Ewa Nied źwied ź Józef Nied źwied ź Dzieje miejscowo ści gminy Grabowiec powiat zamojski

I. Wst ęp

Licz ąca 12846 ha powierzchni jest jedn ą z 15 gmin powiatu zamojskiego. Zajmuje teren pogranicza dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej, a niedawnych województw chełmskiego i zamojskiego, natomiast obecnie znajduje si ę w obszarze styku powiatów: zamojskiego, chełmskiego i hrubieszowskiego. To pograniczne poło Ŝenie na styku kultur Wschodu i Zachodu sprawiło, Ŝe dzieje tego skrawka Rzeczpospolitej s ą dosy ć zagmatwane i ciekawe zarazem. Skomplikowane były tutaj stosunki własno ściowe ju Ŝ w XV wieku, kiedy rz ądzili, ka Ŝdy na swoim skrawku, kniaziowie litewscy, ruscy i król polski. Dodatkowo były tutaj dobra pleba ńskie (Wolica Ucha ńska) oraz prywatne (szlacheckie). Krzy Ŝowały si ę na tym terenie podziały administracyjne staropolskich powiatów: chełmskiego i grabowieckiego oraz łaci ńskich parafii w Grabowcu, Skierbieszowie, Uchaniach i Trzeszczanach. Pocz ątkowo centrum osadnicze kształtowało si ę wokół grodu w Skibicach, a na przełomie XII i XIII wieku zbudowano gród w Grabowcu. Odt ąd jego ranga systematycznie rosła. Po zaniku o środka w Czerwieniu przej ął jego funkcj ę administracyjn ą i od ko ńca XIV wieku do 1772 roku był stolic ą powiatu, najpierw w obr ębie ksi ęstwa bełskiego, a potem Rzeczpospolitej. Niezwykle bogata historia tych terenów zasługuje na szersze zainteresowanie, zwłaszcza, Ŝe od dłu Ŝszego czasu obserwuje si ę tak ą potrzeb ę w śród społeczno ści lokalnej. Wychodz ąc naprzeciw temu zapotrzebowaniu od 2003 roku opracowujemy dzieje poszczególnych gmin Zamojszczyzny. „Dzieje miejscowo ści gminy Grabowiec, powiat zamojski" to kolejna pozycja z tego cyklu. W ramach tej serii wydano ju Ŝ opracowania dotycz ące pradziejów i historii gmin: Komarów Osada, Łaszczów, Mi ączyn, Dołhobyczów, Mircze, Tyszowce, Skierbieszów, Werbkowice, Łabunie i Hrubieszów 1, a w opracowaniu s ą gminy: Trzeszczany, Uchanie, Rachanie, Horodło, Tarnawatka, Krynice i Telatyn. Zainteresowanie dziejami miejscowo ści nale Ŝy ł ączy ć przede wszystkim z wy Ŝsz ą świadomo ści ą historyczn ą i obywatelsk ą ale tak Ŝe z poszukiwaniem własnej to Ŝsamo ści i odr ębno ści jako jednostki terytorialnej. Spory wpływ na taki stan rzeczy mogło mie ć wprowadzenie problematyki „małych ojczyzn" do programu nauczania w szkołach podstawowych i gimnazjach. Upowszechnianiu wiedzy historycznej słu Ŝą tak Ŝe organizowane dni miejscowo ści, zwi ązane zazwyczaj z wa Ŝnymi dla nich wydarzeniami historycznymi oraz uroczyste jubileusze obchodzone w odniesieniu do najstarszych, źródłowo udokumentowanych dat. Gmina Grabowiec powstała w roku 1809 jako gmina dominalna, podległa ówczesnym wła ścicielom Radziejowskim. W 1867 roku, z chwil ą kolejnej reorganizacji administracyjnej, utworzono terytorialn ą gmin ę Grabowiec, a jej kształt nieznacznie ró Ŝnił si ę od obecnego. W jej skład wchodziły wtedy: Grabowiec, Góra Grabowiec, Bronisławka, Henrykówka, Dworzysko, , , Tucz ępy, Tuszyn, Majdan Tucz ępski, Wolica Ucha ńska i śurawlów. Natomiast Cieszyn nale Ŝał do gminy Skierbieszów, a Bere ść i Beresteczko (Obliczyn) do gminy Mołodiatycze. Przez niemal cał ą swoj ą histori ę tereny obecnej gminy Grabowiec były podzielone pomi ędzy ró Ŝne jednostki administracyjne, tak ko ścielne jak i świeckie, co nie sprzyjało integracji omawianych terenów, b ędących swoist ą mozaik ą kulturow ą narodowo ściow ą i religijn ą. Stan taki odcisn ął swoje pi ętno w dziejach i kulturze miejscowej ludno ści. Gmina Grabowiec w swym obecnym kształcie powstała 1 stycznia 1973 roku na mocy Ustawy z dnia 29 listopada 1972 roku oraz Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z 5 grudnia 1972 roku. Składa si ę obecnie z 24 sołectw, z których 22 posiada status wsi. Jest to gmina typowo rolnicza, w której 82 % powierzchni zajmuj ą u Ŝytki rolne, 15,7 % lasy, a reszta to tereny zabudowane, drogi, wody i nieu Ŝytki. Gmina na koniec 2010 roku liczyła 4609 mieszka ńców.

1 Cz ęść miejscowo ści posiadało wspólne dzieje w pewnych okresach czasu, ze wzgl ędu na przynale Ŝno ść do tych samych dóbr (np. Grabowiec, Siedlisko, Bronisławka, czy Hołu Ŝne, Czechówka, , a tak Ŝe miejscowo ści Tucz ępy, Majdan Tucz ępski, Wola Tucz ępska), st ąd pewne partie materiału powtarzaj ą si ę, ale w naszej intencji było ukazanie pełnych dziejów miejscowo ści, bez konieczno ści odsyłania czytelnika do wiadomo ści zawartych w opisie innych miejscowo ści. W pracy wykorzystano źródła: - archiwalne: z Pa ństwowego Archiwum w Lublinie (Ksi ęgi Grodzkie Grabowieckie oraz Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki), z Archiwum Pa ństwowego w Zamo ściu i Chełmie (ksi ęgi hipoteczne, akta gmin) oraz z Centralnego Pa ństwowego Archiwum Historii Ukrainy we Lwowie (Rejestry poborowe i lustracje województwa bełskiego), - źródła drukowane (rejestry poborowe i akta synodów ró Ŝnowierczych), - źródła kartograficzne, - kroniki szkolne i parafialne, - literatur ę. Literatura do tego tematu jest dosy ć bogata, a podstaw ę tworz ą prace: W. Jaroszy ńskiego, „Siedem wieków Grabowca", R. Boczkowskiej „Kronika słu Ŝby zdrowia ziemi grabowieckiej 1944-2000", W. Jaroszy ńskiego, B. Kł ębukowskiego, E. Tokarczuka, „Łuny nad Huczw ą i Bugiem", J. Nied źwiedzia „Leksykon historyczny miejscowo ści dawnego województwa zamojskiego", J. Góraka „Miasta i miasteczka Zamojszczyzny"; A. Jabłonowskiego „Polska XVI wieku. Źródła dziejowe t. XVIII. Ziemie Ruskie"; A. Janeczka „Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od XIV do pocz. XVII wieku"; D. Kawałko „Cmentarze województwa zamojskiego"; „Ksi ęga Adresowa Polski (wraz z Wolnym Miastem Gda ńskiem) dla przemysłu, rzemiosła i rolnictwa 1929"; „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich" i ks. M. Zahajkiewicza „Diecezja lubelska. Informator historyczny i administracyjny", W. Tarnasa, „Kra śniczyn. Dzieje gminy i okolic". Fundamentalne dla opracowania znaczenie maj ą te Ŝ dwie prace magisterskie: ks. M. Kaczmary „Dzieje parafii Grabowiec" i E. Lisiuk [Widymy], „Losy mieszka ńców gminy Grabowiec w latach 1939-1944". Najwa Ŝniejsze źródła dotycz ące tematu zostały podane na ko ńcu opracowania. Wiele cennych informacji do dziejów najnowszych uzyskano w trakcie wywiadów z mieszka ńcami. Wprowadzenie do szkół lekcji o dziejach swoich miejscowo ści spowodowało du Ŝe zapotrzebowanie na wiadomo ści dotycz ące tego tematu. Niestety, cz ęsto dzieci i młodzie Ŝ, a niekiedy i nauczyciele, nie maj ą mo Ŝliwo ści - zwłaszcza na wsi - si ęgn ąć do najnowszych prac regionalnych, nie mówi ąc ju Ŝ o skorzystaniu z materiałów archiwalnych. Niniejsza praca wychodzi naprzeciw temu zapotrzebowaniu, bowiem w przyst ępnej formie omawia dzieje miejscowo ści, udokumentowane mo Ŝliwie najpełniej źródłowo. Uzupełnieniem wiadomo ści historycznych s ą ryciny, mapy i zestawienia. Prezentowane „Dzieje miejscowo ści..." przedstawiaj ą zagadnienie w sposób słownikowy, ale mamy nadziej ę Ŝe zach ęci to nast ępnych badaczy do wnikliwszych i szerszych zarazem studiów nad tym zagadnieniem. Autorzy poczuwaj ą si ę do miłego obowi ązku podzi ękowania wszystkim, którzy pomogli nam w tym opracowaniu, a było to grono naprawd ę spore. Szczególne słowa wdzi ęczno ści kierujemy do Pana Waldemara Greniuka, Pa ństwa Renaty i Henryka Kulików, Pani El Ŝbiety Widymy oraz Pana Tadeusza Nosko, którzy udost ępnili nam swoje niepublikowane materiały. Dzi ękujemy tak Ŝe wójtowi Tadeuszowi Go ździejowskiemu i pani dyrektor GOK El Ŝbiecie Nowak, którzy zainicjowali opracowanie i podj ęli si ę wydania niniejszej pracy oraz Radzie Gminy, która ch ętnie poparła t ę inicjatyw ę. Słowa podzi ękowania nale Ŝą si ę tak Ŝe recenzentom: dr Jackowi Feduszce i mgr Jerzemu Ku śnierzowi, których krytyczne uwagi pozwoliły udoskonali ć opracowanie.

Ewa Nied źwied ź Józef Nied źwied ź

2 SPIS TRE ŚCI

I. Wst ęp...... II. Poło Ŝenie geograficzne i klimat...... III. Krótki rys historyczny ...... IV. Zarys dziejów miejscowo ści:

1. Bere ść ...... 2. Bronisławka...... 3. Cieszyn ...... 4. Czechówka ...... , 5. Da ńczypol...... 6. ...... 7. Grabowiec ...... 8. Góra Grabowiec ...... 9. Henrykówka ...... 10. Hołu Ŝne...... 11. Majdan Tucz ępski...... 12. Ornatowice...... 13. Rogów ...... 14. Skibice...... 15. Siedlisko...... 16. Skomorochy Du Ŝe...... 17. Skomorochy Małe...... 18. Szczelatyn ...... 19. Szystowice ...... 20. Tucz ępy...... 21. Wolica Ucha ńska ...... 22. Wólka Tucz ępska...... 23. śurawlów ...... V. Źródła ...... VI. Indeks nazwisk...... VII. Aneksy - Istniej ące zabytki na terenie gminy Grabowiec - Wykaz burmistrzów miasta Grabowiec w latach 1622-1869

3