Zalmen in de Nieuwe Maas: terug van weggeweest

Gerard Ouweneel* [vogelaar, met belangstelling voor vissen; [email protected]]

it verhaal is hardnekkig. Eens Dving men in onze grote rivie- ren zoveel zalmen (Salmo salar) dat in ‘dienstbodecontracten’ een bepaling stond dat deze dames slechts twee dagen per week een zalmgerecht hoefden te eten. Omdat dit relaas tot ver in de zeventiende eeuw teruggaat en ook valt te beluisteren in Duitsland, Frankrijk en Engeland, is het dubi- eus of dit beding ooit deel uit- maakte van de afspraken tussen de gegoede Rotterdamse burgerij en hun dienstbodes. Ondanks dat de zalm talrijk door de Nieuwe Maas stroomopwaarts trok, was deze G De zalm in zijn natuurlijke omgeving. (Jelger Helder) vis nooit volksvoedsel. Dat zalm en dienstbodes tegelijkertijd in de eerste helft van de vorige eeuw verdwenen, is dus toevallig. Of het beroep ‘dienstbode’ weer als alge- meen beoefend ambacht in dit land zal terugkeren, is de vraag. Zalmen zijn wel bezig aan een terugkeer. Niet veel Rotterdammers die vanaf de Parkkade of Boompjes van hun Nieuwe Maas genieten, zullen zich realiseren dat op weg naar hun paaigronden, tussen hun stand- plaats en de overkant zalmen weer regelmatig stroomopwaarts gaan.

Hoewel al in 1787 sprake was van afname van de zalm, werden er een eeuw later, in 1885, alleen al op de afslag Kralingse Veer in één jaar G De zalm in betere tijden: gevelsteen van Stadscafé en restaurant ‘De Zalm’ in Gouda. (I. Gouwenaar)

Anadrome vissen punten verdwenen deze soorten. 1930. Aannemelijk is dat deze zalm via de De zalm is een anadrome vis. Dat zijn de Vanaf hun geboorterivier gaat de zalm na was binnengekomen. vissoorten die vanuit zee rivieren optrekken een tot drie jaar terug naar zee. Afhankelijk Niet ieder die voor zijn aquarium in een om daar te paaien, sommige tot diep in van de verblijfsduur in de bovenloopse polderslootje met zijn schepnet een drie- de bovenloop tot in bergbeken. Bevinden beken, zijn ze dan tot maximaal twintig doornig stekelbaarsje vangt, zal beseffen dat er zich dan tussen de riviermonding en de centimeter lang. Eenmaal op zee trekken hij een anadrome vissoort in zijn jampotje paaiplaatsen allerlei obstakels in de vorm ze dan naar de wateren rond Groenland. deponeert. Stekelbaarsjes hebben een zeer van dammen, stuwen en sluizen, dan wordt Sommige exemplaren gaan al na een variabel leefgebied. Sommige verblijven zo’n rivier voor anadrome vissen onoptrek- jaar terug om te paaien in hun geboorte- altijd op zee, andere in zoet water. Maar baar en voor de nakomelingen de weg terug rivier. Dat gebeurt ’s zomers. Dat zijn de er zijn ook populaties die ieder jaar van naar zee evenzeer moeilijk. Europese Zalm, ‘Jacobszalmen’, genoemd naar Sint Jacob zee naar zoet water trekken. De paling is Noordzeehouting, fint, elft, steur en zeeforel (25 juli). Andere verblijven drie jaar op een katadrome vis. Dat zijn de soorten die zijn alle anadroom. Het is een veelzeggend zee. Komen ze dan de Rijn op, dan kun- van zoet water naar zee trekken om daar te lijstje van vissoorten die alle tot eind negen- nen ze tot meer dan een meter lang zijn. paaien. tiende eeuw door ons land trokken op weg Zo’n knaap werd najaar 2010 gevangen in naar hun paaiplaatsen in de bovenloop van de Ourthe, een zijrivier van de Maas in de 23 [3] 2011 Rijn en Maas. Door watervervuiling maar Ardennen. Dit exemplaar van 74 centimeter vooral door de versnippering van waterlo- en een gewicht van bijna drie kilo was paai- pen door de komst van vismigratietrekknel- rijp en de eerste zalm in de Ourthe sinds S t r a a t g r a s

* Met dank aan Wilkin den Boer, Jelger Herder, Jan Kemper, Janus Verkerk en Aad van der voor het verstrekken van informatie en/of foto’s. 53 G De zalmafslag van Kralingse Veer bij , 1905. (archief Natuurhistorisch Museum Rotterdam)

104.000 zalmen aangevoerd. Kort bemachtigen, werd de rivier afge- Benelux gingen samenwerken om nadien gingen de vangsten dras- sloten met drie enorme zegens. En de paaigebieden toegankelijker te tisch omlaag. De kleine opleving dan was er de enorm toegenomen maken. Er kwam een ‘actieplan na 1945 houdt verband met de zand- en grindwinning, waardoor zalm 2020’, waarbij men onder vernieling van stuwen en fabrieken luwteplaatsen, zijstromen en neven- andere sluizen voorzag van vis- in Duitsland als gevolg van oorlogs- bochten verdwenen. Ook is geop- passages, goten waarin het water handelingen in de periode 1943- perd dat de ankerkuilvisserij op trapsgewijs naar beneden stroomt. 1945, waarin door het wegvallen onze grote rivieren haar tol hief. Omdat de zalm nagenoeg foetsie van de industrie minder waterver- was, moest meer gebeuren. De ontreiniging plaatshad. Maar vanaf Herintroductie Belgen en Duitsers begonnen jaar- 1948 ging het dusdanig verder Krachtens het Zalmtractaat waarin lijks jonge gekweekte zalm in de bergafwaarts dat in 1957 de zalm verschillende Rijnlanden samen- paaigebieden uit te zetten. De vis- praktisch exit was. Op de Rijn was werkten, begon men al eind negen- sen waarmee men met de kweek het met de voordien economisch tiende eeuw met het jaarlijks uitzet- aanving, waren afkomstig uit belangrijke activiteit van de zalm- ten van kweekzalm. Daarmee ging Scandinavië. Thans wordt gekweekt visserij gedaan. men door tot 1942. Deze samen- met vissen die zijn teruggekeerd Over de oorzaken van het ver- werking, noch de herbepoting met naar de paaiplaatsen, waar ze wor- dwijnen van de zalm en andere kweekzalm, mochten baten. Rond den gevangen en ‘afgestreken’. Om anadrome vissoorten zijn bibliothe- 1970 leek het gedaan met zalmen eventueel nog onbekende knel- ken vol geschreven. Deels zijn de in de Rijn en Maas en trouwens met punten te leren kennen om alsdan redenen gemakkelijk te bedenken. de meeste anadrome vissoorten. deze blokkades weg te nemen, ging Natuurlijk speelde de afnemende De Atlantische steur was de zalm men jonge zalmen merken en zen- waterkwaliteit een rol. Daarnaast al voorgegaan. Een van de laatste deren. Dat gebeurt door een stalen werden als gevolg van kanalisatie, gevangen steuren betrof een knaap puntje met een code in de neus te de komst van steeds meer stuwen, van 2.60 meter die in juni 1952 bevestigen. Een tweede methode is dammen en sluizen en later ook werd gevangen op de bij om door beroepsvissers gevangen door de Nederlandse deltawerken, Hardinxveld. Een foto van dit schit- zalmen te opereren en een zoge- de hoog stroomopwaarts gelegen terende exemplaar is te zien in het naamde transponder in te brengen. paaiplaatsen letterlijk onbereikbaar. boek ‘De Biesbosch. Land van het Dat is een glazen buisje van vijf Door hun turbines zijn waterkracht- levende water’. centimeter met een zendertje. Na te centrales nauwelijks te passeren, Na 1970 kwam er een omslag in zijn losgelaten, zwemt de vis verder zowel voor de vissen die stroom- het denken. Met de groei van het stroomopwaarts. Een netwerk van opwaarts trekken, als voor de jon- milieubewustzijn verbeterde ook in onze grote rivieren aangebrachte 23 [2] 2011 gen die nadien naar zee willen. de situatie voor de zalm en diens detectielijnen registreert welke zalm Er gebeurde meer. Overbevissing anadrome collega’s. Er kwamen waar en op welk tijdstip passeert, speelde stellig mede een rol. Om maatregelen tegen de watervervui- zodat de gezenderde individuen in 1885 die 104.000 zalmen te ling en Duitsland, Frankrijk en de vanaf hun binnenkomst in de S t r a a t g r a s

54 Nieuwe Waterweg tot in de Roer zijn te volgen. Hierdoor weet men welk exemplaar haast maakt en welke een paar dagen in de bleef rondhangen, zoals zalm 2901 onlangs deed. Aanbod genoeg. Beroepsvisser Wilkin den Boer vangt alleen al op de Nieuwe Maas jaarlijks zo’n 30 tot 300 zalmen en zeeforellen. In 2010 werden zo’n 240 zalmen en zeeforellen gezen- derd.

Kierbesluit Nederland laat het er overigens lelijk bij zitten. Een van de afspra- G Voor onderzoek gevangen zalm wordt gewogen en gemeten. (Jan Kemper, VisAdvies) ken betrof zodanige maatregelen bij de Haringvlietsluizen, dat de anadrome vissoorten weer onbe- lemmerd het in en uit zouden kunnen trekken. Met dat doel lanceerde Rijkswaterstaat begin deze eeuw met enige ophef het plan ‘Getemd getij’. Na enkele jaren stilte kwam daarvoor in de plaats het al veel beperkter ‘kierbesluit’. Het ene uitstel volgde na het andere, tot het huidige kabinet ook dit kierbesluit schrapte, zulks tot ongenoegen van de landen in het stroomgebied van de Rijn en Maas. Deze dreigden met schadeclaims, waarna de regering G Een zendertje wordt operatief in de buik van een zalm aangebracht. (Jan Kemper, VisAdvies) onlangs alsnog toezegde het kier- besluit te effectueren. Hoezeer de Haringvlietsluizen thans een beton- nen gordijn vormen voor trekvis- sen moge blijken uit de ervaringen van Aad van der Waal, beroepsvis- ser op het Hollandsch Diep. Toen Rijkswaterstaat bij wijze van proef de sluizen inderdaad een paar dagen op een kier zette, ving van der Waal direct weer spiering. Op dit moment komen de in de Rijn en Maas aanwezige zalmen, houtingen, finten en zeeforellen binnen via de Nieuwe Waterweg, waarna een aanzienlijk contingent G De hechtingen in de buik van de zalm genezen snel. (Jan Kemper, VisAdvies) de Nieuwe Maas passeert. Leuk om daar even bij stil te staan, nietwaar? paaien en te sterven? Stellig hon- voor herintroductie geproduceerde Exoten derden, misschien al duizenden. pootvis. En dan zijn er nog eens de Weinig inlevingsvermogen is nodig Kanttekeningen zijn er wel. Een ontsnapte individuen uit de grote om te beseffen dat degenen die vraag is of er weer een zelfstan- zalmkwekerijen voor consumptie- met de zalm bezig zijn in de ban dige populatie zalmen bestaat die doeleinden. Beide beroepsvissers zijn van het project. Stel je voor, zonder steun van geïntroduceerde met wie ik sprak verklaarden die een gezenderde, volwassen zalm kweekzalm levensvatbaar is en de consumptiekweekzalmen direct te die drie jaar in de diepzeeën rond voortplantingscyclus tot een goed herkennen. Aart van der Waal stelde Groenland verbleef, komt op weg einde brengt. Sommige onder- dat tenminste de helft van zijn naar zijn paaigronden de Nieuwe zoekers zijn daarvan overtuigd, zalmvangsten op het Hollandsch Waterweg opzwemmen en meldt anderen twijfelen. Eensgezindheid Diep tot die categorie behoort. zich bij het eerste meetpunt. Bij is er wel over het idee dat van de Van een zelfde genetische lijn kan het volgende meetpunt blijkt hij ‘klassieke’ Rijnzalm geen sprake dus geen sprake zijn, waaraan de onder de Erasmusbrug door te meer kan zijn. Ook al zouden er bij versnippering van waterlopen en zijn gezwommen. Fascinerend. de zalmen die nu op en neer gaan, compartimenteringen als gevolg 23 [3] 2011 Hoeveel zalmen zwemmen inmid- misschien nog enkele nakomelin- van vismigratieknelpunten mede dels weer op en neer, de jonge naar gen zijn van de oorspronkelijke bijdragen. De zalm is bezig aan een zee, de volwassen vissen terug naar Rijn en Maaspopulatie, dan heb- terugkeer, maar het zijn wel ‘een- hun geboortegronden om er te ben deze zich toch opgemengd met heidszalmen’. S t r a a t g r a s 55 Oost-Europese vissoorten Palingverbod Bronnen De geest is uit de fles. Afgezien De gesprekken met beide beroeps- Van der Heide, L., 2011 - Blauwe revolutie van zalmen lopen er inmiddels vissers openden een wereld waar- tegen overbevissing - NRC Handels- in Duitsland herintroducties voor van schrijver en de doorsnee blad, 25 maart 2011 houtingen en elften. En voorts op de Erasmusbrug en langs de De Nie, H.W., 1996 - Atlas van de Neder- werken Duitsland en Frankrijk aan Maasboulevard baliekluivende landse zoetwatervissen - Doetinchem de reïntegratie van steuren. Met Rotterdammer weinig inzicht zul- Raemaekers, J. et al., 2011 - Genetisch de houting zijn al dusdanig grote len hebben. Omdat kort voor die onderzoek van zoetwatervissen ten successen geboekt dat bij terug- gesprekken beide mannen en hun dienste van natuurbeheer - De Levende gevangen exemplaren was vast te collega’s vanuit Den Haag een Natuur 112: 65 stellen dat natuurlijke voortplan- directieve hadden ontvangen dat Ruting, J., 1958 - Welke vis is dat? - W.J. ting plaatsvindt, zodat onderzoe- het met de palingvisserij op de Thieme & Cie NV, Zutphen kers ervan uitgaan dat er weer een grote rivieren met onmiddellijke Sundermeijer, J., 2011 - Visvangstverbod levensvatbare populatie bestaat. ingang gedaan was, waren de verha- op Hollandsch Diep, en Oude Door de terugkeer van in de eerste len voorzien van puntige commen- Maas - Het Kompas, 18 maart 2011 helft van de vorige eeuw verdwenen taren richting departement. Omdat Verhey, C.J.,1961 - De vissen en de vis- vissoorten en voorts als gevolg van bij het vele thans lopende onder- vangst – in: De Biesbosch, land van het de komst van het Donau-Rijnkanaal zoek naar zoetwatervissen in dit levende water - W.J. Thieme & Cie waardoor voorheen onbekende land de onderzoekers vaak en veel NV., Zutphen vissoorten de Rijn bereiken, is de een beroep doen op beroepsvissers, samenstelling van het Nederlandse stelden de heren in het vooruitzicht zoetwatervissenbestand behoorlijk dat het Haags palingverbod voor aan het veranderen. Van der Waal: dat onderzoek lelijke consequenties ‘Ik vang tegenwoordig verschillende zou hebben. soorten grondels, waarvan in ieder Bij het gesprek met Wilkin den geval de blauwbandgrondel uit Boer bracht ik zijn odyssee met Oost-Europa afkomstig is’. Wilkin Kees Moeliker en Frédérique Spigt den Boer meldde tegenwoordig ter sprake. Op de DVD ‘Fauna & Donaubrasems te vangen en sig- Gemeenschap’ gaat het duo in afle- naleert een grote toename van de vering 5 met Wilkin diens op de roofblei, een tot een meter lang Nieuwe Maas staande netten langs. wordende viseter, waarvan de eerste Onder de Willemsbrug vangen ze vangst voor Nederland pas plaats- een zeeprik, een vis met een Jurassic had in 1984. Den Boer sluit niet Park-achtige uitstraling. Op de DVD uit dat de komst van de roofblei toont Kees zich aangenaam ver- invloed zal hebben op populaties rast. Frédérique vindt het een akelig van andere vissoorten. creatuur. Wilkin achteloos: ‘Oh, die G Zeeprik uit de Nieuwe Maas, vang ik zo vaak. F NMR 9997-001251. (Jaap van Leeuwen)

Visatlas Zuid-Holland een onderzoek om de verspreiding van vis- zocht gaan worden. Hiervan zijn er nog Weinigen zullen in staat zijn de namen sen in de Zuid-Hollandse wateren letterlijk vele, o.a. in de . Hoewel van de 45 inheemse zoetwatervissen op in kaart te brengen. nog maar net begonnen, waren er al opmer- te sommen. Maar menigeen zal toch tot Vanaf najaar 2010 werkt men aan een kelijke successen. Op de en de Waal een aardig lijstje komen. Ons land bezit verspreidingsatlas van vissen in Zuid- en in de Hollandse IJssel werd gevist met veel water, mede waardoor de sportvis- Holland. Deze visatlas zal in de eerste de zegen, waarbij sneep, serpeling, Kesslers serij met anderhalf miljoen beoefenaars plaats dienen als graadmeter voor de grondels, zwartbekgrondels en roofbleien immens populair werd. En bovendien, ecologische kwaliteit van het water. Voorts werden aangetroffen. Opmerkelijk waren hoeveel Nederlanders scharrelden in hun kan met de steun van de verzamelde infor- jonge houtingen, een soort waarvan men, jonge jaren niet met een schepnet langs de matie bij inrichtingsmaatregelen rekening net als van de zalm, meende dat deze uit oevers van singels en poldersloten op jacht worden gehouden met de belangen van onze rivieren was verdwenen. Spectaculair naar snoek, voorn, karper, baars, paling beschermde vissoorten. Het succes van de was de vondst van een bijna twee meter en natuurlijk ‘het stekelbaarsie’. Degenen verspreidingsatlas valt of staat met de deel- lange meerval in een drooggevallen geul die daaraan fijne herinneringen bewaren name van vrijwilligers. Om hun inzet te op de Kwade Hoek. Aannemelijk is dat dit en dat best nog eens zouden willen doen, coördineren is opgericht een viswerkgroep exemplaar door de Haringvlietsluizen bui- kunnen zo aan de slag en meewerken aan ‘Zuid-Hollandse Vissers’. De bedoeling is tengaats geraakt was. dat met name de ‘witte gebieden’ onder- Info: www.zuid-holland.vissenatlas.nl. 23 [3] 2011

G Elektrisch vissen ten behoeve van de G Bittervoorn. (Janus Verkerk) G Driedoornige stekelbaars. (Janus Verkerk)

S t r a a t g r a s Visatlas Zuid-Holland. (Janus Verkerk) 56