1 Ewa Niedźwiedź Józef Niedźwiedź Dzieje
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Ewa Nied źwied ź Józef Nied źwied ź Dzieje miejscowo ści gminy Grabowiec powiat zamojski I. Wst ęp Licz ąca 12846 ha powierzchni gmina Grabowiec jest jedn ą z 15 gmin powiatu zamojskiego. Zajmuje teren pogranicza dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej, a niedawnych województw chełmskiego i zamojskiego, natomiast obecnie znajduje si ę w obszarze styku powiatów: zamojskiego, chełmskiego i hrubieszowskiego. To pograniczne poło Ŝenie na styku kultur Wschodu i Zachodu sprawiło, Ŝe dzieje tego skrawka Rzeczpospolitej s ą dosy ć zagmatwane i ciekawe zarazem. Skomplikowane były tutaj stosunki własno ściowe ju Ŝ w XV wieku, kiedy rz ądzili, ka Ŝdy na swoim skrawku, kniaziowie litewscy, ruscy i król polski. Dodatkowo były tutaj dobra pleba ńskie (Wolica Ucha ńska) oraz prywatne (szlacheckie). Krzy Ŝowały si ę na tym terenie podziały administracyjne staropolskich powiatów: chełmskiego i grabowieckiego oraz łaci ńskich parafii w Grabowcu, Skierbieszowie, Uchaniach i Trzeszczanach. Pocz ątkowo centrum osadnicze kształtowało si ę wokół grodu w Skibicach, a na przełomie XII i XIII wieku zbudowano gród w Grabowcu. Odt ąd jego ranga systematycznie rosła. Po zaniku o środka w Czerwieniu przej ął jego funkcj ę administracyjn ą i od ko ńca XIV wieku do 1772 roku był stolic ą powiatu, najpierw w obr ębie ksi ęstwa bełskiego, a potem Rzeczpospolitej. Niezwykle bogata historia tych terenów zasługuje na szersze zainteresowanie, zwłaszcza, Ŝe od dłu Ŝszego czasu obserwuje si ę tak ą potrzeb ę w śród społeczno ści lokalnej. Wychodz ąc naprzeciw temu zapotrzebowaniu od 2003 roku opracowujemy dzieje poszczególnych gmin Zamojszczyzny. „Dzieje miejscowo ści gminy Grabowiec, powiat zamojski" to kolejna pozycja z tego cyklu. W ramach tej serii wydano ju Ŝ opracowania dotycz ące pradziejów i historii gmin: Komarów Osada, Łaszczów, Mi ączyn, Dołhobyczów, Mircze, Tyszowce, Skierbieszów, Werbkowice, Łabunie i Hrubieszów 1, a w opracowaniu s ą gminy: Trzeszczany, Uchanie, Rachanie, Horodło, Tarnawatka, Krynice i Telatyn. Zainteresowanie dziejami miejscowo ści nale Ŝy ł ączy ć przede wszystkim z wy Ŝsz ą świadomo ści ą historyczn ą i obywatelsk ą ale tak Ŝe z poszukiwaniem własnej to Ŝsamo ści i odr ębno ści jako jednostki terytorialnej. Spory wpływ na taki stan rzeczy mogło mie ć wprowadzenie problematyki „małych ojczyzn" do programu nauczania w szkołach podstawowych i gimnazjach. Upowszechnianiu wiedzy historycznej słu Ŝą tak Ŝe organizowane dni miejscowo ści, zwi ązane zazwyczaj z wa Ŝnymi dla nich wydarzeniami historycznymi oraz uroczyste jubileusze obchodzone w odniesieniu do najstarszych, źródłowo udokumentowanych dat. Gmina Grabowiec powstała w roku 1809 jako gmina dominalna, podległa ówczesnym wła ścicielom Radziejowskim. W 1867 roku, z chwil ą kolejnej reorganizacji administracyjnej, utworzono terytorialn ą gmin ę Grabowiec, a jej kształt nieznacznie ró Ŝnił si ę od obecnego. W jej skład wchodziły wtedy: Grabowiec, Góra Grabowiec, Bronisławka, Henrykówka, Dworzysko, Szczelatyn, Szystowice, Tucz ępy, Tuszyn, Majdan Tucz ępski, Wolica Ucha ńska i śurawlów. Natomiast Cieszyn nale Ŝał do gminy Skierbieszów, a Bere ść i Beresteczko (Obliczyn) do gminy Mołodiatycze. Przez niemal cał ą swoj ą histori ę tereny obecnej gminy Grabowiec były podzielone pomi ędzy ró Ŝne jednostki administracyjne, tak ko ścielne jak i świeckie, co nie sprzyjało integracji omawianych terenów, b ędących swoist ą mozaik ą kulturow ą narodowo ściow ą i religijn ą. Stan taki odcisn ął swoje pi ętno w dziejach i kulturze miejscowej ludno ści. Gmina Grabowiec w swym obecnym kształcie powstała 1 stycznia 1973 roku na mocy Ustawy z dnia 29 listopada 1972 roku oraz Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z 5 grudnia 1972 roku. Składa si ę obecnie z 24 sołectw, z których 22 posiada status wsi. Jest to gmina typowo rolnicza, w której 82 % powierzchni zajmuj ą u Ŝytki rolne, 15,7 % lasy, a reszta to tereny zabudowane, drogi, wody i nieu Ŝytki. Gmina na koniec 2010 roku liczyła 4609 mieszka ńców. 1 Cz ęść miejscowo ści posiadało wspólne dzieje w pewnych okresach czasu, ze wzgl ędu na przynale Ŝno ść do tych samych dóbr (np. Grabowiec, Siedlisko, Bronisławka, czy Hołu Ŝne, Czechówka, Ornatowice, a tak Ŝe miejscowo ści Tucz ępy, Majdan Tucz ępski, Wola Tucz ępska), st ąd pewne partie materiału powtarzaj ą si ę, ale w naszej intencji było ukazanie pełnych dziejów miejscowo ści, bez konieczno ści odsyłania czytelnika do wiadomo ści zawartych w opisie innych miejscowo ści. W pracy wykorzystano źródła: - archiwalne: z Pa ństwowego Archiwum w Lublinie (Ksi ęgi Grodzkie Grabowieckie oraz Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki), z Archiwum Pa ństwowego w Zamo ściu i Chełmie (ksi ęgi hipoteczne, akta gmin) oraz z Centralnego Pa ństwowego Archiwum Historii Ukrainy we Lwowie (Rejestry poborowe i lustracje województwa bełskiego), - źródła drukowane (rejestry poborowe i akta synodów ró Ŝnowierczych), - źródła kartograficzne, - kroniki szkolne i parafialne, - literatur ę. Literatura do tego tematu jest dosy ć bogata, a podstaw ę tworz ą prace: W. Jaroszy ńskiego, „Siedem wieków Grabowca", R. Boczkowskiej „Kronika słu Ŝby zdrowia ziemi grabowieckiej 1944-2000", W. Jaroszy ńskiego, B. Kł ębukowskiego, E. Tokarczuka, „Łuny nad Huczw ą i Bugiem", J. Nied źwiedzia „Leksykon historyczny miejscowo ści dawnego województwa zamojskiego", J. Góraka „Miasta i miasteczka Zamojszczyzny"; A. Jabłonowskiego „Polska XVI wieku. Źródła dziejowe t. XVIII. Ziemie Ruskie"; A. Janeczka „Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od XIV do pocz. XVII wieku"; D. Kawałko „Cmentarze województwa zamojskiego"; „Ksi ęga Adresowa Polski (wraz z Wolnym Miastem Gda ńskiem) dla przemysłu, rzemiosła i rolnictwa 1929"; „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich" i ks. M. Zahajkiewicza „Diecezja lubelska. Informator historyczny i administracyjny", W. Tarnasa, „Kra śniczyn. Dzieje gminy i okolic". Fundamentalne dla opracowania znaczenie maj ą te Ŝ dwie prace magisterskie: ks. M. Kaczmary „Dzieje parafii Grabowiec" i E. Lisiuk [Widymy], „Losy mieszka ńców gminy Grabowiec w latach 1939-1944". Najwa Ŝniejsze źródła dotycz ące tematu zostały podane na ko ńcu opracowania. Wiele cennych informacji do dziejów najnowszych uzyskano w trakcie wywiadów z mieszka ńcami. Wprowadzenie do szkół lekcji o dziejach swoich miejscowo ści spowodowało du Ŝe zapotrzebowanie na wiadomo ści dotycz ące tego tematu. Niestety, cz ęsto dzieci i młodzie Ŝ, a niekiedy i nauczyciele, nie maj ą mo Ŝliwo ści - zwłaszcza na wsi - si ęgn ąć do najnowszych prac regionalnych, nie mówi ąc ju Ŝ o skorzystaniu z materiałów archiwalnych. Niniejsza praca wychodzi naprzeciw temu zapotrzebowaniu, bowiem w przyst ępnej formie omawia dzieje miejscowo ści, udokumentowane mo Ŝliwie najpełniej źródłowo. Uzupełnieniem wiadomo ści historycznych s ą ryciny, mapy i zestawienia. Prezentowane „Dzieje miejscowo ści..." przedstawiaj ą zagadnienie w sposób słownikowy, ale mamy nadziej ę Ŝe zach ęci to nast ępnych badaczy do wnikliwszych i szerszych zarazem studiów nad tym zagadnieniem. Autorzy poczuwaj ą si ę do miłego obowi ązku podzi ękowania wszystkim, którzy pomogli nam w tym opracowaniu, a było to grono naprawd ę spore. Szczególne słowa wdzi ęczno ści kierujemy do Pana Waldemara Greniuka, Pa ństwa Renaty i Henryka Kulików, Pani El Ŝbiety Widymy oraz Pana Tadeusza Nosko, którzy udost ępnili nam swoje niepublikowane materiały. Dzi ękujemy tak Ŝe wójtowi Tadeuszowi Go ździejowskiemu i pani dyrektor GOK El Ŝbiecie Nowak, którzy zainicjowali opracowanie i podj ęli si ę wydania niniejszej pracy oraz Radzie Gminy, która ch ętnie poparła t ę inicjatyw ę. Słowa podzi ękowania nale Ŝą si ę tak Ŝe recenzentom: dr Jackowi Feduszce i mgr Jerzemu Ku śnierzowi, których krytyczne uwagi pozwoliły udoskonali ć opracowanie. Ewa Nied źwied ź Józef Nied źwied ź 2 SPIS TRE ŚCI I. Wst ęp.......................................................................................... II. Poło Ŝenie geograficzne i klimat................................................. III. Krótki rys historyczny .............................................................. IV. Zarys dziejów miejscowo ści: 1. Bere ść ....................................................................... 2. Bronisławka............................................................. 3. Cieszyn ..................................................................... 4. Czechówka .............................................................. , 5. Da ńczypol................................................................. 6. Grabowczyk.............................................................. 7. Grabowiec ................................................................ 8. Góra Grabowiec ....................................................... 9. Henrykówka ............................................................. 10. Hołu Ŝne.................................................................. 11. Majdan Tucz ępski.................................................. 12. Ornatowice............................................................. 13. Rogów .................................................................... 14. Skibice.................................................................... 15. Siedlisko................................................................. 16. Skomorochy Du Ŝe.................................................. 17. Skomorochy Małe.................................................. 18. Szczelatyn .............................................................. 19. Szystowice ............................................................. 20. Tucz ępy.................................................................. 21. Wolica Ucha ńska ................................................... 22. Wólka Tucz ępska................................................... 23. śurawlów ............................................................... V. Źródła ........................................................................................ VI. Indeks nazwisk......................................................................... VII. Aneksy - Istniej ące zabytki na terenie gminy Grabowiec - Wykaz burmistrzów miasta Grabowiec w latach 1622-1869 3 .