzeti iz drugih medija (0,6 odsto) mnogo su ređi, a tekstovi čije autorstvo nije moguće utvrditi (nepotpisani tekstovi) čine 13 odsto ukupnog broja relevantnih tekstova. Za svaki od tekstova utvrđena je primarna i sekundarna tema član- ka (ako postoji). Metodološkim smernicama je definisano 17 tematskih kategorija, pa je u odnosu na te kategorije kodirana tematika svih 530 tekstova. Među primarnim temama tri najzastupljenije tematske kategorije bile su: stambeno zbrinjavanje i druga pitanja povezana sa lokalnom integracijom (15,7 odsto); druga pitanja statusa i pristupa pravima, nepovezana sa povratkom (12,3 odsto); i (tek potom) životni uslovi u povratničkim sredinama (10,8 odsto). Međutim, najbrojniju grupu tekstova čine zapravo različiti tekstovi koji nisu mogli biti svrstani ni u jednu od specifičnih tematskih kategorija: 22,6 odsto tekstova svrstano je u kategoriju drugo. Samo kod 16 odsto svih obrađenih tekstova utvrđeno je postojanje i neke sekundarne teme, a gotovo tre- ćina tih sekundarnih tema pripada kategoriji na drugi način povezano sa procesom povratka. Kada su podaci o primarnim temama članaka svrstani u tri široke kategorije, sa namerom da se tekstovi koji se jasno odnose na povratak odvoje od tekstova koji isključivo sadrže reference na procese lokalne integracije ili na životne okolnosti u mestima u kojima su izbeglice našle utočište i od tekstova koji ne sadrže direktne reference bilo na povratak bilo na lokalnu integraciju, dobijeni su podaci prikazani u donjoj tabeli. Podaci jasno pokazuju da je za samo nešto više od petine tekstova utvrđeno da sadrže direktne reference na proces povratka izbeglica ili raseljenih lica. Trećina tekstova bavi se različitim pitanjima povezanim sa okolnostima izbeglištva i/ili nekim aspektima lokalne integracije, dok kod svih drugih tekstova nije utvrđena jasna veza bilo sa pitanjima povratka bilo sa pitanjima lokalne integracije.

61 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 5. Učestalost primarnih tema relevantnih novinskih tekstova u odnosu na njihovu povezanost ili odsustvo povezanosti sa procesima povratka ili integracije

Kumulativni Primarna tema članka Frekvencija Procenat procenat Povezano sa povratkom 118 22,3 22,3 Povezano sa procesom integracije i/ili situacijom 176 33,2 55,5 izbeglištva Drugo 236 44,5 100,0 UKUPNO 530 100,0

Primarni akteri analiziranih novinskih tekstova definisani su u odnosu na 35 specifičnih kategorija opisanih u metodološkim smernicama. U donjoj tabeli su prikazani podaci za sedam u ovom istraživanju najbrojnijih spe- cifičnih kategorija, koje sadrže više od 80 odsto svih analiziranih tekstova.

Tabela 6. Učestalost pojedinih specifičnih kategorija primarnih aktera u analiziranim relevantnim novinskim tekstovima

Primarni akteri medijskog Kumulativni Frekvencija Procenat sadržaja procenat Pojedinci, grupe i populacije izbeglica, raseljenih i/ili 104 19,6 19,6 povratnika Predstavnici izvršne vlasti – 79 14,9 34,5 nacionalni nivo (Srbija) Agencije, instituti, regulatorna 56 10,6 45,1 tela itd. Predstavnici izvršne vlasti – 53 10,0 55,1 gradski ili opštinski nivo Lokalne NVO 51 9,6 64,7 Međunarodna zajednica 31 5,8 70,5 Međunarodne organizacije 30 5,7 76,2 Političke partije i političari 29 5,5 81,7 Drugi 97 18,3 100,0 UKUPNO 530 100,0

62 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Kada se, međutim, različite kategorije aktera koji predstavljaju državne organe i institucije ili organe lokalne vlasti i političke partije i političare objedine u jednu kategoriju, i kada se objedine i sve kategorije koje predstavljaju različite međunarodne i inostrane aktere, dobija se suštinski različita slika, prikazana u tabeli 7. Postaje sasvim jasno da su različiti predstavnici vlasti i političkih partija glavni akteri novinskih tekstova o pitanjima izbeglica i raseljenih lica u skoro 50 odsto slučajeva. U istoj se ulozi same izbeglice i raseljena lica ili povratnici – u onome što se ponajpre tiče baš njih samih – pojavljuju tek u približno 20 odsto slučajeva. Kasnije izneseni podaci pokazaće da se ovi ljudi još ređe pojavljuju kao sekundarni akteri novinskih tekstova. Takođe i među sekundarnim akterima novinskih tekstova najčešće se pojavljuju predstavnici vlasti i političkih partija i različiti međunarodni i inostrani akteri.

Tabela 7. Učestalost primarnih aktera iz pet generalnih kategorija u novinskim tekstovima koji sadrže reference na izbeglice, raseljene osobe i povratnike

Primarni akteri medijskog Kumulativni Frekvencija Procenat sadržaja procenat Državni službenici i domaći 240 45,3 45,3 političari Izbeglice, raseljeni i 104 19,6 64,9 povratnici Različiti međunarodni i 95 17,9 82,8 inostrani akteri Lokalne NVO 51 9,6 92,4 Različiti drugi akteri 40 7,6 100,0 UKUPNO 530 100,0

Kod 60,6 odsto tekstova utvrđeno je postojanje sekundarnih aktera, a naj- češće specifične kategorije sekundarnih aktera su predstavnici lokalne izvrš- ne vlasti (12,8 odsto) i međunarodne zajednice (12,8 odsto), a potom slede pojedinci i grupe iz reda izbeglica, raseljenih osoba i/ili povratnika (10,9 odsto); predstavnici izvršne vlasti na nacionalnom nivou (10,6 odsto); predstavnici različitih stranih država i vlada i predstavnici međunarodnih organizacija. Pored aktera, posebno su posmatrani i utvrđivani takođe i izvori relevantnih novinskih tekstova. Izvori su identifikovani u odnosu na prethodno pripremljenu kategorizaciju koja je sadržavala 16 specifičnih kategorija.

63 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Identifikovani su i primarni i sekundarni izvori medijskih sadržaja, a istra- živanje je pokazalo da su, kada je reč o primarnim izvorima, najčešći izvori relevantnih novinskih tekstova: (A) predstavnici izvršnih vlasti (13,4 odsto); (B) pojedinci, grupe i populacije izbeglica, raseljenih lica i povratnika (11,3 odsto); (C) agencije, instituti i regulatorna tela (10,9 odsto); (D) lokalne nevladine organizacije (10,6 odsto); i (E) predstavnici lokalnih vlasti (6,6 odsto). Izvori nisu mogli biti utvrđeni u približno svakom desetom tekstu (10,6 odsto), a postojanje i sekundarnih izvora utvrđeno je tek u četvrtini (25,1 odsto) obrađenih tekstova. Među sekundarnim izvorima, opet su predstavnici izvršne vlasti (18 odsto) i predstavnici izbeglica, raseljenih lica i povratnika (12,8 odsto) relativno najčešće specifične kategorije novinskih izvora. Za gotovo tri četvrtine (73 odsto) tekstova utvrđeno je da se zasnivaju na samo jednom izvoru. Dva izvora su prepoznata u 17,4 odsto, a više od dva u otprilike svakom desetom tekstu (9,6 odsto). Kako bismo sliku o izvorima obrađenih novinskih tekstova učinili ja- snijom, podatke smo grupisali u pet širih kategorija. Kao rezultat, dobili smo ono što je prikazano u tabeli 8.

Tabela 8. Primarni izvori novinskih tekstova koji se bave pitanjima izbeglica, raseljenih lica i povratnika

Primarni izvori medijskog Kumulativni Frekvencija Procenat sadržaja procenat Državni službenici, predstavnici lokalnih vlasti i 206 38,9 38,9 domaći političari Izbeglice, raseljeni i 60 11,3 50,2 povratnici Različiti međunarodni i 57 10,8 61,0 inostrani akteri Lokalne NVO 56 10,6 71,6 Različiti drugi izvori 95 17,9 89,5 Izvori nisu utvrđeni 56 10,6 100,0 UKUPNO 530 100,0

64 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Rezultati, dakle, jasno pokazuju da su predstavnici države, lokalnih vlasti i političkih partija relativno dominantan izvor novinskih tekstova o pitanjima izbeglica, raseljenih lica i povratnika. Suštinski istovetno vredi i kada je reč o sekundarnim izvorima: više od 40 odsto utvrđenih sekundarnih izvora čine predstavnici vlasti i političkih partija. Već smo pokazali da je za više od 70 odsto tekstova utvrđeno da su nasta- li na osnovu samo jednog izvora. Dodatne informacije o kvalitetu novinarske obrade tema kojima su se analizirani tekstovi bavili dobićemo razmatranjem podataka o odnosu izvora korišćenih u tekstu i o tome u kojoj su meri različiti izvori predstavili različite stavove i kako su ti stavovi tretirani od autora teksta: (A) Homogenost izvora. Za 35,1 odsto tekstova utvrđeno je da ne uklju- čuju pitanje u odnosu na koje bi izvori korišćeni u tekstu mogli imati bilo kakve pozicije (ili te pozicije nisu jasno izražene). Sa druge strane, kada izvesna kontroverza u vezi sa temom teksta postoji, utvrđeno je da su u više od polovine tekstova (52,1 odsto) izvori konzistentni ili samo jedan izvor postoji. U približno tek svakom osmom tekstu (12,9 odsto) utvrđeno je postojanje dva ili više izvora koji zauzimaju barem donekle različite pozicije, dok je korišćenje izvora sa jasno suprotstavljenim pozicijama najređe korišćena opcija (3,8 odsto). Tabela 9 prikazuje detaljnije ukrštanje podataka o broju izvora i podataka o homogenosti izvora. Važno je uočiti da više od 40 odsto tekstova koji sadrže više od jednog izvora ne sadrže takođe i različite pozicije prema temi koju članak obrađuje, već ti formalno različiti izvori zauzimaju suštinski istu poziciju, dakle tema nije pro- blematizovana i drugačije pozicije zapravo u tekstu nisu prikazane. (B) Međuodnos stavova izraženih u tekstu. Za 34 odsto obrađenih tekstova utvrđeno je da ne sadrže bilo kakav stav. U 58 odsto tekstova izražen je određeni, ali samo jedan stav, pa je tako tek osam odsto tekstova u kojima je u odnosu na određenu temu prikazano više od jednog stava: tačnije, četiri odsto tekstova sadrži različite stavove, ali su oni prikazani nebalansirano, odnosno autor teksta je dao jasnu prednost jednom od stavova, a u drugih četiri odsto tekstova prikazani su različiti stavovi i ti su stavovi dati na uravnotežen način. Ako posebno pogledamo samo tekstove koji sadrže više od jednog izvora, utvrdićemo da 60 odsto tih tekstova sadrži samo jedan stav, a razli- čiti stavovi – podjednako često izraženi na uravnotežen i neuravnotežen način – prisutni su tek u 29 odsto tekstova.38

38 Jedanaest odsto tekstova ne sadrži bilo kakve stavove.

65 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 9. Odnos između broja izvora korišćenih u tekstu i heterogenosti pozicija koje ti izvori predstavljaju

Izvori novinskih tekstova uključuju... jednu ili dve ili suprotne istovetne više Nije UKUPNO interesne interesne interesnih primenjivo grupe grupe grupa 215 0 0 172 387 jedan Broj 55,6% 0,0% 0,0% 44,4% 100,0% izvora dva ili 61 48 20 14 143 više 42,7% 33,6% 14,0% 9,8% 100,0% UKUPNO 276 48 20 186 530 52,1% 9,1% 3,8% 35,1% 100,0%

U odnosu na poreklo izbeglica kojima se tekstovi bave, istraživanje je ukazalo na neke značajne činjenice: 1) da se znatno veći broj tekstova bavi pitanjima izbeglica iz Hrvatske nego pitanjima izbeglica iz Bosne i Hercegovine (ili i jednima i drugima); 2) da se podjednak broj tekstova u dnevnoj štampi bavi pitanjima izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine, kao i pitanjima raseljenih lica sa Kosova i Metohije; i 3) da se u štampi veoma često pojavljuju i tekstovi koji se istovremeno bave i pitanjima izbeglica i pitanjima raseljenih lica sa Kosova i Metohije.

Tabela 10. Poreklo izbeglica i/ili raseljenih osoba na koje se obrađeni novinski tekstovi odnose

Poreklo izbeglica i/ili Kumulativni Frekvencija Procenat raseljenih lica procenat Izbeglice iz Bosne i 37 7,0 7,0 Hercegovine Izbeglice iz Hrvatske 125 23,6 30,6 Izbeglice iz Hrvatske i BiH 22 4,2 34,7 Raseljena lica sa Kosova i 186 35,1 69,8 Metohije Izbeglice iz HR i/ili BiH i 160 30,2 100,0 raseljeni sa KiM UKUPNO 530 100,0

66 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

U okviru ovog istraživanja izvedene su analize kojima se nastojalo utvrditi postoje li i kakve su razlike među tekstovima koji se bave izbeglicama i raseljenim osobama različitog porekla. Značajni rezultati prikazani su u poglavlju 4.3. Kako se naše istraživanje bavilo jedino razlikama u medijskom tretmanu izbeglica iz Hrvatske i Bosne, sa jedne strane, i, sa druge strane, raseljenih lica sa Kosova i Metohije, sve takve analize izvedene su nakon prethodnog objedinjavanja podataka o tekstovima koji se tiču (samo) izbeglica u jednu jedinstvenu kategoriju [izbeglice iz Hrvatske i/ili BiH].39 Relevantni tekstovi su tokom istraživanja arhiva obrađeni takođe i na način da se utvrdi da li su izbeglice ili raseljena lica na koja se odnosi tekst u odnosu na ciljnu grupu konkretnog dnevnog lista (dominantno) iste ili pak različite nacionalne pripadnosti. Ova vrsta analize je pokazala: (A) da se 68,7 odsto tekstova odnosi na izbeglice i/ili raseljene koji su (pretežno) iste etničke pripadnosti kao i ciljna grupa dnevnih novina; (B) da 4,5 odsto tekstova govori o pitanjima koji se tiču (pretežno) izbeglica i raseljenih drugačije etničke pripadnosti, a 7,2 odsto istovremeno govori i o izbeglicama istovetne i o izbeglicama različite etničke pripadnosti. Ovakva analiza nije bila primenjiva na skoro petinu (19,6 odsto) obra- đenih tekstova. Konačno, primarna obrada relevantnih novinskih tekstova podra- zumevala je i procenu opšteg stava prema procesu povratka ili uopšte prema rešavanju pitanja izbeglica i/ili raseljenih lica. Procene su dava- ne na petostepenoj skali. Vrednosti na skali i dobijeni rezultati prikazani su u tabeli 11. Ovde ćemo dodati da su sve osnovne mere centralne tendencije jednake 3, dakle centralnoj vrednosti skale.40 Za potrebe dalje analize, međutim, smatrali smo da je važnije baviti se (ne)uravnote- ženošću ukupnog obima negativnih, sa jedne, i pozitivnih tekstova, sa druge strane.

39 Znači, objedinjene su tri prve kategorije iz tabele 10. Dobijena kategorija izbeglice iz Hrvatske i/ili BiH sadrži 184 teksta i predstavlja 34,7 odsto svih obrađe- nih tekstova. 40 Aritmetička sredina iznosi 3,09, ali je važno uočiti da distribucija značajno odstupa od oblika normalne distribucije (asimetrična je i uža od normalne distribucije).

67 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 11. Procene opšte pozicije relevantnih novinskih tekstova prema procesu povratka i/ili rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica

Kumulativni Pozicija članka Frekvencija Procenat procenat Veoma pozitivan 8 1,5 1,5 Pozitivan 157 29,6 31,1 Neizražen (ni pozitivan ni 190 35,8 67,0 negativan) Negativan 127 24,0 90,9 Veoma negativan 48 9,1 100,0 UKUPNO 530 100,0

4.2. Razlike među posmatranim vremenskim periodima: novinski tekstovi o izbeglicama i raseljenim licima u različitim vremenskim periodima – različiti ili istovetni?

Istraživanje je obuhvatilo 11 posebnih vremenskih perioda, a početak i kraj tih perioda definisani su na osnovu određenih značajnih događaja koji su se dogodili u okviru perioda, odnosno procesa koji su započeti i trajali u okviru perioda. Jedna od ideja u osnovi ovakvog metodološkog rešenja jeste pret- postavka da su novi procesi ili novi događaji mogli izazvati takođe i određene promene u načinu pisanja o pitanjima izbeglica i raseljenih lica (i njihovog povratka!), odnosno promene u obimu relevantnih novinskih tekstova, njihovom sadržaju i određenim formalnim obeležji- ma tekstova. Kako bismo proverili ovu hipotezu, analize su obuhvatile ukrštanje podataka iz svih varijabli definisanih metodološkim okvirom istraživanja sa kategorijalnom dimenzijom vremenski periodi. Statistička značajnost povezanosti ispitivana je putem izračunavanja Phi koeficijenta i Kramerovog V koeficijenta. Rezultati su pokazali da, u pogledu samo nekih od posmatranih varijabli, podaci dobijeni u okviru različitih perioda jesu značajno različiti, ali te razlike gotovo nigde ne ukazuju na stabilne i jasne promene tokom čitavog posmatranog razdoblja (1996-2012), već je gotovo uvek reč samo o značajnim oscilacijama (različitog smera!) iz jednog u drugi vremenski period.

68 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Prikazaćemo kakve su se promene događale u funkciji vremenskih perioda kada je reč o varijablama primarni izvori medijskog sadržaja i pozicija članka prema povratku i rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica. Oba donja grafikona ilustruju opšti nalaz iznesen u prethodnom pasusu. Kada je reč o primarnim izvorima novinskih tekstova, grafikon 1 jasno pokazuje da su predstavnici vlasti i političkih partija uvek bili najčešće korišćeni izvor novinskih tekstova (sa jedinim izuzetkom relevantnog perioda iz 1996. godine kada su se u toj ulozi podjednako često pojavljivali i različiti međunarodni i inostrani akteri). Grafikon, međutim, jednako tako pokazuje da se kroz različite vremenske periode nije događao nikakav si- stematičan pad ili rast učestalosti korišćenja ovih izvora, a to podjednako Grafikon 1. Procentualno učešće pojedinih kategorija primarnih izvora novinskih tekstova koji se bave pitanjima izbeglica, vredi i zaraseljenih druge lica i povratnika kategorije (u posmatranim primarnih vremenskim periodima) izvora obrađenih novinskih članaka.

70,00%

60,00% Državni službenici, lokalne vlasti i političari Različiti međunarodni i inostrani akteri 50,00% Lokalne NVO Izbeglice, raseljeni i povratnici 40,00% Različiti drugi izvori Izvori nisu utvrđeni 30,00%

20,00%

10,00%

0,00%

maj - jul 2002 april - jun 2009mart - jun 2010 januar - apriljanuar 2003 - maj 2005 jul - septembar 2001 jul - septembar 2006 august - oktobar 1996 oktobar 2011oktobar - april -2012 decembar 2012 novembar 2008 - april 2009 Grafikon 1. Procentualno učešće pojedinih kategorija primarnih izvora novinskih tekstova koji se bave pitanjima izbeglica, raseljenih lica i povratnika (u posmatranim vremenskom periodima)

Grafikon 2 daje ponešto drugačiju opštu sliku. Jasno se, naime, vidi da je posle 2005. godine postojao prilično stabilan pad učestalosti tekstova koji nisu izražavali ni pozitivnu ni negativnu poziciju prema pitanjima povratka ili uopšte rešavanja pitanja izbeglica i raseljenih lica. Sa druge strane, u čitavom periodu od 2001. do 2012. godine prisutan je prilično konstantan porast broja tekstova u kojima se izražava pozitivan, ali isto tako i onih u kojima je (implicitno ili direktno) izražen negativan odnos prema povratku i prema rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica.

69 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Jednako je važno primetiti da je odnos između broja tekstova sa pozitivnom i onih sa negativnom pozicijom na nivou pojedinačnih vremenskih perioda prilično drugačiji od onog koji sugerira ukupna suma jednih i drugih. Naime, ukupno gledano, među pronađenim tekstovima broj onih sa negativnom pozicijom tek je nešto malo veći od broja tekstova sa pozitivnom pozicijom prema povratku i rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja.41 Grafikon 2, međutim, ubedljivo pokazuje da je taj odnos u razli- čitim periodima dosta različit: u nekim su periodima učestalosti pojavljivanja jednih i drugih tekstova podjednake, ali u nekim drugim periodima Grafikon 2. Procentualno učešće tekstova sa različitim pozicijama prema procesu povratka i rešavanju izbegličkih i znatno pretežuraseljeničkih tekstovipitanja (u posmatranim sa negativnom vremenskim periodima) ili, pak, sa pozitivnom pozicijom.

70,00%

60,00% Veoma pozitivna ili pozitivna Neizražena (ni pozitivna ni negativna) 50,00% Veoma negativna ili negativna

40,00%

30,00%

20,00%

10,00%

0,00%

maj - jul 2002 april - jun 2009mart - jun 2010 januar - april 2003januar - maj 2005 jul - septembar 2001 jul - septembar 2006 august - oktobar 1996 oktobar 2011oktobar - april 2012 - decembar 2012 novembar 2008 - april 2009 Grafikon 2. Procentualno učešće tekstova sa različitim pozicijama prema procesu povratka i rešavanju izbegličkih i raseljeničkih pitanja (u posmatranim vremenskom periodima)

4.3. Pisanje dnevnih novina u Srbiji o izbeglicama i o raseljenim licima: različite teme i različiti uglovi?

Novinski tekstovi u relevantnim dnevnim novinama u Srbiji koji se bave pitanjima izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine razlikuju se od tekstova o problematici raseljenih lica sa Kosova i Metohije u pogledu velikog broja parametara. Do ovakvog zaključka došli smo na osnovu analiza povezanosti varijable porekla izbeglica sa svim drugim varijablama

41 Vidi tabelu 11 na strani 68.

70 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... korišćenim u ovom istraživanju. Značajnost povezanosti ocenjivana je na osnovu Phi i Kramerovog V koeficijenta. Originalna varijabla poreklo izbeglica bila je rekodirana i svedena na tri kategorije: prvu kategoriju činili su tekstovi koji se odnose samo na izbeglice (iz Hrvatske i/ili BiH), drugu tekstovi koji se odnose samo na raseljene sa Kosova, a treću tekstovi koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica. Ovde su predstavljeni najznačajniji rezultati. U pogledu broja objavljenih tekstova u različitim novinama, u prvom redu, uočava se jasna razlika između Politike i Večernjih novosti: tekstovi koji se odnose samo na izbeglice najzastupljeniji su u Večernjim novostima (34,8 odsto), dok se tekstovi koji se odnose samo na raseljena lica najčešće pojavljuju u Politici (36,6 odsto). Relativno najveći broj tekstova koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica objavljen je u Danasu (28,8 odsto). Učešće ovakvih tekstova relativno je veće takođe i u Blicu.

4.3.1. Formalne karakteristike članaka Kada se posmatra korišćenje različitih novinarskih formi, ne konstatuju se bilo kakve veće razlike između tekstova o izbeglicama i tekstova o raseljenim licima, ali se tekstovi koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica značajno razlikuju od prve dve kategorije po relativnom učešću vesti i izveštaja: više od polovine svih tekstova koji se odnose samo na izbeglice ili samo na raseljena lica pojavljuju se u formi izveštaja; suprotno tome, 46,3 odsto tekstova koji se odnose na obe ove populacije objavljeno je u formi vesti. Razlike postoje i kada je reč o vrsti naslova, a u ovom se pogledu razlike pojavljuju između sve tri kategorije tekstova. Informativni naslovi su najčešći u tekstovima koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica (85,6 odsto), a naslovi senzacionalističkog i emocionalnog tipa u ovim tekstovima se ređe pojavljuju. Jasne razlike, međutim, postoje takođe i između druge dve kategorije tekstova: informativni naslovi su relativno manje zastupljeni u tekstovima o izbeglicama (69 odsto naspram 78 odsto u tekstovima o raseljenim licima). Takođe, u ovim tekstovima se češće pojavljuju senzacionalistički (17,4 odsto naspram 14 odsto) i emocionalni (11,4 odsto naspram 6,5 odsto) naslovi. U pogledu autorstva teksta, uočljivo je da se novinari redakcije kao autori relativno najčešće pojavljuju kada je reč o tekstovima koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica (70 odsto). Takođe, izraženo je veće učešće

71 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI tekstova koji su preuzeti iz novinskih agencija kada se ti tekstovi odnose samo na raseljena lica: 25,3 odsto naspram 14,1 odsto tekstova koji se odnose samo na izbeglice. Pozicije tekstova u novinskim izdanjima, generalno, u značajnoj meri zavise od toga na koju se izbegličko-raseljeničku populaciju odnose: na prvih devet novinskih strana pojavljuje se 76,8 odsto tekstova koji se odnose samo na raseljene, a 66,1 odsto tekstova koji se odnose samo na izbeglice. Pored toga, tekstovi koji se odnose samo na raseljena lica češće se pojavljuju na stranama 2 i 3 (26,5 odsto naspram 19,4 odsto tekstova koji se odnose samo na izbeglice), a tekstovi, pak, koji se odnose samo na izbeglice relativno se češće pojavljuju na stranama 4 i 5 (25 odsto naspram 18,2 odsto tekstova koji se odnose samo na IRL). Takođe, gotovo polovina svih tekstova (48,8 odsto) koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica u novinama se pojavljuje posle devete strane.

4.3.2. Teme Tekstovi koji se odnose na različite (izbegličke ili raseljeničke) populacije značajno se razlikuju i po temama kojima se bave. U prvom redu, tekstovi koji se bave samo raseljenim licima značajno češće su posvećeni temama povezanim sa povratkom (31,7 odsto naspram 17,4 odsto). Nasu- prot tome, tekstovi koji se odnose samo na izbeglice češće se bave pitanjima statusa i prava koja nisu direktno povezana sa povratkom (29,9 odsto naspram 16,7 odsto).42 U odnosu na tekstove koji se bave samo pitanjima izbeglica, među tekstovima koji se odnose samo na raseljena lica značajno je više onih koji se bave raseljenim licima etničke pripadnosti koja je istovetna pripadnosti ciljne grupe dnevnih novina, a značajno manje onih koji se bave pitanjima osoba različite ili i iste i različite etničke pripadnosti. Pored toga, zanimljivo je da tekstovi koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica mnogo češće nisu mogli biti podvrgnuti ovakvoj vrsti analize.

42 Teme više od 50 odsto tekstova koji se odnose bilo samo na izbeglice bilo samo na raseljena lica pripadaju heterogenoj kategoriji druge teme, koja sadrži deset različitih specifičnih tema (od izazova u primeni zakona i strategija do ličnih priča izbeglica i konfliktnih situacija koje uključuju izbeglice). Nasuprot tome, tekstovi koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica u 56,3 odsto slu- čajeva bave se pitanjima statusa i prava koja se ni na kakav direktan način ne dotiču povratka.

72 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Tabela 12. Razlike između tekstova koji se odnose na izbeglice različitog porekla: etnička pripadnost izbeglica i/ili raseljenih lica na koje se tekst odnosi u odnosu na etničku pripadnost ciljne grupe predmetnih dnevnih novina

Izbeglice IRL sa I izbeglice iz HR i/ili UKUPNO Kosova i IRL BiH

Uglavnom 145 173 46 364 istovetna 78,8% 93,0% 28,8% 68,7% 18 6 0 24 Etnička Uglavnom pripadnost različita 9,8% 3,2% 0,0% 4,5% u odnosu na ciljnu grupu Istovetna i 19 3 16 38 novina različita 10,3% 1,6% 10,0% 7,2%

Nije 2 4 98 104 primenjivo 1,1% 2,2% 61,3% 19,6%

UKUPNO 184 186 160 530 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

4.3.3. Pozicije prema rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja

Značajne razlike među tekstovima koji se odnose na prisilne migrante različitog porekla postoje i u pogledu pozicije novinskog članka prema procesu povratka ili rešavanju izbegličkih i raseljeničkih pitanja uopšte. Tri kategorije tekstova prvenstveno se razlikuju u pogledu učestalosti tekstova sa negativnom pozicijom i tekstova u kojima nikakva pozicija uopšte nije izražena. Učestalosti tekstova sa pozitivnom pozicijom u većoj su meri ujednačene. Među tekstovima koji se odnose samo na izbeglice značajno je veći broj tekstova sa negativnom pozicijom i značajno manji broj tekstova u kojima nikakva pozicija nije izražena. Podaci u tabeli 13 jasno pokazuju da čita- vih 45 odsto tekstova koji se odnose samo na izbeglice sadrži negativnu poziciju prema povratku ili rešavanju pitanja izbeglica, dok tekstova sa negativnom pozicijom među onima koji se odnose samo na raseljena lica nema više od jedne trećine, a među onima koji se odnose i na izbeglice i na raseljene ima ih manje od jedne petine.

73 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 13. Razlike između tekstova koji se odnose na izbeglice različitog porekla: pozicije tekstova prema procesu povratka i/ili rešavanju izbegličkih i raseljeničkih pitanja

Izbeglice I IRL sa iz HR i/ili izbeglice UKUPNO Kosova BiH i IRL

Veoma 2 3 3 8 pozitivna 1,1% 1,6% 1,9% 1,5% 48 55 54 157 Pozitivna Pozicija članka 26,1% 29,6% 33,8% 29,6% prema procesu povratka i/ili Ni pozitivna 50 66 74 190 izbeglicama ni negativna 27,2% 35,5% 46,3% 35,8% i raseljenim licima 56 48 23 127 Negativna 30,4% 25,8% 14,4% 24,0%

Veoma 28 14 6 48 negativna 15,2% 7,5% 3,8% 9,1% UKUPNO 184 186 160 530 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

4.3.4. Izvori i akteri U tekstovima koji se odnose i na izbeglice i na raseljene mnogo češće je utvrđeno postojanje samo jednog izvora: 85,6 odsto tih tekstova napisano je samo na osnovu jednog izvora, a manje od 70 odsto tekstova koji se odnose samo na izbeglice ili samo na raseljena lica. Većih razlika nema, u tom pogledu, između tekstova koji se odnose samo na izbeglice i tekstova koji se odnose samo na raseljene. Međutim, drugačije su (i zanimljive!) razlike utvrđene u pogledu vrste primarnih izvora na kojima se tekstovi zasnivaju. Među tekstovima koji se odnose samo na raseljena lica državni i javni službenici i predstavnici političkih partija pojavljuju se kao primarni izvor značajno češće nego u tekstovima koji se odnose samo na izbeglice (44,6 odsto naspram 32,1 odsto). Takođe, lokalne nevladine organizacije nešto se češće pojavljuju kao primarni izvor u tekstovima koji se odnose samo na izbeglice (13 odsto naspram 9,1 odsto).

74 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Slična slika dobijena je analizom primarnih aktera: u tekstovima koji se odnose samo na raseljena lica predstavnici vlasti i političkih partija zna- čajno češće imaju ulogu primarnih aktera (46,2 odsto naspram 37 odsto), a u tekstovima koji se odnose samo na izbeglice istu ulogu češće imaju različiti međunarodni akteri (22,3 odsto naspram 17,2 odsto) i predstavnici lokalnih NVO (12 odsto naspram 7,5 odsto). Kada je reč o tekstovima koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica, više od 50 odsto tekstova za primarne aktere ima predstavnike vlasti i političkih partija.

4.4. Akteri i izvori kao mogući generator tema novinskih članaka koji se odnose na izbeglice i raseljena lica

Ovde ćemo prikazati podatke koji nam daju određeni odgovor na pitanje: da li se u tekstovima u kojima se predstavnici vlasti i političkih partija pojavljuju kao primarni akteri, odnosno primarni izvori, određene teme obrađuju češće ili manje često nego kada se kao primarni akteri, odnosno primarni izvori, pojavljuju neki drugi entiteti i osobe? Varijable primarni akteri i primarni izvori rekodirane su na dva načina. Prva rekodirana verzija varijable primarni akteri sadrži pet kategorija,43 a druga je svedena na samo dve kategorije: predstavnici vlasti i političkih partija i razni drugi akteri. Na gotovo istovetan način rekodirana je i varijabla primarni izvori. Sa druge strane, varijabla primarne teme sažeta je u tri kategorije: 1) teme povezane sa povratkom; 2) teme povezane sa pitanjima (statusa i ostvarivanja prava) koja ne stoje u direktnoj vezi sa povratkom; i 3) druge teme.

4.4.1. Primarni akteri i teme novinskih tekstova Rezultati nam pokazuju da između varijabli aktera i tema postoji povezanost koja je značajna samo na nivou p<0,05 (dakle na nižem nivou značajnosti), i to samo kada se varijabla primarni akteri svede na razlikovanje predstavnika vlasti i političkih partija, sa jedne, i svih drugih aktera, sa druge strane. Podaci nam tada pokazuju da među tekstovima u kojima su predstavnici vlasti i političkih partija primarni akteri 39,2 odsto tih tekstova odnosi se na teme koje se bave ostvarivanjem prava izbeglica ili raseljenih lica, a koje nisu direktno povezane sa

43 1) Predstavnici vlasti i političkih partija; 2) različiti međunarodni i inostrani akteri; 3) lokalne NVO; 4) izbeglice, raseljeni i povratnici; 5) različiti drugi akteri.

75 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI povratkom. Među tekstovima u kojima se neki drugi entiteti pojavljuju kao primarni akteri novinskih članaka tekstova sa takvim temama zna- čajno je manje (28,3 odsto). Druge razlike su manje izražene, a možete ih videti u tabeli 14.

Tabela 14. Veze između varijable primarni akteri i varijable primarne teme novinskih tekstova koji se odnose na izbeglice i/ili raseljena lica

Primarna tema članka Pitanja (statusa Povezano i prava) Druge sa koja nisu UKUPNO teme povratkom povezana sa povratkom Predstavnici 48 94 98 240 vlasti i političkih Primarni 20,0% 39,2% 40,8% 100,0% partija akteri Različiti 70 82 138 290 drugi akteri 24,1% 28,3% 47,6% 100,0% UKUPNO 118 176 236 530 22,3% 33,2% 44,5% 100,0%

4.4.2. Primarni izvori i teme novinskih tekstova

Analize su pokazale da i varijabla primarni izvori značajno korelira sa varijablom primarne teme novinskih tekstova. Priroda te povezanosti ipak je suštinski različita od one koja je utvrđena analizom povezanosti između primarnih aktera i tema novinskih tekstova.44 Naime, utvrđeno je da se značajnost povezanosti između dve varijable ovde ne zasniva dominantno na razlikama između kategorije predstavnici vlasti i političkih partija i drugih kategorija izvora, već na različitim razlikama između drugih kategorija izvora.

44 Ovo takođe dodatno potvrđuje važnost razlikovanja funkcije izvora i funkcije aktera prilikom analize novinskog teksta.

76 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Tabela 15. Veze između varijable primarni izvori i varijable primarne teme novinskih tekstova koji se odnose na izbeglice i/ili raseljena lica

Primarna tema članka Pitanja (statusa Povezano i prava) koja Druge sa UKUPNO nisu povezana teme povratkom sa povratkom Predstavnici 43 73 90 206 vlasti i politi čkih partija 20,9% 35,4% 43,7% 100,0% Različiti 18 17 22 57 međunarodni i inostrani akteri 31,6% 29,8% 38,6% 100,0% 16 20 20 56 Lokalne NVO Primarni 28,6% 35,7% 35,7% 100,0% izvori Izbeglice, 11 15 34 60 raseljeni i povratnici 18,3% 25,0% 56,7% 100,0% Različiti drugi 17 22 56 95 izvori 17,9% 23,2% 58,9% 100,0% Izvori nisu 13 29 14 56 utvrđeni 23,2% 51,8% 25,0% 100,0% UKUPNO 118 176 236 530 22,3% 33,2% 44,5% 100,0%

Istaknućemo posebno tri činjenice vidljive u tabeli 15: A. Tematski su češće povezani sa procesom povratka izbeglica oni tekstovi u kojima su primarni izvori bili međunarodni akteri i lokalne nevladine organizacije. B. Među tekstovima koji se bave pitanjima koja nisu direktno povezana sa povratkom u više od polovine (51,8 odsto) tih tekstova izvori nisu mogli biti utvrđeni. C. Kada su primarni izvori novinskih tekstova osobe ili drugi entiteti iz populacija izbeglica, raseljenih lica i povratnika, ovi tekstovi tematski značajno češće pripadaju heterogenoj kategoriji druge teme, a ređe su vezani za kategorije povezano sa povratkom i pitanja (statusa i prava) koja nisu povezana sa povratkom.

77 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

4.5. Akteri i izvori kao mogući faktori pozicija novinskih tekstova prema povratku i rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica

4.5.1. Primarni akteri novinskih tekstova i njihove pozicije prema povratku i izbegličko-raseljeničkim pitanjima Karakter primarnih aktera stoji u značajnoj vezi sa pozicijom teksta prema izbeglicama i povratku, a priroda te povezanosti predstavljena je u tabeli 16. Nekoliko elemenata ove veze važno je posebno naglasiti: A. Kada se međunarodni predstavnici pojavljuju kao primarni akteri, relevantni tekstovi značajno češće imaju pozitivnu poziciju prema povratku i rešavanju pitanja izbeglica i/ili raseljenih lica. B. Tekstovi u kojima lokalne NVO imaju ulogu primarnih aktera zna- čajno ređe imaju pozitivnu poziciju, a značajno češće neizraženu i negativnu poziciju. C. Izrazito negativnu poziciju značajno češće od svih drugih imaju oni tekstovi u kojima uloga primarnih aktera pripada osobama ili drugim entitetima iz populacija izbeglica, raseljenih lica i povratnika. Generalno, tekstovi sa pozitivnom pozicijom (u odnosu na one sa negativnom) pretežni su kada se kao primarni akteri pojavljuju međunarodni i inostrani predstavnici (+19,0 odsto) i predstavnici domaćih institucija vlasti i političkih partija (+5,5 odsto), dok su tekstovi sa negativnom pozicijom pojavljuju u pretežnoj meri kada su primarni akteri lokalne nevladine organizacije (-37,3 odsto), izbeglice i raseljeni (-18,3 odsto) i različiti drugi akteri (-7,5).

Tabela 16. Veze između varijable primarni akteri i varijable pozicija prema povratku i prema rešavanju pitanja izbeglica i/ili raseljenih lica

Pozicija članka prema procesu povratka i/ili izbeglicama/IRL Ni pozi- Veoma Veoma Pozitivna tivna ni Negativna UKUPNO pozitivna negativna negativna Vlasti i 4 76 93 55 12 240 političke partije 1,7% 31,7% 38,8% 22,9% 5,0% 100,0% Međunarodni 1 39 33 19 3 95 i inostrani akteri 1,1% 41,1% 34,7% 20,0% 3,2% 100,0%

78 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Pozicija članka prema procesu povratka i/ili izbeglicama/IRL Ni pozi- Veoma Veoma Pozitivna tivna ni Negativna UKUPNO pozitivna negativna negativna 0 4 24 16 7 51 Lokalne NVO ,0% 7,8% 47,1% 31,4% 13,7% 100,0% Izbeglice, IRL 2 26 29 24 23 104 i povratnici 1,9% 25,0% 27,9% 23,1% 22,1% 100,0% Različiti 1 12 11 13 3 40 drugi akteri 2,5% 30,0% 27,5% 32,5% 7,5% 100,0% 8 157 190 127 48 530 UKUPNO 1,5% 29,6% 35,8% 24,0% 9,1% 100,0%

4.5.2. Primarni izvori novinskih tekstova i njihove pozicije prema povratku i izbegličko-raseljeničkim pitanjima Povezanost između ove dve varijable je značajna, a pažljivija analiza tabele ukrštanja otkriva nekoliko bitnih činjenica: A. Tekstovi u kojima lokalne nevladine organizacije imaju ulogu primarnih izvora značajno češće imaju negativnu poziciju (tačnije, šest puta češće nego pozitivnu). Istovetan trend je prisutan (ali ipak znatno slabije izražen) i kod tekstova u kojima funkciju primarnih izvora imaju osobe ili drugi entiteti iz populacija izbeglica, raseljenih lica i povratnika. B. Među tekstovima u kojima su izbeglice i povratnici primarni izvori značajno je manji broj tekstova u kojima nije izražena bilo kakva pozicija prema povratku ili uopšte rešavanju izbegličkih i/ili raseljeni čkih pitanja. C. Tekstovi u kojima su primarni izvori razni međunarodni akteri i predstavnici domaćih vlasti i političkih partija u najvećoj meri imaju ujednačen odnos između broja pozitivnih i broja negativnih pozicija. Takođe, kod obe ove kategorije primarnih izvora tekstovi sa pozitivnom pozicijom ipak su znatno češći. D. Značajno najveći relativan broj tekstova sa pozitivnom pozicijom i tekstova sa neizraženom pozicijom nalazi se među tekstovima u kojima primarni izvori nisu mogli biti utvrđeni.

79 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

E. Generalno gledano, u odnosu na druge specifično utvrđene primarne izvore, kada se predstavnici vlasti i političkih partija pojavljuju kao primarni izvori u tekstovima koji se odnose na izbeglice i raseljena lica, ti tekstovi značajno ređe imaju negativnu i znatno češće pozitivnu poziciju prema procesu povratka i rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica.

Tabela 17. Veze između varijable primarni izvori i varijable pozicija prema povratku i prema rešavanju pitanja izbeglica i/ili raseljenih lica

Pozicija članka prema procesu povratka i/ili izbeglicama/IRL

Ni pozi- Veoma Veoma Pozitivna tivna ni Negativna UKUPNO pozitivna negativna negativna

Vlasti i 4 67 82 49 4 206 političke partije 1,9% 32,5% 39,8% 23,8% 1,9% 100,0%

Međunarodni 1 19 21 13 3 57 i inostrani akteri 1,8% 33,3% 36,8% 22,8% 5,3% 100,0%

0 5 20 18 13 56 Lokalne NVO 0,0% 8,9% 35,7% 32,1% 23,2% 100,0%

Izbeglice, IRL 2 12 14 17 15 60 i povratnici 3,3% 20,0% 23,3% 28,3% 25,0% 100,0%

Različiti 0 27 29 27 12 95 drugi izvori 0,0% 28,4% 30,5% 28,4% 12,6% 100,0%

Izvori nisu 1 27 24 3 1 56 utvrđeni 1,8% 48,2% 42,9% 5,4% 1,8% 100,0%

8 157 190 127 48 530 UKUPNO 1,5% 29,6% 35,8% 24,0% 9,1% 100,0%

80 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

4.6. Analiza sadržaja: neke opservacije o vezi primarnih aktera sa pozicijom prema povratku i rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja

Ovaj rad ne sadrži potpunu analizu sadržaja relevantnih tekstova. Statističke analize podataka prikupljenih tokom analize arhiva biće upotpunjene samo delimičnom analizom sadržaja i nekim ilustrativnim primerima. Ova delimična analiza sadržaja relevantnih tekstova odnosi se u najvećoj meri na tekstove u kojima su se predstavnici vlasti i politi čkih partija pojavljivali kao primarni akteri. Posebno su posmatrani tekstovi sa pozitivnom i tekstovi sa negativnom pozicijom prema povratku, odnosno prema rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u mestima izbeglištva i raseljenja. Takođe, analiza je urađena za tekstove koji se odnose samo na izbeglice i za tekstove koji se odnose samo na raseljena lica. Pored toga, ova kratka analiza uključila je još samo i neke od onih tekstova u kojima su lokalne nevladine organizacije primarni akter, a čija je pozicija ocenjena negativnom.

4.6.1. Tekstovi sa negativnom pozicijom u kojima uloga primarnih aktera pripada predstavnicima vlasti i političkih partija Generalno gledano, tekstovi čija je pozicija označena kao negativna obično ne sadrže izričito negativan odnos primarnih aktera prema povratku ili drugačijem rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica, nego akteri teksta, na primer, ukazuju na teškoće koje postoje u vezi sa povratkom izbeglica ili iznose negativne ocene i komentare u vezi sa dotadašnjim procesom povratka i njegovim ishodima, ili naglašavaju različita (još uvek) nerešena pitanja i teškoće sa kojima se suočava veliki broj izbeglica ili raseljenih lica – ili povratnika. U intervjuu iz 2001. godine, koji se bavi spoljnom politikom i aktuelnim ciljevima tadašnje jugoslovenske diplomatije, Goran Svilanović, tadašnji jugoslovenski ministar inostranih poslova, govoreći o odnosima sa Hrvatskom, kaže da u odnosima dveju zemalja postoje otvorena pitanja, te kao jedno od njih pominje i položaj “Srba povratnika – čiji povratak, iako su hrvatski državljani, hrvatske vlasti obeshrabruju na različite nači- ne” (Politika, 30. 8. 2001, str. 2). Donekle sličan je i primer znatno kasnijeg, kratkog teksta iz 2009. godine, u kome tadašnji potpredsednik Vlade Srbije govori povodom Svetskog dana izbeglica: “... prilika je da podseti- mo međunarodnu zajednicu i naše komšije da problemi srpskih prognanika i interno raseljenih u Srbiji nisu ni izdaleka rešeni [...] budući da se

81 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI još bori s egzistencijalnim problemima 300.000 osoba u statusu prognanih i raseljenih i više od 200.000 onih koji su uzeli njeno državljanstvo, od kojih većina nema krov nad glavom, niti stalno zaposlenje” (Večernje novosti, 20. 6. 2009, str. 7). U tekstu objavljenom u Večernjim novostima 2001. godine govori se o oceni Predsedništva DOS-a povodom izbora koji su raspisani na Kosovu. Predsedništvo je zaključilo da ne postoje uslovi za održavanje demokratskih izbora i da je o učešću Srba na izborima moguće razgovarati tek kada se ostvari napredak u vezi sa određenim pitanjima. Među ostalim, iz teksta se može zaključiti da je ocenjeno kako u vezi sa povratkom raseljenih nije ostvaren nikakav napredak te da je potrebno ponovo se obratiti predstavnicima međunarodne zajednice na Kosovu i ukazati kako je njihova obaveza da se bave rešavanjem problema povratka raseljenih, uspostavljanjem bezbednih uslova za život i obezbeđivanjem institucionalnih garancija za ostvarivanje manjinskih prava (Večernje novosti, 29. 7. 2001, str. 4). Osam godina kasnije, u kratkom tekstu iz 2009. godine, govoreći o planiranom programu povratka koji se sprovodio zajedno sa UNHCR- om, ministar u Vladi Srbije konstatuje da je obaveza države “da u saradnji sa međunarodnom zajednicom pokuša da te ljude vrati na njihova vekov- na ognjišta”. Međutim, odmah potom iznosi i jasnu negativnu opservaciju o dotadašnjim ishodima procesa povratka, naime kaže da se “u poslednjih deset godina na Kosovo i Metohiju vratilo manje od 3.000 ljudi, dok je trend odlaska mnogo veći” (Večernje novosti, 28. 6. 2009, str. 8).

4.6.2. Tekstovi sa pozitivnom pozicijom u kojima uloga primarnih aktera pripada predstavnicima vlasti i političkih partija Tekstovi koji su mogli biti ocenjeni kao oni koji promovišu pozitivnu poziciju prema procesu povratka sadrže, na primer, vesti o postizanju nekog međudržavnog dogovora ili pak o konkretnijim aktivnostima zna- čajnim za povratak izbeglica ili raseljenih osoba. Takvi su i tekstovi u kojima vladini službenici ili drugi politički predstavnici pozivaju izbeglice da učestvuju u izborima, na primer u Hrvatskoj, i govore o važnosti tog učešća za proces povratka izbeglica. Prilično tipični primeri tekstova koji, pak, pozitivno govore o rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u mestima prihvata jesu vesti i izveštaji o projektima izgradnje stanova ili kuća, kojima se obezbeđuju trajna stambena rešenja za neke izbegličke ili raseljeničke porodice.

82 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Uopšteno uzevši, nameće se zaključak da se tekstovi sa pozitivnom pozicijom često ne razlikuju od tekstova sa negativnom pozicijom na neki posve očigledan (drastičan) način, već je pre reč o tome da su u tekstovima sa pozitivnom pozicijom istaknute aktivnosti kojima se problem nastoji rešiti, ili pak konkretni rezultati prethodnih aktivnosti, mada (barem u nekim od tih tekstova) mogu biti prisutne i jasne kritičke ili negativne opservacije o manjkavostima onoga što je urađeno ili o problemima koji još uvek postoje i teškoćama sa kojima se izbeglice ili raseljene osobe i dalje suočavaju. U novinskom izveštaju iz 2003. godine govori se o potpisivanju sporazuma o povratku izbeglica koji su postigle SR Jugoslavija i Bosna i Her- cegovina. Navode se reči tadašnje jugoslovenske komesarke za izbeglice: “Sporazum je okvir koji će poslužiti da se naprave protokol i drugi doku- menti za potpomaganje povratka izbeglica iz SRJ u BiH. [...] znak da države nisu digle ruke od povratka i da obe strane stoje čvrsto iza ljudi koji žele da se vrate.” Tekst potom govori da su neki projekti već započeti i da postoje posebni planovi za regione Drvara i Bosanskog Petrovca (Večernje novosti, 27. 1. 2003, str. 4). Na drugačiji način, pozitivna pozicija prema povratku iskazana je u jednom novinskom članku iz 2009. godine. Tekst prenosi izjavu tadašnjeg ministra za dijasporu u Vladi Srbije, koji je izbeglice iz Srbije pozvao da glasaju na lokalnim izborima u Hrvatskoj, a potom navodi i ministrovu argumentaciju koja učešće na izborima stavlja u vezu sa stvaranjem boljih uslova za povratak: “Srećković je rekao da je na pro šlim lokalnim izborima koji su održani 2005. godine, zahvaljujući sličnoj organizaciji, u Hrvatsku otputovalo više od 6.000 glasača, što je omogu- ćilo apsolutnu vlast u 18 opština i gradova, kao i značajno učešće u vlasti u 25 gradova i opština. Ministar je istakao da je od izuzetne važnosti da se poveća broj opština sa srpskom apsolutnom vlašću i izabere više Srba načelnika u opštinama i gradovima, kao i da se poveća broj odbornika u županijskim skupštinama. On je rekao da je učešće Srba u lokalnoj vlasti u Hrvatskoj važan faktor za povratak raseljenih i za bržu obnovu kuća, po- većanje bezbednosti i eventualno zapošljavanje” (Danas, 11. 5. 2009, str. 9). Sa druge strane, u kratkom tekstu objavljenom u aprilu iste godine promoviše se pozitivan pristup prema lokalnoj integraciji izbeglica, ali navođenjem nekih konkretnih aktivnosti i planova. Tekst daje informaciju o useljenju 18 izbegličkih porodica u novoizgrađene stanove i prenosi izjavu potpredsednika Vlade Srbije da će “tokom 2009. godine oko 1.000 stanova i kuća biti dodeljeno izbeglicama u Srbiji” (Blic, 25. 4. 2009, str. 1). Drugi sličan primer je znatno duži tekst iz 2008. godine. Članak govori o

83 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI potpisivanju memoranduma kojim je jedna opštinska samouprava formali- zovala saradnju sa lokalnim centrom za socijalni rad i nevladinom organiza- cijom koja će realizovati projekat izgradnje objekta sa 20 stanova – od kojih je 16 namenjeno izbegličkim porodicama iz tamošnjeg kolektivnog centra. U prilično detaljnom tekstu potom se pominju i neki već realizovani i drugi, na području te opštine, planirani projekti (Danas, 12. 12. 2008, str. 2). Pogledaćemo i one tekstove koji pozitivno govore o povratku raseljenih lica. Prvi primer je tekst iz 2005. godine koji prenosi zvaničnu informaciju o sastanku tadašnjeg predsednika Vlade Srbije sa predstavnicima udruženja raseljenih sa Kosova i Metohije. Jasno se podržava važnost povratka raseljenih lica, ali je prilično očigledno da se ovo pitanje razmatra u funkciji šireg političkog konteksta i odgovornosti “druge strane“. Novine prenose da je predsednik Vlade rekao “da nema rešenja za utvrđivanje standarda i statusa bez povratka na Kosovo i Metohiju svih raseljenih i prognanih” (Politika, 24. 3. 2005, str. 5). Drugi sličan tekst za glavnog aktera ima komesara Vlade Crne Gore za raseljena lica, a tekst govori o konkretnim “idi-vidi” aktivnostima koje Vlada Crne Gore organizuje zajedno sa UNMIK-om. Takve aktivnosti predstavljaju se kao vrlo važne za ostvarivanje povratka, pa se u tom kontekstu pominje povratak 400 raseljenih lica na područje pećkog okruga (Kurir, 2. 8. 2006, str. 4). Pozitivna pozicija prema povratku raseljenih na Kosovo iskazuje se takođe i kroz tekstove koji prenose informacije o humanitarnim aktivnostima političkih aktivista. Tako jedan tekst prenosi reči portparolke Nove Srbije, izrečene prilikom podele paketića u neformalnom kolektivnom centru u Beogradu, uoči božićnih praznika: “Niti država Srbija sme da se odrekne Kosova i Metohije niti ljudi sa Kosova koji ovde žive smeju da iz- gube nadu da će se vratiti na svoja ognjišta” (Kurir, 5. 1. 2009, str. 4). Drugi primer teksta koji govori o humanitarnoj aktivnosti političkih stranaka, a u vezi sa raseljenim licima, tekst je u kome se kao primarni akter pojavljuje tadašnji lider Srpske napredne stranke. Tekst, na izvestan način, promo- više drugačiji pristup rešavanju raseljeničkih problema (ne sadrži nika- kve reference o povratku) i govori o dodeli seoskog domaćinstva 12-članoj raseljeničkoj porodici, a sadrži i sasvim izričitu referencu o integraciji u novu sredinu kao trajnom rešenju (Večernje novosti, 11. 5. 2009, str. 17). Trajna rešenja kroz programe stambene i ekonomske podrške u mestima izbeglištva prilično često su predstavljena u tekstovima koji se odnose na izbeglice. Tekstovi takve tematike mogu se naći i među tekstovima koji se odnose na raseljena lica (mada, čini se, tek u skorije vreme). Jedan takav

84 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... tekst prenosi izjavu potpredsednika Vlade Srbije, koji je (povodom potpisivanja ugovora sa predstavnicima 60 opština i gradova) govorio o novoj, sedmoj tranši finansijske podrške za realizaciju lokalnih programa pomoći izbeglicama i raseljenim licima, u iznosu od 183 miliona dinara (Večernje novosti, 27. 12. 2011, str. 4).

4.6.3. Tekstovi sa negativnom pozicijom u kojima uloga primarnih aktera pripada predstavnicima lokalnih nevladinih organizacija Statističke analize podataka dobijenih istraživanjem arhive novinskih tekstova pokazale su da su pozicije tekstova u kojima lokalne nevladine organizacije imaju ulogu primarnih aktera (i primarnih izvora) u velikoj meri negativne – i da se baš uz ovu kategoriju aktera u novinskim tekstovima u najvećoj meri vežu negativne pozicije prema procesu povratka ili rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja u mestima izbeglištva ili raseljenja. Kako je ovakav nalaz u dobroj meri u suprotnosti sa često prisutnim mišljenjem da se nevladine organizacije zalažu za ostvarenje prava izbeglica i raseljenih lica i u svojim aktivnostima čvrsto zastupaju pravično rešavanje izbegličkih i raseljeničkih pitanja, odabrali smo da poseban deo ove bazične analize sadr- žaja novinskih tekstova posvetimo baš onim tekstovima u kojima su lokalne nevladine organizacije imale ulogu primarnih aktera, a čija je pozicija prema povratku ili rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja ocenjena negativnom ili veoma negativnom. Analizi je podvrgnuto 13 relevantnih tekstova koji su zadovoljavali oba pomenuta kriterijuma.45 Rezultati analize jasno pokazuju da negativne pozicije ovih tekstova proističu iz izrazito kritičkih i negativnih komentara i ocena o postoje- ćim uslovima za povratak, dosadašnjim rezultatima povratka, i manj- kavoj podršci vlasti i institucija u Srbiji, a sa druge strane u istim tim tekstovima uglavnom izostaju bilo kakvi pozitivni primeri ili pozitivno artikulisani planovi akcija ili informacije o konkretnim aktivnostima po- drške povratku ili rešavanju izbegličkih ili raseljeničkih problema uopšte.46 Sledećih nekoliko odlomaka iz analiziranih novinskih članaka ilustruje tipične primere:

45 Primarni akteri = 29 (lokalne nevladine organizacije) i pozicija teksta = 4 (negativna) ili 5 (veoma negativna). 46 Ovde je, radi potpunijeg razumevanja ovih nalaza, svakako potrebno uzeti u obzir i činjenicu da su nevladine organizacije zastupljene u ovim tekstovima u najvećem broju bila različita udruženja i asocijacije udruženja izbeglica ili raseljenih lica.

85 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Podrška kandidaturi Hrvatske za ulazak u Evropsku uniju od Srbije i Crne Gore izražena u izjavi ministra Svilanovića u Zagrebu, bez prethodnog uslovljavanja rešenja velikih problema povratka prognanih Srba, njihove imovine i drugih prava, proizvela je proteste svih izbegličkih udruženja u Beogradu (Večernje novosti, 8. 3. 2003, str. 4). Živimo na ivici bede, a i ono malo hrane što stigne, dolazi svaka dva meseca. Tražimo da nam u Crnoj Gori obezbede uslove za život dostojan čoveka, ili da nam dozvole odlazak u treće zemlje. Na Kosovo nam više povratka nema, tamo su naše kuće porušene, a sve se to dešavalo pred očima ovih koji nam sad dele pomoć – izjavio je Skender Šalja, predsednik NVO “Egipat” i predstavnik Roma iz izbegličkog kampa “Konik 2” (Večernje novosti, 1. 4. 2005, str. 19). Povratak raseljenih Srba u region Prizrena teško je zamisliv, jer samo dva odsto bivših stanovnika razmišlja o povratku, dok je 45,5 odsto lokalnog albanskog stanovništva “veoma nezainteresovano” i još 38,5 odsto “nezainteresovano” za povratak bivših komšija, rezultati su najnovijeg istraživanja (Politika, 9. 4. 2005, str. 8). Svoja imanja Srbi mogu slobodno da obrađuju u enklavama, ruralnim sredinama u blizini svojih kuća, ali ne i imanja koja su udaljena od njih. Retko ko od Srba može da seče drva u svojoj šumi. U mnogim sredinama Srbi tajno, ali i javno, prodaju Albancima svoja imanja – kaže Hisari (Danas, 26. 8. 2006, str. 12). Rezultati povratka na Kosovo u 2008. godini su poražavajući, a to potvr- đuje činjenica da se na taj korak odlučilo samo 386 ljudi, saopšteno je juče u Beogradu na godišnjoj konferenciji Saveza udruženja interno raseljenih – Unija. [...] Ona je podsetila da se i devet godina od kraja rata na Kosovu ne zna da li je rešenje za raseljene povratak, integracija ili nešto treće. Palić je navela da na loš proces povratak utiče i nejasna državna strategija, to što povratak nije koordiniran i što građani zbog paralelnih opštinskih institucija, srpskih i albanskih, ne znaju kome da se obrate (Danas, 12. 12. 2008, str. 2). Udruženja izbeglih tvrde da hrvatske vlasti nerešavanjem ovih problema žele da onemoguće povratak, da bi potom poljoprivredno zemljište, koje zbog toga nema ko da obrađuje, bilo dato u zakup nekom trećem licu (Danas, 13. 1. 2009, str. 5). U dopisu oni traže da predsednik Boris Tadić ne dozvoli potpisivanje predložene deklaracije i da taj politički dokument bude izmenjen, jer je šte- tan po interese Srba prognanih i izbeglih iz Hrvatske, kao i drugih građana Srbije kojima su u toj zemlji uskraćena imovinska prava (Politika, 1. 11. 2011, str. 8).

86 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

5. DISKUSIJE

5.1. Faktori učestalosti pojavljivanja novinskih tekstova koji se odnose na izbeglice i/ili raseljena lica

Jedan od ciljeva ovog istraživanja bilo je utvrđivanje obima novinskih tekstova koji se odnose na izbeglice i raseljena lica u Srbiji. Pregledano je 665 arhiviranih izdanja pet dnevnih listova i pronađeno 530 relevantnih tekstova, pa to daje “indeks gustine” od 0,80 tekstova po izdanju. Jasno se pokazalo da se tekstovi koji se odnose na izbeglice i raseljena lica če- šće pronalaze u novinama Politika, Danas i Večernje novosti nego u druga dva posmatrana lista. Ova činjenica se verovatno može dovesti u vezu sa uređivačkom politikom analiziranih dnevnih novina, ali u tom smislu svakako vredi primetiti da opisani odnos nije jednako prisutan u svakom od jedanaest posmatranih perioda, što opet može govoriti i o tome da ure- đivačke politike, dakako, nisu konstante, da se generalni odnos uredniš- tva prema izbegličko-raseljeničkim temama u istoj redakciji sa vremenom može menjati, ali može biti reči i o tome da određena specifična pitanja ili teme (događaji ili procesi) mogu privući više pažnje u uredništvima koja su prethodno pokazivala malo interesa za izbegličko-raseljenička pitanja. Sve ovo bi trebalo biti predmet dodatnih istraživanja, ali je opravdano pretpostaviti da je učestalost pojavljivanja tekstova koji se odnose na izbeglice i/ili raseljena lica u određenoj dnevnoj novini funkcija većeg broja faktora, kako onih koji određuju ukupan proces uređivanja određenih novina tako i onih koji su vezani za procese i događaje u vezi sa izbeglicama i raseljenim licima (aktuelnost i “svežina” teme, interes publike, “politička” i “humanitarna” relevantnost, i drugo). Promene obima tekstova u posmatranoj dnevnoj štampi u različitim vremenskim periodima (od avgusta-oktobra 1996. pa do oktobra-decembra 2012. godine) pokazuju da ne postoji stalan i stabilan trend bilo porasta bilo smanjenja “koncentracije” tekstova o izbegličko-raseljeničkim pitanjima.47 Generalno, oscilacije su praćene stagnacijom (koja traje dva ili tri

47 Treba imati u vidu da ovde uvek govorimo o tekstovima koji se na bilo koji način dotiču pitanja izbeglica i/ili raseljenih lica u Srbiji. U bazu relevantnih tekstova uključeni su tematski veoma raznoliki članci, ali i svi tekstovi u kojima se izbegličko-raseljenička pitanja pojavljuju samo kao sekundarna tema te i oni tekstovi u kojima se izbeglice i/ili raseljena lica pominju u nekom širem temat- skom kontekstu.

87 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI perioda uzastopce), pa opet oscilacijama, i ovo je primetno tokom čitavog perioda analize. Međutim, mimo ovoga, ipak je prisutna i oštra razlika između dva razdoblja: u razdoblju od 1996. do 2005. godine, unutar svakog od pet perioda, “gustina” relevantnih tekstova u pojedinim izdanjima veća je od 1,0 ili je veoma blizu 1,0, dok su u razdoblju od 2006. do 2012. ti indeksi uvek znatno niži od 1,0 (i kreću se u rasponu od 0,77 do 0,52). Učestalost relevantnih tekstova u novinskim izdanjima nakon 2005. godine, generalno, znatno se smanjila. Preciznije identifikovanje razloga zahtevalo bi dodatno istraživanje, ali se čini da ovome razlog nije u smanjenju interesa za neke specifične teme i da ne može biti reči o izostanku relevantnih događaja (koji su mogli biti praćeni od dnevne štampe), već je zapravo verovatno reč o opštem smanjenju medijskog interesa za pitanja izbeglica i raseljenih lica. Sa druge strane, u čitavom posmatranom periodu (od 1996. do 2012. godine) prisutne su česte i značajne oscilacije na nedeljnom nivou, pa niz od nekoliko nedelja48 u kojima nije zabeležen niti jedan relevantan tekst biva prekinut izdanjem u kome se, na primer, nalaze dva teksta koji se odnose na izbeglice ili raseljena lica, ili se pak u nizu od nekoliko izdanja bez ijednog ili samo sa po jednim relevantnim tekstom odjednom pojavi izdanje u kome su tri ili čak i više relevantnih tekstova. Ovo dodatno potvrđuje pretpostavku da je učestalost pojavljivanja tekstova o izbegličko-raseljeničkim pitanjima određena relativno kompleksnom strukturom različitih faktora.

5.2. Analitičnost tekstova koji su se bavili pitanjima izbeglica i raseljenih lica... ili odsustvo analitičnosti?

Vest i izveštaj su najčešće korišćene forme među tekstovima koji se u dnevnoj štampi (primarno ili vezano za druge glavne teme) bave izbeglicama i raseljenim licima, njihovim povratkom ili rešavanjem pitanja kojima su opterećeni životi ovih ljudi. Tačnije, gotovo 80 odsto tekstova pojavljuje se u formi izveštaja ili u formi vesti, s tim da su izveštaji ipak znatno zastupljeniji i čine skoro polovinu svih relevantnih tekstova. Nešto manje od dve trećine tekstova potpisali su novinari redakcija, 17 odsto tekstova preuzeto je iz novinskih redakcija, a 13 odsto nije potpisano. Svi drugi “tipovi autorstva” znatno se ređe pojavljuju.

48 Prilikom pregledanja arhiva korišćen je princip rotirajućeg uzorka; u najkra- ćem, u uzorak su uključivana novinska izdanja od svakog osmog dana (sa po- meranjem od +/-1 do +/-3 ukoliko izdanje od određenog datuma nije dostupno).

88 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Šta nam potom otkrivaju podaci koji reflektuju stepen novinarske obrade (analize) tema kojima su se ovi tekstovi bavili? Počećemo od konstatacije o broju korišćenih izvora: 73 odsto tekstova zasniva se na samo jednom izvoru. Čini se da već ovaj podatak govori o “nekompleksnosti” većine informacija koje dnevne novine donose o izbeglicama i raseljenim licima. Potpuniji odgovor ipak će nam pružiti razmatranje nekih drugih varijabli. U istraživanju je, naime, posmatrano i to u kojoj meri različiti izvori korišćeni u tekstu uključuju entitete (pojedince i grupe) sa različitim interesima, ali i to koliko je različitih stavova predstavljeno u tekstu i kakav je njihov međusobni odnos. Utvrđeno je da 35 odsto tekstova ne uključuje bilo kakvo pitanje u odnosu na koje bi različiti izvori mogli imati različite pozicije, te da 34 odsto tekstova ne sadrži bilo kakav stav. Kada se, međutim, tekst bavi pitanjem prema kome je moguće artikulisati različite interese, čak više od polovine tekstova koristi samo jedan izvor ili su korišćeni izvori posve konzistentni. Ili drugačije: među tekstovima koji koriste više od jednog izvora u otprilike 53 odsto tekstova zapravo nisu predstavljene različite pozicije. Takođe, među tekstovima koji sadrže više od jednog izvora samo 29 odsto tekstova predstavilo je dva ili više različitih stavova o temama kojima se bavilo, a 60 odsto tekstova sadrži samo jedan od (mogućih) stavova. Svi ovi podaci jasno nam pokazuju da su u tekstovima koji se odnose na izbeglice i/ili raseljena lica teme tih tekstova dosta retko proble- matizovane, i onda kada su se tekstovi bavili pitanjima koja mogu biti izvor određenih kontroverzi. Razlozi ovome mogu biti višestruki, ali je izvesno da je pristup pitanjima izbeglica i raseljenih lica bio (i ostao) dominantno jednodimenzionalan i da novinarske redakcije često nisu koristile prilike da se određena pitanja (u tekstovima koje objavljuju) problematizuju, već se radije ostajalo pri prikazivanju “samo jedne strane priče” i jednog od mogućih stavova. Donoseći ovakvu ocenu svakako imamo u vidu da bi za potpunije sagledavanje značaja ovog nalaza rezultate trebalo sagledati u komparativnoj perspektivi, naime u odnosu na odabrani uzorak tekstova koji su se bavili nekim drugim temama, što samo ovo istraživanje, naravno, ne omogućuje. Ostaje, dakle, potpuno otvoreno pitanje: da li je način obrade izbegličko-raseljeničkih tema u dnevnim novinama (u kojoj meri i na koji način) drugačiji od načina na koji su obrađene neke druge (srodne i nesrodne) teme u tim istim dnevnim novinama, u istom razdoblju?

89 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

5.3. Teme i opšte pozicije prema povratku i rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica – u funkciji primarnih aktera i izvora novinskog teksta?

Naša tematska analiza tekstova prvenstveno je bila fokusirana na razlikovanje tekstova koji se bave povratkom (ili sadrže bilo kakve reference na povratak) od tekstova čije teme ne sadrže bilo kakve direktne veze prema povratku izbeglica ili raseljenih lica. Pokazano je da se tek 22 odsto tekstova na neki način dotiče procesa povratka, a skoro polovina od tih tekstova bavi se uslovima života u povrat- ničkim sredinama. Sa druge strane, jedna trećina tekstova bavi se samom situacijom izbeglištva ili raseljeništva i/ili procesima integracije u mestima koja su izbeglicama i raseljenima pružila utočište. Među ovim tekstovima, najbrojniji su oni koji se bave procesima (trajnog) stambenog zbrinjavanja, pa potom i oni koji se bave različitim statusnim pitanjima i pitanjima pristupa pravima. Međutim, zapravo najbrojniju (široku) kategoriju tekstova čine oni tekstovi koji se odnose na izbeglice i/ili raseljena lica, ali ne sadrže bilo kakve direktne reference bilo na povratak bilo na život u mestima izbeglištva ili raseljenja. Ovim podacima pridodaćemo i podatke koji govore o proceni opšte pozicije tekstova prema povratku, odnosno (kada tekst ne sadrži reference na povratak) prema rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica. Svaki od tekstova je ocenjivan na petostepenoj skali,49 a rezultati su pokazali da je otprilike podjednak broj tekstova zauzeo tri osnovna segmenta skale: 31 odsto tekstova imalo je pozitivnu, a 33 odsto tekstova negativnu poziciju.50 Analiza sadržaja jednog broja tekstova (vidi poglavlja 4.6.1. i 4.6.3) pokazuje da negativne pozicije tekstova u pravilu ne potiču od direktno negativnog odnosa prema mogućnosti povratka, već u najvećoj meri od ra- zličitih negativnih opservacija i komentara u vezi sa uslovima za povratak ili u vezi sa dosadašnjim ishodima procesa povratka, baš kao i povezano sa manjkavom podrškom institucija (ili međunarodnih organizacija i drugih aktera). Ukupno gledano, rezultati pokazuju da su se tekstovi u dnevnoj štam- pi dosta retko bavili procesom povratka, a da je još manji broj tekstova koji predstavljaju pozitivne primere povratka ili postojeće prilike i programe podrške za povratak. Bez dodatnih analiza nije moguće izneti valjane

49 Moguće pozicije na ovoj skali bile su: 1 – veoma pozitivna; 2 – pozitivna; 3 – ni pozitivna ni negativna (neiskazana); 4 – negativna; 5 – veoma negativna. 50 36 odsto tekstova ni pozitivnu ni negativnu.

90 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... ocene o razlozima takvog trenda, ali u obzir svakako treba uzeti i prepreke i teškoće koje su realno postojale i obeshrabrivale težnje za povratkom, ali i dominantne stavove (stereotipe i predrasude) u javnosti oblikovane takođe i pod uticajem različitih političkih (i nepolitičkih) aktera. Konačno, interes medija za teme nepovezane sa povratkom moguće je možda tuma- čiti i razlozima “praktične prirode”, odnosno time što su “lokalne izbegličke priče i muke” bile dostupnije i percipirane važnijim i urgentnijim. Odnos predstavnika vlasti i političkih partija prema pitanjima povratka, onako kako se reflektuje u dnevnoj štampi, nije jednoznačan. U prvom redu, pokazuje se da se teme povezane sa povratkom ne pojavljuju češće kada su predstavnici vlasti i političkih partija primarni akteri novinskih tekstova.51 Izraženija razlika, međutim, pojavljuje se u pogledu onih tema koje sadrže reference u vezi sa statusom i ostvarivanjem prava u mestima izbeglištva i raseljeništva, ili u vezi sa procesima lokalne integracije. Takve teme znatno se češće pojavljuju kada su vlasti i političke partije primarni akteri novinskih tekstova.52 Sa druge strane, osim kada su međunarodni predstavnici u ulozi primarnih aktera, jedino se uz predstavnike vlasti i političkih partija veže veći broj pozitivnih nego negativnih pozicija prema povratku ili rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica.53 Ukupno gledano, jasno je da predstavnici domaćih vlasti i političkih partija nisu bili glavni generator novinskog bavljenja temama povratka izbeglica i raseljenih lica, ali se (istovremeno) ne može ustvrditi da je njihov javno iskazivani odnos prema pitanjima povratka bio dominantno negativan. Naprotiv, rezultati ovog istraživanja pokazuju posve suprotno. Doduše, sasvim je legitimno pretpostaviti da je takva situacija mogla biti

51 Važno je imati u vidu da su predstavnici vlasti i političkih partija bili primarni akteri u čak 45,3 odsto tekstova, a primarni izvori u 38,9 odsto tekstova. 52 Kada su predstavnici domaćih vlasti i političkih partija u funkciji primarnih izvora novinskih tekstova, povezanost sa temama tekstova takođe se jasno pojavljuje: ova povezanost nije u najvećoj meri zasnovana na razlikama između predstavnika vlasti i političkih partija i različitih drugih aktera, ali, opet, činje- nica je da su teme u vezi sa povratkom češće kada se u funkciji primarnih izvora nađu neki međunarodni akteri ili lokalne nevladine organizacije. 53 Mada, ta dominantnost pozitivnih pozicija znatno je izraženija kod tekstova sa međunarodnim predstavnicima kao primarnim akterima (+19 odsto) nego kod onih u kojima su glavni akteri predstavnici vlasti i političkih partija (+5,5 odsto).

91 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI produktom “političke potrebe” da se o pitanju povratka postigne sagla- snost sa predstavnicima međunarodne zajednice, a da je stvarna posveće- nost ostvarivanju politika koje bi podsticale povratak bila sasvim drugačija. Međutim, podaci prikupljeni ovde i analize sprovedene u okviru ovog istraživanja nipošto nisu dovoljni da bi se o takvim pretpostavkama nešto moglo zaključiti.

5.4. Pitanje izbeglica i pitanje raseljenih – “razlike u medijskom ogledalu”

Ovo istraživanje je jasno pokazalo da se novinski tekstovi o izbeglicama iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine u pogledu nekoliko bitnih parametara razlikuju od novinskih tekstova o raseljenim licima sa Kosova i Metohije. Mada je veze među ovim parametrima potrebno dodatno istražiti, smatramo, na osnovu povezanosti i razlika utvrđenih u ovom istraživanju, da je opravdano pretpostaviti (odnosno zaključiti) da postoji izvesna unutrašnja konzistentnost, te ćemo (i) na tome zasnovati ovu kratku diskusiju. Počnimo od pregleda najbitnijih rezultata. U tekstovima koji se odnose samo na raseljena lica predstavnici vlasti i političkih partija značajno češće imaju ulogu primarnih aktera i češće se nalaze u funkciji primarnih izvora novinskih informacija. Takođe, ovi tekstovi negativne pozicije prema povratku i rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja imaju ređe nego tekstovi koji se odnose samo na izbeglice,54 a kada je reč o temama tekstova, teme povezane sa povratkom značajno su češće zastupljene, dok su teme povezane sa statusom i pravima i bez ikakvih referenci na proces povratka značajno ređe zastupljene (u tekstovima koji se odnose samo na raseljena lica). Konačno, ovome treba dodati i činjenicu da se 93 odsto ovih tekstova odnosi samo na raseljena lica srpske nacionalnosti, što je znatno više nego u tekstovima koji se odnose samo na izbeglice.55 Ovakve razlike između tekstova koji se odnose samo na izbeglice i tekstova koji se odnose samo na raseljena lica u dobroj meri su saglasne sa nekim često iznošenim zapažanjima o različitosti državnih politika Srbije prema izbeglicama, sa jedne strane, i raseljenim licima, sa druge. U prvom

54 Takođe, češće imaju pozitivnu poziciju, ali je u tom pogledu razlika manje izražena. 55 U tekstovima koji se odnose samo na izbeglice udeo tekstova koji se odnose i na izbeglice drugačije etničke pripadnosti (drugačije od etničke pripadnosti većeg dela ciljne grupe novina) četiri puta je veći nego u tekstovima koji se odnose samo na raseljena lica.

92 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA... redu, uobičajena je ocena da se zvanična politika prema rešavanju pitanja raseljenih sa Kosova i Metohije u mnogo većoj meri fokusira na povratak, odnosno da se u vezi sa povratkom raseljenih mnogo više in- sistira na stvaranju povoljnih uslova za povratak i ostvarivanju prava na povratak. Sasvim je opravdano pretpostaviti da je ovakav stav u značaj- noj meri bio određen nastojanjima da se u sporu oko statusa Kosova oja- čaju sopstvene političke pozicije, ali i da se na samom Kosovu i Metohiji sačuvaju određeni segmenti (suverene) državne i političke moći, a na domaćoj političkoj sceni potvrdi poruka da se od povratka suvereniteta nad Kosovom nije odustalo. Rezultati ovog istraživanja dodatno sugerišu da su pitanja raseljenih lica “politički interesantnija” od pitanja izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine (budući da se predstavnici vlasti i političkih partija u ovom prvom polju češće pojavljuju kao akteri i izvori informacija). Takođe je i sasvim jasno da, uprkos svoj važnosti koja se pridaje zatvaranju regionalnog izbegličkog pitanja, “u ogledalu” dnevnih novina u Srbiji pozicija prema povratku i prema ukupnom rešavanju izbegličko-raseljeničkih pitanja, ukupno gledano, znatno je pozitivnija (odnosno, manje negativna) u tekstovima koji se odnose na raseljene sa Kosova nego u onima koji se odnose na izbeglice iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Pa ipak, da li je ova vrsta “u medijima reflektovanog” jačeg interesa za povratak raseljenih i povoljnijeg opšteg stava prema rešavanju pitanja raseljenih lica uslovila pozitivnije realne trendove vezano za položaj raseljenih lica? Takvo što se svakako ne bi moglo ustvrditi niti zasnovati na podacima. Sve relevantne analize o povratku raseljenih na Kosovo i Metohiju govore o obimu i održivosti tog povratka na način koji jasno ukazuje na to da je proces povratka na Kosovo, ukupno gledano, prilično neuspešan i manje uspešan nego povratak bilo u Bosnu i Hercegovinu bilo u Hrvatsku. Pa i kada je reč o njihovom položaju u raseljeništvu, mada neki parametri upućuju na relativno povoljniji položaj nego što je položaj izbeglica (u pogledu stanovanja ili pristupa socijalnoj pomoći, recimo), ukupno gledano, položaj raseljenih sigurno se ne može označiti povoljnim. A to je možda dobro mesto da se ponovo upitamo o ulozi i mogućim uticajima štampanih (ili bilo kojih drugih) medija na realne političke i društvene procese. Pitanje nije lako i odgovor ne može biti jednostavan. Koliko su mediji zaista mogli (i koliko danas mogu) uticati na položaj izbeglica i raseljenih lica u Srbiji, olakšati ostvarivanje njihovih neospornih (ali uskraćivanih) prava... na povratak ili integraciju?

93 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

6. ZAKLJUČCI

I. Posmatrajući 11 konkretnih perioda u razdoblju od 1996. do 2012. godine, možemo bez sumnje zaključiti da pitanja koja se odnose na izbeglice i raseljena lica, uključujući i pitanja povratka, nisu stalna niti posebno česta tema članaka u dnevnim novinama. Učestalost pojavljivanja takvih tekstova nije ujednačena – postoje periodi kada se u novinskim izdanjima uopšte ne pojavljuju i periodi kada se u istom izdanju mogu naći i više od dva relevantna teksta, ali na nivou proseka frekventnost tekstova koji se odnose na izbeglice i raseljena lica manja je od 1 teksta po izdanju (tačnije, iznosi 0,80 po izdanju). Takođe, jasno je utvrđeno da je učestalost pojavljivanja relevantnih tekstova posle 2005. godine znatno manja, mada ne postoje nikakvi stabilni trendovi (rasta ili opadanja) ni do 2005. ni posle te godine. I uopšte, analize kojima su tražene razlike među pojedinim periodima (iz kojih tekstovi po- tiču) pokazale su da u pogledu velike većine varijabli ne postoje bilo kakvi stabilni i značajni trendovi. Zapravo, osim gore pomenutog, izvesni trendovi su uočeni još jedino vezano za opštu poziciju tekstova prema procesima povratka odnosno rešavanja izbegličko-raseljeničkih pitanja.56 Sem toga, sasvim je jasno utvrđeno da se tekstovi od značaja za pitanja izbeglica i/ili raseljenih lica ne pojavljuju podjednako u svakom od obra- đivanih dnevnih listova. Naprotiv, mada i ovde postoje izvesne oscilacije (od jednog do drugog perioda), generalno se može ustvrditi da su na relativne učestalosti pojavljivanja tekstova koji se odnose na izbegličko-rase- ljenička pitanja u pojedinim dnevnim novinama uticale takođe i razlike u uređivačkim politikama. Fizičke pozicije ovih tekstova u izdanjima dnevnih novina takođe otkrivaju određene pravilnosti. U prvom redu, tekstovi koji se odnose na izbeglice i raseljena lica gotovo se nikada ne pojavljuju na naslovnim stranama. Međutim, više od 40 odsto tekstova nađe se negde od druge do pete strane, a više od 65 odsto na prvih devet novinskih strana. Takođe, na prvih devet strana značajno češće dospevaju tekstovi koji se odnose samo na raseljena lica.

II. Kada je reč o načinu na koji se informacije relevantne za pitanja izbeglica i raseljenih lica predstavljaju u novinama, moguće je konstatovati nekoliko sasvim jasnih nalaza:

56 Vidi grafikon 2 na strani 70.

94 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

A. Ti tekstovi se u 80 odsto slučajeva pojavljuju u formi izveštaja ili vesti. B. Naslovi tekstova pripadaju informativnom tipu u preko 75 odsto slučajeva, a samo u nešto više od 20 odsto tekstova pojavljuju se naslovi senzacionalističkog ili emotivnog tipa. C. Tekstove najčešće potpisuju novinari redakcije, ali su relativno česte i agencijske vesti, dok otprilike svaki osmi tekst uopšte nije potpisan. Potom, kada malo dublje zagledamo u ove tekstove, otkrivamo i ovo: D. Skoro 75 odsto tekstova zasniva se na samo jednom izvoru, a karakter izvora nije bilo moguće utvrditi u otprilike svakom desetom tekstu. E. Više od 35 odsto tekstova ne sadrži pitanje prema kome bi različi- ti izvori mogli imati različit odnos, a kada takvo pitanje postoji u tekstu manje od 20 odsto tekstova uključuje izvore koji zauzimaju barem donekle različite pozicije prema konkretnom pitanju spora. Takođe, među tekstovima koji koriste više od jednog izvora, u više od 40 odsto tekstova to ničim ne doprinosi problematizaciji nekog pitanja: formalno različiti izvori zapravo se nalaze na suštinski isto- vetnoj poziciji. F. Samo u 58 odsto tekstova izražen je sasvim određen (ali samo jedan!) stav prema nekom pitanju, dok se više od jednog stava može naći u manje od 10 odsto tekstova. G. Opšti odnos prema povratku ili rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica moguće je utvrditi u više od 60 odsto tekstova, a učestalo- sti tekstova sa pozitivnom i negativnom pozicijom podjednake su. Međutim, bitno drugačiju sliku otkrivaju analize na nivou pojedinih perioda: u nekim vremenskim periodima zaista ne postoji značajna razlika između učestalosti jednih i drugih tekstova, ali u nekim drugim periodima postoje upadljive razlike i broj tekstova sa negativnom pozicijom znatno je veći – ili je pak obrnuto. Takođe je važno uočiti da su tekstovi sa negativnom pozicijom značajno češći među tekstovima koji se odnose samo na izbeglice; naime, u toj kategoriji tekstova oni sa negativnom pozicijom učestvuju sa preko 45 odsto.

III. Tekstovi koji se odnose samo na izbeglice u dnevnoj štampi se pojavljuju jednako često kao i tekstovi koji se odnose samo na raseljena lica, a tekstovi koji se odnose i na izbeglice i na raseljena lica pojavljuju se tek nešto ređe i čine oko 30 odsto svih relevantnih tekstova. Drugačiji pogled

95 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI na poreklo ovih prisilnih migranata otkriva da samo 4,5 odsto tekstova govori o pitanjima koja se tiču (pretežno) izbeglica i raseljenih lica čija je etnička pripadnost različita od one kojoj pripada najveći deo ciljne grupe posmatranih dnevnih novina, a 7,2 odsto istovremeno govori i o izbeglicama istovetne i o izbeglicama različite etničke pripadnosti. Pored toga, učešće takvih tekstova još je značajno niže među tekstovima koji se odnose samo na raseljena lica (i koji, dakle, u ogromnoj većini govore jedino o raseljenim licima srpske nacionalnosti).

IV. Tek nešto više od 20 odsto tekstova bavi se temama koje se direktno dotiču procesa povratka. Među 17 specifičnih tematskih kategorija, dve najzastupljenije su stambeno zbrinjavanje i druga pitanja povezana sa lokalnom integracijom (otprilike svaki šesti tekst) te druga pitanja statusa i pristupa pravima nepovezana sa povratkom (otprilike svaki osmi tekst). Međutim, jasna razlika postoji između tekstova koji se odnose samo na raseljena lica i tekstova koji se odnose samo izbeglice: tekstovi koji se bave samo raseljenima sa Kosova i Metohije više nego dvostruko češće bave se povratkom ili specifičnim temama povezanim sa procesom povratka.

V. Predstavnici domaćih institucija vlasti i političkih partija najčešći su primarni akteri i primarni izvori novinskih tekstova koji se odnose na izbegličko-raseljenička pitanja: u 45 odsto tekstova pojavljuju je kao primarni akteri, a u 39 odsto kao primarni izvori. Mnogo ređe se u istoj funkciji pojavljuju osobe i grupe iz populacija izbeglica i raseljenih lica (i povratnika): kao glavni akteri u svakom petom, a kao primarni izvori tek u svakom devetom tekstu. Pored toga, važno je uočiti da su predstavnici vlasti i političkih partija značajno češće primarni akteri i primarni izvori u tekstovima koji se odnose samo na raseljene (u odnosu na tekstove koji se odnose samo na izbeglice: 46 odsto naspram 37 odsto, odnosno 45 odsto naspram 32 odsto).

VI. Kada se predstavnici vlasti i političkih partija pojavljuju kao primarni akteri i primarni izvori novinskih tekstova, pozicije tih tekstova prema rešavanju izbegličkih i/ili raseljeničkih pitanja češće su pozitivne nego negativne. Posve suprotna tendencija (veća učestalost negativnih nego pozitivnih pozicija) prisutna je kada su u pitanju tekstovi u kojima funkciju primarnih aktera i primarnih izvora imaju lokalne nevladine organizacije ili pojedinci i grupe iz populacija izbeglica i raseljenih lica.

96 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Sa druge strane, u tekstovima u kojima su predstavnici vlasti i političkih partija primarni akteri ti se tekstovi znatno češće bave pitanjima statusa i ostvarivanja prava koja nikako nisu povezana sa povratkom (već obično sadrže izvesne reference u odnosu na procese lokalne integracije ili uslove života u izbeglištvu ili raseljeništvu).

VII. Rezultati ovog istraživanja ne potvrđuju tezu da su uticaji domaćih političkih elita u medijima doprinosili kreiranju diskursa koji je obeshrabrivao povratak i rešavanje izbegličko-raseljeničkih pitanja. Jasno je, me- đutim, utvrđeno da su teme vezane za proces povratka izbeglica relativno dosta retko bile zastupljene u novinskim tekstovima, a da su neke druge teme povezane sa izbeglicama i raseljenim licima bile znatno prisutnije. Takođe je pokazano da teme povezane sa povratkom nisu ni češće (ali nisu ni ređe!) u onim tekstovima u kojima su predstavnici vlasti i politi čkih partija u funkciji primarnih aktera i primarnih izvora teksta. Analiza sadržaja jednog dela tekstova u kojima su vlasti i političke partije u funkciji aktera i izvora teksta pokazuje da tekstovi sa negativnom pozicijom u pravilu ne promovišu negativan odnos prema povratku na bilo kakav direktan način, već taj negativan odnos zapravo, na izvestan način, grade kroz diskurs koji dominantno sadrži komentare i opservacije o teškoćama i nerešenim pitanjima, lošim iskustvima i ishodima, i sličnom.

Abstract

Newspaper writing about the ways refugee and IDP issues are tackled in Serbia is the main subject of this paper. The research objectives relate to changes in the quantity and manner of writings about refugees and displaced persons, and special attention is focused on possible impact of domestic political actors on the content of newspaper articles and their position toward the ways the refugee and IDP issues are dealt with. The analysis included a sample of 530 articles found in archives, written in the period 1996-2012 and published in the daily newspapers Politika, Večernje novosti, Danas, Blic and Kurir. Statistical analyses included 18 variables, mostly nominal, defined by a common methodological framework simultaneously implemented in the Bosnia and Herze- govina and Serbia research projects. In-depth content analysis, guided by additional research issues arising from the quantitative analysis, included only a small, selected sample of articles. The results have shown that: A. over the time period covered, almost none steady changes (increase or decrease) occurred with respect to any of the observed variables; B. between articles relating only

97 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

to refugees and those referring only to displaced persons there are some sig- nificant and interesting differences; C. local representatives of institutions and political parties are important actors and sources of newspaper articles, but their influence on newspaper writings about refugee and displacement issues cannot (at least not entirely) be explained with the hypothesis about political elites being discouraging the return process. A more complete understanding of that relation (and possible influence) would require additional researching. Keywords: refugees, displaced persons, daily newspapers, Serbia, political actors

Bibliografija

Barać, Verica (2011): Izveštaj o pritiscima i kontroli medija u Srbiji, Beograd: Savet za borbu protiv korupcije. BCLJP (2001): Ljudska prava u Jugoslaviji 2000: pravo i praksa u Saveznoj Repu- blici Jugoslaviji i međunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. BCLJP (2002): Ljudska prava u Jugoslaviji 2001: pravo, praksa i pravna svest u Sa- veznoj Republici Jugoslaviji i međunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. BCLJP (2005): Ljudska prava u Srbiji i Crnoj Gori 2004: pravo, praksa i svest gra- đana u Srbiji i Crnoj Gori i međunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Cvejić, Slobodan i Babović, Marija (2008): Društveni i ekonomski položaj IRL u Srbiji: analiza na osnovu Ankete o životnom standardu. Beograd: UNDP i UNHCR. Dimitrijević, Vojin (ur.) (2000): Ljudska prava u Jugoslaviji 1999: pravo i praksa u Saveznoj Republici Jugoslaviji i međunarodni standardi ljudskih prava. Beo- grad: Beogradski centar za ljudska prava. Dobrković, Dina (ur.) (2007): Ljudska prava u Srbiji 2006: pravo, praksa i me- đunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Dobrković, Dina (ur.) (2009): Ljudska prava u Srbiji 2008: pravo, praksa i me- đunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Dobrković, Dina (ur.) (2010): Ljudska prava u Srbiji 2009: pravo, praksa i me- đunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Grujić, Jelena (2005): Štampa o izbeglicama u Srbiji: 1990-2005. Temida (godina 8, broj 4): 15-21. Web: http://www.vds.org.rs/File/Temida_2005_04.pdf, pristupljeno: 20. juna 2013.

98 ANALIZA PISANJA DNEVNE ŠTAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

Grupa 484 (2011): Izazovi prisilnih migracija u Srbiji: položaj izbeglica, interno raseljenih lica, povratnika i tražilaca azila. Beograd: Grupa 484. IREX (2013): Europe and Eurasia Media Sustainability Index 2013 for Serbia. Web: http://www.irex.org/sites/default/files/u105/EE_MSI_2013_Serbia.pdf, pristupljeno: 20. juna 2013. Jerosimić, Ana (ur.) (2008): Ljudska prava u Srbiji 2007: pravo, praksa i međuna- rodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. KIMRS (2012): Migracioni profil Republike Srbije za 2011. godinu. Beograd: Vla- da Republike Srbije. Web: http://www.kirs.gov.rs/docs/migracije/Migracioni_ profil_Republike_Srbije_za_2011.pdf, pristupljeno: 21. juna 2013. KIRS (2008): Stanje i potrebe izbegličke populacije u Republici Srbiji. Beograd: Komesarijat za izbeglice Republike Srbije. Web: http://www.kirs.gov.rs/docs/ StanjeIPotrebeIzbeglickePopulacije.pdf, pristupljeno: 22. juna 2013. KIRS (2011): Nacionalna strategija za rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica za period od 2011. do 2014. godine. Beograd: Vlada Republike Srbije. Web: http://www.kirs.gov.rs/docs/nacionalna_strategija_izb_i_irl.pdf, pristupljeno: 21. juna 2013. Krstić, Ivana (2012): Zaštita prava migranata u Republici Srbiji. Beograd: Međuna- rodna organizacija za migracije – Misija u Srbiji. Papić, Tatjana i Dimitrijević, Vojin (ur.) (2003): Ljudska prava u Jugoslaviji 2002: pravo, praksa i pravna svest u Saveznoj Republici Jugoslaviji i međunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Papić, Tatjana i Dimitrijević, Vojin (ur.) (2004): Ljudska prava u Srbiji i Crnoj Gori 2003: pravo, praksa i pravna svest u Srbiji i Crnoj Gori i međunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Petrović, Vesna i Joksimović, Vladan (ur.) (2013): Ljudska prava u Srbiji 2012: pravo, praksa i međunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Petrović, Vesna (ur.) (2006): Ljudska prava u Srbiji i Crnoj Gori 2005: pravo, praksa i svest građana u Srbiji i Crnoj Gori i međunarodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Petrović, Vesna (ur.) (2011): Ljudska prava u Srbiji 2010: pravo, praksa i međuna- rodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. Petrović, Vesna (ur.) (2012): Ljudska prava u Srbiji 2011: pravo, praksa i međuna- rodni standardi ljudskih prava. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava. UNHCR i KIRS (2011): Procena potreba interno raseljenih lica u Republici Srbiji. Beograd: Visoki komesarijat UN za izbeglice i Komesarijat za izbeglice Repu- blike Srbije. Web: http://www.kirs.gov.rs//docs/Procena_potreba_IRL_u_Srbi- ji.pdf, pristupljeno: 22. juna 2013. Vučić, Olivera i Kačapor-Džihić, Zehra (2013): Najbolje prakse u implementaciji lokalnih akcionih planova za rešavanje pitanja izbeglih, interno raseljenih lica

99 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

i povratnika po osnovu sporazuma o readmisiji, Beograd: Međunarodna organizacija za migracije – Misija u Srbiji. Web: http://www.kirs.gov.rs/docs/lap/ lap_najbolje_prakse.pdf, pristupljeno: 21. juna 2013. Vukmirović, Dragan i Smith-Govoni, Rachel (ur.) (2008): Studija o životnom standardu: Srbija 2002-2007. Beograd: Republički zavod za statistiku Srbije.

Tekstovi u dnevnim novinama: Bezbednost i pravo oslonci povratka, N. N., Danas, 12. 12. 2008, str. 2 Bogate se na našoj nesreći, N. N., Večernje novosti, 1. 4. 2005, str. 19 Četiri cilja diplomatije, N. N., Politika, 30. 8. 2001, str. 2 Izbeglice traže zaštitu prava od Tadića, N.N., Politika, 1. 11. 2011, str. 8 Kući samo na sigurno, Stojaković, D., Večernje novosti, 27. 1. 2003, str. 4 Milioni u nove temelje, N. N., Večernje novosti, 27. 12. 2011, str. 4 Ne pomaže im da varaju svet, N. N., Večernje novosti, 8. 3. 2003, str. 4 Nema uslova, N.N., Večernje novosti, 29. 7. 2001, str. 4 Od “naprednjaka” kuća za 12 Voštića, N. N., Večernje novosti, 11. 5. 2009, str. 17 Opomena svima, N. N., Večernje novosti, 20. 6. 2009, str. 7 Pomoć za raseljene sa KiM, N. N., Kurir, 5. 1. 2009, str. 4 Potpisan ugovor o izgradnji stanova za izbeglice, Knežević, D., Danas, 12. 12. 2008, str. 2 Povratak preduslov za ocenu standarda, N. N., Politika, 24. 3. 2005, str. 5 Povratak Srba u Prizren teško zamisliv, N. N., Politika, 9. 4. 2005, str. 8 Povratak, N. N., Večernje novosti, 28. 6. 2009, str. 8 Srbi iz Hrvatske nezadovoljni tamošnjim Zakonom o poljoprivrednom zemljištu, N. N., Danas, 13. 1. 2009, str. 5 Srbi najmanje integrisani u kosovsko društvo, N. N., Danas, 26. 8. 2006, str. 12 Stanovi za izbeglice, N. N., Blic, 25. 4. 2009, str. 1 Svi hoćemo kući, N. N., Večernje novosti, 20. 2. 2003, str. 3 Šansa za povratak izbeglica, N. N., Danas, 11. 5. 2009, str. 9 Vratilo se 400 prognanika, N. N., Kurir, 2. 8. 2006, str. 4

100 Mediji između slobode i ovisnosti: Uloga štampanih medija u procesu povratka izbjeglica u Bosni i Hercegovini

DEJAN VANJEK EMINA ĆOSIĆ-PULJIĆ LEJLA TURČILO Fakultet političkih nauka Sarajevo

Sažetak

Ovaj izvještaj je dio šire komparativne analize koja uključuje posebna nacionalna istraživanja, temeljena na harmoniziranim metodologijama, a kao takav ima punu valjanost samo zajedno s rezultatima iz Srbije i analizom medija koja je tamo provedena. Nacionalni izvještaj iz Bosne i Hercegovine prikazuje rezultate istraži- vanja koji se zasnivaju na analizi provedenoj na pet zastupljenih medija u Bosni i Hercegovini. Prikupljeni uzorak oslikava opći stav unutar bosanskohercegovačke javne scene u vezi sa izvještavanjem o izbjeglicama/interno raseljenim osobama (u daljnjem tekstu također: IRO). Pored uzorka općih podataka, prikazan je tako- đer širok spektar ukrštanja podataka i učestalosti pojavljivanja. Empirijski podaci ukorijenjeni su u širem društveno-političkom kao i kontekstu medijskog prostora i fokusiraju se na poslijeratnu fragmentaciju bh. društvenog i javnog prostora duž ukupne etnoteritorijalne organizacijske matrice i dominantne političke kulture etnonacionalnih elita. Pored ostalog, ovo istraživanje prikazuje nedostatak veze između bh. administrativno-političkog establišmenta s ranjivim skupinama (izbjeglice/IRO), jednostrano medijsko ponašanje, orijentirano samo na jednu ciljnu grupu, nedostatak kritičkog, praktičnog i izazovnog pristupa službenim vlastima, kao i nedostatak koordiniranog i sistematičnog napora da se pitanja izbjeglica/IRO-a održe u vrhu društveno-političkih prioriteta, što provocira potrebu za daljnjim istraživanjima uzroka koji stoje iza toga. Iako su se s vremenom sporo demokratizirali i postajali sve suptilniji u izvršavanju svojih društvenih funkcija,

101 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

mediji još uvijek slijede glavne političke, postkonfliktne tendencije, koje se daju vidjeti u distanciranom pristupu medija pitanjima izbjeglica i IRO-a, a koja su od vitalnog značaja za oporavak/rekonstrukciju bh. društva. Istraživanje pozicionira glavne aktere novinskog izvještavanja o izbjeglicama/IRO-u, a to su izvršne vlasti, ciljni pojedinci/skupine i akteri civilnog sektora, čija uzajamna interakcija osigura- va ključne povratne informacije u ispunjavanju osnovnih ciljeva ovog istraživanja. Ključne riječi: štampani mediji, izbjeglice, interno raseljene osobe, političke elite

1. UVOD

Ovaj izvještaj utemeljen je na istraživanju koje je provedeno u Bosni i Hercegovini (u daljnjem tekstu također: BiH). On nam pokazuje kako i na koji način su mediji izvještavali o temama koja su direktno povezane s procesom povratka izbjeglica i raseljenih osoba u Bosni i Hercegovini. Cilj je bio procijeniti informacije, kvantitet i diskurs u medijima koji se odnosi na proces povratka izbjeglica i interno raseljenih osoba u Bosni i Hercegovini. Ukratko, analiza je provedena u skladu sa osnovnim ciljevima studije kako bi se utvrdilo: • kako i u kojoj mjeri su štampani mediji izvještavali o izbjeglicama i raseljenim osobama, i • koliko su u svom radu ispunili svrhu informiranja i pomogli izbjeglicama i interno raseljenim osobama, a u kojoj mjeri su služili po- litičkom establišmentu u provođenju politika/političkih ciljeva povratka odnosno ostanka. Analiza se sastoji od tri glavna dijela: teoretskog, empirijskog/analitičkog i zaključnog: • Teoretski dio fokusira se na društveno-politički kontekst, naime opće pozicioniranje relevantnih tema unutar ukupnog javnog prostora, opći medijski kontekst, s fokusom na manjinske medije, kao i posebni zakonski kontekst; • Analitički dio izvještaja iz BiH pokrivao je analizu medijskih praksi i kumulativne rezultate istraživanja (trendove i preporuke za pobolj- šane prakse i različite poslove medija). Medijske prakse u procesu izvještavanja o izbjeglicama i interno raseljenim osobama mjerene su kvantitativno i evaluirane kvalitativno; • Na kraju, sažeti su rezultati izvještaja, uočeni glavni trendovi, kao i preporuke za bolje i drugačije prakse medija.

102 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Pored analize konteksta općeg političkog, medijskog i zakonskog okvira u prvom dijelu ove studije, objašnjeni su i osnovni metodološki pristup i tehnike, posebno one koje se odnose na empirijsko uzimanje uzoraka podataka i analizu, koja je korištena za daljnju interpretaciju i integraciju nalaza u ovom izvještaju. Za daljnji komparativni kredibilitet ukupnog istraživanja izrađene su dvije metodologije, koje su potpuno usporedive u Bosni i Hercegovini i Srbiji, tako da su ulazni podaci koji su dati ovdje također primjenjivi na izvještaj iz Srbije, i obratno, s naglaskom na odstupajuće specifičnosti unutar bh. uzorka. Prirodno, širi metodološki ulazni podaci, pogotovo oni koji su relevantni za daljnju komparativnu analizu ovih dvaju izvještaja, dati su u prvom dijelu ove ukupne komparativne analize Pregled empirijskih podataka fokusiran je na glavne rezultate u vezi s glavnim uzorkom, individualnu medijsku analizu s komparativnom per- spektivom i posebnim korelacijama varijabli, kao što su primarni akteri, izvori i teme analiziranih članaka, s posebnim fokusom na njihovu uza- jamnu korelaciju, kao i na varijablu ‘pozicija članka’ prema procesu povratka. Time je predstavljena dijahronična perspektiva, s posebnim naglaskom na varijacije. Budući da je u istraživanju primjenjivan i kvantitativni i kvalitativni pristup, empirijska analiza dopunjena je analizom sadržaja određenog broja članaka, koja je dodatno interpretirala već dobijene i si- stematizirane kvantitativne podatke. Dio sa diskusijama uglavnom se bavi glavnim rezultatima istraživanja, u smislu uzročnih faktora analize, ukazuje na moguće i manje moguće rezultate, koji zahtijevaju dodatno proučavanje, te analizu interpretativnih repertoara. Izvještaj ima za cilj iskoristiti što je moguće više dobijenih rezultata u skladu s ciljevima istraživanja i metodološkim kapacitetima; on također pomjera granice i iznosi pitanja kojima je potrebno daljnje razmatranje i uži istraživački fokus.

2. ANALIZA KONTEKSTA

Uloga ovdje predstavljene analize konteksta je da osigura pregled relevantnog historijata istraživanja, s fokusom na glavna zapažanja koja se tiču populacije izbjeglica/IRO-a u Bosni i Hercegovini, od početka humanitarne krize koja je uslijedila tokom i nakon rata u Bosni i Hercegovini.

103 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Ovo poglavlje također prikazuje medijsku scenu u Bosni i Hercegovini odmah nakon rata i njen kasniji razvoj, fokusirajući se na dokumentira- nu ovisnost medija i njihovo funkcioniranje u skladu s etnonacionalnim političkim podjelama zemlje u ratnom periodu i nakon njega. Treći stup analize konteksta predstavlja relevantni zakonski okvir, njegove glavne osobine, usmjerenje i razvoj. Ovaj aspekt važan je zbog činjenice da su njegov dizajn i implementacija skoro u potpunosti ovisni o spremnosti po- litičko-administrativnog aparata da osigura efikasna rješenja za probleme izbjeglica/IRO-a, te da se na taj način uključi u rekonstrukciju i normaliza- ciju bh. društva i njegovih unutrašnjih odnosa.

2.1. Izbjeglice i interno raseljene osobe u Bosni i Hercegovini

Pitanje izbjeglica/IRO-a može se hronološki sagledati u smislu iz- dvajanja glavnih događaja koji su povezani s nasilnim raseljavanjem u Bosni i Hercegovini. Vrijedno je spomenuti da su ovi događaji također iskorišteni u svrhu sistematskog vrednovanja vezanog za metodologiju uzimanja uzoraka podataka, što je također valjan razlog zbog čega ovi događaji zaslužuju više kontekstualnih informacija. To bi trebalo olakša- ti razumijevanje ukupne analize, pogotovo kvantitativne i kvalitativne analize empirijskih podataka. Relevantni događaji poredani hronološkim redom su sljedeći: • 1992-1995 – masovna raseljavanja stanovništva izazvana ratom u BiH • 1995 – Potpisivanje Dejtonskog mirovnog sporazuma (Aneks VII) • 1995 – Uspostavljanje Komisije za imovinske zahtjeve raseljenih osoba i izbjeglica (CRPC) • 1996 – Opći izbori • 1999 – Plan provedbe imovinskih zakona (PLIP) • 2003 – Strategija za provedbu Aneksa VII • 2010 – Revidirana strategija za provedbu Aneksa VII Rat u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine, kao posljedica raspada Jugoslavije, izazvao je prisilne migracije polovice stanovništva u zemlji. Od 3,5 miliona predratnog stanovništva, 2,2 miliona je bilo raseljeno, približno 1,2 miliona osoba postale su izbjeglicama u susjednim i drugim zemljama, dok je osta- tak njih bio interno raseljen (Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, 2010). U novembru 1995. godine postignut je Dejtonski mirovni sporazum, a zvanično potpisan u decembru te iste godine. Ovo je bio prvi mirovni

104 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... sporazum u suvremenoj historiji koji je sadržavao ustav zemlje kao integral- ni dio dokumenta (Aneks IV), i time je nametnuo potpuno novi zakonski okvir za budućnost zemlje. S obzirom na razorne učinke i masovno rase- ljavanje te demografsku rekompoziciju etnonacionalne strukture u cijeloj BiH, Dejtonski sporazum je s jedne strane imao za cilj preinačiti rezultate etničkog čišćenja, ali i osigurati pravo raseljenih osoba na povratak kućama. Od jedanaest aneksa, tri su od posebnog značaja, a to su: Aneks VII Dejtonskog mirovnog sporazuma, koji je u potpunosti posvećen rješava- nju krize izbjeglica/IRO-a, Aneks IV, koji je ustvari Ustav BiH, dok Aneks VI regulira ostvarivanje ljudskih prava. Međutim, moglo bi se reći da je Aneks VII zapravo najvažniji dio Dejtonskog mirovnog sporazuma, koji ima za cilj obnovu društvenog tkiva putem sistemskog procesa povratka, kao jedinog načina preinačenja posljedica rata: ustvari, povratak izbjeglica i raseljenih osoba na područja pod kontrolom druge etničke skupine često je do- prinosio marginalizaciji ekstremnih etnonacionalista i omekšavanju tenzija među različitim zajednicama (Belloni, 2007: 7). Implementacija Dejtonskog mirovnog sporazuma je od samog početka bila veoma problematična i nailazila je na ozbiljne izazove legitimnosti budući da nije bio usvojen u redovnoj parlamentarnoj proceduri niti putem referenduma. Ovo je prouzročilo to da se Ustav i njegovi aneksi ne promatraju drugačije nego kao dio mirovnog sporazuma, što je ozbiljno ograničilo njegov demokratski karakter, a time i njegov progresivni potencijal. Postojalo je puno prepreka: ne samo onih koje su bile vezane za proces povratka u skladu s odredbama Aneksa VII nego i Dejtonskog mirovnog sporazuma u cijelosti. U skladu s Aneksom, Vlada FBiH i Vlada RS nominalno su izrazile volju da preuzmu sve neophodne korake kako bi omogućile proces povratka raseljenih osoba. Međutim, stvari u praksi su funkcionirale drugačije. Bilo je puno incidenata, posebno u područjima manjinskog povratka. Povratnici su bili uznemiravani od onih koji su ne- zakonito raspolagali njihovom imovinom. U cilju prevladavanja ovakve situacije, međunarodna zajednica se koristila silom kako bi osigurala implementaciju Aneksa VII putem IFOR-a (Snage za provedbu mira) i SFOR-a (Snage za stabilizaciju mira). Iako je rat bio okončan i ispunjeni uvjeti za izgradnju mira, mnoge izbjeglice koje su se vratile iz inozemstva suočavale su s poteškoćama pri pokušaju da se vrate kućama. Kao rezultat toga, zadržavali su status interno raseljenih osoba (IRO), kao i oni koji su već bili interno raseljeni a nisu bili u mogućnosti da se vrate svojim kućama. Mnogi različiti faktori

105 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI produžavali su ovakvu situaciju, kao što su: nedostatak volje stanovništva da se vrati u mjesta traumatičnog pamćenja, osjećaj nesigurnosti, ili su pak bili ugroženi nestabilnim društveno-političkim uvjetima; slab institucionalni okvir, koji nije bio u stanju garantirati osnovna prava i sigurnost; oklijevanje lokalnog etničkog stanovništva i njegovog vodstva da primi izbjeglice i omogući im resocijalizaciju; kao i nedostatak regulativnog okvira, koji je bio pod utjecajem i kojim su neposredno poslije rata uprav- ljale međunarodna zajednica i multilateralne organizacije, koje su imale posebne nadležnosti u provedbi Dejtonskog mirovnog sporazuma i njegovih pojedinačnih segmenata. Kao rezultat toga, između ostalog, poslijeratna nesigurnost i etnonacionalna netrpeljivost dalje su motivirale interne migracije pojedinaca koji su odlazili u ona mjesta gdje su njihove etničke skupine činile većinu.1 Prvi poslijeratni izbori održani su 1996. godine. U to doba proces povratka tek je započinjao, a većina raseljenih bila je zbunjena mjestom za koje se trebalo registrirati kako bi glasali. Tim okolnostima koristile su se neke vladajuće stranke s ciljem teritorijalne konsolidacije svog izbornog tijela, te su na taj način osigurale željene izborne rezultate. Izborni propisi, koje je na- metnula Organizacija za sigurnost i suradnju u Evropi (OSCE), to su velikim dijelom omogućili – neke etnopolitičke elite ohrabrivale su interno raseljene osobe da ostanu u mjestima svog raseljenja što je duže moguće (Phoung, 2000: 6-7). Općenito govoreći, proces povratka bio je previše vezan za imovinska pitanja, a nacionalni/lokalni političari nisu bili voljni provoditi na- loge za iseljenja. To ne samo da je učinilo punu implementaciju zakonskog okvira na polju povratka nemogućom misijom nego je još dodatno podcr- talo proces etničkog čišćenja (Lyon, 2007: 52). Kvalitativna analiza medija je nadalje potkrijepila ove tendencije većom prisutnošću negativnih životnih priča, kao što su kritike ili neuspjeh vlasti na svim stranama da osiguraju sigurnost i rješavaju humanitarnu krizu, za razliku od pozitivnih priča i informacija koje bi bile relevantne za javnost i izbjeglice o njihovim pravima

1 Mediji su naširoko izvještavali o slučaju integracije Sarajeva nakon rata; međutim, postojale su različite prezentacije ovog procesa u medijima iz RS-a i medijima iz FBiH. Dok su mediji iz FBiH interpretirali ovaj događaj primarno kao ‘reintegraciju’, mediji iz RS-a su izvještavali prije svega o bijegu etničkih Srba u Republiku Srpsku kao o prisilnom fenomenu, pozivajući se na sentimente nesigurnosti i teritorijalnu dominaciju druge etničke skupine (Bošnjaka). (Iz kvalitativne analize provedene u svrhu ovog istraživanja, a koja je pokazala kako su se odabrani mediji odnosili prema ovom pitanju.)

106 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... i načinima njihovog ostvarivanja.2 Time su se osnovne poruke koje su mediji odašiljali u značajnoj mjeri razlikovale na etničkoj i entitetskoj osnovi.3 Učinci ovakvih i sličnih politika u prvoj godini nakon postizanja Dej- tonskog mirovnog sporazuma bili su prilično skromni i neobećavajući, uz dodatni nedostatak snažne inicijative i nedvosmislenih mjera koje bi se usmjerile isključivo na implementaciju Aneksa VII Dejtonskog mirovnog sporazuma. Naime, Ured visokog komesara za izbjeglice Ujedinjenih naroda (u daljnjem tekstu: UNHCR izvještava da situacija i dalje ostaje nepo- stojana u mnogim dijelovima zemlje i da sada izazov predstavlja konsolidacija povratka, koji se već dogodio, i način kako ga učiniti održivim. Od 1996. godine se 446.795 osoba – ili tek pola ukupnog broja povratnika – vratilo u općine gdje su tada činili manjinu (UNHCR Vijeću Evrope 2004). Međunarodna zajednica preuzela je veliku odgovornost po odredbama Dejtonskog mirovnog sporazuma i njegovim aneksima, ali nije bila dora- sla tom zadatku. U tom smislu, sve analize provedbe Dejtonskog mirovnog sporazuma, kao i Aneksa VII, morale su razmatrati angažman međunarod- ne zajednice, posebno u svjetlu činjenice da se BiH nije sama mogla nositi s ovim problemima neposredno nakon rata – makar do 2000. godine, kada je uspostavljeno nadležno ministarstvo na državnoj razini. Međutim, ono je imalo samo ograničene nadležnosti i pretežno koordinacijsku ulogu izme- đu dva entitetska ministarstva, koja su bila praćena od OHR-a. Masovniji proces povratka nije započeo do 2001. godine, šest godina nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. Čak i u ovom trenutku postoji ogro- man nesrazmjer između RS-a i Federacije u smislu manjinskog povratka (Kleck, 2007). Međunarodna zajednica postala je svjesna činjenice da provedba Aneksa VII ne ide prema planu te je odlučila svoju pažnju zaokrenuti od dogovora s političarima ka dobrovoljnom povratku koji se temeljio na vladavini zakona (Kleck, 2007: 12). Nakon upornih opstrukcija lokalnih vlasti da podrže svoja biračka tijela pri povratku u cilju sprečavanja et- ničkog razvodnjavanja iz političkih razloga, međunarodna zajednica je 1999. godine odlučila depolitizirati ovaj proces tako što je pomjerila fokus sa ispolitiziranog prava na povratak ka individualnom pravu na imovinu, poništavajući sve dodjele i imovinske transakcije koje je omogućila lokalna vlast nakon 1992. godine. Prema ovom novom Planu provedbe imovinskih zakona (PLIP) postavljen je zakonsko-administrativni okvir

2 Kvalitativna analiza provedena za ovo istraživanje. 3 Ibid.

107 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI koji je zahtijevao da se imovinski zahtjevi obrađuju na neutralnoj osnovi – ‘ko prvi dođe, prvi bude uslužen’, i na standardiziran i transparentan način (Haider, 2012). Činjenica da lokalne vlasti nisu podržavale imovinski pristup pravima pojedinaca evidentna je kroz intervencije OHR-a u domaće zakone koji su bili potrebni za omogućavanje procesa povratka. Između 1998. i 2001. godine OHR je izdao 120 odluka koje su trebale osigurati restituciju i povrat imovine, uključujući imovinu u društvenom vlasništvu koju su lokalne vlasti dodjeljivale pripadnicima vlastitog naroda kao nagradu da ostanu u mjestima gdje su raseljeni (vidi tabelu ispod i datume odluka OHR-a).

Odluke OHR-a o restituciji i povratu imovine

1998. 1999. 2000. 15. 9. 1998. (prva odluka 10. 3. 1999. 12. 1. 2000. u vezi s Aneksom VII 1. 4. 1999. 27. 4. 2000. i Zakonom o povratu 14. 4. 1999. (4 odluke) 28. 6. 2000. imovine, nakon 26. 5. 1999. 30. 8. 2000. (3 odluke) bonskih ovlasti visokog 15. 6. 1999. 25. 10. 2000. predstavnika. 30. 6. 1999. 28. 10. 2000. (2 odluke) 1. 7. 1999. (3 odluke) 5. 12. 2000. 17. 9. 1998. 2. 7. 1999. (3 odluke) 20. 12. 2000. (2 odluke) 5. 11. 1998. 30. 7. 1999. (4 odluke) 27. 10. 1999. (14 odluka) 11. 11. 1999. 16. 11. 1999. 10. 12. 1999. 30. 12. 1999. 2001. 2002. 2003. 5. 2. 2001. 24. 1. 2002. 1. 1. 2003. (novogodišnja 30. 3. 2001. 17. 4. 2002. (2 odluke) odluka) 1. 5. 2001. 30. 4. 2002. 21. 3. 2003. 4. 7. 2001. 22. 5. 2002. (3 odluke) 25. 3. 2003. 17. 7. 2001. (3 odluke) 31. 7. 2002. 31. 3. 2003. 4. 12. 2001. (13 odluka) 1. 8. 2002. 16. 5. 2003. (7 odluka) 14. 8. 2002. 2004. 2005. 2006. Nije donesena nijedna 21. 3. 2005. (4 odluke) 18. 3. 2006. (3 odluke) odluka 29. 9. 2006. (3 odluke)

108 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

2007. 2008. 2009. 31. 5. 2007. (3 odluke) 25. 6. 2008. (3 odluke) 12. 9. 2009. 25. 6. 2007. 14. 9. 2007. 28. 9. 2007. (3 odluke) 19. 12. 2007. (3 odluke) 2010. 2011. 2012. Nije donesena nijedna 5. 1. 2011. Nije donesena nijedna odluka odluka

Izvor: Ured visokog predstavnika

2.2. Zakonsko-institucionalni okvir

Povrat imovine izbjeglicama/IRO-u uveden je kao ljudsko pravo i smatra se jednim od prioriteta provedbe Aneksa VII. Međutim, da bi se ovaj proces provodio, morao je biti uspostavljen institucionalni okvir. Međunarodna zajednica uspostavila je posebno tijelo s posebnim zadatkom – da obrađuje imovinske zahtjeve, a to je bila Komisiju za imovinske zahtjeve raseljenih osoba i izbjeglica (CRPC). U cilju rješavanja imovinskih pitanja, strane potpisnice Dejtonskog mirovinskog sporazuma poduzele su do tada nikada primijenjen korak stvaranja specijalizirane institucije – CRPC, za brigu o imovinskim pitanjima, dok su njen rad dopunjavale aktivnosti UNHCR-a, OSCE-a i posebno OHR-a (Phoung, 2000). Međunarodna zajednica, a potom i Vlada BiH, usko su shvatile pojam ‘mjesto porijekla’ i fokusirale su se isključivo na geografsku lokaciju i fizičku strukturu kuće. Otkako je ‘dom’ izjednačen s imovinom, restitucija imovine se veže uz ispunjenje prava na povratak vlastitom domu. Stoga je programiranje i finansiranje bilo prije svega usmjereno na procese restitucije i rekonstrukcije (Haider, 2010). CRPC je pokrivao sve imovinske predmete nakon 1. aprila 1992. godine i poništio sve druge odluke, osim u onim slučajevima kada se radilo o dobrovoljnoj prodaji ili prijenosu imovine koja nije oduzeta u situaciji prijetnje po život. OHR je 1998. godine usvojio Plan provedbe imovinskih zakona (PLIP) (Arnaut, 2012) u skladu s Aneksom VII, koji je dao mandat CPRC-u da zaprima i odlučuje o svim zahtjevima za imovinu u Bosni i Herce- govini, tamo gdje nije došlo do dobrovoljne prodaje imovine ili prijenosa imovine na drugi način od 1. 4. 1992. i tamo gdje podnosilac zahtjeva trenutno ne uživa posjed takve imovine. Zahtjevi mogu biti podneseni za povrat imovine ili samo za kompenzaciju u vezi s povratkom (Arnaut, 2012).

109 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Pored toga, CRPC nije priznao nijednu sudsku odluku donesenu tokom ili neposredno nakon rata.4 OHR je, nadalje, u oba entiteta nametnuo zakone o izvršenju CRPC-ovih odluka i izmijenio ih i dopunio na nekoliko instanci. Kao rezultat toga, CRPC je postao najvažnije tijelo za povrat imovine, a vlasti BiH su bile obavezne provoditi njegove odluke. Ovo nije bio uvijek slučaj jer su lokalne vlasti nevoljko poštovale odluke, što je dovelo do daljnjih koraka OHR-a i izdavanja brojnih odluka tokom prvih nekoliko godina u cilju izvršenja CRPC-ovih odluka. To je uključivalo i smjenu svih javnih dužnosnika koji su koristili potraživanu imovinu ili opstruirali njezin povrat direktno intervenirajući u entitetske zakone i izmjenu regulative. U aprilu 2000. godine osnovano je Ministarstvo za izbjeglice i ljudska prava na državnoj razini, s mandatom da koordinira sve aktivnosti nižih razina vlasti o pitanjima koja se tiču zaštite ljudskih prava i pitanja izbjeglica/ IRO-a (MILJP). Njegov prvi zadatak bio je da pripremi strategiju provedbe Aneksa VII, koja je usvojena 2003. godine, a revidirana strategija je usvojena 2010. godine. Revidirana strategija suočila se s brojnim preprekama među suprotstavljenim političkim strankama i entitetskim vlastima, prije svega u vezi sa osiguranjem prava na povratak raseljenim osobama, ali i prava onih koji odaberu da se ne vrate predratnim domovima (Haider, 2010). Revidi- rana strategija usvojena je 2010. godine i još uvijek se fokusirala na pitanja kolektivnih centara, restitucije imovine, ali uključivala je i bitne ciljeve bavljenja izazovima koji su povezani s održivošću povratka, kao što su: 1. Rekonstrukcija stambenih jedinica izbjeglica, raseljenih osoba i povratnika, zatvaranje kolektivnih centara i rješavanje pitanja alternativnog smještaja raseljenih osoba i povratnika te društveno neprofit- ni život, s posebnim akcentom na probleme raseljenih osoba; 2. Okončavanje povrata imovine i stanarskih prava izbjeglica, raseljenih osoba i povratnika; 3. Elektrifikacija povratničkih naselja i individualnih naselja povratnika; 4. Rekonstrukcija infrastrukture u mjestima od interesa za izbjeglice, raseljene osobe i povratnike; 5. Zdravstvena zaštita raseljenih osoba i povratnika; 6. Socijalna zaštita za raseljene osobe i povratnike; 7. Pravo na obrazovanje raseljenih osoba i povratnika;

4 Vidi: Arnaut S., Komisija za raseljena lica i izbjeglice, dostupno na internetskoj stranici: http://crpc.blogger.ba/

110 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

8. Pravo na rad i zapošljavanje raseljenih osoba i povratnika; 9. Sigurnost raseljenih osoba i povratnika i deminiranje područja povratka; 10. Prava na kompenzaciju raseljenim osobama, izbjeglicama i povratnicima. U vezi s Revidiranom strategijom za provedbu Aneksa VII Dejtonskog mirovnog sporazuma (MILJP, 2010): Provedba strategije nije u potpunosti započe- ta u 2010. godini zbog nesposobnosti stranaka izabranih na izborima 2010. godine da formiraju koaliciju u vladi na državnoj razini, što je dovelo zemlju do političkog ćorsokaka više od godinu dana, a što je imalo utjecaja na procese donošenja odluka i usvajanje budžeta za naredni period. U 2012. godini situacija je bila bolja, budžet je usvojen, a početni fondovi (1,5 miliona KM) usmjereni su u provedbu strategije, koja je bila kritizira- na kao nedovoljna da zadovolji strateške ciljeve. Proces povratka izbjeglica i interno raseljenih osoba u BiH je od potpisivanja mirovnog sporazuma bio obojen brojnim poteškoćama. S jedne strane, BiH je bila suočena s potrebom rješavanja pitanja masovne raseljenosti odmah nakon postizanja mirovnog sporazuma, u još uvijek nepovoljnoj političkoj atmosferi, uz jako oštećenu infrastrukturu i ekonomsku devastiranost. Pored toga, politički ciljevi su se razilazili, a nova teritorijalna reorganizacija dodatno je utjecala na njihovu implementaciju. Nije postojala domaća politička volja, pa je morala biti nametnuta elitama od međunarodne zajednice, što je većim dijelom rezultiralo velikim brojem povrata imovine.5 Nadalje, u procesu povratka izbjeglica ne smije biti zanemarena uloga medija s obzirom na to da je javnost primarno formirala svoja saznanja prema informacijama iz medija. Ipak, još uvijek se mora utvrditi kako je politika utjecala na razvojne politike, a koji potezi su bili inspirirani medijima, njihovim diskursom i informacijama.

2.3. Medijska scena u Bosni i Hercegovini

Bosna i Hercegovina ima vrlo kompleksnu medijsku scenu. Broj medija u usporedbi s veličinom populacije prilično je velik.6 Mnogi mediji osnovani su tokom ili neposredno nakon rata, uz snažnu podršku međunarod- nih organizacija i međunarodne zajednice, što je bio rezultat ideje da me-

5 Još uvijek ne postoje objektivni podaci o tome do koje mjere su oni stvarno doprinijeli održivom povratku. Popis stanovništva koji se treba provesti 2013. godine omogućit će konkretnu evaluaciju ovih procesa u BiH. Posljednji popis stanovništva proveden je 1991. godine. 6 Važno je reći da je većina statistika u BiH samo približna budući da je posljednji popis stanovništva održan 1991. godine.

111 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI diji u BiH trebaju biti stup razvoja demokracije.7 Međutim, većina medija nije uspjela nositi se s tržišno orijentiranim okruženjem kada je presušila međunarodna pomoć, što je izazvalo njihov nestanak s medijskog tržišta. S druge strane, neki mediji koji su osnovani tokom ratnog vremena uz po- dršku političkih elita uspjeli su preživjeti i postati jednim od najuspješnijih poslova i najmoćnijih institucija u godinama nakon rata.8 Općenito možemo reći da je međunarodna podrška bh. medijima bila izni- mno velika tokom i neposredno nakon rata. Donacije u opremi, novcu, kon- zultiranju, obrazovanju itd. pružali su mnogi međunarodni mediji,9 nevladine organizacije i fondacije10 te vlade.11 Međutim, u tom prosu napravljene su neke greške: prva od svih pomoći bila je uložena u medijsku infrastrukturu (u smislu opreme i novca) i obrazovanje novinara (u smislu njihovog dodat- nog obrazovanja), ali ne i u upravljanje medijima (zato mnogi menadžeri ovih medija nisu uspjeli održati svoje medije na tržištu nakon što su prestale donacije). Najplodnija intervencija međunarodne zajednice u medije u BiH dogo- dila se na polju zakona i regulative o medijima. To je rezultiralo postojanjem optimalnih zakona i regulative kada su u pitanju mediji u BiH12. Tržište medija tokom svih poslijeratnih godina bilo je vrlo komplicirano i netransparentno. Međutim, usprkos netransparentnosti, očito je da, iako postoji općenito veliki broj medija, postoji samo nekoliko onih stvarno (po- litički i društveno) utjecajnih, koje uglavnom drže politički ili ekonomski moćni pojedinci, skupine ili kompanije. Sve medije (štampane i emitirane) posjeduju domaće i regionalne elite. Broj medija konstantno raste, ali bilo bi pogrešno tvrditi da su razlozi za to čisto ekonomske prirode. Medijska in- dustrija postala je vrlo profitabilna. Iz tog razloga firme, koje se bave drugim

7 Najpoznatiji primjeri su Radio ZID i Radio FERN u Sarajevu, kao i OBN TV. 8 “Dnevni avaz”, dnevne novine osnovane 1993. godine, ujedno su dnevne novine s najvećim tiražom u BiH u 2010. godini. Njegov prvi vlasnik Fahrudin Radončić izgradio je imperij koji trenutno uključuje ne samo novine, izdavačku kuću nego i građevinsku firmu, hotel i druge poslove. Natjecao se za izbore u Predsjedništvo BiH 2010. godine. U tom naporu ga je obilato podržao njegov medijski imperij. Godine 2012. postao je ministar sigurnosti. 9 BBC, Deutsche Welle, Voice of America itd. 10 Internews, Soros Foundation, Konrad Adenauer Foundation, Heinrich Boell Foundation, Friedrich-Ebert-Stiftung itd. 11 Npr. vlada SAD-a. 12 Zakon o kleveti, Zakon o slobodnom pristupu informacijama, Zakon o komu- nikacijama itd.

112 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... poslovima, nalaze profitabilnim ulaganje u medije.13 Međutim, tu lekciju su brzo usvojile političke elite koje su shvatile da su mediji povezani s moći i da se njihovom kontrolom mogu povećati njihovi politički izgledi, tako da su ili osnovale vlastite medije ili su pokušale utjecati na postojeće. Prema podacima dobijenim od Regulatorne agencije za komunikacije14 i Vijeća za štampu,15 postoji devet dnevnih novina: četiri politička magazina, 98 periodičnih magazina (50 u Federaciji BiH i 48 u Republici Srpskoj), 46 TV stanica (tri su dijelovi javnog servisa: FTV, RTRS i BHT1) i 151 radio stanica (tri su dijelovi javnog servisa: Radio Federacije, Radio RS-a i BH radio 1). Kada su u pitanju štampani mediji, treba reći da je čitanje novina u BiH uvijek bilo ograničeno, a danas je na još nižoj razini zbog loše ekonomske situacije i ograničenog kvaliteta dostupnih medija. Sadržaj štam- panih medija uveliko je podijeljen i ograničen etničkim karakterom svoje publike.16 To sprečava štampane medije da dođu do šireg čitateljstva na državnoj razini, a prije svega ih primorava da se okrenu etničkim skupinama koje su dominantne u područjima gdje se njihova novina objavljuje. Pored toga, štampani mediji se obraćaju građanima posvećenim idejama određene političke opcije koja im je bliska. Pozicija štampanih medija u Bosni i Hercegovini, kada su u pitanju njihovi odnosi prema elitama i/ili građanima, prilično je komplicirana: nije pretjerano reći da štampani mediji predstavljaju glas elita, a ne građana. Njih uglavnom posjeduju politički ili ekonomski moćnici17 i oni bliski po- litičkim elitama.18 Većina štampanih medija prihvatila je da direktno pro- movira neke političke stranke i kandidate19, dok se drugi koriste kako bi se

13 Jedan od najvažnijih investitora u medije je Sarajevska pivara, koja posjeduje jedne dnevne novine (“Oslobođenje”) i jedan sedmičnik (“Dani”). 14 Regulatorna agencija za komunikacije, dostupno na internetskoj stranici: http:// www.rak.ba 15 Vijeće za štampu, dostupno na internetskoj stranici: http://www.vzs.ba 16 Dnevni avaz se stoga smatra bošnjačkom novinom, Nezavisne novine i Glas Srpske srpskim, a Dnevni list hrvatskim novinama. 17 Dnevni avaz, Oslobođenje npr. 18 Predizborna kampanja za opće izbore 2010. godine pokazala je direktnu vezu između štampanih medija i političkih aktera (Udovičić i dr., 2010), Više informacija: Udovičić i dr. (2010) Izbori 2010 u BiH: Kako su mediji pratili izbornu kampanju, Media plan institut, Sarajevo. 19 Dnevni list, naprimjer, podržavao je HDZ 1990 i njihovog kandidata Martina Raguža, Nezavisne novine su promovirale SNSD i Milorada Dodika, dok su Dani podržavali SBiH i Harisa Silajdžića.

113 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI diskreditirali protivnici.20 Općenito, politički akteri postavljaju dnevni red, a štampani mediji ga samo slijede (što je u trendu ne samo u predizbornoj kampanji nego i uopće). Štampani mediji promoviraju svoje omiljene političke lidere i stranke ne samo u poglavljima novina koja se odnose na izbore nego i rubrici sporta, zabave itd. Jasno je da političke strane koje se najviše reklamiraju u nekim novinama dobijaju najbolji tretman upravo u tim medijima. Međutim, nisu samo reklame preduvjet za favoriziranje nekih stranaka: “dobri odnosi”, kako politički lideri vole zvati svoju bliskost s određenim vlasnicima medija, također određuju tretman određenih stranaka od pojedinih medija. Općenito, većina istraživanja i anketa (Vijeće za štampu, 2012) pokazuje manje-više identične rezultate kada su u pitanju štampani mediji: naime, političke ili ekonomske elite ili posjeduju ili su vrlo blisko povezane sa štam- panim medijima. Zbog nedostatka sankcija iza samoreguliranosti štampa- nih medija dominantni su ekstremno niski standardi (čak i određeni oblik govora mržnje) u većini dnevnih novina. To izaziva nedostatak povjerenja javnosti u štampane medije, što može biti jedan od razloga za nizak tiraž dnevnih novina.21 Građani su također naučili da štampani mediji lako padaju pod utjecaj elita, što se (zajedno s apatijom ljudi) odražava u niskom tiražu sedmičnih magazina.22 Usto, mlađa populacija teži skoro isključivo korištenju interneta, što također doprinosi nižem tiražu štampanih medija. Kada govorimo o pritisku na medije i novinare u BiH, u vrijeme tran- zicije napravljena je strukturalna greška, i ta greška se i sada ponavlja. Greška je bila vjerovati da će jednom kada oslobodimo medije od utjecaja države (što je bilo povezano s jednopartijskim komunističkim sistemom) svi problemi slobode medija biti riješeni. To naravno nije bio slučaj. Moglo bi se čak reći da reforma medija nije oslobodila medije od utjecaja države, nego je taj utjecaj samo zamijenjen (ili dopunjen) utjecajem političkih elita. Tačnije, jedini razlog zašto država više nema utjecaja na medije jest činje- nica da država nije dovoljno jaka. Naime, političke elite, koje se nalaze u državnim tijelima, vrlo često rade kao autonomni akteri (ponekad čak i suprotno logici državnih interesa) i dovoljno su jake da primijene snažan

20 Dnevni avaz je imao više članaka koji su diskreditirali SDA i Sulejmana Tihića nego članaka koji su promovirali Fahrudina Radončića i SBB. 21 Maksimalno 100.000 primjeraka petkom, kada ljudi tradicionalno najviše kupu- ju novine jer se u izdanju od petka nalazi TV program za cijelu sedmicu. 30.000 do 50.000 primjeraka ”običnim” danima. 22 20.000 do 30.000 primjeraka.

114 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... pritisak kako na medije tako i na novinare. Iz tog razloga se trenutne debate okreću oslobađanju medija od političkog pritiska, dok političke elite blisko surađuju s ekonomskim elitama i zajednički vrše pritisak na medijsku sferu. Tako je državni pritisak zamijenjen političkim, a politički pritisak je sada blisko povezan s ekonomskim. Po medijsku nezavisnost posebno su opasne nagrade koje elite dodje- ljuju medijima. Pritisci na novinare su vidljiviji iako se situacija može na prvi pogled činiti manje problematičnom u usporedbi sa situacijom neposredno nakon rata. Međutim, još uvijek postoje novinari koji žive pod policijskom zaštitom budući da se suočavaju sa ozbiljnim prijetnjama po svoj život i živote članova svojih obitelji.23 Dodatni oblik pritiska na medije ogleda se u lošim uvjetima rada: mnogi od njih rade bez ugovora ili pod vrlo sumnjivim uvjetima, vrlo su malo plaćeni itd. Ovo je jedan od razloga zašto se iskusni i dobro obrazovani novinari često prebacuju u sektor odnosa s javnošću ili neke druge poslove, ostavljajući prostor u medijima koji se onda ‘ispunjava’ ‘jeftinom radnom snagom’.24 Oni hrabri novinari koji se unatoč ovako lošim uvjetima rada nastavljaju angažirati u istraži- vačkom novinarstvu često se susreću s različitim oblicima diskreditacije od političkih i ekonomskih elita.25 Općenito, možemo reći da je puno pritisaka na medije i novinare: od direktnih prijetnji i opstrukcija rada novinara,26 do latentnog i skrivenog pritiska u obliku simbioze između političkih i ekonomskih elita i vlasnika medija, koji zajednički definiraju ‘politiku i strategiju medija’, što onda isključuje mogućnost kritičkog pisanja. Sve spomenuto, zajedno s niskom ili skoro nepostojećom reakcijom javnosti prema pričama iz medija27, de- motivira novinare da ustraju u istraživačkom novinarstvu.

23 Bakir Hadžiomerović, novinar i urednik TV magazina “60 minuta”, bio je pod policijskom zaštitom, a Dženana Karup-Druško, novinarka magazina Dani, do- živjela je direktne prijetnje jednog člana mafije. 24 To jest manje obrazovani ljudi, sa slabim referencama i radnim iskustvom. 25 Jedan od oblika ovakve diskreditacije je pisanje pisama njihovim urednicima u kojima političari insistiraju na izvinjenju novinara i prijete sudskim tužbama. Tužbe su također uobičajene, a političari tuže novinare iz različitih razloga: od objavljivanja njihovih slika do pisanja o njihovim poslovnim aferama. 26 Nisu voljni da komuniciraju i daju kritičke informacije koje su potrebne. 27 Apatija opće javnosti jedan je od najvećih problema. Javnost rijetko reagira na medijske priče, a čak i kada postoji reakcija ona je “poluprivatna”: ljudi disku- tiraju u svojim domovima ili u kafićima, ali nema glasnih protesta.

115 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Sumirajući situaciju s medijima u Bosni i Hercegovini, može se reći da postoji veliki broj medija na sceni u Bosni i Hercegovini, kao i vijesti koje kruže, ali s ograničenim brojem tačnih i nepristranih informacija.28 Kao posljedica toga, unatoč mnogim informacijskim kanalima, građani sve više postaju zbunjeni i dezorijentirani.

3. METODOLOŠKI OKVIR

Osnovne metode koje su korištene u ovom istraživanju bile su analiza podataka i sadržaja odabranih štampanih medija. Istraživanje je bilo kvantitativno i kvalitativno, a fokusiralo se na medijski sadržaj s ciljem utvrđivanja načina na koji mediji izvještavaju o pitanjima izbjeglica i interno raseljenih osoba. U tu svrhu izrađene su i kodirane varijable za daljnje mjerenje.

3.1. Periodi analize / značajni događaji: 1995-2010.

Analiza se fokusirala na najvažnije periode po Bosnu i Hercegovinu i razvoj vezan za izbjegličku krizu od 1991. godine pa nadalje. Istraživanje je identificiralo najvažnije događaje u zakonodavnom i političkom okviru za povratak raseljenih osoba i izbjeglica. Periodi interesa identificirani su tokom početnog istraživanja, a provjereni su u pilot-istraživanju. Identi- ficirani su sljedeći periodi29 kao značajni za istraživanje i proces povratka izbjeglica i raseljenih osoba u BiH: a. 1995/1996. (usvajanje i početak provedbe službenih politika u vezi s procesom povratka nakon Dejtonskog sporazuma i Aneksa VII) i. i. Osnovna pitanja na koja je očekivano da se odgovori bila su: “jesu li i kako su političke elite bile zainteresirane za implementaciju Aneksa VII te koliko su i kako mediji pokrivali ta pitanja,

28 Mi smatramo “vijesti” terminom koji opisuje sadržaj koji je nov, interesantan, a “informacija” kao termin opisuje sadržaj koji nas informira, usmjerava i obrazuje. 29 Bilješka: Ovih pet faza značajno je zato što daju mogućnost da se prati povratak u periodima koji su se de facto događali u punom intenzitetu, a sigurno su morali biti adekvatno zastupljeni i u medijima. U svih pet vremenskih perioda, utjecaj medija i politike bio je relevantan za pitanja izbjeglica i povratnika. Međutim, neophodno je uzeti u obzir tržišno-potrošačke faktore ponašanja medija prema svakoj temi, uključujući i ovu, u smislu njene “tržišne zanimljivosti” čitateljima.

116 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

s posebnim naglaskom na moguće devijacije od općeg diskursa i kritički osvrt na uspjeh medijskih aktera i politika); b. 1997/1998. (početak uključenja OHR-a i usvajanje imovinskih zakona te problemi koji su uslijedili u primjeni ovih zakona) i. i. Osnovno pitanje na koje se očekivao odgovor bilo je: “je li bilo otpora na različitim administrativnim razinama prema primjeni usvojenog zakona i u kojoj mjeri su mediji prakticirali ulogu ‘monitoringa’ i kritike te isticali i pratili bavljenje problemima implementacije zakona o povratnicama”; c. 1999-2001. (kada su imovinski zakoni usavršeni i odstranjene ključne prepreke za njihovu provedbu), što je povezano sa osnivanjem Mi- nistarstva za ljudska prava i izbjeglice na državnoj razini, sa svrhom koordiniranja svih aktivnosti koje se odnose na povratak izbjeglica i raseljenih osoba. i. (Zanimljivo je pogledati kako mediji ‘opažaju’ pozitivne trendove i kako ih koriste da bi animirali javnost i stvorili širu društvenu podršku takvim trendovima.) d. 2006. godina bila je godina završetka provedbe imovinskih zakona (do tada je 129 registriranih općina u potpunosti provelo te mjere). To je također bila godina u kojoj su održani opći izbori (1. oktobra 2006); e. 2010. godina je godina kada je usvojena Revidirana strategija za provedbu Aneksa VII. Proces je de facto bio završen četiri godine prije toga, ali bilo je jasno da to nije bio ‘pravi’ povratak, nego samo projekcija implementacije imovinskih zakona. Budući da su demografska pomjeranja koja je izazvao rat (1992-1995) još uvijek bila na snazi, bilo je očito da ‘pravi’ povratak nije uspio, kao ni politike koje su trebale osigurati povratak. U tom smislu mogu se promatrati po- kušaji revizija strategija kako bi se učinile neke pozitivne promjene u dijelu povratka izbjeglica i interno raseljenih osoba.

3.2. Analiza podataka

3.2.1. Kvantitativna analiza Istraživanje je kvantitativno zabilježilo brojne relevantne tekstove u pet ciljnih štampanih medija. Uzorak odabranih štampanih medija u Bosni i Hercegovini uzeo je u obzir njihovu razinu opće distribucije, geopolitički

117 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI značaj i utjecaj na javno mnijenje etnopolitičkih elita u pojedinim područjima, kao i broj izdanja štampanih medija, na koji je podjednako primijenjena kvantitativna i kvalitativna analiza. Slijedeći zadate kriterije, odabrano je i analizirano pet štampanih medija u Bosni i Hercegovini: Oslobođenje, Dnevni avaz, Glas Srpske, Nezavisne novine i Dnevni list.30 Korišteni su sljedeći opći oblici analize i ukrštanja podataka: (1) Opća analiza, koja je obuhvaćala kumulativne podatke i periode (2) Analiza pojedinačnih varijabli medija (3) Dodatne korelacije

Uzorak: Analiza podataka identificirala je relevantne novinske članke i razvr- stala ih po tabelama pod odgovarajuće stupce varijabli. Tokom početne faze analize medijskog sadržaja istraživački tim je registrirao brojna izdanja relevantnih medija, kao i članke koji su u njima objavljeni: • 800 – pregledanih izdanja • 2257 – ukupan broj relevantnih tekstova koji se odnose na izbjeglice/IRO

Osnovna pravila koja su primijenjena na uzorak: • Svaki period/događaj bio je praćen tokom tri mjeseca (mjesec prije do- gađaja, mjesec događaja i jedan mjesec nakon određenog događaja). • Korišten je princip rotirajućeg uzorka perioda/datuma (prvi ponedjeljak u mjesecu, zatim sljedeće sedmice utorak, pa sedmice iza srijeda itd.). Izrađeno je i praćeno sljedećih 14 varijabli: 1. kod dnevnih novina, 2. primarna/sekundarna tema članka, 3. primarni/sekundarni akteri medijskog sadržaja, 4. forma novinarskog teksta, 5. vrsta naslova i podnaslova, 6. autor teksta, 7. primarni/sekundarni izvor medijskog sadržaja, 8. broj korištenih izvora, 9. predstavnici uključeni u izvor, 10. stav prema izbjeglicama, 11. pozicija članka prema procesu povratka, 12. izbjeglička populacija, 13. porijeklo izbjeglica, 14. da li članak zaslužuje posebnu pažnju. Ovdje je važno napomenuti da su sekundarne teme, akteri i izvori korišteni samo kao kontrolne varijable kako bi se utvrdilo da ne postoje

30 Nadalje, Večernje novine, dnevne novine koje su identificirane kao novine od interesa, zbog težeg pristupa arhivi i ograničenja projekta/budžeta izostavljene su iz ovog uzorka.

118 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... značajne varijacije unutar teksta članka koje odstupaju od onih koje su postavljene u naslovu i podnaslovu. Analiza podataka pokazala je da su sekundarne teme, akteri i izvori bili rijetko prisutni u istom članku. Stoga su članci bili uglavnom konsolidirani i usmjereni na problem, ali istovremeno lišeni komparativne perspektive ili pristupa koji bi dao drugačiji opis situacije, a koja bi onda mogla dokazati primarne varijable u članku.

Ključne riječi/fraze: Ključne riječi i fraze korištene su kako bi se identificirali članci koji bi mogli odgovarati zadatim kriterijima i kvalificirati određene tekstove da budu uključeni u analizu: izbjeglice i interno raseljene osobe, povratak, Aneks VII, Dejtonski mirovni sporazum, Komisija za imovinske zahtjeve (CRPC), imovinski fondovi, PLIP ili imovinski zakoni, manjinski povratak, dvojno državljanstvo, održivi povratak, stalno prebivalište, predratno prebivalište, humanitarna pomoć, donacije, protjerani/istjerani, prisilne migracije itd.

3.2.2. Kvalitativna (sadržajna) analiza Odabrani štampani mediji, osim kvantitativno, analizirani su i kvalitativno, to jest sadržajno, s namjerom da se utvrdi koje teme dominiraju i koje se poruke vezano za proces povratka u BiH odašilju u novinskim tekstovima, te da li postoji bilo kakva naklonost medija prema procesu povratka, odnosno prema političkim, međunarodnim, operativnim ili po- vratničkim (građanskim i etničkim) ulogama. Sadržajna analiza pokrivala je sljedeće periode: 1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002. (samo januar), 2006. (tri mjeseca) i 2010. godinu. Regionalno gledano, dnevne novine su bile: Dnevni avaz i Oslobođenje iz Sarajeva, Neza- visne novine i Glas Srpske iz Banje Luke, i za 2010. godinu uzorak je proši- ren Dnevnim listom iz Mostara, kao najmlađom dnevnom novinom u BiH. Dnevne novine iz Banje Luke su tokom perioda praćenja prošle kroz izvjesne korekcije svojih službenih naziva. Nezavisne novine su do 2000. godine izlazile pod nazivom ‘Dnevne nezavisne novine’ jer su u tom periodu imale i sedmično izdanje, te je iz tog razloga postojala i distinkcija. Glas srpski je također 2000. godine preimenovan u Glas Srpske. Razlog ovoj promjeni bila je namjera da se zamijeni etnička entitetskom kompo- nentom. Glas Srpske, koji je bio jedina dnevna novina u to vrijeme u držav- nom vlasništvu, kupile su Nezavisne novine 2008. godine.

119 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

4. KVANTITATIVNA ANALIZA PODATAKA

Ovaj segment sastoji se iz tri dijela: pokriva analizu glavnog uzorka za svaku zastupljenu varijablu, odabrane korelacije – ukrštanje varijabli, i glavne osobine varijabli za pojedinačne novine.

4.1. Glavni uzorak – analiza varijabli

Tabela 1. Ukupan broj pregledanih članaka po dnevnoj novini

Valjani Učestalost Postotak postotak (%)

Oslobođenje 652 28.9 28.9

Dnevni avaz 565 25.0 25.0

Nezavisne novine 431 19.1 19.1 Valjano Glas Srpske 565 25.0 25.0

Dnevni list 44 1.9 1.9

Total 2257

Tabela 1 pokazuje udio članaka koji su prikupljeni u pet praćenih dnevnih listova. Može se vidjeti da su u promatranim novinama pitanja vezana za izbjeglice/IRO bila manje-više pokrivena izbalansirano, što može sugerirati prisutnost ukupnog javnog interesa za pitanja povratnika/IRO-a. Iznimku predstavlja Dnevni list, kao najmlađi štampani medij, s najmanjim brojem primjeraka i odgovarajućim člancima vezanim za predmetnu temu. Ovi podaci potvrdili su da je ‘povratak’ i dalje svepri- sutna tema; međutim, kako je kasnije pokazano, bilo je značajnih varijacija i općenito silazna putanja od kraja 90-ih naovamo.

Tabela učestalosti i narativna interpretacija: (Učestalost pojavljivanja u sljedećim tabelama razvrstana je po hi- jerarhiji u tri kategorije: najveća učestalost označena je podebljanim slovima, srednja je ispisana kurzivom, dok su vrijednosti ispod toga ostale neoznačene.)

120 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Tabela 2. Primarne teme članka

Postotak Valjani Učestalost (%) postotak (%) Politike i potezi usmjereni na rješavanje statusa i prava 317 14,0 14,0 izbjeglica/IRO-a Nešto drugo 312 13,8 13,8 Nešto vezano za povratak 243 10,8 10,8 Opće izvještavanje o procesu 204 9,0 9,0 povratka Rekonstrukcija stambenih 183 8,1 8,1 objekata Implikacije 141 6,2 6,2

Incidenti 137 6,1 6,1

Lične priče izbjeglica/IRO-a 129 5,7 5,7 Aktivnosti izbjeglica/IRO-a 125 5,5 5,5

Stavovi i mišljenja političara 98 4,3 4,3

Status i prava 90 4,0 4,0

Aktivnosti izbjeglica/IRO-a 86 3,8 3,8

Kuće izbjeglica/IRO-a 71 3,1 3,1

Lične priče izbjeglica/IRO-a 55 2,4 2,4 Interakcija između političara i 28 1,2 1,2 izbjeglica Kolektivni centri 27 1,2 1,2

Obnova sakralnih objekata 11 0,5 0,5

Tabela 2 ukazuje na to da je postojao niz tema koje su bile pokrivene unutar promatranog uzorka. Većina njih odnosila se na opće izvještavanje i politike/poteze usmjerene prema rješavanju statusa izbjeglica i raseljenih osoba, čemu je vjerojatno uzrok evidentan nedostatak uspjeha datih

121 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI politika i poteza. Jedina konkretna tema koja je bila zastupljena je obnova stambenih objekata. Istinski je to bio bitni dio službene agende nekoliko godina nakon rata, ali je nadaleko potcijenio sve ostale potrebne uvjete za samoodrživi povratak. Pisanje o temama koje su usko vezane za uvjete ži- vota izbjeglica/IRO-a čini se nije bilo u fokusu (rekonstrukcija, samo-izra- ženi stavovi i potrebe, aktivnosti izbjeglica/IRO-a, kolektivni centri, kuće i uvjeti života izbjeglica/IRO-a, njihov status i prava). Čini se da su mediji pokrivali pitanja izbjeglica/IRO-a više indirektno nego putem direktnog kontakta s ranjivim skupinama. Njihov odnos stoga može biti izjednačen s ponašanjem političkih elita, koje očito nisu zadržale povratak kao prioritet na društveno-političkoj agendi usprkos motiviraju- ćim faktorima s druge strane. Njihova interakcija bi imala viši rang među zastupljenim temama.

Tabela 3. Primarni akteri medijskog sadržaja

Postotak Valjani Učestalost (%) postotak (%) Pojedinci, skupine izbjeglica 560 24,8 24,8

Međunarodna zajednica 186 8,2 8,2

Lokalni NVO-i 168 7,4 7,4 Nepoznati 155 6,9 6,9 Lokalni predstavnici izvršne vlasti 149 6,6 6,6 Međunarodne organizacije 133 5,9 5,9 Vlada RS-a 130 5,8 5,8

Političke stranke 127 5,6 5,6

Vijeće ministara BiH 93 4,1 4,1 Vlada FBiH 87 3,9 3,9 Agencije, regulatorna tijela 70 3,1 3,1 Predstavnici EU 66 2,9 2,9 Kantonalni predstavnici izvršne 56 2,5 2,5 vlasti Lokalno zakonodavstvo 47 2,1 2,1

122 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Postotak Valjani Učestalost (%) postotak (%) Ostali dužnosnici stranih zemalja 42 1,9 1,9 Pojedinci koji nisu izbjeglice 34 1,5 1,5

Predstavnici SAD-a 27 1,2 1,2

Hrvatski dužnosnici 27 1,2 1,2

Vjerske zajednice 26 1,2 1,2

Javne ličnosti 14 0,6 0,6 Federalno zakonodavstvo 9 0,4 0,4 Zakonodavstvo RS-a 9 0,4 0,4 Zakoni BiH 9 0,4 0,4 Vlada Brčko Distrikta 6 0,3 0,3 Kantonalno zakonodavstvo 5 0,2 0,2 Srbijanski dužnosnici 5 0,2 0,2 Bh. dužnosnici 4 0,2 0,2

Autor teksta 3 0,1 0,1

Sudstvo BiH 1 0,0 0,0 Sudstvo RS-a 1 0,0 0,0 Općinski sudovi 1 0,0 0,0 Sudovi FBiH 1 0,0 0,0

Tabela 3 jasno prikazuje da je varijabla ‘primarni akteri medijskog sa- držaja’ također široko diferencirana ponuđenim mnogostrukim opcijama. Međutim, neke brojke upadaju u oči. Naime, pojedinačno dominantni primarni akteri analiziranog uzorka su ‘pojedinci, skupine i populacija (izbjeglica, povratnika i raseljenih osoba)’. Druga pojedinačno važna kategorija je ‘međunarodna zajednica’, koja je prilično posebna budući da ima vodstvo nad domaćim akterima (vladinim i nevladinim). Nakon toga slijede različite razine izvršne vlasti, kao i lokalne nevladine organizacije (udruge povratnika, nevladine organizacije za ljudska prava itd.).

123 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Posebno je interesantno da je najniža izvršna razina (predstavnici lokalne izvršne vlasti) više okupirana pitanjima interno raseljenih osoba i izbjeglica nego više razine. Čini se da je bit diskusije rješenje problema i opća komunikacija vođena između ove dvije skupine kao korisnika i onih koji tu korist čine (izvršne vlasti i izbjeglica/IRO-a). Na horizontalnoj – entitetskoj razini, nešto više pažnje posvećeno je pitanjima izbjeglica/IRO-a u RS-u nego u Federaciji BiH. To se može sagledati u svjetlu RS-a kao centralizira- nog entiteta, a time i sposobnijeg da se bavi predmetnim pitanjima. Važno je napomenuti da izvršne vlasti Brčko Distrikta uopće nisu zastupljene, što može biti iz više razloga: nedostatak ovlasti ili riješena povratnička pitanja na malom i relativno ograničenom administrativnom prostoru Brčko Dis- trikta koji se lakše kontrolira. Možda bi rezultati bili potpuno drugačiji da je Brčko Distrikt imao svoju vlastitu javnu dnevnu novinu koja bi obratila više pažnje agendi izbjeglica/IRO-a. Rang učestalosti pojavljivanja lokalnih NVO-a sugerira da civilnom društvu treba puno više napora u bavljenju pitanjima izbjeglica/IRO-a nego vladinim akterima. Razlog tome bi mogla biti veća dostupnost i otvo- renost ove skupine prema javnim dužnosnicima, koji su često rezervirani i manje otvoreni prema medijima. U cijelosti čini se da postoje razumni argumenti u vezi s ravnodušnošću administrativno-političke sfere prema predmetnim pitanjima, za što tek treba navesti tačne razloge. Primarni akteri medijskog sadržaja kada se grupiraju zajedno daju puno jasniju i informativniju sliku:

Tabela 4. Skupine primarnih aktera medijskog sadržaja

Postotak Valjani Kumulativni Učestalost (%) postupak (%) postupak (%) Izvršne vlasti 591 28% 28% 28% Zakonodavne 79 4% 4% 32% vlasti Sudska vlast 8 0,4% 0% 32% Strane države i njihovi 491 23% 23% 56% predstavnici Civilno društvo 806 38% 38% 94% Političke stranke 127 6% 6% 100%

124 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Izvršna vlast

Zakonodavna vlast

Sudska vlast

Strane države i njihovi predstavnici

Civilni sektor

Političke partije

Grafikon 1. Skupine primarnih aktera medijskog sadržaja

Grafikon 1 prikazuje skupine varijabli i rezultate na sličan ali ipak donekle različit način. Naime, unutar ovakvog prikaza civilno društvo postaje najuvjer- ljiviji primarni akter. Drugi po redu su izvršne vlasti na svim administrativnim razinama i odmah iza njih strani akteri. Zato se ove tri opće skupine mogu sma- trati primarnim akterima na razini glavnog uzorka budući da vode ispred svih drugih aktera koji su predviđeni i mjereni unutar ove varijable. Druge skupine varijabli su daleko iza njih, uključujući političke aktere i zakonodavne instance, pri čemu ove potonje imaju marginalnu učestalost pojavljivanja. Što se tiče ‘sekundarnih aktera medijskog sadržaja’, na sličan način kao i s primarnim akterima, većina sekundarnih aktera medijskog sadržaja su pojedinci, skupine i populacije (izbjeglica, povratnika i raseljenih osoba). To sugerira da postoji korespondencija između primarnih i sekundarnih aktera medijskog sadržaja. Sekundarni akteri su također općenito raznoliki i prikazuju blagu dominaciju direktnih skupina/izbjeglica i povratnika, pojedinaca. Ovo je razumljivo budući da se istinski problemi tiču ranjivih skupina, te im je stoga dato više tematskog prostora u svim tekstovima.

Tabela 5. Novinarska forma Učestalost Postotak (%) Valjani postotak (%) Izvještaj 1133 50,2 50,2 Vijest 914 40,5 40,5 Izjava 104 4,6 4,6 Intervju 77 3,4 3,4 Komentar 29 1,3 1,3

125 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

100 %

80 % Novinarska forma Vijest 60 % Novinarska forma Izvještaj 40 % Novinarska forma Intervju 20 % Novinarska forma Komentar 0 % 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Novinarska forma Izjava Godina

Grafi kon 2. Novinarska forma

Tabela 5 pokazuje da je najčešće korištena novinarska forma bio izvještaj31 – do 50 posto, nakon toga vijest32, s nešto slabijom zastupljenošću – 40 posto, dok su druge novinarske forme, kao što su: intervju33, izvještaj za medije/ reakcija/izjava, komentar34 i drugo (foto vijesti, i sve što ne spada u primarne kategorije) samo marginalno zastupljene. Ovi rezultati ukazuju na to da je izvještavanje sistematično, te da je, makar formalno, data potrebna pozornost ovom vrlo važnom problemu. Proces izvještavanja je kontinuiran, ali manje vijesti nego izvještaja može ukazati na to da nije bilo bitnih/vidljivih događa- nja/politika vrijednih medijske pažnje. Komentari se oskudno pojavljuju kao novinarska forma i ukazuju na to da redakcije nisu posebno zainteresirane za angažman javnosti u cilju pružanja poticaja procesu povratka. Grafi kon 2 rikazuje značajnu disproporciju između vijesti i izvještaja. U drugoj polovini 90-ih, nakon sklapanja Dejtonskog mirovnog sporazuma i tokom prvih godina njegove implementacije, često su postojale oscilacije između ove dvije forme na godišnjoj razini, osim za dvije godine – 1998. i 1999, kada su usvojeni i započeli s provedbom imovinski zakoni

31 U smislu detaljnijeg bavljenja ovim predmetom nego u vijestima, s mogućnošću da se koristi slobodan stil autora, gdje pritom mogući zaključci ili smjerovi moraju biti jasno odvojeni od konstatacije činjenice, ili se moraju jasno pozivati na posebne činjenice. 32 Informacija sadrži pet ili manje odgovora na ključna novinarska pitanja (ko, što, gdje, kada, zašto, kako). Obično se sastoji od uvoda, tijela i nekog oblika zaključka, mada su moguće i različite strukture. Dužina je uglavnom jedna novinarska kartica. 33 Oblik u kojem se nalaze najmanje dva direktna pitanja i direktna odgovora koja se postavljaju jednom ili dvojici sugovornika 34 Autor u ime redakcije ili nezavisno određuje u skladu s događajem; upozorava na izvjesne fenomene, kritizira ili hvali aktere itd.

126 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... s puno pristranosti, koja je očito zahtijevala puno veće uključenje relevantnih strana i medija među njima u elaboriranju prilično novog zakonsko-institucionalnog okvira, njegovog dometa i praktičnih kontradiktornosti. Od 2001. godine i kasnije u narednim godinama ove dvije forme su stabilizirane, s pre- vladavajućom dominacijom vijesti. Ovo bi mogao biti rezultat razriješenih nedoumica i prvi put od rata usvajanjem zakonsko-institucionalne regulative, prije svega putem osnivanjem Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice. S početkom funkcioniranja ministarstva, mediji su se oslanjali na njega kao na glavnu instituciju u ovoj oblasti i stoga su se opredijelili za neanalitičke forme, kao što su novinske vijesti, koje su jednostavnije i zahtijevaju manje vremena nego izvještaji, koji impliciraju i određenu razinu istraživanja i analize.

Tabela 6. Vrste naslova i podnaslova

Učestalost Postotak (%) Valjani postotak (%)

Informacijski 1811 80,2 80,2

Senzacionalistički 269 11,9 11,9

Emotivni 121 5,4 5,4

Stručni 56 2,5 2,5

100 %

80 %

60 % Informacijski

40 % Senzacionalistički Emotivni 20 % Stručni 0 % 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010

Godina Grafi kon 3. Vrste naslova i podnaslova

Tabela 6 otkriva da je daleko više korištenih vrsta naslova i podnaslova in- formativnog – činjeničnog karaktera (80,2 posto). Svi drugi naslovi senzacio- nalističkog, emotivnog i stručnog tipa zastupljeni su između 2,5 posto i 12 posto naslova, s vidljivom prednošću senzacionalističkih u usporedbi s emotivnim, kao i s blagom prednošću emotivnih naspram ekspertnih tipova naslova i

127 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI podnaslova. Ovi rezultati sugeriraju da su mediji uglavnom bili dorasli zadatku, ali prava vrijednost ovih brojki dolazi do izražaja u dijahroničkoj usporedbi tokom različitih perioda analize i u vezi s podacima koji su dobijeni u Srbiji. Grafi kon 3 pokazuje da su informativni naslovi dominirali s neznatnim varijacijama tokom godina, što je slučaj i s drugim tipovima naslova. Blaga varijacija je uočljiva i u ovom grafi konu, to jest u periodima kada su informativni naslovi lagano rasli, oni senzacionalističkog karaktera su opadali. Međutim, to je sasvim razumljivo zbog oprečnog/suprotstavljenog karaktera ovih dvaju tipova naslova i podnaslova.

Tabela 7. Autori teksta

Učestalost Postotak (%) Valjani postotak (%) Redakcijski novinari 1373 60,8 60,8 Agencije 794 35,2 35,2 Izjave za medije 36 1,6 1,6 Preuzeto iz drugih 32 1,4 1,4 medija Komentatori 22 1,0 1,0

90 % Autor teksta Redakcijski 80 % novinar 70 % 60 % Autor teksta Agencija 50 % 40 % Autor teksta Izjava za medije 30 % 20 % 10 % Autor teksta Preuzeto iz 0 % drugih medija 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Autor teksta Komentator Godina Grafi kon 4. Autori teksta

Tabela 7 ukazuje na to da članci koje potpisuju redakcijski novinari dominiraju, što je sasvim normalna pojava u novinarstvu. Drugi po redu su agencije, dok su ostale kategorije samo simbolično zastupljene: preuzeto iz drugih medija i komentatori. Postoji međutim značajan postotak nepotpisa- nih članaka, koji bi trebali biti ispitani bliže kako bi se utvrdilo postoji li nešto kompromitirajuće u sadržaju što je utjecalo na autora da prikrije svoj identitet.

128 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Mediji su također autonomni u odnosu na druge medije, rijetko citiraju jedni druge, što je također razumljivo budući da generalno rade na istom tržištu u međusobnoj konkurenciji. Moglo bi se ustvrditi i to da su agencije veoma važan izvor informacija, da osiguravaju puno informacija koje se kasnije distribuiraju ili koriste putem medija. Grafikon 4 potvrđuje dominaciju novinarskih reportera i agencija kao dvaju glavnih tipova autora. Međutim, ova dva tipa autorstva susrela su se 1996, a posebno 1998. godine, u smislu da je novinarsko izvještavanje opalo, a agencijske vijesti su porasle, čemu bi mogao biti uzrok delikatnost izvještavanja u vezi s tekućim kontroverzama, složenošću intenzivne debate i ekspertnog rada vezanog za imovinske zakone i uspostavljanje izvršnog okvira. U isto vrijeme, čini se da su agencije obavljale dosta rada na izvještavanju, dok su pojedinačni novinari bili manje izloženi i koncentrirani na praćenje vijesti.

Tabela 8. Primarni izvori medijskog sadržaja

Valjani Učestalost Postotak (%) postotak (%) Izvršne vlasti 426 18,9 18,9 // 246 10,9 10,9 Lokalni NVO-i 215 9,5 9,5 Autor teksta 182 8,1 8,1 Međunarodna zajednica 178 7,9 7,9 Pojedinci, grupe izbjeglica 166 7,4 7,4 i IRO Političke stranke 149 6,6 6,6 Predstavnici lokalne vlasti 149 6,6 6,6 Međunarodne organizacije 143 6,3 6,3 // 96 4,3 4,3 Agencije 87 3,9 3,9 Zakonodavne vlasti 69 3,1 3,1 Vjerske zajednice 25 1.1 1.1 Javne osobe 19 0.8 0.8 Sudstvo 8 0,4 0,4

129 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 8 daje uvid u brojne kategorije koje su definirane kako bi pokrile niz mogućih aktera i izvora koje su autori koristili.35 Najčešće korišteni izvori su izvršne vlasti (predsjednik/predsjedništvo, Vijeće ministara, ministri u vladi) s udjelom do 19 posto. Lokalni NVO-i se spominju do 9,5 posto, dok je međunarodna zajednica zastupljena s blizu osam posto. Političke stranke i političari korišteni su kao izvor u 6,6 posto analiziranih tekstova. Ovo ukazuje na to da su pitanja tretirana uglavnom od institucionalnih aktera/političara na posebnim funkcijama, umjesto čisto kao političko pitanje. Političari nisu obećali mnogo u ovom smislu, a pitanja izbjeglica/IRO-a nisu se ubrajala u pobjednički politički kapital i izbore, što može biti protumačeno kao prešutna etnoteritori- jalizacija zemlje koju promoviraju političke elite i koja je široko prihva- ćena u društvu.

35 1. Izvršna vlast (predsjednik/predsjedništvo, Vijeće ministara, vladina ministarstva/ministri) 2. Zakonodavna vlasti (parlament, Vijeće) 3. Sudska vlast (sudovi na svim razinama) 4. Agencije, instituti itd. 5. Političke stranke i političari (u svojstvu političkih stranaka, a ne u funkciji koju drže pojedinci –npr. ministar xy i predsjednik stranke) 6. Međunarodne organizacije (konkretna tijela kao zakonski multilateralne me đunarodne organizacije; IVO i NVO) (Amnesty International, Crveni križ/ polumjesec, UNDP, UNHCR...) 7. Međunarodna zajednica (nespecifična tijela kao što su forumi, grupe, inicijative; države i međunarodne organizacije – OHR, EU, PIC, NATO, EUFOR/SFOR, EUPM, EULEX, OSCE, PIC i njegovi pojedinačni članovi, Vijeće Evrope...) 8. Lokalni NVO-i (npr. udruženje povratnika, NVO za ljudska prava itd.) 9. Javne osobe i intelektualci 10. Pojedinci, grupe ili populacija (izbjeglica, povratnika, raseljenih lica) 11. Autor teksta (kolumne, komentara itd.) 12. Lokalne vladine institucije (gradonačelnik, općina, lokalna policija) 13. Vjerske zajednice/kler 14. Neidentificirani izvori 15. Drugi mediji 16. Drugi izvori (koji nisu navedeni drugdje na listi)

130 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Relativno uočljiva je i prisutnost međunarodnih organizacija (6,3 posto), koje su skoro podjednako korištene kao izvor kao i lokalne iz- vršne vlasti i političke stranke, dok su svi drugi izvori bili zastupljeni marginalno, a posebno zakonodavne vlasti, agencije, javne ličnosti, vjerske zajednice i sudstvo. Pojedinci, skupine ili populacija (izbjeglica, povratnika i raseljenih osoba) generalno su bili zastupljeni sa 7,4 posto, s upadljivim primjerom iz 2006. godine kada se njihov udio povećao na 18 posto. Uzimajući u obzir da ova kategorija treba biti stavljena u središte pozornosti, može se općenito izvesti zaključak da su bili podza- stupljeni. To daje povoda za kritiku novinarskog pristupa, dok su direk- tni ulazni podaci i nedaće ugroženih skupina bili komparativno manje korišteni kao izvori nego što bi to prirodno bio slučaj. Što se tiče raznih administrativnih tijela, agencija i instituta, vrijedno je primijetiti njihovu općenito nisku zastupljenost kao izvora, naime zakonodavne instance su korištene u manje od četiri posto slu- čajeva; agencije i instituti također (četiri posto). Učešće sudske vlasti realno i ne postoji, što je slučaj i s vjerskim zajednicama, a što je prilično iznenađujuće i može upućivati na to da vjerske zajednice, iz nekih razloga, uopće nisu bile konzultirane kao izvori od autora i/ili da se vjerske zajednice nisu htjele javno eksponirati o ovom pitanju. Vrijedna spomena je i marginalna prisutnost stavova i mišljenja javnih osoba/intelektualaca, koja je utvrđena u samo tri posto novinskih članaka. Kada su u pitanju ‘sekundarni izvori medijskog sadržaja’, može se potvrditi da je ova (validacijska) kategorija generalno vrlo rijetka i skoro neprimjenjiva (84 posto), što sugerira da su sekundarni izvori u sadržaju ili indirektni izvori rijetko korišteni. Međutim, oni su već prisutni u formi primarnih izvora i u zanemarivom procentu kao primarni, kao što su: autor teksta, međunarodna zajednica i izvršna vlast. Direktno pogođeni pojedinci, skupine i populacija (izbjeglica, povratnika i raseljenih osoba) jedva da se koriste kao sekundarni izvori – samo u dva posto novinskih članaka. U načelu, korištenje sekundarnih izvora nije uobičajena novinarska praksa, a ako se pojavljuje uglavnom korespondira s već korištenim primarnim izvorima. Ovo također može značiti da novinarski pristup nema za cilj refleksivno ili kritičko pisanje u vezi s izbjeglicama/IRO-om.

131 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 9. Broj izvora

Učestalost (%) Postotak (%) Valjani postotak (%) Jedan 1723 76,3 76,3 Dva 392 17,4 17,4 Tri 79 3,5 3,5 Četiri 37 1,6 1,6 Više od četiri 26 1,2 1,2

100 %

80 % Jedan 60 % Dva 40 % Tri 20 % Četiri 0 % Više od četiri 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Godina

Grafi okon 5. Broj izvora

Tabela 9 prikazuje da je uzorak, koji je korišten u većini članaka, upotrebljavao samo jedan izvor (76,3 posto), što ne doprinosi ukupnoj procjeni medija kao objektivnih i nepristranih; u usporedbi s ovim, veća je vjerovatnoća postojanja subjektivnih i instrumentalnih projekcija, koje iskrivljuju percepciju relativne nezavisnosti autonomije medija. Dva izvora su korištena do 30 posto, sa značajnim i stalnim tendencijama povećanja tokom godina. Postotak članaka sa 3, 4 i 5 izvora zanemariv je i bez tendencije rasta. Grafi kon 5 je vrijeme koje ponovno pokazuje dominaciju izvještavanja samo putem jednog izvora, s apsolutnom dominacijom odmah nakon za- vršetka rata. Opao je 1996. godine budući da je prva poslijeratna godina bila obilježena olakšanjem zbog zaustavljanja nasilja i neprijateljstava, kao i velikih očekivanja od Dejtonskog mirovnog sporazuma i najavljenog procesa povratka izbjeglica/IRO-a. U to vrijeme započeo je i prvi val povratka temeljen na odredbama Dejtonskog mirovnog sporazuma i Aneksa VII. Međutim, već sljedeće, 1997. godine, indikatori su pogoršani. Mediji i po- litički pritisak, kako na lokalnoj tako i na makro razinama, očigledno su

132 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... obeshrabrili povratak, a to pitanje je prošlo kroz sve veću politizaciju, posebno u vezi s odsustvom volje etnopolitičkih elita da jednoznačno podrže proces povratka (vidi analizu konteksta). Nakon nazadovanja iz 1997, svari su se relativno stabilizirale 1998. godine i zadržale na manje-više istoj razini intenziteta narednih godina.

Tabela 10. Izvori koji su uključivali predstavnike interesnih skupina

Učestalost (%) Postotak (%) Valjani postotak (%)

Ista skupina 1143 50,6 50,6

Dvije ili više skupina 299 13,2 13,2

Suprotne skupine 63 2.8 2.8

Nije određeno 752 33,3 33,3

80 %

60 % Ista skupina 40 % Dvije ili više skupina 20 % Suprotna skupina 0 % Nije određeno 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Godina

Grafi kon 6. Izvori koji su uključivali zastupnike interesnih skupina

Tabela 10 ootkriva da su izvori koji su uglavnom koristili predstavnike iste interesne skupine (npr. jedne političke opcije, stranke ili strane u sukobu) činili do 70 posto – ovo je vrlo indikativna brojka, kao argument u korist opće instrumentalizacije i cjelokupne podjele bh. javnog prostora po etnonacionalnim crtama. S obzirom na etnoterito- rijalnu organizaciju zemlje i opći profesionalni pogled na slične podjele javnog prostora, koji se ovdje ogleda u podršci i otvorenosti prema samo jednoj skupini, moguće je izvesti zaključak da ponašanje medijskih elita slijedi postojeće strukturalne podjele u svom dnevnom obav- ljanju društveno-političkih i profesionalnih funkcija i zadataka. Jedina dilema je da li mediji namjerno podržavaju podjelu ili se jednostavno adaptiraju na sadašnje društveno-političke prilike i prevladavajući

133 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI etnopolitički diskurs. Druge podvarijable imale su marginalnu vrijednost, što znači da su mediji rijetko pratili dvije ili više skupina36, a po sebno ne suprotne37 skupine. Grafikon 6 također potvrđuje dominaciju korištenja jedne skupine kao izvora informacija. Međutim, varijacije ove podvarijable nisu potpuno pouzdane zato što se uspoređuje s neodređenom skupinom podataka, koja ostavlja mogućnost da bi korištenje jedne skupine moglo biti još zastupljenije s vremenom nego što je to sugerirano u ovom grafikonu. Od 2001. godine korištenje izvora samo jedne skupine se nešto manje primjenjivalo putem implicitnih tehnika korištenja izvora, za što bi razlog mogao biti percepcija povećanih profesionalnih standarda ili politička korektnost. To može značiti da su se mediji pacifizirali i da su se puno manje eksplicitno pozicionirali uz rame ‘ratnih’ strana, što je bio slučaj neposredno poslije rata. Njihova podrška podijeljenim priča- ma specifičnih skupina postala je rafiniranija; međutim, s druge strane, dugoročni pad jednog izvora ne znači nikakvo vidljivo povećanje ko- rištenja dvaju ili više izvora odnosno suprotnih skupina u novinskim člancima, što može biti kritički aspekt medijske nezavisnosti i političke pripadnosti.

Tabela 11. Izraženi stavovi prema pitanjima povratka

Učestalost (%) Postotak (%) Valjani postotak (%)

Jednostrani 626 27,7 27,7

Suprotni stavovi 62 2,7 2,7

Ujednačeni 58 2,6 2,6 stavovi

Nije navedeno 1511 66,9 66,9

36 Ova skupina se može promatrati u paketu zajedno s prvom, ali one uglavnom samo pokušavaju falsificirati inkluzivni pristup, dok zapravo samo servisiraju postojeće mišljenje, stav ili zaključak o nekom pitanju. 37 Ova informacija može biti podvedena pod hipotezu odsustva ‘nacionalnog’ (u smislu državne razine) medija – makar među promatranim dnevnim novinama, stoga teza o regionalnoj fragmentaciji medijskog prostora u BiH (s regionaliza- cijom BiH koja korespondira s njenom etnizacijom).

134 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

100 % 80 % 60 % Jednostrani 40 % Suprotni stavovi 20 % Ujednačeni stavovi 0 % Nije navedeno 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Godina Grafi kon 7. Izraženi stavovi prema pitanjima povratka

Tabela 11 pokazuje da u analiziranim člancima dominiraju jednostrani pogledi, koji su zastupljeni sa 41 posto. Međutim, postoji dosta mjerenja označenih kao nije navedeno (u kojima nije izražen nikakav stav, i/ili pitanje ne podrazumijeva nikakvu društvenu kontroverzu). Suprotni i ujednačeni stavovi su marginalno zastupljeni. Ovakvi rezultati označavaju da se autori članaka radije opredjeljuju za neutralnu poziciju nego da se aktivno uključuju u kritičko odmjeravanje različitih pozicija/stavova o potencijalnim pristranim i kontroverznim pitanjima. Ovo ukazuje na relativno pasivnu poziciju medija naspram ‘osjetlji- vih’ ali važnih pitanja, koja pak mogu biti vezana za prakse usklađiva- nja koje prate korporativni stav da ova pitanja nemaju dozu medijske privlačnosti. Kao rezultat toga, mediji ne obnašaju ulogu postavljanja agendi u punom kapacitetu, nego radije slijede i prilagođavaju se potrebama i agendama drugih relevantnih društvenih i političkih aktera (po svoj prilici etnonacionalnih političkih elita), te na taj način propu- štaju svoj potencijal da preuzmu korektivnu ulogu. Grafikon 7, kako je bilo za očekivati, prikazuje korelaciju između korištenja jednog izvora i jednostranog stava, kao i njihovog kontra- sta s nedefiniranim i moguće skrivenim ili namjerno eliminiranim stavom u medijskom sadržaju. Primjetan je i pad jednostranog stava u 1997. godini, što je vjerojatno vezano za međuetničke političke debate i razmjenu različitih društveno-političkih pogleda vezanih, u to vrijeme, za relevantne teme o izbjeglicama/IRO-u, kao što su strategije povratka, politike, planovi, institucije itd. Slično kao u slučaju kori- štenja jednoobraznih izvora, postojao je pad jednostranih stavova u istom periodu – 2000/2001. godina, međutim praćen skoro potpunom odsutnošću ujednačenih i oprečnih stavova, ali sa stabilizirajućim in- tenzitetom kasnijih godina.

135 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 12. Pozicija članka naspram povratka

Učestalost (%) Postotak (%) Valjani postotak (%) Veoma 130 5,8 5,8 pozitivna Pozitivna 733 32,5 32,5 Neizražen stav 907 40,2 40,2 Negativna 446 19,8 19,8 Vrlo negativna 41 1,8 1,8

60 % 50 % Veoma pozitivno 40 % 30 % Pozitivno 20 % Niti pozitivno niti negativno 10 % Negativno 0 % 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Veoma negativno Godina

Grafi kon 8. Pozicija članka naspram povratka

Tabela 12. – u ovom segmentu članci su većinom optimistični naspram procesa povratka i donose pozitivne informacije te istovremeno naglašavaju važna pitanja. Ekstremne opcije su rijetke, to jest one su veoma pozitivne ili veoma negativne. To sugerira osjetljivost redakcija koje prilaze ovom problemu sa osjećajem odgovornosti prema javnosti ili političkoj korektnosti. Međutim, konfuziju izaziva 47 posto članaka koji nemaju nikakav izražen stav (što znači da članak nije angažiran, niti uključuje bilo kakav vrijednosni stav; ostajući na površini odnosno formalnoj razini). Postoji blago približa- vanje pozitivnih i negativnih pozicija počevši od 2001. godine pa nadalje u vezi s naglim porastom članaka s neutralnim stavom. Grafi kon 8 prikazuje opći pad pozitivnog izvještavanja o procesu povratka, sa izvjesnim varijacijama i vrhuncem u 1998. godini. Pad pozitivnog izvještavanja vidljiv je i u 2001. godini, ali je već sljedeće godine (2002) znatno porastao a kasnije se stabilizirao, sa zanemarivim vrijednostima. Problem može biti potaknut generalnim povećanjem negativnog izvje- štavanja s vremenom, a od 2001. godine gotovo se ispreplitalo s pozitiv- nim, za razliku od prethodnih godina kada su ove dvije vrijednosti bile

136 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... potpuno odvojene, to jest pozitivno izvještavanje je imalo puno veći intenzitet. Međutim, nedefi nirano izvještavanje bilo je prisutno sve vrijeme, a od 2005. godine naovamo stabiliziralo se na višoj razini kao dominantna odlika članaka, to jest oni su uglavnom svi bili neutralno pozicionirani prema procesu povratka. Čini se da su mediji postali nezainteresirani za pitanja izbjeglica/ IRO-a nakon nekoliko godina afi rmiranja ali i obeshrabrivanja povratka. Moglo je biti da je neuspjeh značajnog povratka učinio ovo pitanje manje zanimljivim medijima, što se u međuvremenu povezalo s novim etnopolitičkim relevantnim idejama i agendom. Međutim, vidljive oscilacije pozitivne i negativne pozicije tokom proteklih godina pokazuju da postoje izvjesni vrlo snažni faktori koji, spontano ili namjerno, imaju utjecaj kako na društveno-politički tako i na medijski fokus koji se daje povratnicima/IRO-u.

Tabela 13. Pripadnost povratničke populacije

Učestalost Postotak Valjani postotak Skoro isključivo istoj etničkoj skupini kao što je 817 36,2 36,2 ciljna skupina relevantnog medija Skoro isključivo različitoj etničkoj skupini kao što je 289 12,8 12,8 ciljna skupina relevantnog medija Objema skupinama – istoj i 819 36,3 36,3 različitoj etničkoj skupini Nije navedeno 332 14,7 14,7

Gotovo isključivo istoj etničkoj 80 % skupini 60 % Gotovo isključivo različitoj 40 % etničkoj skupini 20 % Različitim 0 % etničkim skupinama 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Nije navedeno Godina

Grafi kon 9. Pripadnost povratničke populacije

137 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Tabela 13 pokazuje rezultate u ovom segmentu koji su prilično ujedna- čeni: članci se skoro isključivo bave etničkim skupinama koje su dominantna skupina medija. U tom smislu, ako etnonacionalna skupina nije jedini cilj, onda mediji imaju makar primarnu skupinu identiteta kojoj se obraćaju – ovo može biti verificirano ispitivanjem općih političkih stavova koji prevladavaju u pojedinim područjima Bosne i Hercegovine, gdje dominantne etničke skupine odgovaraju općem etnopolitičkom diskursu koje šire elite, institucije, mediji i obratno. Međutim, mediji samo blago favoriziraju ‘svoje’ ciljne skupine i etnitete, te na taj način relativno odražavaju demokraciju i profesionalni pristup prilikom izvještavanja o pitanjima izbjeglica/IRO-a. Grafikon 9 oslikava dominantnu orijentaciju pojedinih medija prema po- sebnoj etnonacionalnoj skupini, koja nije bila izražena samo tokom 1996, 1998. i 1999. godine. Moguće je da su sadašnje diskusije oko političkog i zakonsko-institucionalnog kursa djelovanja prema ‘rješenju’ problema izbjeglica/IRO-a bile pristrane po prirodi, u smislu da su političke stranke privlačile pažnju svojih identitetskih skupina kako bi legitimirale neke inte- resno-političke radnje. Valja primijetiti da pozornost data suprotnim etno- -nacionalnim skupinama većinu vremena nije odgovarala pozornosti koja se davala jednoj etnonacionalnoj skupini. Međutim, postojala je prividna kon- vergencija od 2006. naovamo i sa oscilacijama koje su mogle sugerirati dvije stvari: prva i vjerojatnija, da pitanja izbjeglica/IRO-a nisu bila više vrijedna medijske pažnje u vezi s drugim društveno-političkim akterima, i druga – da su mediji liberalizirali svoj pristup pisanju o relevantnim društveno-političkim razlozima zbog niza mogućih razloga (rezultati širih demokracijskih procesa uvjetovani internim i eksternim faktorima).

Tabela 14. Porijeklo izbjeglica

Učestalost Postotak Valjani postotak (%) (%) (%) Izbjeglice iz BIH 1901 84,2 84,2 Izbjeglice iz Hrvatske 78 3,5 3,5 Izbjeglice iz BiH i Hrvatske 51 2,3 2,3 Izbjeglice s Kosova 42 1,9 1,9 Izbjeglice s Kosova u BiH i 5 0,2 0,2 Hrvatskoj Porijeklo irelevantno 180 8,0 8,0

138 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Izbjeglice iz BiH 100 % 80 % 60 % Izbjeglice iz Hrvatske 40 % 20 % Izbjeglice iz BiH i 0 % iz Hrvatske 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Izbjeglice s Kosova Godina

Grafi kon 10. Porijeklo izbjeglica

Tabela 14 – analizirani članci su se u 89 posto slučajeva odnosili na izbjeglice i raseljene osobe iz Bosne i Hercegovine (odnosno raseljene), do šest posto na izbjeglice s Kosova, dva posto izbjeglice iz Hrvatske, dok su rezultati za ostale varijable bili zanemarivi (nisu prelazili jedan posto). Može se zaključiti da su mediji u BiH uglavnom zaokupljeni izbjeglicama iz BiH, to jest osobama koje iz nekog razloga nisu uspjele ostvariti svoja prava na povratak u potpunosti i vratiti se trajno u svoja predratna mjesta prebivališta. Grafi kon 10 i njegova vremenska krivulja potvrđuju podatke iz pret- hodne tabele i dominaciju bh. populacije koja je najviše bila pogođena ratovima u bivšoj Jugoslaviji. O ovome se nešto podrobnije raspravljalo u prvom dijelu ovog izvještaja (analizi konteksta), gdje je bilo rečeno da je udio izbjegličke/raseljeničke populacije iz BiH bio veći skoro za polovicu od svih drugih bivših jugoslavenskih republika zahvaćenih oružanim sukobima i ratovima tokom 90-ih godina. Od 2006. godine nadalje postoji blagi porast medijske pozornosti prema srpskim izbjeglicama iz Hrvatske, koja je najviše naglašena u dva štampana medija iz Banje Luke (Glas Srpske i Nezavisne novine).

Tabela 15. Da li članak zavrjeđuje posebnu pozornost

Učestalost (%) Postotak (%) Valjani postotak (%)

Da 1402 62,1 62,1

Ne 855 37,9 37,9

139 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

100 % 80 % 60 % 40 % Da 20 % Ne 0 % 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2006 2010 Godina Grafi kon 11. Da li članak zavređuje posebnu pozornost

Tabela 15 prikazuje visoki postotak članaka koji imaju poseban značaj u smislu medijskog bavljenja temom vezanom za izbjeglice/interno raseljene osobe. Drugim riječima, skoro svaki drugi članak bio je koristan u smislu utvrđivanja relevantnosti medija o pitanju izbjeglica. Ovo može sugerirati da su mediji radije grubo prilazili pitanju izbjeglica/IRO-a i tretirali ga tako da ojačaju njegov društveni značaj i podignu svijest o tome, ili su pak samo zauzeli određenu poziciju u vezi s tim pitanjem, bilo autonomnu ili instrumentalnu, što je zapravo jedno od prominentnijih pitanja ovog izvještaja. Grafi kon 11 pokazuje pad posebno interesantnih članaka koji su vrijed- ni daljnje analize 1996. godine; onda značajno povećanje 1997. i još jedan pad u 1998. i 1999. godini, te konačno stabilan ali kratak period rasta u 2000. i 2001. godini, sa stabilizirajućom učestalošću nakon toga. To se po- klopilo s periodom iz 2000. i 2001. godine, kada su službeni podaci bilježili uspjeh povrata imovine. Istina je međutim da se ovo ‘izjednačavanje’ imovinskih zahtjeva s procesom povratka pokazalo pogrešnim i za medije, te ih značajno dezangažiralo od ovih pitanja nakon toga.

4.2. DoDatne korelacije

Dodatne korelacije uključivale su korelacije nekoliko varijabli, ali ak- cent je bio na primarnim akterima i primarnim izvorima zato što su se te dvije varijable vrlo često ispreplitale oko istih aktera, a razlikovale su se samo u skladu s njihovom funkcijom u relevantnom članku. Grafi kon 12 – prva relevantna korelacija je ona između primarnih aktera i teme o kojoj se piše. Grafi kon ispod pokazuje da su se nevladine organizacije bavile ličnim pričama izbjeglica/raseljenih osoba i pratile njihove aktivnosti, premašujući sve druge aktere u ovom segmentu.

140 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

100 % 90 % Izvršna vlast 80 % 70 % 60 % Zakonodavna vlast 50 % 40 % 30 % Sudska vlast 20 % 10 % 0 % Strane organizacije i njihovi predstavnici

i prava Civilni sektor Incidenti Generalno Implikacije Nešto drugo Političke partije Kolektivni centri Kuće povratnika Prava izbjeglica i Stavovi i mišljenje Izgradnja i obnova Izgradnja i obnova Politike i aktivnosti Životni usloviStatus Aktivnosti izbjeglica Susreti političara sa Bilo šta povezano sa Lične priče izbjeglica

Grafi kon 12. Primarni akteri i teme

Ovo je također uključivalo incidente, koji nisu bili značajno zastupljeni u cjelokupnom uzorku, ali posebnost je da je pozornost ovom pitanju bila skoro isključivo data akterima civilnog društva. Može se vidjeti da su političke strane pridavale marginalnu pažnju pitanjima izbjeglica/IRO-a u cjelini, što jasno signalizira nedostatak njihove volje da isprave učinke etničkog čišćenja koje je nastalo tokom rata. Čini se da su među svim institucionalnim i vladinim akterima izvršne vlasti bile najzaokupljeniji akteri ovom temom, što je u potpunoj suprotnosti sa zakonodavnim i sudskim instancama, koje su od ovog pitanja bile potpuno distancirane.

100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % Veoma pozitivno 30 % 20 % Pozitivno 10 % 0 % Niti pozitivno niti negativno Negativno Lokalno Agencije Vlada DB

Federalno Veoma negativno Vlada FBiH Sudstvo DB Loklani NVO Nije poznato Autori teksta Sudstvo FBiH Međunarodne Zvaničnici BiH Pojedinci, grupe Zvaničnici Srbije Predstavnici SAD Općinsko sudstvo Zakonodavstvo DB Lokalna izvršna vlast

Grafi kon 13. Primarni akteri i pozicija prema procesu povratka

141 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Grafi kon 13 prikazuje korelaciju između primarnih aktera i pozicije čla- naka prema procesu povratka. Ponovno pokazuje koji akteri pridaju najve- ću pozornost pitanjima izbjeglica/IRO-a i interferiraju, manje ili više, sa svim pozicijama vrijednosti. Međutim, populacija izbjeglica i raseljenih osoba je u centru svih vrsta reakcija i, zanimljivo, privlači skoro sve negativne i veoma negativne sadržaje, što je vjerojatno zbog perpetuacije neriješenih problema i neodgovorenih potreba ove populacije. Ovo također sugerira kako proces povratka u značajnoj mjeri nije zadovoljio očekivanja izbjeglica/IRO aktera, kojih je bilo 25 posto registriranih u ovom uzorku. Ova brojka trebala bi biti reprezentativna zbog primijenjene metodologije i broja pregledanih izdanja. Pozitivni sadržaji povezani s ugroženim skupinama uglavnom su pozicionirani na sredini ljestvice između pozitivnih i negativnih krajnosti, ali i dalje su za cijelu vrijednost udaljeni od vrlo negativnih sadržaja. Ostali akteri su daleko iza, ali prvi do populacije izbjeglica i interno raseljenih osoba su nevladine organizacije, koje, čini se, prezentiraju negativan sadržaj, vjerojatno zato što obično podržavaju zahtjeve izbjeglica/IRO-a i često u njihovo ime pokušavaju istaknuti probleme i izazove s kojima se oni susreću na ljudski i senzibilan način. Nevladine organizacije također donose i pozitivne sadržaje puno više nego drugi relevantni akteri i stavljaju ih ispred neutralnih sadržaja. Drugi akteri, kao što su međunarodne organizacije, strani predstavnici, regulatorna tijela i različite vladine institucije, skloniji su refl ektirati ova pitanja na neutralan način, što može biti zbog tehnokratske prirode njihovog angažmana i različitih praktičnih projektnih aktivnosti, kao i njihove opće orijentacije o korektnosti javnog nastupa.

90 % 80 % Izvršna vlast 70 % 60 % Zakonodavna vlast 50 % Sudstvo 40 % 30 % Agencije 20 % 10 % Političke partije 0 % Međunarodne organizacije Međunarodna zajednica

Incidenti Lokalni NVO Generalno Implikacije Nešto drugo Životni uslovi Status i prava Javne osobe Kolektivni centri Kuće povratnika Prava izbjeglica i Stavovi i mišljenja Izgradnja i obnova Izgradnja i obnova

Politike i aktivnosti Pojedinci izbjeglice Aktivnosti izbjeglica Susreti političara sa Bilo šta povezano sa Lične priče izbjeglica

Grafi kon 14. Primarni izvori i primarne teme

142 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Grafikon 14 pokazuje da je izbjeglička/raseljenička populacija intenzivno korištena kao izvor kada je u pitanju bavljenje temama koje su direktno povezane s njima. Odmah nakon njih nalaze se lokane nevladine organizacije, koje su često konzultirane kada su u pitanju lične priče izbjeglica/IRO-a, kao i njihove aktivnosti. U normalnim prilikama, izvršne vlasti – vlade, konzultirane su o pitanjima kao što su politike, strategije, akcijski planovi i slični rezultati koje su one izradile, kao i o konkretnim projektima, kao što su izgradnja i obnova kuća, različite implikacije i pitanja općenito vezana za proces povratka itd. Izvršni izvori konzultirani su horizontalno o širo- kom spektru tema, za razliku od izbjeglica/IRO-a i nevladinih organizacija koje su intenzivno eksploatirane samo za pojedine vrste tema. Ovo sugerira da bi nevladine organizacije mogle postati više uključene u praktične projektne aktivnosti i povećati svoju ekspertizu o nekim pitanjima koja mogu biti od koristi za održivi proces povratka. To se odnosi također i na izbjeglice/IRO. Uključenje ovih dviju skupina na produktivniji/praktičniji način moglo bi povećati izglede uspješnog povratka. Stavovi i mišljenja uglavnom su potjecali od pojedinačnih autora u njihovoj funkciji primarnog izvora informacija, što je kao rezultat potpuno očekivano.

4.3. Posebne osobine medija

Rezultati pojedinačnih medija pokazuju da postoji korelacija između primarnih aktera i primarnih izvora. Drugim riječima, rezultati o raspore- du ovih dviju varijabli pokazuju da one pojačavaju jedna drugu. U smislu korištenja primarnih izvora, mediji imaju tendenciju da konzultiraju iz- vršne – vladajuće instance na različitim razinama. Dva štampana medija iz Republike Srpske, između ostalih institucionalnih aktera, uglavnom konzultiraju vladu tog entiteta, ali i lokalne vlasti. Mediji iz Federacije BiH općenito su manje orijentirani ka institucionalnim akterima; oni se radije obraćaju akterima civilnog društva, članovima ranjivih skupina i međuna- rodnoj zajednici. U tom smislu, mediji u RS-u su više orijentirani ka institu- cijama sa stajališta primarnih aktera i izvora naglašenih ili aktivnih u tom entitetu, dok su mediji u Federaciji BiH manje institucionalno usmjereni i opredjeljuju se za druge aktere i izvore. Ovo može biti zbog kompleksnije i visoko decentralizirane organizacije Federacije BiH, što uzrokuje poteš- koće da se probije složena administracija i nađe kompetentan i adekvatan

143 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI sugovornik. Međutim, unutar entiteta mediji uglavnom funkcioniraju kao opozicija jedni naspram drugih, što znači da se teško opredjeljuju za kon- centraciju na iste aktere/izvore a više u fokus stavljaju različite strategije. Pored prethodno rečenog, primijećeno je da se medijska pozornost s vremenom pomjera, kao i njihov pristup, u smislu načina na koji obrađu- ju relevantno pitanje. Naprimjer, Glas Srpske je u 2010. godini bio usre- dotočen na vladu Bosne i Hercegovine (Vijeće ministara), dok su Neza- visne novine bile usmjerene na političke stranke. Glas Srpske je u 2006. godini svoju pozornost usmjerio na Vladu RS-a, a Nezavisne novine na lokalne vlasti i ranjive skupine. U usporedbi s onim iz Federacije BiH, Dnevni avaz je u 2010. godini imao za ciljnu skupinu pojedince i skupine izbjeglica/IRO-a (ranjive skupine), kao i agencije i regulatorna tijela. S druge strane, Oslobođenje je svoju pozornost raspršilo bez nekog posebnog dominantnog fokusa, osim male prednosti date u korist političkih stranaka i nekih vladinih institucija. Za razliku od medija u RS-u, oba ova medija su se prilično puno oslanjala na međunarodnu zajednicu, a posebno na predstavnike EU. Dnevni list je slijedio sličan obrazac kao i Oslobođenje u 2010. godini. U 2006. godini Dnevni avaz je poklonio puno pažnje ranjivim skupinama i vjerskim zajednicama. Oslobođenje je također pokrivalo ranjive skupine, ali je imalo i značajnu interakciju s drugim akterima/izvorima, kao što su lokalni NVO-i, lokalna zakonodavna i izvršna tijela. Istovremeno je Dnevni list imao potpunu interakciju s Vladom FBiH i predstavnicima EU. U 2002. godini štampani mediji u Federaciji BiH također su imali različite fokuse, naime Dnevni avaz je svoju pažnju usmjeravao ka međunarodnoj zajednici, predstavnicima EU, Vladi FBiH, kantonalnim vlastima i bh. vladi, kao i političkim strankama. Oslobođenje je u to vrijeme bilo na vrhuncu svoje interakcije s lokalnim nevladinim organizacijama i ranjivim skupinama (izbjeglice/ IRO), sa značajnom pažnjom posvećenom izvršnim akterima na kanto- nalnoj ili federalnoj razini. Rezultati za Dnevni list – kao treći štampani medij sa sjedištem u Federaciji BiH, nisu bili dostupni u to vrijeme (2002). U drugom entitetu, Nezavisne novine prakticirale su ujednačen pristup i pokrivale širok spektar aktera, uključujući institucionalne i neinstitucionalne aktere. Mnogo pažnje je također poklonjeno državnoj razini, kon- kretnije vladi BiH i zakonodavnim vlastima. Glas Srpske, s druge strane, dominantno se poziva na Vladu RS-a i njena zakonodavna tijela, kao i na lokalne instance u tom entitetu. Među neinstitucionalnim akterima, Glas Srpske je u to vrijeme favorizirao NVO-e, agencije i regulatorna tijela.

144 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Zaključak je da su mediji prilično autonomni u izboru svoga fokusa, perspektive i traženih informacija. Međutim, oni se koncentriraju ili na institucionalne ili neinstitucionalne aktere, odnosno rijetko uspijevaju izbalansirati ova dva aspekta. Ovo također može sugerirati da mediji imaju izvjesnu povezanost, ne samo onu identificirajuće prirode s poslijeratnim demografskim podjelama u BiH nego i u vezi s političkim okolnostima. Poznata je činjenica da se mediji povezuju s nekim politi čkim strankama i da na taj način uspijevaju stjecati bolje pozicije i time makar olakšati pristup redovnim i ekskluzivnim informacijama. Nakon što ‘njihovi’ odabranici stupe na političku scenu, mediji nastoje da ih po- drže i slijede njihove aktivnosti. Budući da je politička scena u BiH pri- lično nestabilna, s čestim smjenama alijansi, mediji teško mogu usvojiti stratešku orijentaciju u smislu pokrivanja, nego djeluju i/ili reagiraju u skladu s datim okolnostima. Međutim, izvjesna razina autonomije mora biti prisutna zato što svi praćeni mediji bilježe kontinuiranu i rastuću ekspanziju, te su relativno postojani u smislu svoje finansijske stabilno- sti. S tog stajališta oni sigurno uspijevaju pronaći aktere, teme i izvore do izvjesne mjere u skladu sa svojim vlastitim projekcijama, bilo da su direktno ili indirektno usklađene s nekim političkim faktorima. Drugim riječima, mediji mogu doseći kapacitet da utječu na politiku, a ne samo da djeluju kao njihov instrument.

5. OPĆA ZAPAŽANJA O GLAVNIM NALAZIMA

Vezano za primarnu temu članka, mediji su reagirali na rješenje statusa izbjeglica/IRO-a, što je moglo biti očekivano budući da su institucije na svim razinama uglavnom odgovorne za bavljenje tim pitanjem. Opće iz- vještavanje dominira, što može biti povezano s nedostatkom konkretnih politika/ poteza i implementacije strateških/akcijskih planova za realizaciju samoodrživog povratka. Vrijedno je primijetiti da su incidenti više u fokusu medija nego pitanja kao što su prava izbjeglica/IRO-a, njihovi uvjeti života, status, lične priče, koje korespondiraju s težnjama za senzacionalističkim izvještavanjem. Najzastupljeniji akteri su pojedinci, skupine izbjeglica, međunarod- na zajednica i lokalne nevladine organizacije. Također je zanimljivo da su lokalne nevladine organizacije zastupljenije od predstavnika lokalnih izvršnih vlasti, koje su pak više zastupljene nego bilo koji drugi stup/

145 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI razina vlasti. Očigledno, teret interakcije sa izbjeglicama/IRO-om leži na općinskim i gradskim vlastima i administraciji. One su direktno odgovorne instance za realizaciju prava i odgovaranja na potrebe ranjivih skupina. Međutim, evidentan je nedostatak značajnije suradnje s medijima, što može biti iz više razloga: nedostatak strateškog izvještavanja, slabi uredi za odnose s javnošću, s nedostatkom znanja ili moći za promicanje službene agende, ili pak pasivno držanje koje služi lokalnim administrativnim političkim interesima i ciljevima. Sumiranjem kategorija primarnih aktera došlo se do zaključka da su općenito akteri civilnog društva puno agilniji u adresiranju problema izbjeglica/IRO-a nego sve druge instance izvršne vlasti, a aktivnosti i interes za ova pitanja odgovaraju angažmanu međunarodne zajednice. Ovo ukazuje na relativnu pasivnost administrativno-političkog aparata u bavljenju ovako prominentnim društveno-političkim problemom. Potonja paralela između međunarodne zajednice i vlada također može sugerirati međusobnu povezanost njihovih akcija. Naime, agendu i politike uglavnom je promicala međunarodna zajednica, na koju su vlasti samo odgovarale umjesto da su imale proaktivnu i autonomnu poziciju naspram problematike izbjeglica/IRO-a. Posebno provokativan je nalaz da su međunarodne organizacije i zajednica poduzele više javne odgovornosti u vezi s predmetnom temom nego Vijeće ministara, što je ekvivalent državne vlade, kao i vlade na razini entiteta, agencije i regulatorna tijela, te kantonalne izvršne instance. Zakonodavne institucije jedva da se angažiraju u donošenje regulatornog okvira i ne uključuju se u rješavanje statusa i adresiranje potreba izbjeglica/IRO-a. Najzastupljenija novinarska forma bio je izvještaj, a nakon toga vijest, dok je udio individualnih doprinosa u obliku izjava, intervjua i komentara marginalan. Naslovi su dominantno informativni, a svaki deseti je senzacionalistički, dok je broj emotivnih naslova i podnaslova dvostruko veći od stručnih (ovo može ukazivati na nizak interes i inkluziju stručne/ akademske zajednice u rješavanje pitanja izbjeglica/IRO-a). Od kraja 1998. pa sve do 2006. godine intenzitet agencijskog izvješta- vanja se kontinuirano smanjivao, a angažman redakcijskih novinara se istovremeno povećavao, što znači da su oni preuzeli inicijativu za infor- miranje javnosti i praćenje ovih tema. Ovdje je važno napomenuti tendenciju fokusiranja na jednokratne događaje bez trajnih efekata (kao što su donatorske konferencije i slično). Međutim, nema neposrednog i kasnijeg praćenja učinaka aktivnosti i politika.

146 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA...

Izvještavanje je također bilo uniformirano: u smislu da je jedan izvor dominantno bio korišten u člancima, što je sprečavalo mogućnost kompara- tivnog pristupa ili sagledavanje sveobuhvatne perspektive. Ipak, postoji blagi napredak u korištenju više izvora: mediji su težili biti korektni prilikom informiranja o izbjeglicama/IRO-u, što je prikazano blagim porastom korištenja više izvora, te je makar donekle poslužilo medijima da prikriju svoj regionalni karakter. Također je potvrđeno da su mediji rijetko izvještavali o skupinama razli- čitim od dominantne/primarne ciljne skupine te novine (deset puta manje), što je dodatna potvrda fragmentacije bh. javnog prostora, uvjetovanog poslijeratnim demografskim uređenjem i etnopolitičkim principom admini- strativne organizacije. Pored toga, vrijedno je napomenuti da su suprotni i ujednačeni stavovi rijetko iznošeni u javni prostor, što ne mora nužno biti osobina izvještavanja posebno o izbjeglicama/IRO-u, nego opća karakteri- stika bh. javnog prostora, koji kakav jeste predstavlja ukupnu društveno- -političku prepreku promociji javnog diskursa koji podržava implementaciju relevantnih aneksa i zakona. Umjesto toga, javnošću se dominira jednostrano i najčešće bez ikakvog stava, što sugerira nedostatak diskusije i javne debate o pitanjima relevantnim za populaciju izbjeglica i raseljenih osoba. Općenito govoreći, interes medija je značajno slabio tokom vremena prema ciljnoj populaciji u usporedbi s prvim poslijeratnim godinama, što je vjerojatno diktirano paralelnim opadanjem pozornosti izvršne i zakonodavne vlasti, kao i samih medija po pitanju problema koji se tiču izbjeglica i raseljenih lica.

6. GLAVNI NALAZI KVALITATIVNE ANALIZE

Tokom svih monitoriranih godina generalno tekstovi su se mogli razvrstati po sljedećim tematskim kategorijama: – politički odnosi, pri čemu je problematika izbjeglica služila samo kao paravan za iznošenje širih političkih stavova; – ljudske priče, koje u većoj mjeri tretiraju negativnosti, što uostalom i jeste konstanta izbjegličke krize; – humanitarna pitanja, najčešće zasnovana na aktuelnostima koje potenciraju potrebe ili prikazuju rezultate humanitarnih akcija; – aktivnosti i stavovi međunarodne zajednice u cilju rješavanja izbje- gličke krize.

147 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

U smislu aktivne uloge, gradacija ovih tema mogla bi se podijeliti na tekstove koji potenciraju probleme i iznose optužbe za njihovo nerješa- vanje te tekstove koji pokušavaju ohrabriti proces povratka. Nažalost, u drugoj ih je kategoriji bilo manje. Ukupno gledajući, izrazito je mali broj tekstova koji su nudili izbjeglicama upute kako da ostvare neka svoja prava, kome da se obrate i kakve su procedure. Ključne poruke koje su kroz medije upućivane bile su u značajnoj mjeri entitetski i etnički diferencirane. Dnevni avaz i Oslobođenje su do 2002. godine insistirali na stavovima da se svi moraju vratiti na svoja “ognjišta”, da nema trajnog mira bez povratka izbjeglica, da srpske i hrvatske vlasti u značajnoj mjeri čine opstrukcije povratka nastojeći zadržati etnički čiste teritorije. Glas srpski i Dnevne nezavisne novine potencirali su stavove srpskih političara, ali i stanovništva, da ne žele da se vraćaju u Federaciju BiH, da je međunarodna zajednica kriva za egzodus Srba iz reintegriranih sarajevskih naselja, da vlasti Federacije BiH, posebno u Sarajevu, sporo implementiraju stambene zakone, čime pokazuju neiskrenost za povratak. Početkom novog milenija izbjeglička kriza postaje nešto manje prisutna u medijima i smanjuju se izrazite političke konotacije. Dnevni avaz i Oslobo- đenje naglašavaju da volja za povratak postoji, da se ljudi vraćaju, ali da je neophodna finansijska pomoć vlasti i međunarodne zajednice. Velika pa- žnja se posvećuje povremenim incidentnim situacijama, posebno slučaju Fate Orlović, koja se kod Žepe bori za izmještanje crkve iz svog dvorišta, što je postalo personalizacija borbe za održivi povratak, odnosno “povratak dostojan čovjeka”. I novine iz Republike Srpske u tom periodu veliku pažnju posvećuju ekonomskim elementima povratka, pri čemu incidentne situacije smatraju politički dirigiranim. Veliku pažnju dnevne novine sve do 2002. godine daju stambenim zakonima, čija implementacija je izazivala buru na svim stranama. Veliki broj tekstova čine saopćenja OHR-a na ovu temu, reagiranja, opstrukcije, te realizacija u praksi. Javljaju se protivnici deložacija, traže se rupe u zakonu, pokušavaju eskivirati provedbu na sve moguće načine. To je povod medijima iz RS-a da potcrtaju koliko je povratak u FBiH nemoguć. Iako je u tekstovima vrlo malo prisutna direktna kritika one entitetske vlasti iz koje potječu novine za nedostatak djelovanja na realizaciji procesa povratka, ona često isijava kroz tekstove, posebno novina iz Federa- cije BiH, u kojima se potencira da su povratnici prepušteni sami sebi ili u boljem slučaju donacijama međunarodnih organizacija. S druge strane, novine iz Republike Srpske, više izborom sugovornika i naslovima nego

148 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I OVISNOSTI: ULOGA ŠTAMPANIH MEDIJA U PROCESU POVRATKA... uredničkim ili novinarskim stavovima, pogotovo prvih poslijeratnih godina, potenciraju za izbjegličku krizu odgovornost međunarodne zajednice, kao i vlasti Federacije BiH, koje po svaku cijenu žele da vrate izbjeglice u RS, a, kako se ističe, malo rade na njihovom povratku u Federaciju. Za razliku od novina iz Federacije, novine u RS-u izvještavaju i o aspektima izbjegličke krize u Hrvatskoj, a nakon 1999. i na Kosovu. Fokus je na srpskom izbjegličkom pitanju, koje je dodatno generirano ratom na Kosovu, kao i brojnim opstrukcijama vlasti povratka u Hrvatsku. Kao izvori informacija u tekstovima najčešće su korišteni istupi samih izbjeglica, političara, od općinske do državne razine, predstavnika među- narodnih organizacija, donatora, raznih izbjegličkih udruženja, udruženja boraca, humanitarnih organizacija, kao i civilnog sektora, prije svega organizacija koje se bave zaštitom ljudskih prava. Tekstovi iz Oslobođenja i Dnevnog avaza, osim što su pozivali na neop- hodnost povratka i spominjali upornost i volju povratnika da se na svoja ognjišta vrate bez obzira na postojeće probleme i prepreke, nisu nudili dublju perspektivu niti otvarali prostor za detaljniju analizu šta konkretno treba biti učinjeno kako bi se povratak i realizirao te ko je za to odgovoran. Puno je pisano o pojedinačnim donacijama, problemima, napadima, a malo je bilo kritičkih tekstova zašto se proces povratka sporo odvija. Dominiraju faktografske forme, vijesti i izvještaji. Sukus rijetkih komentara kao i složenih novinarskih tekstova je na tome da je na snazi opstrukcija povratka od lokalnih vlasti te nepostojanje političke volje za završetak procesa povratka. Svako pomaže ‘svoje’, a ne doprinosi stvaranju uvjeta za održivi povratak. Osim toga, nije dovoljno obnoviti kuće jer to ne znači da je povratak ostvaren. Što su godine dalje odmicale od rata, upravo je održivi povratak, odnosno njegova nemogućnost kao pitanje, više prisutan u medijima. Naslovi su u većoj mjeri neutralni, mada često sugestivni, s porukama koje pokazuju pristranost međunarodne zajednice, opstrukcije ‘one druge’ vlasti, ustrajavanje na povratku, a u manjoj mjeri i rezultate uspješnog povratka. Od 2001. godine Nezavisne novine se profiliraju kao bosanskoherce- govački list, što je vidljivo i kroz izbjegličku problematiku. Ravnopravnije nego ranije zastupljeni su izbjeglički problemi svih triju nacionalnih gru- pacija, a u značajnoj mjeri su u novinama prisutni i politički faktori iz cijele BiH. Međutim, ni u jednim novinama nije bio zabilježen jezik mržnje na nacionalnoj osnovi niti su primijećene izrazite forme neprofesionalnosti.

149 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Određeno manipulativno kadriranje je bilo prisutno kroz selekciju informacija i potenciranje izjava ili stavova izbjeglica ili političara koji su u skladu s većinskim javnim mnijenjem odakle je novina.

Bibliogragija

Autori: Arnaut S., Komisija za raseljena lica i izbjeglice, dostupno na: http://crpc.blogger.ba/. Belloni, Roberto (2007), “State building and international intervention in Bosnia”, Routledge, London & New York. Kleck, M., (2007), Refugee Return – Success Story of Bad Dream? A Review from Eastern Bosnia in Fischer, M. (ed.) Peacebuliding and Civil Society in Bosnia and Herzegovina – Ten Years after Dayton, Berlin. Opačić, G., Vidaković, I., Vujadinović, B. (izd.) (2005), Život u posleratnim zajednicama, IAN, Beograd. Phoung C. (2000), At the heart of the return process: solving property issues in Bosnia and Herzegovina, u: Forced Migration Review 7 Refugee Study Center, Oxford. Udovičić, R., Vjerodostojnost medija, teorijske i praktične dileme, (2012), Media plan institut, Sarajevo. Udovičić i dr. (2010), Izbori 2010 u BiH: Kako su mediji pratili izbornu kampanju, Media plan institut, Sarajevo.

Izvještaji, istraživanja i institucionalni izvori: General overview of forced displacement in Bosnia and Herzegovina (2012) Cen- tre for Refugee and IDP Studies (CESI) / Institute for Social Science Research/ Faculty of Political Sciences, University of Sarajevo, Sarajevo. Internews, Soros Foundation, Konrad Adenauer Foundation, Heinrich Boell Fo- undation, Friedrich Ebert Foundation itd. “Politika međunarodne podrške zemljama jugoistočne Evrope – nenaučene lekci- je u BiH”, Fond otvoreno društvo BiH, Sarajevo, 2001. Press Council: Indicators of Media Freedom in Countries Members of Council of Europe: Report for B&H, 2012, dostupno na http://www.vzs.ba. Research on media usage by B&H population done at the Faculty of Political Sciences Sarajevo in 2009. Council of Europe (2004), Bosnia and Herzegovina: Compliance with obligations and commitments and implementation of the post-accession co-operation programme, Council of Europe. Web stranica Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice, dostupno na: www.mhrr. gov.ba/ministarstvo/. Dejtonski mirovni sporazum, dostupno na: http:www.ohr.int. MLJPI (2010), Revidirana strategija Bosne i Hercegovine za implementaciju Aneksa VII Dejtonskog mirovnog sporazuma, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine, BiH, Vijeće ministara, 2010.

150 Zaključna razmatranja: Medijska (ne)zavisnost – Politika i mediji: kohabitacijski aranžmani

EMIR VAJZOVIĆ Fakultet političkih nauka Sarajevo

Sažetak

Naučno-istraživački projekt ‘’Mediji između zavisnosti i slobode – uloga printanih medija u procesu povratka izbjeglica’’ je pod jedinstvenom metodolo- gijom proveden u Srbiji i Bosni i Hercegovini. Iako fokus medija na izbjegličko- -raseljeničke teme slabi, problem je i dalje aktuelan i vrijedan istraživanja. U novije vrijeme prisilne migracije su uglavnom politički determinisane i generisane. Tokom dvadesetog vijeka broj ljudi koji je na ovaj ili onaj način prošao kroz izbjeglički status broji se na milione uslijed brojnih oružanih sukoba, nasilja i ratnih zločina. Pozivanje na masovne izbjegličke tragedije često je kori- šteno za promociju i ostvarivanje nekih ključnih političkih ciljeva ili poena, ali su izbjeglice i raseljeni nakon toga često prepuštani sami sebi. Budući da se savremeni čovjek u modernim, demokratski uređenim društvima informira uglavnom putem različitih medija, jasno je da moć masovnog komuniciranja i ulogu medija u demokratskim procesima valja ozbiljno shvatiti, posebno u tzv. zemljama u tranziciji, gdje je nužno uložiti dodatni napor u razvoju i jačanju demokracije. Naročita se pažnja mora pri tome posvetiti medijskoj nezavisnosti (političkoj, ekonomskoj i uredničkoj), medijskoj koncentraciji, pluralizmu i razli- čitosti medija. U istraživanju koje smo proveli i čije rezultate i analize prezentujemo odlučili smo se za uzorak štampanih medija u Bosni i Hercegovini i Srbiji kao najpogodniji za predmet i obim istraživanja. Iako postoje historijske, socijalne, političke pa i medijske sličnosti u ove dvije susjedne države, ipak nije moguće uraditi klasičnu komparativnu analizu rezultata, mada jednostavni uporedni pregled ova dva izvještaja može dati dobar uvid u sve specifičnost

151 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

kroz koje su Bosna i Hercegovina i Srbija prošle od početka ‘90-tih na ovamo. Rezultati ovog istraživanja ne potvrđuju tezu da su uticaji domaćih političkih elita u medijima doprinosili kreiranju diskursa koji je obeshrabrivao povratak i rješavanje izbjegličko-raseljeničkih pitanja, ali se također može zaključiti da političke elite kroz medije nisu dovoljno radile na adekvatnom rješavanju statusa i prava izbjeglica, te da se nije dovoljno radilo na informisanju i edukovanju izbjeglica o njihovim pravima i mogućnostima. Ključne riječi: mediji, nezavisnost, politika, izbjeglice, interno raseljene osobe.

1. (Ne)mogućnost medijske (ne)ovisnosti i demokratija

Otkad je svijeta i vijeka, ljudi mijenjaju svoja staništa – migriraju iz jedne sredine u neku drugu (jedanput ili opetovano), a čine to iz najmanje dva moguća osnovna razloga, motiva, povoda ili poticaja: (1) svojom vo- ljom, željom, vlastitom odlukom – u potrazi za očekivano boljim životom i (2) pod nečijom prisilom – uglavnom politički motivisano – kad ih neko, iz različitih razloga ili pobuda, protjera / istjera iz njihove ili iz svoje sredine, odnosno, u okolnostima životne ugroženosti – kad sami bježe u strahu pred opasnostima (izbjeglice, prognanici, izgnanici, deportovane osobe). (Vajzović 2012: 7-17) U novije vrijeme prisilne migracije su uglavnom politički determinisane i generisane. Tokom dvadesetog vijeka broj ljudi koji je na ovaj ili onaj način prošao kroz izbjeglički status broji se na milione uslijed brojnih oružanih sukoba, nasilja i ratnih zločina. Pozivanje na masovne izbjegličke tragedije često je korišteno za promociju i ostvarivanje nekih ključnih poli- tičkih ciljeva ili poena, ali su izbjeglice i raseljeni nakon toga često prepu- štani sami sebi. No, osim masovnih ljudskih tragedija, ispražnjeni prostori s jedne i kolonizacije s druge strane znače i teške socijalne, ekonomske, demografske i kulturološke posljedice. Međutim, ti aspekti i te posljedice se gotovo uopšte ne istražuju, a nedostatak stvarnih spoznaja o razmjera- ma i posljedicama tih problema uticao je i na nedostatak osmišljenih dru štvenih strategija koje su mogle potaknuti veći povratak i tako doprinijeti rješavanju mnogih problema koji i dalje, godinama nakon rata, opterećuju i koče društveni razvoj. Budući da se savremeni čovjek u modernim, demokratski uređenim društvima informira uglavnom putem različitih medija, jasno je da moć masovnog komuniciranja i ulogu medija u demokratskim procesima valja

152 ZAKLJUČNA RAZMATRANJA: MEDIJSKA (NE)ZAVISNOST – POLITIKA I MEDIJI... ozbiljno shvatiti, posebno u tzv. zemljama u tranziciji, gdje je nužno uložiti dodatni napor u razvoju i jačanju demokracije. Naročita se pažnja mora pri tome posvetiti medijskoj nezavisnosti (političkoj, ekonomskoj i uredničkoj), medijskoj koncentraciji, pluralizmu i različitosti medija. (Vajzović 2010, 2007) I baš zbog takvog i tolikog utjecaja na javnost i civilno društvo, medijima pripada centralno mjesto u procesu demokratizacije, odnosno, ključna uloga u procjeni stepena demokracije svake društveno-političke zajednice. Jer, pitanje koliko su mediji ovisni ili slobodni, pristrani ili objektivni, podvrgnuti adekvatnoj regulaciji – direktno je proporcionalno (pr)ocjeni demokratskih vrijednosti jednoga društva. Otuda su masovni mediji (TV, radio, štampa, Internet, kao i nove telekomunikacijske usluge/platforme) tako važni u zemljama nove demokracije, tzv. tranzicijskim zemljama, kakve jesu i države nastale disolucijom SFR Jugoslavije. (Vajzović 2010) Kada pogledamo šta je zamišljena idealna uloga medija u demokratskom društvu, neupućenim i nezainteresovanim građanima može zvučati i prihvatljiva i u praksi izvodljiva definicija medija kao posrednika koji imaju ulogu da informišu, obrazuju, zabave građane i služe kao čuvar de- mokratije (Vajzović 2010). Ipak dosta je diskusije u naučnom, stručnom i medijskom svijetu oko ispunjavanja uloge medija i njihove (ne)zavisnosti u tom procesu. Bez želje da ovdje izložimo svu kompleksnost problematike nezavisnosti medija u demokratskom društvu i detaljnu analizu svih elemenata koji značajno utječu na medija, urednike, novinare, pa i same građane u percepciji medija, osvrnut ćemo se samo na neke osnovne i najčešće spo- minjane kako bi približili izazove koje su realni u demokratskom društvu. Do fenomena medijske demokracije, kako ističe Thomas Meyer (2003:3), dolazimo razmatrajući ulogu medija u sadašnjoj politici i društvu – fenomena koji ponajprije služi karakterizaciji nove temeljne političke konstela- cije i odnosi se na oblik tvorbe političke volje i donošenja odluka, a prema kojemu jednu od presudnih pozicija u političkom procesu preuzimaju masovni mediji i njihova komunikacijska pravila. Kako god – masovni su mediji, kaže Vreg (1991:306), pretežno “posred- nici vladinih akcija, a istovremeno artikulatori volje naroda“, te najviše prostora daju “institucionalnim informacijama državne, političke, ekonomske, vojne i druge vladajuće elite globalnih društava“. Nadalje, da bismo se odredili spram definicije masovne komunikacije, doradit ćemo već revidiranu definiciju O’Salivena i prilagoditi je današnjim okolnostima, “igračima” i zakonitostima.

153 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Masovno komuniciranje je praksa i produkt osiguranja informacija i zabave (u predahu) za široku, često neznanu i sve izrazitije fregmentiranu publiku. Kada se koristi sredstvima i platformama modernih tehnologija, taj proces uključuje institucionalno finansirane (javno-pravne, državne i privatno- -komercijalne) i ustrojene (državno regulirane, visokotehnološke) organizacije koje zajedničkim naporima (mreža, usluga, i/ili sadržaj) osiguravaju pristup dobrima (informacija), te srodnim uslugama (interaktivnost) putem tehnološki neutralnih platformi doturaju sadržaje. Kada se poduzima tradicionalnijim sredstvima, masovna komunikacija uključuje bilo koje sredstvo osiguranja informacija, slika, zvuka i/ili zabave u predahu za veliki broj ljudi, iz svih društvenih slojeva i demografskih grupa, ali takvih čije je ponašanje homogeno u pogledu praćenja odabranog izvora informiranja. (prema Vajzović 2010, up. Lorimer 1998: 42-43) Moć je masovnih medija u savremenom informacijskom društvu ne upitna. Oni, kao “političkouvjeravačke i mobilizacijske institucije vladaju- će stranke ili koalicije stranaka tvore dominantni komunikacijski sistem, koji održava, jača i reproducira ideološki diskurs vladajuće strukture” (Vreg 1991:306). Time moć masmedija dobija na snazi i praktično postaje neuništiva jer proizlazi iz dvosmjernog odnosa: masmediji su logisti- ka odabranoj (aktuelnoj) politici, a onda “podržana” politička struktura podržava njih. Tako dominira nepisano pravilo: ako hoćeš vladati, budi “udobro” sa medijima ili stavi ih pod svoju kontrolu! Podržavaj ih da bi bio podržan, ili, kontroliši medije da bi kontrolisao društvo! Zato se mas medijska moć uvećava i multiplicira. Za politiku je komunikacija naročito važna – podjednako ona interna (unutar političkih krugova, institucija i organa vlasti) i ona eksterna (obra- ćanje javnosti u komunikaciji između predstavnika vlasti i građanstva). Za ostvarivanje ovog drugog (eksterna politička komunikacija) ključni su masovni mediji – kako u predizbornoj kampanji, tako i tokom cijelog man- data u poziciji ili opoziciji. Vrlo jednostavno smo utvrdili spregu i međuovisnost demokracije i medija, ali postaju sve glasniji stavovi da mediji postaju značajne antidemokratske snage. Takva se mišljenja temelje na sljedećoj logici ili praksi: što su bogatiji i moćniji korporativni medijski giganti, to je manja mogućnost postojanja demokracije u kojoj građani istinski učestvuju (McChesney 2008: 2) jer masovni mediji beskonačno podižu razinu znanja o društvenim procesima, ali i “beskonačno koče sposobnost ljudi da to znanje preobrate u političko djelovanje” (Sennett 1989 – Nuhanović

154 ZAKLJUČNA RAZMATRANJA: MEDIJSKA (NE)ZAVISNOST – POLITIKA I MEDIJI...

2005: 121). Praktično, dominantne su medijske kompanije veće i utjecaj- nije nego ikad prije, a “mediji su u našem društvenom životu važniji nego što se da i naslutiti, i to više nego što su ikada bili” (McChesney 2008:2). Sa sve većom “ovisnošću” građana o medijima u svakodnevnom životu, pritisak na (ne)ovisnost medija od stane raznih interesnih grupa je očekivana. Za politiku i političare kojima je posao da pokušavaju doći i zadržati se na poziciji moći i vlasti kako bi praktikovali vještinu upravljanja državom, te se praktično i teoretski baviti državnim poslovima, oče- kivano je da pokušavaju (o)vladati medijskim prostorom kao ključnim za njihov uspjeh i djelovanje. Da mediji igraju ključnu ulogu u politici i formiranju javnog mnijenja, ne treba posebno dokazivati. Posebno je to izraženo u tranzicijskim državama gdje mediji – načinom, frekvencijom i “tajmingom” izvještavanja o događa- jima, pojedincima i strankama – praktično odlučuju o rezultatima “demokratskih” izbora (up. Nuhanović 2005), narod je (većinom) sklon vjerovati medijima više negoli vlastitim očima. Važno je znati ih uvjeriti, a to nije ne- moguće. Masmediji to mogu. Ne zaboravimo da su oni među najutjecajni- jim preduzećima u demokratskim društvima pozicionirani između građana i njihovih političkih, ekonomskih i društvenih institucija. (Day 2008: 44) Nezavisni, kritički, pa čak i agresivni mediji svakako su neophodni za demokraciju zasnovanu na znanju i informiranosti. Ipak, u suodnosu medija i demokracije posebno se važnom odrednicom smatra javni interes. Tako bi sektor medija koji podržava demokraciju i zastupa javni interes, (idealno) bio samo onaj: – koji ima određeni stepen uredničke neovisnosti (politički neovisan), – koji je finansijski (samo)održiv (da materijalno ne ovisi ni o kome (?)), – koji potiče različita i pluralistička stajališta (sloboda izražavanja) i – koji služi javnom interesu (općem dobru). (Vajzović 2007) Treba, međutim, biti svjestan snaga i interesa koji utječu na medije i do- vode u pitanje koncept “neovisnosti” medija. Redoslijed navedenih interesa nije presudan i njegov značaj varira od jednog do drugog proizvođača medijskog sadržaja: (1) interes građana (javnost); (2) komercijalni interesi (profit); (3) interesi oglašivača (ekonomska zavisnost); (4) rating / share (gledanost); (5) urednička politika (na koju utječu: pritisak vlasti, cenzure i samocenzure, orijentacija medija, vlasnička struktura i interesi vlasnika). (Vajzović 2010) Iz navedenih razloga možemo se usuditi i reći da ne postoje u potpunosti nezavisni mediji. Naravno, u visoko razvijenim demokratskim

155 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI društvima postižu visok stepen nezavisnosti (opet ne potpune), dok je u demokratski manje “osvješćenim” društvima taj stepem proporcionalno manji.1 Masovni mediji informiraju, obrazuju, zabavljaju svoje recipijente, ali u tim procesima i nužno utječu na njihovo mišljenje i stavove, te tako uvje- tuju ili usmjeravaju demokratske procese i ponašanja – individualna i ko- lektivna. Masovni mediji (proizvođači audio-vizuelnog sadržaja), kao element konvergentnog sektora komunikacija, uz pomoć novih tehnologija i usluga dopiru sve efikasnije do ciljne publike na tehnološki neutralnim osnovama preko platformi koje se usavršavaju, konvergiraju i nadopunjuju u skladu sa veoma brzim tehničko-tehnološkim napretkom. Realnosti se konstruiraju putem referentnih okvira u kojima se vijest / informacija prezentira, gdje se pojava (pre)oblikuje u događaj, a događaj u objavljenu vijest. Blok vijesti organizira svakodnevnu realnost, i blok vijesti je djelić i svežanj svakodnevne realnosti, jer je, kao što smo vidjeli, javni karakter suštinska odlika vijesti. (Lorimer 1998:184) Zato više nema sumnje da je efikasnost poruke neposredno ovisna i o tehničkom prenos niku poruke (mediumu, posredniku). Ista poruka saopštena preko raznih vrsta mreža i sredstava izaziva nejednake efekte, što znači da moć poruke ne zavisi samo od sadržaja poruke nego i od oblika strukture tehničkog prenosnika. (Šušnjić 1995: 105)

2. Medijsko izvještavanje o izbjeglim i raseljenim u Bosni i Hercegovini i Srbiji

U istraživanju koje smo proveli i čije rezultate i analize prezentujemo odlučili smo se za uzorak štampanih medija u Bosni i Hercegovini i Srbiji kao najpogodniji za predmet i obim istraživanja. Iako postoje historijske, socijalne, političke pa i medijske sličnosti u ove dvije susjedne države, ipak nije moguće uraditi klasičnu komparativnu analizu rezultata, mada jednostavni uporedni pregled ova dva izvještaja može dati dobar uvid u sve specifičnost kroz koje su Bosna i Hercegovina i Srbija prošle od početka ‘90-tih na ovamo. Metodologija koju su zajedno razvijali stručnjaci iz obje države uz pomoć međunarodnog mentora i koja ima za cilj da na jednak

1 Vidjeti IREX Media Sustainability Index: http://www.irex.org/project/media- sustainability-index-msi

156 ZAKLJUČNA RAZMATRANJA: MEDIJSKA (NE)ZAVISNOST – POLITIKA I MEDIJI... način istraži i predstavi suodnos medija i političkih elita u oblasti izbjeglih i raseljenih osoba, ima svojih specifičnosti u uzorku i kontekstualnom okviru (socio-političke specifičnosti i različiti ključni događaji koji su odredili temu istraživanja). Ovo nam je bilo poznato od početka, te se pisanju nacionalnih analiza pristupilo autonomno sa željom da se fokus stavi na pojedinačne analize država prema dogovorenoj metodologiji, te naknadno, kao sekundarni cilj, da se pokušaju izvući neke zajedničke zakonitosti. Cijenimo da je već sa ove dvije nacionalne analize ispunjen istraživački cilj: da se ispita na području Bosne i Hercegovine i Srbije kroz procjenu medijskog sadržaja slijedeće: a) kako i u kojoj mjeri štampani mediji izvještavaju o izbjeglicama i interno raseljenim osobama, i b) koliko u njihovom radu oni ispunjavaju cilj da informišu i pomažu povratnicima, te u kojoj mjeri služe (etno)političkim elitama u implementaciji političkih ciljeva povratka ili politike ostanka. Pored opsežnih analiza koje su radili timovi u Srbiji i Bosni i Hercegovini, korišteni su i dijelovi dodatne analiza sadržaja tekstova iz Bosne i Herce- govine koju je uradio tim MediaPlan Instituta (Radenko Udovičić2, Bojana Šutvić3, Aleksandra Ostojić Matić4) u okviru i za potrebe ovog projekta. Posmatrajući analizirani uzorak u Srbiji, pa i u Bosni i Hercegovini, mo- žemo bez sumnje zaključiti da pitanja koja se odnose na izbjeglice i raseljena lica, uključujući i pitanja povratka, nisu stalna niti posebno česta tema članaka u dnevnim novinama, iako je provedeno istraživanje identificiralo i analiziralo značajan broj relevantnih članaka zbog relativno velikog vre- menskog perioda koji je uzet za uzorak (BiH ukupno 2257 članaka, u 800 pregledanih izdanja u 5 odabranih vremenskih perioda i Srbija 530 članaka, u 665 izdanja u 11 vremenskih perioda). Kako su pokazale analize štampanih medija u Srbiji i Bosni i Hercegovi- ni, tokom svih godina u uzorku, generalno tekstovi su se mogli razvrstati po sljedećim tematskim kategorijama: politički odnos (pri čemu je problematika izbjeglica služila samo kao paravan za iznošenje širih političkih stavova), zatim ljudske priče (koje u većoj mjeri tretiraju negativnosti, što uostalom i jeste konstanta izbjegličke krize), humanitarna pitanja (najčešće zasnovana na

2 Doc. dr. Radenko Udovičić je direktor Media plan instituta iz Sarajeva i profesor novinarstva na Univerzitetima “Džemal Bijedić” u Mostaru i Istočnom Sarajevu. 3 Bojana Šutvić je direktorica Udruženja građana za razvoj i unapređenje praved- nog i prosperitetnog društva – GRUPA i višegodišnja programska menadžerica u Media plan institutu. 4 Aleksandra Ostojić Matić je višegodišnja direktorica press clipping agencije Media plan instituta i voditeljica različitih komunikacionih projekata.

157 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI aktuelnostima koje potenciraju potrebe ili prikazuju rezultate humanitarnih akcija) i na kraju aktivnosti i stavovi međunarodne zajednice u cilju rješavanja izbjegličke krize. Ovo zadnje je možda imalo i više utjecaja na odnos politi čkih elita u javnom diskursu prema temi izbjeglica i raseljenih osoba nego što je to istraženo. Naime, utjecaj međunarodne zajednice je očekivano zna- čajan zbog euro-atlantskih integracijskih procesa kojima su se političke elite okrenule, te ponajviše zbog finasijske i političke koristi koje njihova politička oligarhija očekuje, a manje zbog općeg javnog dobra koje se može očekivati. U smislu aktivne uloge, gradacija ovih tema mogla bi se podijeliti na tekstove koji potenciraju probleme i iznose optužbe za njihovo nerješava- nje te tekstove koji pokušavaju ohrabriti proces povratka. Nažalost, u drugoj ih je kategoriji bilo manje. Ukupno gledajući, izrazito je mali broj tekstova koji su nudili izbjeglicama smjernice i konkretne informacije kako da ostvare neka svoja prava, kome da se obrate i kakve su procedure, što bi trebao biti jedan od zadataka medija, posebno štampanih. Ključne poruke koje su kroz medije slane, posebno u Bosni i Hercego- vini, bile su u značajnoj mjeri entitetski i etnički diferencirane. Na primjer, u Bosni i Hercegovini Dnevni avaz i Oslobođenje su do 2002. godine insistirali na stavovima da se svi moraju vratiti na svoja “ognjišta“, da nema trajnog mira bez povratka izbjeglica, da srpske i hrvatske političke elite u značajnoj mjeri čine opstrukcije povratka nastojeći da zadrže etnički čiste teritorije. Glas srpski i Dnevne Nezavisne novine potencirale su stavove srpskih političara, ali i stanovništva, da ne žele da se vraćaju u Federaciju BiH, da je međunarodna zajednica kriva za egzodus Srba iz reintegrisanih sarajevskih naselja, da vlasti Federacije BiH, posebno u Sarajevu, sporo implementiraju stambene zakone čime pokazuju neiskrenost za povratak. Početkom novog milenija izbjeglička kriza postaje nešto manje prisutna u medijima u Bosni i Hercegovini i smanjuju se izrazite političke konotacije, dok u Srbiji se više medijskog prostora posvećuje Kosovu i Metohiji, gdje i oni su od 2005. manje u fokusu medija. U bosanskohercegovačkim medijima, iako je u tekstovima vrlo malo prisutna direktna kritika one entitetske vlasti iz koje potiče novina za nedostatak djelovanja na realizaciji procesa povratka, ona često isijava kroz tekstove, posebno novina iz Federacije BiH u kojima se potencira da su povratnici prepušteni sami sebi ili u boljem slučaju donacijama međuna- rodnih organizacija. S druge strane, novine iz Republike Srpske, više izborom sagovornika i naslovima, nego uredničkim ili novinarskim stavovima, pogotovo prvih poslijeratnih godina, potenciraju za izbjegličku krizu

158 ZAKLJUČNA RAZMATRANJA: MEDIJSKA (NE)ZAVISNOST – POLITIKA I MEDIJI... odgovornost međunarodne zajednice kao i vlasti Federacije BiH, koje po svaku cijenu žele da vrate izbjeglice u RS, a, kako se ističe, malo rade na njihovom povratku u Federaciju. Kao izvori informacija u tekstovima najčešće su se koristili istupi samih izbjeglica, političara, od opštinskog do državnog nivoa, predstavnika me- đunarodnih organizacija, donatora, raznih izbjegličkih udruženja, udru- ženja boraca, humanitarnih organizacije kao i civilnog sektora, prije svega organizacija koje se bave zaštitom ljudskih prava. Prevladavaju faktografske forme, vijesti i izvještaji. U BiH, sukus rijetkih komentara kao i složenih novinarskih tekstova je na tome da je na snazi opstrukcija povratka od strane lokalnih vlasti te nepostojanje političke volje za završetak procesa povratka. Svako pomaže ‘’svoje’’ a ne doprinosi stvaranju uslova za održivi povratak. Osim toga, nije dovoljno obnoviti kuće jer to ne znači da je povratak ostvaren. Što su godine dalje odmicale od rata, upravo je održivi povratak, odnosno njegova nemogućnost kao pitanje, više prisutan u medijima. Naslovi su u većoj mjeri neutralni, mada često sugestivni sa porukama koje pokazuju pristranost međunarodne zajednice, opstrukcije “one druge” vlasti, ustrajavanje na povratku, a u manjoj mjeri i rezultate uspješnog povratka. U Srbiji, analiza sadržaja jednog dijela tekstova u kojima su vlasti i političke partije u funkciji aktera i izvora teksta pokazuje da tekstovi sa negativnom pozicijom u pravilu ne promovišu negativan odnos prema povratku na bilo kakav direktan način, već taj negativan odnos zapravo, na izvjestan način, grade kroz diskurs koji dominantno sadrži komentare i opservacije o teškoća- ma i neriješenim pitanjima, lošim iskustvima i ishodima, i sličnom. Za razliku od novina iz Federacije BiH, novine u Republici Srpskoj izvje- štavaju i o aspektima izbjegličke krize u Hrvatskoj, a nakon 1999. i na Ko- sovu. Fokus je na srpskom izbjegličkom pitanju koje je dodatno generisano ratom na Kosovu kao i brojnim opstrukcijama vlasti povratka u Hrvatsku. Kada je riječ o načinu na koji se informacije relevantne za pitanja izbjeglica i raseljenih lica predstavljaju u novinama, moguće je konstatovati nekoliko sasvim jasnih nalaza: ti tekstovi se u velikoj većini slučajeva pojavljuju u formi izvještaja ili vijesti, te su većinom informativne forme, te mnogo manje tekstova se pojavljuje sa naslovima senzacionalističkog ili emotivnog tipa od prethodno očekivanog. Tekstove najčešće potpisuju novinari redakcije, ali su relativno česte i agencijske vesti ili nepotpisani članci. Ono što se može biti indikator po- vršnog pristupa ili predodređenog uredničkog usmjerenja je činjenica da

159 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI se značajan broj analiziranih tekstova (Srbija 75%, BiH 76%) zasniva se na samo jednom izvoru, a često i karakter izvora nije bilo moguće utvrditi. Više od 35% tekstova u Srbiji ne sadrži pitanje prema kome bi različiti izvori mogli imati različit odnos, a kada takvo pitanje postoji u tekstu manje od 20 odsto tekstova uključuje izvore koji zauzimaju barem donekle različite pozicije prema konkretnom pitanju spora. U BiH izvori, koji su uglavnom koristili predstavnike iste interesne skupine (npr. jedne poli- tičke opcije, stranke ili strane u sukobu) činili do 70% – ovo je vrlo indikativna cifra, kao argument u korist opće instrumentalizacije i cjelokupne podjele bh. javnog prostora po etno-nacionalnim crtama. Tek nešto više od 20% tekstova u Srbiji i 14% u BiH bavi se temama koje se direktno dotiču procesa povratka. Varijabla ‘primarni akteri medijskog sadržaja’ je široko diferencirana s ponuđenim mnogostrukim opcijama. Međutim, neke brojke upadaju u oči. Naime, u Bosni i Hercegovini po- jedinačno dominantni primarni akteri analiziranog uzorka su ‘pojedinci, skupine i populacija (izbjeglica, povratnika i raseljenih lica)’. Druga poje- dinačno važna kategorija je ‘međunarodna zajednica’, koja je prilično posebna, budući da ima vodstvo nad domaćim akterima (vladinim i nevladinim). U Srbiji, predstavnici domaćih institucija vlasti i političkih partija najčešći su primarni akteri i primarni izvori novinskih tekstova koji se odnose na izbjegličko-raseljenička pitanja. Kada se predstavnici vlasti i po- litičkih partija pojavljuju kao primarni akteri i primarni izvori novinskih tekstova, pozicije tih tekstova prema rješavanju izbjegličkih i/ili raseljeni čkih pitanja češće su pozitivne nego negativne. Posve suprotna tendencija (veća učestalost negativnih nego pozitivnih pozicija) prisutna je kada su u pitanju tekstovi u kojima funkciju primarnih aktera i primarnih izvora imaju lokalne nevladine organizacije ili pojedinci i grupe iz populacija izbjeglica i raseljenih lica. Sa druge strane, u tekstovima u kojima su predstavnici vlasti i političkih partija primarni akteri ti se tekstovi znatno češće bave pitanjima statusa i ostvarivanja prava koja nikako nisu povezana sa povratkom (već obično sadrže izvjesne reference u odnosu na procese lokalne integracije ili uslove života u izbjeglištvu ili raseljeništvu). Rezultati ovog istraživanja ne potvrđuju tezu da su uticaji domaćih poli- tičkih elita u medijima doprinosili kreiranju diskursa koji je obeshrabrivao povratak i rješavanje izbjegličko-raseljeničkih pitanja, ali se također može zaključiti da političke elite kroz medije nisu dovoljno radile na adekvatnom rješavanju statusa i prava izbjeglica, te da se nije dovoljno radilo na informisanju i edukovanju izbjeglica o njihovim pravima i mogućnostima.

160 ZAKLJUČNA RAZMATRANJA: MEDIJSKA (NE)ZAVISNOST – POLITIKA I MEDIJI...

Jasno je, međutim, utvrđeno da su teme vezane za proces povratka izbjeglica relativno dosta rijetko bile zastupljene u novinskim tekstovima, a da su neke druge teme povezane sa izbjeglicama i raseljenim licima bile znatno prisutnije. U BiH, veliku pažnju dnevne novine sve do 2002. godine daju stambenim zakonima, čija implementacija je izazivala buru na svim stranama. Veliki broj tekstova čine saopštenja OHR-a na ovu temu, reagovanja, opstrukcije, te realizacija u praksi. Javljaju se protivnici de- ložacija, traže se rupe u zakonu, pokušavaju eskivirati provedbu na sve moguće načine. To je povod medijima iz Republike Srpske da podcrtaju koliko je povratak u FBiH nemoguć. Tekstovi iz Oslobođenja i Dnevnog avaza, osim što su pozivali na ne- ophodnost povratka i spominjali upornost i volju povratnika da se na svoja ognjišta vrate bez obzira na postojeće probleme i prepreke, nisu nudili dublju perspektivu niti otvarali prostor za detaljniju analizu šta konkretno treba biti učinjeno kako bi se povratak i realizovao te ko je za to odgovoran. Puno je pisano o pojedinačnim donacijama, problemima, napadima, a malo je bilo kritičkih tekstova zašto se proces povratka sporo odvija. Naslovi su u većoj mjeri neutralni, mada često sugestivni sa porukama koje pokazuju pristrasnost međunarodne zajednice, opstrukcije “one druge” vlasti, ustrajavanje na povratku, a u manjoj mjeri i rezultate uspješnog povratka. Možemo reći da postavljena hipoteza nije potvrđena, barem ne u obimu i na način koji se očekivao. Hipoteza: Medijsko izvještavanje o procesu povratka izbjeglih i raseljenih osoba u Bosni i Hercegovini i Srbiji je neizbalansirano i pristrano zbog pozna- tih veza i utjecaja koji političke elite imaju na medije. Na osnovu nalaza do kojih se došlo tokom ovog istraživanja, nije bilo moguće definitivno potrditi hipotezu o sprezi medija i politike koja bi se očitovala kroz manipuliranje izbjeglicama i povratnicima, a sve u svrhu postizanja političkih ciljeva elita. Bez obzira na to, nalazi istraživanja po- tvrđuju da političke elite kroz medije nisu dovoljno radile na adekvatnom rješavanju statusa i prava izbjeglica, te da se nije dovoljno radilo na informisanju i edukovanju izbjeglica o njihovim pravima i mogućnostima. Samim tim postoje jasne indicije postojanja sprege između politike i medija u oblasti problematike izbjeglica i raseljenih lica što predstavlja validan osnov za nastavak istraživanja u ovoj problematici. Iz našeg istraživanja se može zaključiti, što je bili i očekivano, da su mediji imali značajnu ulogu u realizaciji post-ratnih ciljeva političkih elita.

161 MEDIJI IZMEĐU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Međutim, ne možemo jasno utvrditi da li mediji namjerno podržavaju dominantni diskurs političkih elita ili se jednostavno adaptiraju na trenutne društveno-političke prilike i preovlađujući etno-politički diskurs, te stoga i postavljenu hipotezu je teško potvrditi. Kako se navodi u izvještaju za BiH: “Opće izvještavanje dominira, što može biti povezano s nedostatkom konkretnih politika/poteza i implementacije strateških/akcionih planova za realizaciju samoodrživog povratka. Vrijedno je primijetiti da su incidenti više u fokusu medija nego pitanja kao što su prava izbjeglica/IRL, njihovi uvjeti života, status, lične priče, koje korespondiraju sa težnjama za senzacionalističkim izvještava- njem.” Također, “Naime, agendu i politike je uglavnom promicala među- narodna zajednica na koju su vlasti samo odgovarale umjesto da su imale proaktivnu i autonomnu poziciju naspram problematike izbjeglica/IRL.“ S obzirom da je pitanje izbjeglih i raseljenih osoba kontinuirano jedan od većih svjetskih problema koji se dodatno usložnjava sa svakom slijedećom humanitarnom krizom u svijetu, te da se na području zapadnog Balkana nije riješilo u potpunosti izbjegličko-raseljeničko pitanje ni preko dvije decenije od raspada bivše SFRJ i ratova koji su uslijedili, uz očit nedostatak predanosti i volje političkih elita u regionu da se više posvete ovom izazovu – pred aka- demskom zajednicom i istraživačima je obaveza da investiraju veće napore u analiziranju uzroka i posljedice prisilnih migracija ali i širih društvenih faktora koji prije, tokom i poslije humanitarne krize određuju njegov karakter i tok.

Bibliografija Day, Louis Alvin (2008) Etika u medijima, Beograd, Klub Plus Meyer, Thomas, (2003) Mediokracija. Medijska kolonizacija politike, Fakultet politič- kih znanosti Zagreb Lorimer, Rowland (1998) Masovne komunikacije, Clio McChesney, Robert, W. (2008) Bogati mediji, siromašna demokratija, Sarajevo, Šahinpašić Nuhanović, Asad (2005) Demokratija, mediji, javnost, Sarajevo, Promokult Šušnjić, Đuro (1995) Ribari ljudskih duša, Beograd, Čigoja Vajzović, Emir (2012) Izbjeglice i raseljena lica – izazovi i perspektive naučno- -istraživačkog rada, FPN Sarajevo Vajzović, Emir (2010) Medijska realnost – iluzorna demokracija?, Novi pogledi, br. 17, ACIPS Vajzović, Emir (2007) Mediji – demokracija – ljudska prava i slobode; priroda i rezultati međusobnih korelacija, Godišnjak, Fakultet političkih nauka Sarajevo Vajzović, Emir (2005) Javnost i sloboda izražavanja, Naša škola, LI/3: str. 79, France (1991) Demokratsko komuniciranje, NUB BiH i FPN SA, Sarajevo

162