150

Luc Panhuysen De Ware Vrijheid, de levens van Johan en

Uitgeverij Atlas | 2005 | 527 pp. | ¤ 37,50 | ISBN 904501422x

Ben Knapen De Man en zijn staat, Johan van Oldenbarnevelt, 1547-1619

Uitgeverij Bert Bakker | 2005 | 368 pp. | ¤ 29,50 | ISBN 9035130723

De en het gepeupel

door Jan Schinkelshoek Het gaat het over staatsmannen die in het Nederland-van-toen de top bereikten en Voorzitter van de redactie van Christen Democra- een diepe val maakten. Dankzij zowel Van tische Verkenningen. Hij staat op de kandidaten- Oldenbarnevelt als de gebroeders De Witt lijst van het cda voor de Tweede Kamer. werd de zeventiende eeuw voor het prille, wankele Nederland een Gouden Eeuw, een eeuw waarvan premier Balkenende af en toe Op zoek naar cadeautjes voor de nieuwe nog steeds droomt. Maar de indrukwekken- ministers die straks vol goede moed rondom de politieke carrière van de drie staatsman- koningin Beatrix op het bordes van Huis ten nen van toen eindigde gewelddadig. Waar Bosch zullen staan? Of voor nieuwe kamer- de één in 1619 op het Binnenhof werd ont- leden die na de verkiezingscampagne welge- hoofd, werden de anderen in het mutst aan het werk gaan? 1672 aan de rand van het Buitenhof gelyncht. Twee boekentips: De Ware Vrijheid, een dubbelbiografie van de gebroeders Johan en Cornelis de Witt, twee Hollandse regenten De boeken laten zich lezen als b uit de hoogtijdagen van de Gouden Eeuw, en een vlijmscherpe analyse van De man en zijn staat, een portret van Johan wat zich vandaag de dag rond o van Oldenbarnevelt, een staatsman uit de e beginjaren van de Nederlandse Republiek. het Binnenhof afspeelt k Die twee recent verschenen biografieën — de ene geschreven door de historicus Luc e Panhuysen, de andere door de journalist Ben Wat die boeken zo actueel maakt, zijn n Knapen — bieden fraaie, goedgeschreven niet moord en doodslag. Nee, veel interes- inkijkjes in de politieke geschiedenis van santer is het mechanisme van de macht dat meer dan driehonderd, bijna vierhonderd wordt blootgelegd. Het laat zich lezen als jaar geleden. Maar wat die boeken zo lezens- een vlijmscherpe analyse van wat zich van- waard maakt is dat ze van een verbluffende daag de dag rond het Binnenhof afspeelt. actualiteit zijn. Als landsadvocaat, raadpensionaris en

Christen Democratische Verkenningen | Winter 2006 Jan Schinkelshoek bespreekt De Ware Vrijheid, de levens van Johan en Cornelis de Witt & De Man en zijn staat, Johan van Oldenbarnevelt 151 vlootvoogd hebben Van Oldenbarnevelt en de politieke daadkracht, bestuurlijke door- de De Witten onnoemelijke verdiensten zettingsmacht en persoonlijke moed hebben voor in de Gouden Eeuw gehad. die eeuw zo’n bijzondere glans gegeven. Ze hebben het land door een cruciale fase Maar het was op de rand van de arro- van de geschiedenis geholpen: de één bij de gantie. Hoe is anders Johans uitspraak te vestiging van de onafhankelijke Republiek verstaan: ‘Deze staat legt haar zaken nu al der Nederlanden, de ander bij de uitbouw en enige tijd zonder enige vaste vriendschap verdediging van de nationale vrijstaat. met een sterke macht?’ En hij meende het zo Maar alle drie waanden ze zich op een nog wel een tijdje te kunnen uitzingen. In gegeven moment onkwetsbaar, boven alles het Rampjaar 1672 sloeg het noodlot toe: het en iedereen verheven. Als regenten van het volk radeloos, de regenten redeloos, het land oude stempel waren ze zo overtuigd van het reddeloos… eigen gelijk, de eigen aanpak en de eigen • • • politiek, dat ze vervreemdden van hun om- De gebroeders De Witt hadden beter kun- geving. En die arrogantie werd hun onder- nen weten. gang. Letterlijk. Een halve eeuw eerder was ook Van Panhuysens relaas over de levens van Oldenbarnevelt al te zelfstandig te werk Johan en Cornelis de Witt — gebaseerd op gegaan en het slachtoffer geworden van zijn deels nog niet eerder gebruikt bronnen- eigen tomeloze dadendrang. materiaal — tekent die regenteske ambitie Uit Knapens verslag van de politieke haarscherp. De gebroeders voelden zich, zo carrière van Van Oldenbarnevelt rijst het blijkt uit hun briefwisseling, de verpersoon- beeld op van een ‘geweldige drammer’, een lijking van De Ware Vrijheid, zoals het werd ‘scherpslijper’, zoals hij het noemt, ‘bereid genoemd, een staat die zich, ongehinderd grote risico’s te nemen, soms onvoorstelbaar door vorsten en hun aanhangers, richtte op grote risico’s’. voorspoed, handel en winst. Ook de Oranjes De ‘advocaat van den lande’ — ‘een man moesten op afstand worden gehouden: je van de macht’ — was een doortastend be- wist maar nooit in welk avontuur de stad- stuurder. Het is aan zijn vastberadenheid te houders het land zouden meeslepen. danken dat de jonge Republiek der Verenig- Ja, het was aristocratenmacht ten voeten de Nederlanden — na de dood van Willem uit, zoals Panhuysen het noemt. Maar wel van Oranje (1584) aanvankelijk niet meer een van een soort die sober, onkreukbaar en emmertje los zand — zich tussen de Euro- b voorbeeldig was. En misschien wel daarom pese grootmachten staande kon houden. zo succesvol. Maar ook de Grand Old Man vertilde zich. o Onder leiding van de De Witten ging het Of, zoals Knapen met een gevoel voor under- e lange tijd goed, verbluffend goed. Het was statement schrijft: ‘Zijn talent liep hem voor k werkelijk een Gouden Eeuw. Ook achteraf de voeten…’ kun je alleen maar verbazen over het succes Toen de Republiek tijdens een luwte in e van die kleine, nog steeds jonge Nederland- een onafhankelijkheidsstrijd verzeild raakte n se Republiek. in godsdiensttwisten — wie op school goed Dit succes laat zich niet alleen verklaren heeft opgelet weet dat het ging om de theolo- uit een voorspoedige economische conjunc- gische haarkloverijen tussen remonstranten tuur, een solide financiële onderbouw of een en contraremonstranten, meer en minder dynamische sociale infrastructuur. Nee, ook orthodoxe calvinisten (rond 1618) — pro-

Christen Democratische Verkenningen | Winter 2006 Jan Schinkelshoek bespreekt De Ware Vrijheid, de levens van Johan en Cornelis de Witt & De Man en zijn staat, Johan van Oldenbarnevelt 152

beerde de landsadvocaat op de hem karakte- Gouden Eeuw. Ook al vielen er voor het eerst ristieke, praktische en vooral doortastende sinds het rampjaar 1672 weer politieke do- manier het vuurtje uit te trappen. Maar dat den. Maar de uitwerking was er niet minder werd zijn ondergang. om: het establishment doet sindsdien erg Zijn tegenstanders, voorop prins Maurits z’n best om de vermeende kloof tussen Den en de orangisten, grepen de spanningen op Haag en de rest van het land te overbruggen. om Van Oldenbarnevelt ten val te brengen. Zonder te overdrijven kun je zelfs vast- Net zoals bijna vijftig jaar later de tegenstre- stellen dat de elite zich in allerlei bochten vers van de De Witten — opnieuw: Oranje wringt om het de mensen naar de zin te voorop — het kenterend getij benutten om maken. Eén van de ergste verwijten die een ‘de wet te verzetten’. politicus kan worden gemaakt, is met de rug Toch was het wellicht niet tot een bloedi- naar de kiezer te staan. Dat is zoiets als een ge ontknoping gekomen, als het volk er zich banvloek in de middeleeuwen. niet mee had bemoeid. Van Oldenbarnevelt Wie durft nog hardop te zeggen geen en de gebroeders De Witt rekenden buiten stroman van de kiezers te willen zijn? Niet dat wat minachtend het gepeupel, het grauw permanent te bedelen om steun? Wie wei- werd genoemd. Dat was misschien wel hun gert gedwee achter de wisselende humeuren allergrootste fout. van het electoraat aan te lopen? Of de pu- Tegen wil en dank werden ze alle drie blieke opinie tot maatstaf te nemen? voor de publieke opinie ‘symboolfiguur voor Die fixatie op de volkswil krijgt dwang- de Haagse heren van het pluche’ (Knapen) matige trekken. Het geknutsel aan democra- en een ‘brandpunt van angst en haat’ (Pan- tische procedures — bestuurlijke vernieu- huysen). wing, heet het — heeft alles te maken met de Zelfs in die predemocratische tijden had- behoefte om vooral kiezers ter wille te zijn. den regenten beter moeten weten. Al in de Om die vermeende kloof tussen politiek en Gouden Eeuw oefenen volksmassa’s op de burger te dichten, worden allerlei ‘kroon- achtergrond een lastig te taxeren invloed juwelen’ opgepoetst, die meer zeggen over uit. Achter alle staatslieden, pensionaris- angstige, onzekere regenten dan dat die sen en stadhouders doemt uit de mist van maatregelen het morrende volk apaiseren. de geschiedenis een vormeloze menigte op, Maar wat erger is: dat populisme wordt een woedende meute die op onverhoedse steeds kruiperiger. Zo zeer zelfs dat het on- b momenten z’n recht opeist. En er niet voor echt begint te worden. Met name waar het terugdeinst om hardhandig orde op zaken ontaardt in onbedwingbare drang om bur- o te stellen, zoals Van Oldenbarnevelt en de gers naar de mond te praten, om de kiezer e gebroeders De Witt aan den lijve hebben naar de ogen te zien, om zich diep te buigen k ondervonden. voor wat het volk schijnt te willen. Heeft het Binnenhof die les kort geleden Het is soms vernederend om te zien. e niet opnieuw moeten leren? Hardhandig Waarom buitelde bij de start van de ver- n wakker geschud door Fortuyn, is de poli- kiezingscampagne praktisch iedereen over tieke elite zich er sinds een jaar of vier, vijf elkaar heen om kinderopvang opeens gratis meer dan ooit van bewust hoe afhankelijk te maken? Waarom deed iedereen zich voor men is van de volksgunst. als gezinspartij? Waarom dat stuntwerk? Gelukkig verliep die Opstand der Bur- Waarom waren sommige politici de afge- gers niet zo bloederig als de revoltes uit de lopen jaren meer in koffiehuizen dan in de

Christen Democratische Verkenningen | Winter 2006 Jan Schinkelshoek bespreekt De Ware Vrijheid, de levens van Johan en Cornelis de Witt & De Man en zijn staat, Johan van Oldenbarnevelt 153

Tweede Kamer te signaleren? Waarom de- tuele biografieën van Panhuysen en Knapen den zelfs serieuze ministers soms zo goed- iets duidelijk maken, is het wel dat politieke koop? En wat ondernamen politieke nieuw- hoogmoed voor de val komt. En dat is meer komers al niet om het volk te paaien? dan een mistaxatie, een inschattingsfout, Het beperkt zich niet tot de politiek, het is laat staan een min of meer toevallige mis- een algemeen maatschappelijk verschijnsel greep, een onhandigheid. Nee, het is vooral geworden. Hoe vallen anders al die ordinaire een kwestie van mentaliteit. Wat drijft televisieprogramma’s te verklaren — be- iemand? Is er iets te bespeuren van waar halve uit een zucht om de kijker te geven wat vroeger een fraai, beetje ouderwets, maar hij graag wil? Waarom dreigt een klassieke daarom nog niet minder treffend woord zender veld te moeten ruimen voor een al voor bestond: dienstbaarheid? weer een nieuwe populaire jongerenzender? Zowel Van Oldenbarnevelt als de gebroe- Waarom laten zelfs fatsoenlijke kranten ders De Witt hadden — er bestaat na lezing de oren hangen naar zoiets onbestemds als van die twee dikke boeken geen spoor van de publieke opinie? Waarom moet reclame twijfel over — het beste voor met Nederland. vaak zo plat, zo grof, zo ordinair zijn? Hun politieke, diplomatieke en zelfs mili- Wat begon als een nuttige correctie op taire verdiensten zijn groot, groter dan de regentendom, verwordt in hoog tempo tot orangistische geschiedschrijving heel lang iets dat uit dezelfde grondhouding voort- heeft willen erkennen. Maar per saldo waren komt: arrogantie. Het nieuwe populisme ze toch te veel partijganger — eigenzinnig, koppig en hooghartig — om als grote staats- lieden in de nieuwe vaderlandse canon te Het nieuwe populisme denkt worden bijgezet. Ze zaten misschien wel het even minachtend over het meeste zichzelf in de weg. De regenten-van-nu doen er goed aan gepeupel zich te verdiepen in de lotgevallen van de regenten-van-toen. En als nieuwe minis- denkt even minachtend over het gepeupel. ters en staatssecretarissen, wellicht zelfs Door het bij voorbaat gelijk te geven, door in Kamerleden in spe, er voor de start van de te spelen op wat het als volkse wensen ziet, kabinetsformatie aan beginnen, kunnen ze door het naar de mond te praten, onderschat er al direct van het begin van de nieuwe rege- het de burger. Het houdt het volk voor dom. ringsperiode hun voordeel mee doen. b Alsof het zich met goedkope stunts zand Al was het alleen maar om gewaarschuwd in de ogen laat strooien. Alsof het echt niet te zijn — voor arrogantie. o van onecht kan onderscheiden. Alsof het dat e kruiperige dédain ontgaat. k Eén ding is zeker: ook die arrogantie loopt fout af. e Van Oldenbarnevelt en de gebroeders n De Witt zijn het slachtoffer geworden van zelfoverschatting. Alle drie waanden ze zich op den duur onkwetsbaar; beter nog: boven alles en iedereen verheven. Als de meeslepende, angstwekkend ac-

Christen Democratische Verkenningen | Winter 2006