BOIS DE LA CAMBRE - PARC JOSAPHAT COULISSES D’UNE RÉHABILITATION

Le Bois de la Cambre et le parc Josaphat sont deux exceptionnels poumons verts au cœur de la capitale. Créés au xixe siècle, ces joyaux du patrimoine écologique et culturel bruxellois ont chacun connu bien des avatars jusqu’au début de ce siècle, lorsque Beliris et ses partenaires en entreprirent la rénovation à grande échelle et en profondeur. COULISSES RÉHABILITATION D’UNE Durant six années, de 2005 à 2011, Beliris s’est employé à mettre en valeur le Bois de la Cambre et le parc Josaphat dans leurs dimensions patrimoniale et environnementale sans rien ôter de leur convi- vialité d’espaces ouverts au public. JOSAPHAT Cet ouvrage présente de manière détaillée la genèse des deux parcs et les étapes de leur réhabilitation sous-tendue par une philosophie commune. - PARC - PARC LA CAMBRE

BOIS DE Préface Voorwoord Avec plus de 8000 hectares d’espaces verts, soit la moitié de sa surface – dont Brussel telt meer dan 8000 hectaren groene ruimte, ongeveer de helft van de un tiers d’espaces publics – Bruxelles est l’une des capitales les plus vertes oppervlakte van de stad. Een derde daarvan is openbare ruimte. Dat maakt d’Europe. Ces lieux de promenade, de détente et de jeux ont chacun leur Brussel tot een van de groenste hoofdsteden van Europa. Deze wandel-, ontspan- TER KAMEREN propre histoire et présentent des aménagements particuliers. nings- en speelruimtes hebben elk hun eigen geschiedenis en zijn elk op een Beliris s’attache activement à valoriser et réhabiliter ce patrimoine cher aux bijzondere wijze ingericht. Bruxellois qui, bien souvent, n’est plus adapté aux besoins et aux normes Beliris zet zich actief in om dit bij de Brusselaars zo geliefde erfgoed te herwaar- d’accès et de sécurité actuels. deren en te renoveren. Vaak is het immers niet meer aangepast aan de huidige C’est à travers le Bois de la Cambre et le parc Josaphat que nous avons choisi behoeften en aan de actuele toegankelijkheids- en veiligheidsnormen. BOS - BOS TER KAMERENBOS – JOSAFATPARK d’illustrer notre travail de réhabilitation d’espaces verts classés. Après de We hebben ervoor gekozen om onze herwaarderingswerkzaamheden aan EEN BLIK ACHTER DE SCHERMEN nombreuses années, ces deux sites exceptionnels ont retrouvé leur éclat grâce beschermde groene ruimtes te illustreren aan de hand van het Ter Kamerenbos JOSAFAT à l’implication et le savoir-faire d’un large éventail d’acteurs, pouvoirs publics, en het Josafatpark. Na vele jaren schitteren deze twee bijzondere plaatsen weer Het Ter Kamerenbos en het Josafatpark zijn twee prachtige groene longen in het hart van de hoofdstad. bureaux d’études et entrepreneurs. Les techniques modernes ont permis als vanouds. Dat is het resultaat van de betrokkenheid en vakkennis van een groot Deze twee 19de-eeuwse parels van Brussels erfgoed op het gebied van cultuur en natuur hebben tot het BOIS DE LA CAMBRE - PARC JOSAPHAT TER KAMERENBOS - JOSAFATPARK d’honorer la vision des concepteurs tout en adaptant ces espaces aux évolu- aantal partners, openbare instanties, studiebureaus en ondernemers. Dankzij PARK begin van deze eeuw, toen Beliris en zijn partners met een grootschalige en grondige renovatie begonnen, tions de notre époque. moderne technieken zijn deze ruimtes aangepast aan de ontwikkelingen van

echter ook veel moeilijkheden gekend. COULISSES D’UNE RÉHABILITATION EEN BLIK ACHTER DE SCHERMEN Cet ouvrage vous entraînera dans les coulisses de la réhabilitation du Bois de la onze tijd, terwijl tegelijkertijd de visie van de ontwerpers in ere is gehouden. EEN BLIK ACHTER DE SCHERMEN Zes jaar lang - van 2005 tot 2011 - heeft Beliris zich ingespannen om het historische en natuurlijke aspect Cambre et du parc Josaphat, de la décision initiale à la finalisation des projets. Dit werk neemt u mee achter de schermen van de herwaarderingswerkzaamhe- Beliris est le nom de l’Accord de Coopération conclu le 15 septembre 1993 entre Beliris is de naam van het Samenwerkingsakkoord van 15 september 1993 tussen van het Ter Kamerenbos en het Josafatpark tot hun recht te laten komen, zonder dat dit hun gezellige L’ambition n’est pas de présenter une analyse exhaustive du processus mais de den aan het Ter Kamerenbos en het Josafatpark, van de eerste beslissing tot de l’État fédéral et la Région de Bruxelles-Capitale. Il prévoit différentes initiatives de federale staat en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het voorziet initiatieven karakter als openbare ruimte zou aantasten. partager ces deux expériences, d’en souligner les éléments remarquables. afronding van de projecten. Het is niet de bedoeling een volledige analyse van destinées à promouvoir le rôle international et la fonction de capitale de Bruxelles. om de internationale rol en de hoofdstedelijke functie van Brussel te bevorderen. Deze uitgave presenteert de ontstaansgeschiedenis van beide parken in detail. U leest ook alles over het het proces te geven, maar wel om deze twee ervaringen met u te delen en de La Direction Infrastructure de Transport, service du SPF Mobilité et Transports, est De Directie Vervoerinfrastructuur, onderdeel van de FOD Mobiliteit en Vervoer, is verloop van de herwaarderingswerkzaamheden, die op basis van een gemeenschappelijke filosofie zijn opmerkelijke aspecten eruit te lichten. chargée de l’étude, de l’exécution et du contrôle de ces initiatives. belast met de studie, de uitvoering en de controle van deze initiatieven. uitgevoerd.

Pourquoi le nom de Beliris ? « Bel » désigne la Belgique, « IRIS » est le symbole de Waarvoor staat de naam Beliris? Bel staat voor België, IRIS is het symbool van het Hubert De Smedt-Jans Hubert De Smedt-Jans la Région de Bruxelles-Capitale. Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Directeur de la Direction Infrastructure de Transport – Beliris Directeur van de Directie Vervoerinfrastructuur – Beliris bois de La Cambre - parc Josaphat Ter Kamerenbos - Josafatpark

Coulisses d’une réhabilitation Een blik achter de schermen 02 Table des matières Inhoudstafel 03

Introduction 4 Inleiding 4

I. Naissance de deux parcs 9 II. 2005-2011 : les années de réhabilitation 49 I. Ontstaan van twee parken 9 II. 2005-2011: de herwaarderings- en restauratiejaren 49 Chronologie du projet de réhabilitation 54 Chronologisch overzicht van het herwaarderingsproject 54 1. Le Bois de la Cambre 1. Le Bois de la Cambre 1. Het Ter Kamerenbos 1. Het Ter Kamerenbos Un Bois… qui n’en est pas un 10 Situation à l’aube des travaux 56 Een bos … dat geen bos is 10 Situatie aan de vooravond van de werken 56 La genèse 12 Rester “nature”… 62 Ontstaansgeschiedenis 12 ‘Natuurlijk’ blijven… 62 Keilig, l’homme de la situation 13 Une scénographie revisitée 72 Keilig, de juiste man op de juiste plaats 13 Nieuwe decors 72 Le projet 14 Les ouvrages d’art 76 Het project 14 De kunstwerken 76 Une esthétique paysagère liée à son époque 16 Un espace unique à circulation multiple 84 Een landschapsesthetiek die het stempel van haar tijd draagt 16 Eén ruimte, veel verkeerswegen 84 Pittoresque et sublime 17 Les concessions 94 Het pittoreske en het sublieme 17 De concessies 94 Les ouvrages d’art 18 Des équipements rénovés ou créés 96 De kunstwerken 18 Gerenoveerde of nieuwe voorzieningen 96 Rendre le Bois sans limites… en l’isolant 20 Hygiène, confort et éclairage 102 Het Bos een oneindige uitstraling geven… door het te isoleren 20 Hygiëne, comfort en verlichting 102 Arbres, massifs, pelouses 22 Bomen, structuurbeplantingen, grasvelden 22 Des promenades à la carte 26 2. Le parc Josaphat Voor elke wandelaar wat wils 26 2. Het Josafatpark L’eau et le Bois 28 Situation à l’aube des travaux 110 Het water en het Bos 28 Situatie aan de vooravond van de werken 110 Un parc qui vit et qui s’amuse 30 Réconcilier nature et paysage 114 Een levendig en plezierig park 30 Natuur en het landschap met elkaar verzoenen 114 L’eau et le parc 118 Water en het park 118 2. Le parc Josaphat Des promenades revues et corrigées 124 2. Het Josafatpark Herziening en aanpassing van de wandelpaden 124 Au commencement… 32 Rocailles et ouvrages d’art 130 In den beginne … 32 Rocailles en kunstwerken 130 Espace vert et grands travaux 34 Le peuple des statues 136 Groene ruimte en belangrijke werkzaamheden 34 De standbeelden 136 Edmond Galoppin : un projet évolutif 36 Quid des bâtiments ? 138 Edmond Galoppin: een ontwerp in ontwikkeling 36 En de gebouwen? 138 L’héritage des maîtres 38 (Re)venez vous promener 144 De erfenis van meesters 38 Kom (weer) wandelen 144 Rocailles et plantations 39 Rotspartijen en aanplantingen 39 Une actrice indispensable : l’eau 42 III. L’heure des bilans 151 Water, een onontbeerlijk element 42 III. Tijd om de balans op te maken 151 On démolit, on reconstruit 44 Slopen en weer opbouwen 44 Des sculptures en liberté 46 Une conclusion ? Pas tout à fait… 157 Vrije standbeelden 46 Een conclusie? Die is er niet echt… 157 Annexes 158 Bijlagen 158 04 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark 05

introduction inleiding

Un jour, nous nous réveillons avec l’envie soudaine de rafraîchir l’endroit où Op een dag word je wakker met de plotselinge behoefte om de plaats waar je L’élaboration des projets et des cahiers des charges, la définition des tâches et Hoofdstedelijk Gewest, de gemeentes, Monumenten en Landschappen…). nous vivons, parfois depuis tellement d’années qu’il nous faudrait presque des woont eens goed op te knappen. Soms woon je er al zo lang dat je haast foto’s la répartition de celles-ci, tout cela nécessite de l’énergie, des synergies et donc Het uitwerken van de projecten en bestekken, het bepalen en verdelen van photographies pour nous en convaincre. Mieux : cet espace à la fois familier nodig hebt om je te overtuigen hoe lang. Je verlangt ernaar om deze plek, die du temps. Il faut ici souligner que Beliris et les parties prenantes aux projets ont de taken… dit alles kost energie, teamwerk en dus ook tijd. Hier moet worden et devenu peu à peu comme étrange, nous éprouvons le désir de le renouve- zo vertrouwd is en toch geleidelijk vreemd begint aan te voelen, te verbeteren, tenu à planifier les deux chantiers de façon à ce que tant le Bois de la Cambre benadrukt dat Beliris en de betrokken partijen de twee projecten zo hebben ler, lui donner une existence inédite et rassurante ou, très simplement, de lui er een volkomen nieuwe en vertrouwenwekkende uitstraling aan geven. Of je que le parc Josaphat restent en permanence accessibles au public durant willen inplannen dat zowel het Ter Kamerenbos als het Josafatpark gedurende rendre cet aspect qu’il avait peut-être un peu perdu et qui faisait que l’on se wilt deze plek weer het uiterlijk teruggeven dat het een beetje heeft verloren toute la durée des travaux. Un solide défi, qui a été relevé haut la main. alle werkzaamheden toegankelijk bleven voor het grote publiek. Een hele sentait chez soi. en dat maakte dat je je er thuis voelde. uitdaging, die dapper werd aangegaan. Beliris et ses partenaires ont eu constamment à cœur, tout au long de l’élabo- Lorsqu’un pouvoir public entreprend la même démarche vis-à-vis de la réha- Als een overheidsinstantie dezelfde stappen onderneemt om een openbare ration, de la réalisation et du suivi des projets, d’intégrer les spécificités propres Tijdens de uitwerking, de uitvoering en de opvolging van de projecten hebben bilitation d’un espace destiné à tous, les impératifs initiaux ne sont guère diffé- ruimte te renoveren, zijn de aanvankelijke eisen in wezen niet veel anders. Ook aux deux sites concernés. Cependant, de cette diversité incontournable s’est Beliris en zijn partners voortdurend rekening willen houden met de specifieke rents en essence. Il s’agit ici aussi de choisir le bon moment, de ne pas rêver hier moet het goede moment worden gekozen, de lat niet te hoog worden également dégagée une vision plus globale, une certaine philosophie de la kenmerken van beide locaties. Uit deze onvermijdelijke diversiteit is ook een trop haut, et d’essayer de composer avec une multitude de paramètres qui ne gelegd en moet geprobeerd worden rekening te houden met een veelheid réhabilitation de vastes espaces paysagers à vocation publique, valable en l’oc- meer globale visie voortgevloeid, een zekere filosofie over de herwaardering vont pas toujours dans le même sens et dont la prise en compte globale est aan factoren die soms tegenstrijdig zijn, maar wel allemaal nodig zijn om tot currence tant pour le parc Josaphat que pour le Bois de la Cambre. En voici les van grote openbare landschapsgebieden. Deze visie en filosofie gelden in dit seule garante du résultat. een goed resultaat te komen. principaux fondamentaux : geval zowel voor het Josafatpark als voor het Ter Kamerenbos. Dit zijn er de – Rendre aux deux lieux leur aspect d’origine, au plus près des intentions de leurs fundamentele principes van: Dans ce cadre, il est crucial de bien départager dès le départ ce qui ressortira à In dit kader is het essentieel om vanaf het begin goed voor ogen te houden concepteurs respectifs et dans le respect de leur caractère historique. Dans cette – Beide plekken moeten hun oorspronkelijke aanblik terugkrijgen, waarbij la rénovation (assurer la viabilité du lieu, l’adapter éventuellement aux normes wat onder renovatie valt (de leefbaarheid van de plek veiligstellen, deze even- optique, il aura fallu restaurer et améliorer la scénographie qui leur est propre. zo dicht mogelijk bij de bedoelingen van hun respectievelijke ontwerpers actuellement en vigueur) et ce qui sera de l’ordre de la restauration (respect de tueel aanpassen aan de huidige regels) en wat tot de restauratie behoort – Assurer et préserver au mieux leur biodiversité par une attention soutenue wordt gebleven en waarbij hun historische karakter wordt gerespecteerd. l’esprit qui a présidé à la genèse de ce lieu et des divers éléments qui en font un (eerbied voor het idee dat aan de oorsprong van deze plaats lag en voor de portée à leur structure végétale et aux multiples essences qui la compo- Vanuit deze optiek moest hun kenmerkende ruimtelijke vormgeving ensemble remarquable). Un équilibre qu’il n’est pas toujours aisé d’obtenir mais diverse elementen die deze zo uniek maken). Dat evenwicht is niet altijd even sent. Entretenir et rénover des zones arborées, de gazon et de buissons, qui worden hersteld en verbeterd. qui s’avère pourtant indispensable dans l’optique d’une politique patrimoniale gemakkelijk te vinden, maar is niettemin onmisbaar voor een allesomvattend contribuent grandement à la scénographie des lieux. – Hun biodiversiteit moet zo goed mogelijk worden gewaarborgd en behou- bien comprise, et qui implique presque toujours la collaboration d’acteurs aux erfgoedbeleid dat bijna altijd de medewerking vraagt van partijen die verschil- – Remettre en état des zones de promenade et/ou de déplacement. den door veel aandacht te besteden aan de vegetatiestructuur en aan de méthodologies diverses, parfois divergentes. Lorsque cet équilibre entre réno- lende en soms uiteenlopende werkmethodes hanteren. Als dit evenwicht – Pérenniser l’attractivité des lieux par une amélioration de la sécurité, de vele kernpunten waaruit deze bestaat. De met bomen beplante zones, gras- vation et restauration est atteint, on peut alors parler de réhabilitation, terme tussen renovatie en restauratie is bereikt, kunnen we van herwaardering spre- l’éclairage, de l’accessibilité, et par la restauration ou l’ajout de mobilier. en struikzones die sterk bijdragen tot de ruimtelijke vormgeving van de plek qui sera le plus souvent employé à propos des deux projets dont question ici : ken. Deze term zal het vaakst worden gebruikt voor de twee projecten die hier – Préserver la fonction sociale des deux espaces par la remise en état ou la moeten worden onderhouden en gerenoveerd. le parc Josaphat et le Bois de la Cambre. aan bod komen: het Josafatpark en het Ter Kamerenbos. création d’équipements récréatifs. La notion de loisirs et les besoins des – De wandel- en/of verplaatsingszones moeten worden gerenoveerd. usagers ont en effet sensiblement évolué depuis la création des parcs. – De aantrekkelijkheid van de plek moet worden geconsolideerd door de Ces deux chantiers, de respectivement 22 et 124 hectares environ, sont parmi Deze twee bouwterreinen van respectievelijk ongeveer 22 en 124 hectare – Dans le même esprit, envisager des infrastructures permettant l’organisa- veiligheid, verlichting en toegankelijkheid te verbeteren en door de restau- les plus vastes de ce type mis en œuvre à Bruxelles. Les problèmes rencontrés behoren in Brussel tot de grootste in hun soort. De problemen die ontston- tion, spontanée ou programmée, de diverses manifestations confirmant le ratie of toevoeging van meubilair. et les solutions à y apporter furent donc démultipliés, ne serait-ce qu’en raison den en de oplossingen die ervoor gevonden werden, waren daarom ook rôle capital des espaces verts dans un tissu urbain bruxellois au maillage de – De sociale functie van beide ruimtes moet worden gehandhaafd door recre- du nombre d’acteurs impliqués (Région, communes, Monuments et Sites…). talrijk, alleen al vanwege het grote aantal betrokken partijen (het Brussels plus en plus serré. atieve voorzieningen te herstellen of ontwerpen. De vrijetijdsbesteding en 06 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark 07

Pour les deux projets donc, un triple mot d’ordre commun dès leur genèse : de behoeften van de gebruikers zijn immers aanzienlijk veranderd sinds de Brins d’une histoire pas si lointaine moesten ook kunnen beschikken over een grondig heroverdachte infrastructuur respect du cadre naturel (faune et flore), du capital patrimonial et du rôle tijd dat de parken werden ontworpen. die aan hun nieuwe verwachtingen zou voldoen. Beliris en zijn partners hebben sociologique des lieux. Beliris et ses partenaires, afin de réaliser ces différents – In dezelfde geest moet er een infrastructuur worden bedacht om de orga- À la charnière des xixe et xxe siècles, Bruxelles connaît, comme bien d’autres een zeer groot deel van hun inspanningen besteed aan dit sociale aspect. objectifs, allaient pouvoir compter sur des moyens techniques modernes et nisatie van diverse evenementen, hetzij spontaan of gepland, mogelijk te capitales voisines, de profondes et assez rapides mutations de sa configura- des compétences nouvelles qui furent ici mis en œuvre de manière optimale. maken. Zo wordt de cruciale rol van groene ruimtes in het steeds dichter tion territoriale. Les causes en sont multiples, connexes et bien identifiées : la Laten we nu beginnen aan een reis die iets meer dan een eeuw geleden Bien entendu, cette philosophie commune initiale allait se voir déclinée de wordende Brusselse stadsnetwerk benadrukt. Révolution industrielle est passée par là, induisant de significatifs changements begint… manières spécifiques en fonction des caractéristiques propres à chacun des démographiques et sociologiques. La disparition progressive des remparts, la deux sites. La finalité du présent ouvrage est avant tout de présenter d’une Voor beide projecten golden vanaf het begin dus drie gouden regels: respect création de nouvelles voies d’accès vers le centre ou encore le voûtement de Een stuk geschiedenis dat nog niet ver achter ons ligt manière détaillée les points de départ, les itinéraires suivis et les réalisations voor de natuurlijke omgeving (fauna en flora), voor het erfgoed en voor de maat- la Senne transforment peu à peu des localités voisines comme Saint-Gilles ou auxquelles ils ont abouti. schappelijke rol van de plaats. Om deze verschillende doelstellingen te bereiken Schaerbeek, à vocation essentiellement maraîchère, en satellites périurbains. Aan het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw verandert de inrich- konden Beliris en zijn partners rekenen op moderne technische middelen en ting van het grondgebied van Brussel ingrijpend en snel, net als in veel andere Dans une première partie, le lecteur sera invité à découvrir le contexte et les nieuwe competenties, die hier op optimale wijze werden toegepast. Uiteraard zou C’est aussi le règne de Léopold II, le roi bâtisseur, et l’époque des grands travaux naburige hoofdsteden. Hier zijn meerdere oorzaken voor, die met elkaar circonstances qui ont présidé à la genèse de ces deux parcs qu’il arpente deze gemeenschappelijke filosofie op specifieke wijze worden aangepast aan de d’inspiration haussmannienne. Le maillage urbain se densifie et, démogra- samenhangen en goed bekend zijn. Een daarvan is de industriële revolutie, peut-être quotidiennement sans trop en connaître les origines. Ce livre, dans kenmerkende eigenschappen van beide locaties. De bedoeling van deze uitgave phie galopante aidant, modifie en profondeur la structure de l’habitat et sa die aanzienlijke demografische en sociologische verschuivingen teweeg heeft son volet historique, invite ainsi son lecteur à une promenade, sur les traces is voornamelijk om de uitgangspunten gedetailleerd te presenteren, evenals de répartition sociologique. Les grands boulevards (Lambermont,…), les avenues gebracht. Het geleidelijk verdwijnen van de vestingmuren, het aanleggen van d’Édouard Keilig pour le parc du Bois de la Cambre et dans les pas d’Edmond werkwijzen die zijn gevolgd en de resultaten waartoe ze hebben geleid. (Louise,…), fraîchement tracés, facilitent l’accès vers des lieux de promenade, nieuwe toegangswegen naar het centrum en de overwelving van de Zenne Galoppin pour le parc Josaphat. de rencontre et de divertissement de plus en plus prisés. veranderden dorpen waar voornamelijk groenten werden verbouwd, zoals In het eerste deel maken de lezers kennis met de context en de omstan- Sint-Gillis en Schaarbeek, in voorstedelijke gemeentes. Le second volet fera la part belle aux efforts considérables, en termes de temps, digheden die hebben geleid tot het ontstaan van deze twee parken, die ze C’est dans ce contexte que naît à Bruxelles, finxix e, une politique des “espaces de moyens et de compétences humaines, qui furent déployés pour rendre leur misschien dagelijks doorkruisen zonder er de ontstaansgeschiedenis van te verts” qui se cherche alors un discours et, surtout, une méthode. La “genèse” Het is ook de tijd van Leopold II, de koning-bouwheer, en van de grote bouw- splendeur première à ces parcs. kennen. In het historische deel van dit boek kan de lezer dan ook de gedach- du parc Josaphat et du Bois de la Cambre en constituent de parfaites illustra- werken geïnspireerd op het werk van de Parijse stadsarchitect Hausmann. Het tegang van Eduard Keilig volgen (voor het Ter Kamerenbos) en die van Edgard tions. stedelijke netwerk wordt dichter en verandert op grondige wijze de structuur On découvrira également comment une attention accrue et un souci constant Galoppin (voor het Josafatpark). van de leefomgeving en de sociologische spreiding, een ontwikkeling die ont été portés à l’aspect public des lieux. Il ne s’agissait pas de rendre aux versterkt wordt door de bevolkingsgroei. De pas aangelegde grote boulevards promeneurs des espaces naturels splendides et revivifiés, mais aussi d’offrir à Het tweede deel belicht de aanzienlijke inspanningen die werden geleverd (Lambermontlaan, Louizalaan…) maken de steeds populairder wordende leurs usagers toute une infrastructure repensée en profondeur, en fonction de – zowel in tijd, middelen als menselijke deskundigheid – om de parken hun wandel-, ontmoetings- en recreatieplekken toegankelijker. leurs nouvelles attentes. Cet aspect social a représenté une part extrêmement oorspronkelijke pracht terug te geven. importante des efforts engagés par Beliris et ses partenaires. In deze context ontstond aan het eind van de 19de eeuw een beleid voor We ontdekken ook hoe er een toenemende aandacht en voortdurende zorg is ‘groene ruimtes’ in Brussel. Voor dit beleid wordt op dat moment nog gezocht Commençons la balade, un peu plus d’un siècle plus tôt… besteed aan het openbare aspect van de plek. Het was niet voldoende om de naar een filosofie en vooral ook naar een werkmethode. Dit wordt perfect geïl- wandelaars schitterende, opgeknapte groene ruimtes terug te geven: de gebruikers lustreerd door de ‘geboorte’ van het Josafatpark en het Ter Kamerenbos. La création du parc Josaphat et celle du Bois de la Cambre, quoique distantes Er ligt ongeveer veertig jaar tussen de aanleg van het Josafatpark en het Ter d’environ quarante ans, poursuivaient néanmoins des objectifs assez sembla- Kamerenbos, maar de doelstellingen van deze gebieden leken veel op elkaar: bles, parmi lesquels : – de locatie goed tot zijn recht laten komen door deze aan te leggen volgens Naissance de deux parcs – la mise en valeur d’un site par son ordonnancement selon les critères esthéti- de geldende esthetische criteria; ques alors en vigueur ; – alle sociale klassen toegang tot groene ruimtes geven om hen een uitvlucht – l’accès pour toutes les classes sociales à des espaces les divertissant du suren- te bieden uit de drukte van het centrum; Ontstaan van twee parken combrement du centre-ville ; – het behoud van plant- en boomrijke zones in Brussel. #1 – la préservation des espaces arborés et plantés de Bruxelles. Hoewel het Ter Kamerenbos en het Josafatpark op veel punten zijn aangelegd Créés selon des visées communes par nombre de points, le Bois de la Cambre et vanuit een vergelijkbare visie, hebben beide parken hun eigen ontwikkeling le parc Josaphat ont cependant suivi leur cheminement propre. gevolgd. Plan réalisé pendant la construction du parc, en 1864. 10 11 bois de la cambre ter kamerenbos Plan dat is opgemaakt tijdens de aanleg van het park in 1864.

Un Bois… Een bos … qui n’en est pas un dat geen bos is

Situé pour l’essentiel sur la commune de Bruxelles-ville et pour une petite partie Het Ter Kamerenbos ligt grotendeels in Brussel-Stad en voor een klein deel op sur le territoire de la commune d’Uccle, le Bois de la Cambre est propriété de la het grondgebied van de gemeente Ukkel. Het is eigendom van het Brussels Région bruxelloise, qui en obtint la concession en 1861, sous condition de lui Hoofdstedelijk Gewest, dat er in 1861 de concessie van kreeg op voorwaarde conserver sa destination de promenade publique. Il s’étend sur une superficie dat de functie van openbare wandelplek werd behouden. Het Ter Kamerenbos d’environ 124 hectares. telt ongeveer 124 hectaren.

Si l’appellation de “Bois” est de nos jours bien ancrée, il serait plus juste de parler De benaming ‘bos’ is tegenwoordig goed ingeburgerd, maar ‘bosrijk land- ici d’un parc paysager forestier. Ce très anodin malentendu vient vraisembla- schapspark’ zou een correctere benaming zijn. Dit kleine misverstand is waar- blement de sa proximité avec la forêt de Soignes, dont il constitue une enclave schijnlijk het gevolg van de nabijheid van het Zoniënwoud, waarvan het Ter dans la ville et dont il est séparé par la chaussée de La Hulpe. Kamerenbos een stedelijke enclave is en waarvan het is afgescheiden door de Terhulpensesteenweg. Quant à la dénomination de “la Cambre”, elle vient de l’abbaye cistercienne éponyme, située à la lisière du Bois et qui abrite depuis 1927 la prestigieuse Wat betreft de naam ‘Ter Kameren’: deze is afkomstig van de gelijknamige École nationale supérieure des Arts visuels. cisterciënzerabdij die aan de rand van het Bos ligt en sinds 1927 de befaamde ‘École nationale supérieure des Arts visuels’ herbergt. Le Bois se compose d’environ 70 hectares de massifs forestiers, 20 hectares de pelouse, 17 hectares d’allées et chemins cavaliers, 8 hectares de routes carros- Het Bos bestaat uit ongeveer 70 hectaren bosgebied, 20 hectaren gazon, sables, 6 hectares d’étang et 3 hectares de concessions. 17 hectaren lanen en ruiterpaden, 8 hectaren rijwegen, 6 hectaren vijvers en 3 hectaren concessie. 12 bois de la cambre ter kamerenbos 13

La genèse Ontstaansgeschiedenis Keilig Keilig l’homme de la situation de juiste man op de juiste plaats

L’idée de créer le Bois de la Cambre naît dans la foulée du mouvement urbanis- Het idee om het Ter Kamerenbos aan te leggen ontstaat tegelijk met de alge- Né à Rödgen (Saxe) en 1827, Frédéric-Édouard Keilig poursuit des études d’hor- Frederic-Eduard Keilig wordt in 1827 geboren in Rödgen (Saksen) en studeert tique global qui, dès la première moitié du xixe siècle, va peu à peu modifier la mene urbanisatiebeweging, die de aanblik van Brussel en omstreken vanaf de ticulture à Leipzig, étudiant plus particulièrement les plantes de serres et les tuinbouwkunde in Leipzig, waar hij zich voornamelijk toelegt op serreplanten physionomie de Bruxelles et de ses alentours. eerste helft van de 20ste eeuw geleidelijk zal veranderen. arbres. en bomen.

À cette époque, le quartier Louise commence à se développer. L’espace sépa- In die tijd begint de Louizawijk te groeien. Het gebied dat het Zoniënwoud van De 1847 à 1849, il est employé au parc royal de Charlottenburg. Il continue à Van 1847 tot 1849 werkt hij in het Koninklijk park van Charlottenburg. Hij rant la forêt de Soignes de ce secteur de la ville est essentiellement champêtre, dit deel van de stad scheidt is vooral landelijk. en is voor de Brusselse bevolking étudier à l’université de Berlin, peaufinant son apprentissage dans le domaine studeert verder aan de universiteit van Berlijn, waar hij zijn kennis van de tuin- et constitue déjà un lieu de promenades dominicales fort apprécié par la popu- op dat moment al een geliefde plek voor zondagse wandelingen. de l’architecture des jardins. De 1850 à 1853, il dirige l’établissement horticole architectuur verdiept. Van 1850 tot 1853 staat hij aan het hoofd van de tuin- lation bruxelloise. de Cologne, où il supervise la construction de serres. bouwinstelling van Keulen, waar hij toezicht houdt op de bouw van serres. Het ligt daarom voor de hand dat het idee ontstaat om van dit deel van het C’est donc tout naturellement que germe l’idée de convertir cette partie de Zoniënwoud een echt park te maken, een bloeiende hoofdstad waardig, en om En 1853, il s’installe en Belgique, où la rencontre du baron de Man de Lennick In 1853 vestigt hij zich in België, waar de ontmoeting met baron de Man van la forêt de Soignes en un véritable parc digne d’une capitale en plein essor het via een brede laan met de Louizawijk te verbinden. Nu moest men alleen lui permet de se faire rapidement une réputation. Dès 1856, le duc de Brabant, Lennik hem de kans biedt snel een goede reputatie op te bouwen. Al in 1856 et de la relier au quartier Louise par une large avenue. Ne restait dès lors plus nog een landschapsarchitect vinden die in staat zou zijn dit ambitieuze project futur Léopold II, lui commande une étude en vue de l’embellissement du bestelt de hertog van Brabant, die later Leopold II zou worden, bij hem een qu’à dénicher l’architecte paysagiste capable de donner corps à ce projet plutôt vorm te geven. De stad Brussel vond hem in de persoon van Eduard Keilig. domaine de Tervuren. studie om het domein van Tervuren te verfraaien. ambitieux. La Ville de Bruxelles le trouva en la personne d’Édouard Keilig. C’est donc, à 30 ans, un architecte paysagiste déjà confirmé qui, spontanément, Hij is dus al een ervaren landschapsarchitect als hij in 1857, op zijn dertigste, propose en 1857 à la Ville de Bruxelles un premier plan d’aménagement pour spontaan een eerste plan van aanleg voor het Ter Kamerenbos aan de Stad le Bois de la Cambre. Celui-ci prévoit une liaison jusqu’à la rue du Trône par une Brussel voorlegt. Dit plan voorziet een verbinding naar de Troonstraat via een voie paysagère. Ce plan ne sera pas retenu. landschapsweg. Het zal nooit worden uitgevoerd.

En 1861, un concours plutôt informel fait atterrir à l’Urbanisme de la Ville de Na een tamelijk informeel concours in 1861 bereiken vier plannen voor de Bruxelles quatre projets concernant l’aménagement du Bois de la Cambre. aanleg van het Ter Kamerenbos het departement Stedenbouw van de Stad Parmi ceux-ci, celui de Keilig, qui a donc eu quatre ans pour “revoir sa copie”. Brussel. Eén daarvan is ingestuurd door Keilig, die dus vier jaar de tijd heeft Cette fois, c’est la bonne : son projet est adopté par la Ville et Keilig est désigné gehad om ‘zijn huiswerk te verbeteren’. Deze keer is het prijs: zijn plan wordt maître d’œuvre du chantier le 22 février 1862. goedgekeurd door de Stad en op 22 februari 1862 wordt Keilig aangesteld als bouwmeester. 14 bois de la cambre ter kamerenbos 15

le projet Het project

Le dégagement latéral sur le lac depuis l’avenue de Diane vers 1900. Zijaanzicht op het meer vanaf de Dianalaan, rond 1900.

Outre le fait que le projet de Keilig s’inscrit dans le cahier des charges imposé Het project past niet alleen binnen het bestek van de Stad (budget, behoud Le ravin au début du siècle. par la Ville (budget, préservation du tissu végétal,…), il se distinguait de ses van de vegetatie…), maar onderscheidt zich bovendien van zijn concurrenten Het ravijn in het begin van de eeuw. concurrents par son postulat central, qui va devenir le leitmotiv de l’architecte door een centraal uitgangspunt dat het ’Leitmotiv’ van de Duitse landschap- Situé à l’extrémité de la pelouse des Anglais, paysagiste allemand : respecter au maximum la configuration originelle du site sarchitect zal worden: de originele inrichting van de plaats moet zoveel moge- le ravin était un lieu très fréquenté. tout en l’adaptant à sa nouvelle destination. lijk worden gerespecteerd, terwijl de locatie tegelijk wordt aangepast aan haar Het ravijn, dat zich achter de Pelouse des Anglais bevindt, was een drukbezochte plek. nieuwe bestemming. Le plan spatial de Keilig organise le parc en deux parties aux caractères bien distincts : la première, côté “Louise”, intégrera un ravin ; la seconde, côté forêt de In zijn ruimtelijk uitvoeringsplan verdeelt Keilig het park in twee delen met elk Soignes, un lac. Ces deux zones seront reliées entre elles par une voie carros- hun eigen kenmerken. In het eerste deel, aan de kant van ‘Louiza’, zal een ravijn sable en forme de huit longeant les limites du parc, pour obtenir comme une komen. In het tweede deel, bij het Zoniënwoud, komt een meer. Deze twee démultiplication de ses dimensions. Car c’est bien l’autre mot d’ordre de Keilig : delen worden onderling verbonden door een rijweg in de vorm van een acht, donner l’impression de l’infini dans un espace somme toute assez limité. die de rand van het park volgt. Daardoor lijkt het park veel groter. Want dat is het andere Leitmotiv van Keilig: een indruk van oneindigheid bieden in een Dans le même esprit, et pour respecter les théories paysagistes mises en œuvre ruimte die welbeschouwd redelijk beperkt is. au xviie siècle en Angleterre par des maîtres du genre tels Lancelot Brown ou Humphry Repton, les limites seraient toujours cachées à l’œil pour accentuer Om die reden, en ook om de landschapstheorieën van 17de-eeuwse Engelse encore cette sensation d’infini tandis que l’épaisse futaie sur taillis empêcherait meesters als Lancelot Brown of Humphry Repton te respecteren, zouden de en outre toute échappée visuelle vers l’extérieur du parc. grenzen van het park altijd aan het zicht onttrokken blijven om het gevoel van oneindigheid nog meer te versterken. Daarnaast zou de dichte bebossing Tout cela se ferait en tirant le parti maximal de la configuration initiale du boven het middenbos ervoor zorgen dat het niet mogelijk zou zijn om buiten site, moyennant certains aménagements destinés à faire du futur parc un het park te kijken. lieu de surprises, de pittoresque et de paysages sans cesse fuyants, toujours changeants. Dat alles zou gebeuren door de oorspronkelijke inrichting van het terrein maximaal te benutten. Door middel van bepaalde aanpassingen zou het park worden omgevormd tot een pittoreske en verrassende plek met ongrijpbare, voortdurend veranderende landschappen. 16 bois de la cambre ter kamerenbos 17

Une esthétique paysagère Een landschapsesthetiek Pittoresque Het pittoreske liée à son époque die het stempel van haar et sublime en het sublieme tijd draagt

Les débuts de l’ère industrielle vont engendrer d’importants mouvements In het prille industriële tijdperk vindt een grote vlucht van het platteland naar Le jardin à l’anglaise s’organise selon deux paradigmes fondamentaux : le pitto- De ‘Engelse’ tuin wordt opgebouwd op grond van twee fundamentele thema’s: migratoires des campagnes vers les villes, avec comme corollaire le développe- de stad plaats, met als logisch gevolg dat de steden snel en vaak chaotisch resque et le sublime. het pittoreske en het sublieme. ment rapide et le plus souvent anarchique de ces dernières. groeien. Le terme “pittoresque”, issu des conceptions picturales de la Renaissance italienne, De term ‘pittoresk’ vertegenwoordigt een opvatting uit de schilderkunst Très vite, le besoin d’espaces verts où échapper un moment aux trépidations Al gauw neemt het verlangen toe naar groene ruimtes waar men de stads- va être transposé dans l’architecture paysagère par les pionniers et théoriciens tijdens de Italiaanse renaissance en wordt door de genoemde Engelse pioniers urbaines se fait sentir, tant chez les ex-ruraux nostalgiques que dans une classe drukte kan ontvluchten, zowel bij nostalgische ex-plattelandsbewoners als bij anglais précités et influencer considérablement la vision et les travaux de Keilig. en theoretici gebruikt in de landschapsarchitectuur. Deze zal de visie en de bourgeoise oisive et appréciant la promenade. Les premiers parcs publics vont een burgerklasse met veel vrije tijd, die van wandelen houdt. De eerste open- projecten van Keilig aanzienlijk beïnvloeden. apparaître, avec le site de la Cambre comme premier champ d’expériences. bare parken verschijnen, met Ter Kameren als eerste proefterrein. En effet, à l’instar du peintre, le paysagiste est amené à cadrer ses scènes. S’il s’inspire du lieu qui lui est proposé et de sa nature, il se doit de les recomposer, Net als de schilder moet de landschapsarchitect zijn taferelen omkaderen. Hij Édouard André, botaniste et auteur d’un Art des jardins, définit le parc public Édouard André, plantkundige en auteur van Art des jardins, omschrijft het d’en gommer les imperfections pour en faire naître des images, des vues variées laat zich dan wel inspireren door de aangeboden plek en de natuur, maar hij comme “une vaste étendue de terrain enclos destinée à la promenade et aux openbare park als een ‘groot, omheind terrein bestemd voor wandelingen en qui procureront au promeneur tout un éventail de sensations et d’émotions moet deze ook herschikken, de imperfecties uitwissen om beelden en uitzich- exercices du corps, hygiéniques et récréatifs”. Quant au parc paysager, il s’agit recreatieve en gezonde lichaamsbeweging’. Het landschapspark is ‘een stukje contrastées. ten te scheppen die de wandelaar een waaier van contrasterende sensaties en d’“une partie de pays où les effets naturels ont été choisis et augmentés par la land waar natuurlijke ontwikkelingen door de mens worden geselecteerd en gevoelens laten ervaren. main de l’homme et où divers genres et scènes peuvent se présenter.” Il ajoute : versterkt, en waar diverse stijlen en taferelen kunnen aanwezig kunnen zijn. Hij Toujours à la manière du peintre, l’architecte paysagiste veille à certaines règles “Ses éléments sont surtout les forêts, les prairies, les eaux, les accidents pittores- voegt daaraan toe: ‘De aanwezige elementen zijn voornamelijk bossen, graslan- d’unité dans la diversité des motifs, dans l’enchaînement et l’harmonie de ceux-ci. Net als de schilder volgt de landschapsarchitect bepaalde eenheidsregels in ques du sol, les vues.” (Traité général de la composition des parcs et jardins, Paris, den, waterpartijen, pittoreske glooiingen van het terrein en uitzichten’. (Traité Pour lui aussi, la maîtrise des effets d’ombre et de lumière joue un rôle essentiel. de diverse motieven, in hun aaneenschakeling en hun combinatie. Ook voor Éd. Jeanne Laffitte, 1879.) général de la composition des parcs et jardins, Parijs, Uitg. Jeanne Laffitte, 1879.) hem is de beheersing van licht- en schaduweffecten van essentieel belang. Cette proximité avec l’art pictural est soulignée par Édouard André, pour qui le paysagiste a le sol pour toile, les arbres, gazons et fleurs pour palette. Son Édouard André benadrukt deze verwantschap met de schilderkunst. Voor hem but est d’émouvoir le promeneur par les vues, les formes et des éléments inat- is de grond een doek en zijn de bomen, grasvelden en bloemen het palet. Zijn tendus, non pas en jardinier, mais bien en peintre et en poète. Cette dernière doel is de wandelaar ontroeren met landschappen, vormen en onverwachte appellation fait alors intervenir la notion de sublime. elementen, niet als tuinier, maar als schilder en dichter. Deze laatste benaming roept de notie van het ‘sublieme’ op. C’est dans ce contexte que naissent les projets d’Édouard Keilig pour l’aména- gement du Bois de la Cambre. In deze context ontstaan Eduard Keiligs projecten voor de aanleg van het Ter Kamerenbos. 18 bois de la cambre ter kamerenbos 19

Les ouvrages d’art De kunstwerken

Plan des bancs circulaires adopté par le Collège le 24 juin 1864. Ils seront placés autour d’arbres remarquables. Plattegrond van de cirkelvormige zitbanken, goedgekeurd door het College Si l’on entend la notion d’“ouvrage d’art” stricto sensu, le Bois de la Cambre en Als we het begrip ‘kunstwerk’ stricto sensu benaderen, telt het Ter Kamerenbos op 24 juni 1864. De banken worden rond bijzondere bomen geplaatst. compte trois : le pont en roches, le pont en bois et la cascade du lac. On peut er drie: de rotsbrug, de houten brug en de waterval bij het meer. Ook het Hol Le pont rustique. également y inclure le Trou du Diable. van de Duivel kan hieraan worden toegevoegd. De rustieke brug.

Surplombant le ravin depuis l’avenue de Flore, le pont en roches fut dessiné De rotsbrug, die het ravijn vanaf de Floralaan overspant, werd in 1864 ontworpen L’abri circulaire pour cavaliers. Het ronde ruiterhuisje. par un Sérésien nommé Jean Ginora en 1864. Sa construction fut adjugée un door een inwoner van Seraing: Jean Ginora. De bouw werd een jaar later toege- an plus tard à Antoine Ruttiens. Son édification allait nécessiter 1750 tonnes de wezen aan Antoine Ruttiens. Hiervoor was 1750 ton bruine zandsteen nodig. pierres de grès brun. Même si ses dimensions ont été revues à la baisse pour Hoewel de omvang van de brug uit technische en financiële overwegingen later des raisons techniques et budgétaires, le pont, d’une hauteur de quinze mètres werd beperkt, is de vijftien meter hoge brug met een spanwijdte van twaalf meter pour douze de portée, n’en est pas moins impressionnant. Fidèle aux canons niettemin indrukwekkend. Deze brug voldoet aan het pittoreske en romantische de pittoresque et de romantisme exposés précédemment, ce pont de briques ideaalbeeld dat hierboven werd beschreven. Hij is gemetseld, aan beide kanten habillé de part et d’autre d’enrochements se veut une imitation de la nature bekleed met rotsen en imiteert de omringende natuur. De grillige aanblik van environnante, en renforçant l’apparence tourmentée du ravin par son aspect het ravijn wordt versterkt door het monumentale uiterlijk in rocaillestijl. Deze stijl monumental de style rocaille. Un style très prisé à l’époque, puisqu’on le trouve was toen erg populair en is dan ook terug te vinden in tal van landschapsparken, dans nombre de parcs paysagers, des Buttes-Chaumont à Central Park. van het Buttes-Chaumontpark in Parijs tot Central Park in New York. Ce pont en roches, donnant l’illusion d’un porche de grotte ou à tout le moins Deze rotsbrug, die lijkt op de ingang van een grot of in elk geval op een geolo- d’une bizarrerie géologique, relève pleinement du credo paysagiste : non gische rariteit, beantwoordt volledig aan het credo van landschapsontwerpers: seulement restituer la nature telle qu’elle existe, mais également la recomposer, niet alleen moet de natuur worden weergegeven hoe ze werkelijk is, ze moet ook pour faire naître des images et provoquer des émotions. Ici le trompe-l’œil est worden herschikt om landschapsbeelden te creëren en emoties op te roepen. Hier double, puisque les garde-corps du pont sont en rocailles de béton recouvertes is tweemaal sprake van gezichtsbedrog: de balustrade van de brug bestaat uit rots- d’un enduit finement ouvragé imitant le bois. beton en is bedekt met een zorgvuldig vervaardigde coating die hout nabootst.

Le pont de bois, logé dans une petite vallée jouxtant l’avenue de Flore, est De houten brug, aangelegd in een klein dal naast de Floralaan, bestaat uit een quant à lui constitué d’une structure métallique posée sur des culées et habillée metalen structuur die op steunmuren rust en bekleed is met hout en rotsen, de bois et de rochers, toujours dans l’esprit champêtre et rustique qui prévaut nog altijd in overeenstemming met de landelijke en rustieke sfeer die in dit dans cette partie du Bois. deel van het Bos overheerst.

Enfin, la cascade du lac, en roche de type alpin, a pour fonction de mettre l’eau De waterval van het meer, gemaakt van Alpenrotsen, heeft als doel het water en valeur, de la scénographier. Une fois de plus, il s’agit non de copier servile- mooi te laten uitkomen, het deel te laten vormen van een tafereel. Wederom ment la nature, mais bien de la magnifier. is het niet de bedoeling om de natuur klakkeloos te kopiëren, maar om haar nog grootser te maken. Les promeneurs sur l’avenue de Diane au début du siècle. 20 21 bois de la cambre ter kamerenbos Wandelaars op de Dianalaan aan het begin van de eeuw.

Rendre le Bois Het Bos een oneindige sans limites… en l’isolant uitstraling geven… door het te isoleren

Dès son plan de 1857, Keilig exprime la volonté de modeler l’espace qui lui est Al in zijn ontwerp van 1857 geeft Keilig blijk van zijn wens om de beschikbare dévolu en une suite de tableaux contrastés, comme autant d’incitations pour le ruimte om te vormen tot een reeks contrasterende taferelen, die de wandelaar promeneur à prolonger sa balade. Mais l’architecte paysagiste est toujours tribu- stuk voor stuk aanmoedigen om verder te lopen. De landschapsarchitect houdt taire de la configuration originelle des lieux où son art doit se développer. Dans le echter nog steeds vast aan de oorspronkelijke inrichting van de plek, waar- cas du Bois de la Cambre, le premier constat de Keilig est sans équivoque : binnen hij zijn kunst moet ontwikkelen. In het geval van het Ter Kamerenbos “Le Bois de la Cambre seul possède peu de points de vue, ses environs sont verklaart Keilig ondubbelzinnig: assez monotones, de plus son étendue est si restreinte qu’en un quart d’heure ‘Het Ter Kamerenbos heeft maar weinig uitzichtpunten, de omgeving is vrij mono- les voitures et les cavaliers reviendraient à leur point de départ…” (Mémoire de toon, bovendien is de oppervlakte zo beperkt dat voertuigen en ruiters in een mai 1861, Édouard Keilig) kwartier weer hun startpunt bereiken …’ (Notitie van mei 1861, Eduard Keilig)

On comprendra aisément que la scénographie paysagère envisagée par Keilig Het is gemakkelijk te begrijpen dat de landschapsscènes die Keilig voor ogen s’accommode mal de telles limites. Il va dès lors consacrer une part importante heeft, moeilijk te verzoenen zijn met dergelijke beperkingen. Hij zet dan ook de son savoir-faire à abolir ces contraintes par différents stratagèmes. een groot deel van zijn kennis in om deze beperkingen op verschillende manieren ongedaan te maken. Depuis le projet de 1857 et durant l’aménagement du Bois en parc forestier urbain, Keilig n’a eu de cesse de peaufiner, de modifier, en profondeur parfois, l’organisation Sinds het ontwerp van 1857 en gedurende de volledige heraanleg van het Bos tot des échappées et perspectives visuelles. Le paysagiste comprend vite que plus le een stadsbos heeft Keilig de indeling van de doorkijkjes en visuele perspectieven parc sera isolé des avenues et boulevards environnants, plus ses dimensions, para- voortdurend verfijnd en aangepast, soms zeer grondig. De landschapsarchitect doxalement, s’en trouveront subjectivement décuplées. Le promeneur, isolé de la begrijpt snel dat, hoe meer het park wordt geïsoleerd van de lanen en boulevards ville et du temps, aura autour de lui un univers à part entière. L’agencement habile in de omgeving, des te sterker de oppervlakte subjectief toeneemt, hoe paradoxaal des chemins de promenade, avec leurs sinuosités et leur alternance de futaies et dit ook mag lijken. De wandelaar, die loskomt van de stad en de tijd, wordt omringd de gazons, confortera encore cette impression. Quant aux grandes perspectives door een wereld op zich. De uitgekiende aanleg van de wandelpaden, die afwisse- ouvertes dans le paysage, savamment étudiées, elles s’ouvriront comme par magie lend langs hoge bomen en grasvelden kronkelen, versterkt deze indruk nog meer. à la vue du visiteur, lui révélant un nouveau tableau ou point d’attraction l’invitant à Over de grote open uitzichten in het landschap werd eveneens goed nagedacht. pousser sans cesse son exploration plus avant. Ze verschijnen als bij toverslag voor de ogen van de bezoeker en onthullen nieuwe taferelen of elementen die de aandacht trekken, waardoor de wandelaar wordt De nos jours, le promeneur qui arpente les lieux après leur toute fraîche cure de uitgenodigd om zijn ontdekkingstocht onvermoeibaar voort te zetten. jouvence peut juger et apprécier l’efficacité saisissante de la “technique Keilig”. Vandaag de dag kunnen wandelaars, die deze plek na zijn recente ‘verjongings- kuur’ doorkruisen, de meeslepende doeltreffendheid van de ‘Keiligtechniek’ beoordelen en waarderen. 22 bois de la cambre ter kamerenbos 23

Arbres, Bomen, massifs, pelouses structuurbeplantingen, grasvelden

Parmi les exigences formulées par la Ville de Bruxelles pour l’aménagement du Voor de aanleg van het park eiste de Stad Brussel onder meer dat het beboste ble, le tilleul,… Keilig leur adjoindra des nouvelles essences (parfois même peu leerde wereld binnen de stad te maken. Hetzelfde gold voor de doorkijk naar parc figuraient le maintien de l’aspect forestier et le respect maximal des futaies aanzicht zou worden behouden en dat de hoge bomen en structuurbeplantingen courantes sous nos climats) afin d’enrichir la palette des couleurs, des formes de Leopoldswijk, die eveneens zou verdwijnen. et massifs, caractéristiques du Bois et uniques en Europe. Ces exigences ne zoveel mogelijk onaangetast zouden blijven, aangezien deze immers kenmerkend et des textures. Leur diversité confère ainsi une beauté sans cesse changeante faisaient en fait que répercuter les conditions de l’octroi à la Ville de la conces- voor het Bos en uniek in Europa waren. Deze vereisten weerspiegelden eigenlijk au fil des saisons et des floraisons. Quant à l’alternance d’arbres de haut fût De inventaris van 1867 bevat een twintigtal belangrijke soorten, in het bijzonder: sion du Bois par le Gouvernement le 2 juin 1861. slechts de octrooivoorwaarden voor het Bos, die de regering op 2 juni 1861 aan de et d’essences aux formes plus étalées, elle offre une transition harmonieuse de beuk, verschillende soorten wilgen en iepen, de eik, de esdoorn, de linde… Stad had opgelegd toen de concessie voor het Bos werd verleend. entre grands arbres, arbustes et espaces ouverts engazonnés. Keilig préconi- Keilig voegt hier nieuwe soorten aan toe (die soms zelden voorkwamen in ons Une fois son projet accepté, l’une des premières préoccupations de Keilig sera sait le gazon dans les dépressions du site et les hautes futaies sur ses points klimaat) om een rijker palet aan kleuren, vormen en texturen te verkrijgen. Hun de dresser un inventaire des essences forestières et des arbres ou massifs remar- Toen zijn project eenmaal was goedgekeurd, begon Keilig dan ook eerst met culminants pour des raisons en parfaite cohérence avec sa vision d’ensemble : diversiteit zorgt voor een schoonheid die steeds verandert naargelang van de quables impliqués dans le futur chantier et à épargner lors de l’aménagement het opmaken van een inventaris van de belangrijkste elementen in het Bos en une telle implantation permet d’isoler davantage encore l’univers du parc du seizoenen en bloeiperiodes. De afwisseling tussen hoogstammige bomen en des lieux (pelouses, percées, sentiers,…). L’occasion aussi de lister les arbres van de bijzondere bomen en structuurbeplantingen waarmee in het project monde urbain qui allait inéluctablement le ceinturer, mais aussi de créer un soorten met een bredere vorm creëert een harmonieuze overgang tussen hoge présentant un danger potentiel pour les promeneurs, en raison de leur âge ou rekening moest worden gehouden en die bij de aanleg moesten worden sentiment d’immensité verticale. bomen, struiken en open grasvelden. In de lagere delen van het terrein gaf Keilig de leur état de santé. gespaard (grasvelden, doorkijkjes, paden…). Het was tevens een goede gele- de voorkeur aan gras en op de hoogste punten aan hoge bomen. Dat strookte genheid om te inventariseren welke bomen door hun ouderdom of gezond- Concernant les surfaces engazonnées, celles-ci représentent environ 25% de volledig met zijn globale visie: met een dergelijke aanplanting kon het park nog La tâche n’était pas simple puisque le futur parc comportait des futaies dont les heidstoestand een gevaar konden zijn voor de wandelaars. la superficie totale du parc, dont elles entourent judicieusement les zones de meer worden afgeschermd van de stad, die het onvermijdelijk zou omsluiten, en implantations s’échelonnaient dans le temps et comprenait certaines essences loisirs. La pelouse des Anglais abrite ainsi le chalet du Gymnase et le chalet daarnaast zorgde het voor een gevoel van verticale oneindigheid. allogènes. En outre, Keilig devait composer avec le tissu forestier existant pour Dat was geen gemakkelijke taak, want in het toekomstige park stonden des Rossignols, qui constituent en quelque sorte les premiers pôles attractifs réaliser sa scénographie paysagère. La notion de parc forestier sous-entend une hoge bomen die op verschillende tijdstippen waren aangeplant en soms van du parc, dès l’entrée de celui-ci. La Laiterie, de construction plus ancienne, De graszones beslaan ongeveer 25% van de totale oppervlakte van het park alternance de massifs, de futaies et d’espaces de pelouse. S’il fallait conserver uitheemse oorsprong waren. Keilig moest zijn landschapsscènes bovendien prend ensuite le relais et guide le promeneur vers l’apothéose du lac. Autour de en omringen de recreatieve zones op doordachte wijze. Op de Pelouse des à la première section (ravin, pont rustique, Trou du Diable) un aspect sauvage samenstellen met behulp van de bestaande bosstructuur. Het begrip ‘bospark’ celui-ci s’étend le second espace de gazon, prolongé vers le sud afin de préser- Anglais bijvoorbeeld staan het Chalet van het Gymnasium en het Chalet van de nature livrée à elle-même, les abords du lac se devaient d’offrir au public un houdt in: een opeenvolging van structuurbeplantingen, hoge bomen en ver une connexion avec la forêt de Soignes. de Nachtegalen, in zekere zin de eerste elementen die (vanaf de ingang) de large espace engazonné. grasvelden. Het eerste deel (ravijn, rustieke brug, Hol van de Duivel) moest de aandacht trekken. Via de eerder gebouwde Melkerij bereikt de wandelaar een ongerepte aanblik van een aan zichzelf overgeleverde natuur bieden, terwijl hoogtepunt: het meer. Rond dat meer strekt zich de tweede grasvlakte uit, Un exemple illustre le primat de la nature sur les modifications apportées par l’ar- het publiek aan de oevers van het meer moest kunnen genieten van een die verder richting het zuiden werd doorgetrokken om de verbinding met het chitecte paysagiste : la perspective initialement prévue depuis l’entrée Nord du uitgestrekte grasvlakte. Zoniënwoud te behouden. parc sera abandonnée. Elle impliquait en effet l’abattage d’un trop grand nombre d’arbres remarquables et aurait prolongé visuellement l’axe de l’avenue Louise en Het feit dat de natuur voorrang had op de veranderingen die door de land- contradiction avec le dessein de Keilig de faire du parc un univers isolé dans la ville. schapsarchitect werden aangebracht, wordt geïllustreerd door het volgende Il en fut de même de la percée vers le quartier Léopold, qui disparaîtra également. voorbeeld: het uitzicht dat aanvankelijk vanaf de noordelijke ingang van het park was gepland, werd geschrapt. Voor deze ingreep moesten te veel bijzon- De l’inventaire dressé en 1876 se dégage une vingtaine d’espèces majeures, dere bomen worden gekapt. Bovendien zou de Louizalaan hierdoor visueel principalement : le hêtre, diverses espèces de saules et d’ormes, le chêne, l’éra- worden verlengd, hetgeen botste met Keiligs plan om van het park een geïso- 24 Le carrefour des Attelages au début du siècle. Le chalet du Gymnase et le chalet des Rossignols. 25 De Gespanhoek aan het begin van de eeuw. Het Chalet van het Gymnasium en het Chalet van de Nachtegalen. La pelouse des Anglais. 26 27 bois de la cambre ter kamerenbos De Pelouse des Anglais.

Des promenades Voor elke wandelaar à la carte wat wils

Comme cela a déjà été évoqué, le futur parc du Bois de la Cambre n’avait Zoals u al kon lezen had het Ter Kamerenbos noch de Stad, noch Eduard Keilig Sur cette boucle périphérique viendront se greffer courbes, contrecourbes et Aan deze lus worden bochten naar links en rechts toegevoegd, evenals paden attendu ni la Ville de Bruxelles ni Édouard Keilig pour devenir un lieu appré- nodig om een populaire plek te worden voor burgers met veel vrije tijd, lief- chemins permettant d’accéder au cœur de chacune des deux parties. Du côté die naar het hart van beide gebieden leiden. Aan de noordkant loopt een cié par les bourgeois désœuvrés, les amoureux du pittoresque ainsi que les hebbers van het pittoreske landschappen en recreatieve ruiters. nord, une promenade par l’intérieur de l’anneau depuis l’entrée du parc mènera wandelroute, vanaf de ingang via de binnenkant van de ring. Deze route gidst amateurs de balades à cheval. le promeneur des lieux récréatifs de la pelouse des Anglais vers les paysages wandelaars van de recreatieve plekken op de Pelouse des Anglais naar de bescha- De diepgaande demografische, sociologische en stedelijke verschuivingen enténébrés du ravin, avec un possible crochet sur la gauche pour admirer le duwde landschappen van het ravijn, met een mogelijke omweg naar links om Les profondes mutations démographiques, sociologiques et urbanistiques qui die kenmerkend waren voor de 19de eeuw dwongen de overheid ertoe deze pont rustique. Ce parcours plus aventureux ravira les plus jeunes et les amateurs de rustieke brug te bewonderen. Dit meer avontuurlijke parcours zal in de smaak caractérisent le xixe siècle ont poussé les autorités à transformer ce lieu informel informele wandelplek te veranderen in een grote groene ruimte, die op een d’émotions esthétiques. vallen bij de jongste wandelaars en bij liefhebbers van esthetische sensaties. de flânerie en un vaste espace vert organisé de manière rationnelle, qui serait verstandige manier was ingedeeld en als groene long in het hart van de stad au sein de la ville comme une bulle d’oxygène. zou fungeren. Toujours au nord, la promenade du chemin de l’Aube, entre l’avenue de Flore We blijven aan de noordkant. De wandelroute van de Morgenstondweg, et la bordure est du Bois, fera le bonheur des amateurs de solitude par son tussen de Floralaan en de oostelijke rand van het Bos, is een verademing voor Conçu selon un équilibre calculé entre un site forestier à respecter, une voca- Keiligs project is dus ontworpen met een zorgvuldig berekend evenwicht isolement, ses hautes futaies et ses massifs denses. En optant pour le chemin wie graag even alleen is. Dit deel ligt immers vrij afgezonderd en is bezaaid tion publique de parc et un style paysager propre à l’époque, le projet de Keilig tussen een bebost terrein, een park met een openbaar karakter en een land- du Crépuscule, longeant l’avenue de Diane, le promeneur trouvera un paysage met hoge bomen en dichte bosjes. Via de Schemeringsweg, die parallel loopt va donc, dès sa première mouture, proposer un réseau extrêmement élaboré schapsstijl die aansluit bij de tijdsgeest. Vanaf het allereerste begin presenteert assez semblable à celui du chemin de l’Aube et menant au Trou du Diable. met de Dianalaan, ontdekt de wandelaar een landschap dat veel op de omge- d’avenues carrossables, de chemins, de sentiers,… ponctué de points d’attrac- hij een bijzonder uitgebreid netwerk van rijwegen, dreven, paden, enz., waar- ving rond de Morgenstondweg lijkt en naar het Hol van de Duivel leidt. tion récréatifs ou présentant un intérêt esthétique particulier. langs regelmatig elementen met een recreatieve of bijzondere esthetische L’attraction majeure de l’anneau sud, voire du Bois, est bien sûr le lac. Une waarde te vinden zijn. promenade scindant l’anneau en deux sera l’occasion d’en longer les rives, d’ad- De grootste trekpleister van de zuidelijke ring, en misschien wel van het hele Ce plan de circulation imaginé par Keilig connaîtra de multiples remaniements mirer la cascade et, pourquoi pas, de s’offrir une halte consacrée au canotage. Le Bos, is natuurlijk het meer. Via een route die de ring in tweeën splijt kunnen au fil de la découverte des potentialités du site, des trouvailles visuelles de son Er zal nog veelvuldig aan dit verkeersplan van Keilig worden gesleuteld naarmate parcours périphérique permettra aux cavaliers de rejoindre la forêt de Soignes wandelaars langs de oever van het meer wandelen, de waterval bewonderen architecte et aussi du cahier des charges. L’architecte paysagiste, soucieux de men de mogelijkheden van het terrein beter leert kennen, de architect visuele en traversant la chaussée de La Hulpe, et de gagner l’hippodrome, œuvre d’un en – waarom niet –, een boottochtje maken. Via de randweg kunnen ruiters het perfection, n’hésitera jamais à repenser certains aspects de son plan, sa vision vondsten toevoegt en het bestek dit noodzakelijk maakt. De perfectionistische certain… Keilig ! Zoniënwoud bereiken. Hiervoor moeten ze de Terhulpensesteenweg overste- ne cessant d’évoluer au rythme des travaux tout en respectant les grandes landschapsarchitect aarzelt nooit om bepaalde delen van zijn plan te herzien. ken en bereiken ze de renbaan, die werd gebouwd door een zekere … Keilig! lignes du projet de 1860. Zijn visie blijft zich ontwikkelen naarmate de werkzaamheden vorderen, zonder Ajoutons à ce qui précède que toutes ces voies sont interconnectées et l’on dat hij de grote lijnen van het ontwerp van 1860 uit het oog verliest. comprendra que chaque promeneur, selon son inspiration du moment, pourra Bovendien zijn al deze routes met elkaar verbonden. Zo kunnen wandelaars S’inspirant au plus près des reliefs du site pour servir au mieux ses ambitions se concocter un itinéraire à la carte. zich laten leiden door hun inspiratie van het moment om zelf een wandeling paysagères, Keilig va d’emblée opter pour une subdivision en deux parties Keilig baseert zich zoveel mogelijk op het reliëf van het terrein om zijn land- samen te stellen. distinctes, avec un ravin au nord et un lac au sud. Elles seront ceinturées schappelijke ambities waar te maken. Vanaf het begin kiest hij voor een duide- par une succession d’avenues spacieuses épousant la forme d’un huit dont lijke onderverdeling in twee zones, met een ravijn in het noorden en een meer l’étranglement se trouvera au niveau du carrefour des Attelages. Ces voies, in het zuiden. Beide gebieden worden omzoomd door een reeks brede lanen, accessibles aux calèches, deviendront rapidement le passage obligé des die een acht vormen en waarvan de kruising zich bij de Gespanhoek bevindt. Bruxellois. Deze wegen zijn toegankelijk voor koetsen en worden al snel een vaste route voor de Brusselaars. 28 bois de la cambre ter kamerenbos

L’eau et le Bois Het water en het Bos

Au vu des conceptions esthétiques défendues et mises en œuvre par Keilig, Met het oog op de esthetische denkbeelden waar Keilig voor stond en die hij la présence de l’eau dans le Bois semblait s’imposer. Dès le projet initial, Keilig uitvoerde, was de aanwezigheid van water in het Bos absoluut onmisbaar. Al envisage ainsi la création d’un lac dans l’anneau sud du tracé afin d’offrir au in zijn allereerste plan voorziet Keilig de aanleg van een meer in de zuidelijke promeneur, après le romantisme ombreux du ravin et du pont pittoresque, un ring. Zo kan de wandelaar eerst genieten van de schaduwrijke romantiek van vaste plan d’eau incitant aux rêveries et à la méditation. het ravijn en de pittoreske brug, waarna hij kan dagdromen en mediteren bij een grote waterpartij. Outre ces considérations esthétiques, le lac était surtout appelé à jouer un rôle important d’appel. Il fallait en effet inciter le public, au-delà des lieux de loisirs Het meer kwam er niet alleen om esthetische redenen. Deze waterpartij had et/ou pittoresques du premier anneau, à poursuivre la promenade vers l’extré- vooral de belangrijke rol het publiek verder te laten kijken dan de recreatieve en/ mité sud du Bois. Il y était habilement invité par de grandes percées portant la of pittoreske plekken in de eerste ring, zodat ze hun wandeling zouden voortzet- vue vers le lac. Le choix de son emplacement fut peut-être déterminant dans ten naar het meest zuidelijke punt van het Bos. Ze werden hiertoe uitgenodigd l’adoption du projet de Keilig par la Ville. Keilig objecta avec raison qu’il n’était door enkele goed geplaatste doorkijken met uitzicht op het meer. De locatie guère avisé de concentrer tous les pôles d’attraction du Bois dans une seule de van het meer heeft misschien wel de doorslag gegeven bij de keuze van Keiligs ses parties, car nul nouvel attrait n’incitait plus alors le visiteur à poursuivre la plan door de Stad. Keilig wierp terecht op dat het niet wenselijk was om alle balade plus avant. Il fut suivi par la Ville. Comme pour le ravin et ses alentours trekpleisters van het Bos in één enkel gebied te plaatsen. Het gebrek aan nieuwe pittoresques, Keilig tire parti de la topologie des lieux, avec ses dénivellations trekpleisters zou de bezoeker immers niet aansporen om verder te wandelen. naturelles : le vallon du Maelbeek pour le premier et celui de la Woluwe, plus De Stad was het eens met deze redenering. Net zoals bij het ravijn en zijn pitto- large, pour le lac. Les terrassements débutent en 1863 et connaîtront quelques reske omgeving het geval was, benut Keilig de structuur van het terrein met zijn avatars et péripéties. natuurlijke hoogteverschillen: het dal van de Maalbeek voor het ravijn en het bredere dal van de Woluwe voor het meer. De grondwerken beginnen in 1863 Tout d’abord, Keilig modifia plusieurs fois le tracé du lac en cours de travaux, en zullen te maken krijgen met een aantal tegenslagen en wendingen. le tordant et l’allongeant vers le sud et lui conférant sa superficie actuelle de 6 hectares. Tout comme pour le plan global du Bois, le but de la manœuvre est Allereerst wijzigde Keilig de vorm van het meer tijdens het werk meerdere de “ne pas permettre à l’œil de l’embrasser en entier”. Ensuite, une fois les terras- keren. Hij boog het om, verlengde het naar het zuiden en kende er de huidige sements et l’aménagement des berges terminés, il fut constaté que le fond du oppervlakte van 6 hectaren aan toe. Voor het meer gold hetzelfde als voor het lac était perméable. Il fallut donc le tapisser d’argile plastique, ce qui reporta son totaalplan van het Bos: het was de bedoeling dat ‘men niet met één blik het remplissage à 1871. On lui adjoignit la cascade pittoresque. hele meer kon omvatten’. Vervolgens, toen de grondwerken en de aanleg van de oevers afgerond waren, stelde men vast dat de bodem van het meer water doorliet. Deze moest dan ook met zachte klei worden bedekt, waardoor het meer pas in 1871 kon worden gevuld. Er werd ook een pittoreske waterval aangelegd. La pelouse des Anglais. 30 31 bois de la cambre ter kamerenbos De Pelouse des Anglais.

Un parc Een levendig en plezierig qui vit et s’amuse park

Avant même la conception du projet de Keilig, le Bois de la Cambre était déjà Zelfs voordat Keilig zijn project had bedacht, was het Ter Kamerenbos al een En effet, l’époque s’y prête. Les prodigieuses découvertes de Pasteur, mort en Rond 1900 worden in het Bos allerlei sporten beoefend: grastennis, croquet, un lieu que quelques amoureux de la nature fréquentaient sporadiquement, en plek die sporadisch werd bezocht door natuurliefhebbers die een verandering 1895, sont dans tous les esprits, la tuberculose fait encore des ravages, et les fietsen, worstelen, gymnastiek, roeien op het meer… quête de dépaysement ou par nostalgie d’une vie champêtre. van omgeving wensten of heimwee naar het plattelandsleven hadden. théories hygiénistes font florès, exaltant les bienfaits d’une vie saine, de l’exer- cice physique et de l’air pur. La création de ce grand poumon vert au cœur de la Het tijdperk leent er zich ook toe. De wonderbaarlijke ontdekkingen van Dès le début des travaux en 1862, cette fréquentation plutôt anecdotique va Vanaf het begin van de werkzaamheden in 1862 stijgt het aantal bezoekers ville s’inscrivait vraiment, si l’on peut dire, dans l’ “air du temps”. Louis Pasteur, die in 1895 overleed, houden iedereen bezig. Tuberculose zaait rapidement se muer en un véritable engouement et le parc, pourtant en plein al snel worden de lanen van het park, dat niettemin nog in volle opbouw is, nog steeds verderf en allerhande gezondheidstheorieën maken opgang. Ze chantier, voit la bourgeoisie déambuler le long de ses allées. bewandeld door de burgerij. Voici donc la clause morale sous-tendant le travail de Keilig remplie on ne peut verheerlijken een gezond leven, lichaamsbeweging en zuivere lucht. Men kan mieux. Le tout jeune parc, conçu pour tous les publics, est devenu rapidement zeggen dat de aanleg van deze grote groene long in het hart van de stad Au fur et à mesure de leur érection, les différents établissements de la pelouse De verschillende gebouwen die op de Pelouse des Anglais worden geplaatst, un vecteur de mixité et remplit à merveille les fonctions sociales et urbanisti- perfect bij de tijdsgeest past. des Anglais drainent, lors des jours de repos, une foule de plus en plus trekken naarmate de werkzaamheden vorderen op rustdagen steeds meer ques qui lui avaient été assignées. nombreuse et variée. Les visiteurs apprécient le chalet du Gymnase (1880) et publiek aan, dat bovendien steeds gevarieerder wordt. De bezoekers waarde- Het morele uitgangspunt dat aan de basis van het werk van Keilig lag, krijgt dus son terrain de jeu pour enfants, idéal pour une sortie en famille. ren het Chalet van het Gymnasium (1880) en zijn speeltuin voor de kinderen. Si le sport est le roi du site, il partage bien entendu son trône avec la reine op de best mogelijke manier zijn uitwerking. Het gloednieuwe park, aange- Ideaal voor een gezinsuitstapje. Promenade. Bon nombre de visiteurs, peu enclins aux efforts physiques soute- legd voor alle rangen en standen, wordt snel een smeltkroes en vervult op Après s’être sainement dépensé en faisant du sport, en se baladant aux alen- nus, viennent et reviennent déambuler à la recherche d’une émotion esthéti- fantastische wijze de sociale en stedelijke functies waarvoor het was bedoeld. tours, on profite du beau temps pour se désaltérer en écoutant les concerts Na sportactiviteiten te hebben beoefend of na een wandeling in de omge- que inattendue : une perspective perçue différemment ou pour la première donnés dans le kiosque. L’apparition du chalet des Rossignols vient en 1892 ving, kan het publiek van het mooie weer genieten en zijn dorst lessen terwijl fois ; un jeu de clair-obscur qui, selon la saison, fait naître une sensation pas Hoeveel sportieve activiteiten de overhand hebben in het gebied, is ook dédoubler l’offre d’activités de l’anneau nord et proposer des collations. Ceux het naar een concert in de kiosk luistert. Met de bouw van het Chalet van encore éprouvée devant un des multiples tableaux que Keilig, en conservateur wandelen er een veel beoefende bezigheid. Tal van bezoekers halen hun neus qui en ont les moyens pencheront peut-être pour la gastronomie plus élaborée de Nachtegalen in 1892 wordt het activiteitenaanbod in de noordelijke ring de génie, a disposés tout au long de son musée de roc et de verdure ; un nouvel op voor intensieve lichaamsbeweging, maar keren steeds terug naar het park de la Laiterie. Côté lac, le chalet Robinson, construit sur l’île en 1877, est un lieu verdubbeld. Vanaf dat moment kunnen de mensen er ook een hapje eten. Wie itinéraire pour visiter ce dernier,… om er te wandelen. Ze zijn op zoek naar de onverwachte esthetische beleving fort apprécié des nombreux canotiers comme de ceux qui préfèrent la navette het zich kan veroorloven, kiest misschien voor de uitgebreidere gastronomie van een nieuw perspectief of een andere kijk. Of naar een spel van licht en en bac. Détruit par un incendie en 1896, il sera relevé peu après. van De Melkerij. Aan de kant van het meer wordt in 1877 het Chalet Robinson duisternis dat ze, naargelang van het seizoen, nog niet hebben opgemerkt bij gebouwd, op het eiland. Deze plek valt zeer in de smaak bij de vele roeiers en een van Keiligs vele taferelen die hij, als briljante conservator, in zijn museum Le Bois, à cette époque, est aussi le cadre de manifestations festives et pres- liefhebbers van tochtjes met de veerpont. Dit chalet wordt in 1896 verwoest van groen en steen heeft opgebouwd. Of naar een nieuwe route om zo’n tafe- tigieuses. Certaines récurrentes, comme l’annuel Longchamp fleuri ou les door een brand en niet veel later opnieuw opgebouwd. reel te bezoeken… départs des ballons de la coupe Gordon Bennett, d’autres plus exceptionnelles, comme lors de l’Exposition universelle de 1910. In Het Bos vinden in die tijd ook feestelijke en grootse evenementen plaats. Sommige worden meermaals georganiseerd, zoals de jaarlijkse ‘Longchamp À la charnière des xixe et xxe siècles, le sport sous toutes ses formes est le roi fleuri’ of de start van de ‘Coupe Gordon Bennett’, een ballonwedstrijd. Andere du Bois : lawn-tennis, croquet, bicyclette, lutte, gymnastique, canotage sur zijn zeldzamer, zoals de Wereldtentoonstelling van 1910. le lac,… 32 parc josaphat josafatpark 33

Au commencement… In den beginne …

Vues dans la vallée Josaphat. Uitzichten in het dal van Josafat.

Le parc Josaphat se situe sur le territoire de la commune de Schaerbeek, qui en Het Josafatpark bevindt zich op het grondgebied van de gemeente est propriétaire. Il couvre une superficie d’environ 22 hectares, délimitée sur ses Schaarbeek, die er de eigenaar van is. Het park is ongeveer 22 hectaren groot flancs par le boulevard Lambermont et les avenues des Azalées et Eisenhower. en wordt aan de zijkanten begrensd door de Lambermontlaan en de Azalea- Le parc a été classé par arrêté royal le 31 décembre 1974. en Eisenhowerlaan. Het park werd op 31 december 1974 bij Koninklijk Besluit geklasseerd. À l’origine du parc se trouve la vallée creusée par un affluent du Maelbeek, le ruisseau Josaphat, autrefois dénommé Roodebeek. Au xixe siècle encore, de Aan de oorsprong van het park ligt het dal dat is uitgehold door de Josafatbeek, nombreuses sources alimentaient la vallée, la plus connue étant nommée een zijrivier van de Maalbeek, die vroeger de Roodebeek heette. In de 19de eeuw Fontaine d’Amour. C’est l’une des rares qui subsistent de nos jours. werd het dal nog steeds bevloeid door het water van verschillende bronnen, waarvan de bekendste de Minneborre (Minnebron) is. Het is een van weinige Le nom de Josaphat qui s’est imposé sur Roodebeek pour le ruisseau a aussi bronnen die nu nog bestaan. supplanté l’ancienne appellation de la vallée : “Kattepœl”, “Mare endiguée”. La tradition locale veut que, en 1574, un riche pèlerin de retour de Terre Sainte De naam Josafat won van de naam ‘Roodebeek’ voor de rivier en verdrong aurait été frappé par la ressemblance entre le site schaerbeekois et la vallée de ook de oude naam van het dal: ‘Kattepoel’, (‘Mare endiguée’). Volgens de lokale Josaphat, aux portes de Jérusalem. overlevering zou een rijke pelgrim, die in 1574 terugkeerde van het Beloofde Land, getroffen zijn door de gelijkenis tussen de Schaarbeekse plek en het dal Vers la fin du xixe siècle, la vallée conserve toujours un aspect essentiellement van Josafat vlakbij Jeruzalem. rural et campagnard, avec ses prés et champs environnants, son petit ruisseau avec ses pêcheries, étangs et marais. Comme d’autres lieux-dits et hameaux des Tegen het einde van de 19de eeuw oogt het dal nog steeds ruraal en platte- alentours de Bruxelles, ce lieu champêtre est déjà à l’époque un lieu de prome- lands, omringd door weiden en velden en met een kleine beek met viswaters, nades pittoresque très prisé des citadins, qui pouvaient s’y désaltérer dans de vijvers en moerassen. Net als andere gehuchten in de omgeving van Brussel is nombreuses “guinguettes”. dit plattelandsplaatsje op dat moment al een pittoreske wandelplek, die zeer geliefd is bij stedelingen. Zij konden er hun dorst lessen in de vele ‘guingettes’, buitencafés. 34 parc josaphat josafatpark 35

Espace vert Groene ruimte et grands travaux en belangrijke werkzaamheden

La commune de Schaerbeek avait connu très tôt un fort développement du fait De gemeente Schaarbeek groeide al vroeg heel snel. Dit hing samen met het Martha, qui vont constituer le cœur du parc Josaphat. La superficie de celui-ci In 1902 is de gemeente dan wel eigenaar, maar we kunnen nog niet spreken des diverses ouvertures de la ville (destruction des remparts en 1818, abolition de feit dat de stad op verschillende manieren werd ontsloten (vernieling van de est à l’époque d’un peu plus de 7 hectares, mais ce chiffre va considérablement over een ‘park’. De aangekochte gronden worden alleen onderhouden, en dan l’octroi en 1860), et nombreuses sont les rues construites dans les années 1880. vestingmuren in 1818, afschaffing van het octrooi in 1860). In de jaren 1880 évoluer au fil des expropriations, cessions et rachats ultérieurs. vooral de terreinen en gebouwen die verkregen waren na de onteigening van Seul le site de la vallée Josaphat est épargné en raison de son relief accidenté. Dès werden er tal van straten aangelegd. Alleen het dal van Josafat bleef gespaard de weduwe Martha. Deze zullen het hart van het Josafatpark vormen, dat op 1885, l’idée d’y aménager un parc est évoquée. Il faudra attendre un peu… vanwege zijn heuvelachtige reliëf. Vanaf 1885 oppert men het idee om er een Jusqu’en juin 1904, date de son inauguration officielle et de l’ouverture au dat moment iets meer dan 7 hectaren groot is, maar snel zal groeien door de park aan te leggen. Dit zal echter nog even duren… public, l’intervention communale se limite à “des aménagements très discrets, vele onteigeningen, overdrachten en aankopen die volgen. Soucieuse de s’inscrire dans le mouvement urbanistique général, la commune laissant à ce beau jardin tout le charme de son intimité et la poésie sauvage de Schaerbeek élabore dès 1898 un plan pour la transformation des parties De gemeente Schaarbeek wil de algemene stedenbouwkundige beweging de sa rusticité” (E. Bartholeyns et Fr. Fischer, Le Parc Josaphat, Schaerbeek, Tot in juni 1904, wanneer het park officieel wordt ingehuldigd en opengesteld rurales en nouveaux quartiers bâtis. C’est le début d’une politique de rachats, volgen en vat al in 1898 het plan op om de landelijke delen om te vormen V. Verteneuil,1904). On appréciera l’euphémisme… voor het grote publiek, beperkt de gemeente zich tot ‘zeer discrete ingrepen d’expropriations et de grands travaux. Il fallait en effet prévoir de nouveaux axes tot nieuwe woonwijken. Dat is het startsein voor een beleid waarbij gronden die de intieme charme en de ongerepte, rustieke poëzie van deze mooie tuin de communication afin de relier l’ancien centre avec les nouveaux quartiers worden opgekocht en onteigend en grote werken worden aangevat. Er moes- onaangetast laten’ (E. Bartholeyns en Fr. Fischer, Le Parc Josaphat, Schaerbeek, prévus pour le siècle qui s’annonçait. Ainsi naîtront le boulevard Lambermont ten nieuwe assen worden aangelegd om het oude centrum te verbinden met V. Verteneuil, 1904). Een mooi eufemisme … et l’avenue Louis Bertrand. Dans le même temps, les édiles décident d’unir l’an- de nieuwe wijken, die voor de nieuwe eeuw waren gepland. Zo ontstaan de cien et le nouveau Schaerbeek par un vaste parc public jouxtant le boulevard Lambermontlaan en de Louis Bertrandlaan. Tegelijk beslist het stadsbestuur Lambermont. Le sort du futur parc Josaphat est en train de se jouer. om het oude en nieuwe Schaarbeek te verbinden door een groot openbaar park aan te leggen, dat aan de Lambermontlaan zou grenzen. Het eerste stap- La vallée Josaphat, au sortir du xixe siècle, est morcelée en de nombreuses pen voor het aanleggen van het toekomstige Josafatpark zijn genomen. parcelles appartenant à des particuliers, mais est en grande partie propriété de Madame veuve Martha, qui possède à elle seule plus de 5 hectares dans la Het Josafatdal is aan het eind van de negentiende eeuw verdeeld in een vallée. groot aantal percelen die het eigendom van particulieren zijn. Een groot deel is echter in handen van mevrouw Martha, een weduwe. Zij bezit meer dan Si la commune de Schaerbeek n’avait pas éprouvé trop de difficultés à rache- 5 hectaren grond in het dal. ter dès 1901, de gré à gré, les parcelles de 197 propriétaires, cette dame, pour le moins dure en affaires, et ses indispensables hectares lui donnèrent du fil à Vanaf 1902 kon de gemeente Schaarbeek vrij probleemloos van 197 eigenaars retordre. Il fallut l’intervention personnelle de Léopold II, amoureux du lieu et de percelen opkopen, wat in onderleg overleg gebeurde. Maar deze dame, met ses superbes arbres, afin que cette épineuse affaire se solde par une expropria- wie moeilijk zaken kon worden gedaan, bezorgde de gemeente lange tijd tion pour cause d’utilité publique. Schaerbeek tenait son parc. problemen om de noodzakelijke hectaren op te kopen. Leopold II, een liefheb- ber van deze plek met zijn prachtige bomen, moest persoonlijk tussenbeide Si, en 1902, la commune est donc bien désormais propriétaire des lieux, on ne komen om deze delicate zaak op te lossen. Het draaide uit op een onteigening peut en fait pas encore parler de “parc”. Les lieux acquis sont juste maintenus en voor algemeen nut. Schaarbeek kon zijn park behouden. l’état, principalement les terrains et bâtis obtenus par l’expropriation de la veuve Vues dans la vallée Josaphat. 36 37 parc josaphat josafatpark Uitzichten in het dal van Josafat.

Edmond Galoppin : Edmond Galoppin: un projet évolutif een ontwerp in ontwikkeling

Ce n’est en fait qu’à partir de l’automne 1904 que des travaux plus conséquents Eigenlijk worden er pas vanaf de herfst van 1904 meer ingrijpende werkzaam- – Au nord, un vaste espace surtout engazonné et se prêtant aux activités ludi- – In het zuiden ligt een heuvelachtiger gebied, dat op een romantische seront envisagés (curage, drainage, plantations,…). La commune engage alors heden gepland (ruimen, ontwateren, aanplanten…). De gemeente neemt dan ques et sportives. manier ‘ongerept’ is (zoals het ravijn van het Ter Kamerenbos), met bron- Edmond Galoppin et le nomme inspecteur des plantations. Galoppin n’est pas Edmond Galoppin in dienst en benoemt hem tot inspecteur van de aanplan- nen, een waterval en rotspartijen. précisément un inconnu dans la Cité des Ânes, qui lui doit d’autres réalisations tingen. Galoppin is niet bepaald een onbekende in de Ezelsgemeente, waar hij D’autres équipements viendront ultérieurement se greffer sur le projet initial : – In het noorden bevindt zich een uitgestrekt gebied dat vooral met gras comme la place des Bienfaiteurs et différents squares. al andere projecten zoals het Weldoenersplein en verschillende plantsoenen plaine de football, piste d’entraînement (entre autres dédiée au tir à l’arc), bedekt is en geschikt is voor sport en spel. heeft gerealiseerd. buvette, minigolf,… Edmond Galoppin (1851-1919), architecte paysagiste reconnu, est un ancien Het oorspronkelijke project zal gaandeweg worden uitgebreid met een voet- élève de Louis Fuchs et un disciple d’Édouard André et de Barillet-Deschamps. De vermaarde landschapsarchitect Edmond Galoppin (1851-1919) is een oud- Ce cloisonnement du parc en zones distinctes n’est en fait qu’apparent et, plutôt balveld, een oefenterrein (onder meer voor boogschieten), een bar, een mini- C’est également un fervent admirateur d’Alphand et de Girardin. Galoppin leerling van Louis Fuchs en een aanhanger van Édouard André en Barillet- que de n’être qu’une des conséquences du développement urbanistique de la golfterrein… est imprégné de leurs conceptions de l’aménagement des parcs et jardins. Deschamps. Hij is ook een fervent bewonderaar van Alphand en Girardin en is commune, témoigne davantage de la volonté de Galoppin de tirer le meilleur Des influences qui, somme toute, avaient été également celles de Keilig pour volledig doordrongen van hun ideeën over de aanleg van parken en tuinen. parti des caractéristiques naturelles des lieux. Deze indeling van het park in zones is in feite slechts schijn. Het is niet alleen la Cambre quelques décennies plus tôt, et qui seront déterminantes pour le Welbeschouwd zijn dit dezelfde ideeën waardoor Keilig zich enkele decennia een gevolg van de stedenbouwkundige ontwikkeling van de gemeente, concepteur du parc Josaphat. eerder heeft laten beïnvloeden voor de aanleg van het Ter Kamerenbos. Deze maar getuigt vooral van de wil van Galoppin om de natuurlijke kenmerken ideeën zullen beslissend zijn voor de ontwerper van het Josafatpark. van het terrein optimaal te benutten. Une différence de taille toutefois entre le projet de Keilig et celui de Galoppin est le fait que, alors que Keilig opère d’emblée sur un site dont la superficie ne connaîtra Er is echter een groot verschil tussen de projecten van Keilig en Galoppin. plus de modifications notables, Galoppin devra moduler son ouvrage en fonction Keilig werkte op een terrein waarvan de oppervlakte niet meer zal veranderen. des acquisitions de nouveaux terrains et des grands travaux urbains et de voiries. Galoppin daarentegen zal zijn project moeten aanpassen naarmate er nieuwe gronden worden aangekocht en er grote stads- en wegenwerken worden Différents axes de circulation, préexistants ou en voie de réalisation (avenues uitgevoerd. Chazal et Stobbaerts, avenue Louis Bertrand, boulevard Lambermont), vont modeler la physionomie du parc, l’articulant graduellement en plusieurs espaces Verschillende verkeersassen die op dat moment al bestaan of worden aange- différant par leur affectation, leur couverture végétale ou leur aspect paysager. legd (Chazal- en Stobbaertslaan, Louis Bertrandlaan, Lambermontlaan), zullen de vorm van het park geleidelijk aan veranderen en het indelen in diverse C’est ainsi que, sur une période courant de son inauguration officielle en 1904 zones, die verschillen wat betreft hun bestemming, flora of landschapsken- jusqu’à la disparition de son concepteur en 1919, le parc Josaphat s’est structuré merken. de la manière qui suit : – Au centre, le cœur “historique” du parc, avec ses larges pelouses, étangs, Van de officiële inhuldiging in 1904 tot het overlijden van de ontwerper in parterres de fleurs, sa plaine de jeux ainsi qu’une importante statuaire. 1919 werd het Josafatpark op de volgende manier gestructureerd: – Au sud, un espace plus accidenté, “sauvage” à la manière romantique (à la manière – In het midden, het ‘historische’ hart van het park, vinden we brede grasvel- du ravin du Bois de la Cambre), avec ses sources, cascade et enrochements. den, vijvers, bloemperken, een speelterrein en een groot beeldhouwwerk. 38 parc josaphat josafatpark 39

L’héritage De erfenis Rocailles Rotspartijen des maîtres van meesters et plantations en aanplantingen

Parmi les maîtres à penser de Galoppin, il est instructif de s’attarder un peu sur Het is leerzaam om even stil te staan bij een van Galoppins geestelijke leermees- Le recours aux enrochements est sans conteste un des éléments les plus Het gebruik van rotspartijen is omstreeks 1900 ontegensprekelijk een van de Jean-Pierre Barillet-Deschamps (qui œuvra notamment à la conception du parc ters: Jean-Pierre Barillet-Deschamps (die in het bijzonder heeft bijgedragen aan caractéristiques de l’aménagement des parcs et jardins au tournant des xixe et meest kenmerkende elementen van de aanleg van parken. In Art des jardins des Buttes-Chaumont et du jardin du Luxembourg, tous deux à Paris), et sur les het ontwerpen van het Buttes-Chaumontpark en het park du Luxembourg, beide xxe siècles. Dans son Art des jardins – un des livres de chevet de Galoppin –, – een van Galoppins meest geliefde boeken – onderscheidt Édouard André préceptes selon lesquels celui-ci conçoit un jardin paysager : in Parijs), en aan de regels die hij volgde om een landschapstuin te bedenken. Édouard André distingue deux emplois de cette technique. On l’utilisera pour twee toepassingen van deze techniek. Hij gebruikt hem om het middenge- – Le relief et les accidents du terrain sont les premières choses à étudier. – Het reliëf en de oneffenheden van een terrein moeten als eerste bestudeerd former des fonds de tableaux dans le second ou dernier plan, ou pour déclen- deelte of de achtergrond van de taferelen samen te stellen of om scenogra- – Les plantations constituent l’élément principal de la composition. worden. cher des événements scénographiques – conformément à l’esthétique paysa- fische belevenissen op te bouwen – in overeenstemming met de landschap- – Les voies les plus excentrées doivent toujours ramener le promeneur vers les – De aanplantingen vormen het hoofdelement van de compositie. gère de l’époque. sesthetiek van toen. parties centrales. – De paden aan de buitenste rand moeten de wandelaar altijd naar de centrale – On ne doit jamais avoir sous les yeux qu’une partie de l’ensemble. delen leiden. Il existe une trentaine d’ouvrages en rocailles dans le parc, appartenant tantôt à Het park telt een dertigtal rotspartijen, waarvan sommige tot de eerste cate- – Men mag altijd maar een deel van het geheel kunnen zien. la première catégorie telle que définie par André (le Jardin alpestre, côté Chazal), gorie van André behoren (de Alpentuin aan de kant van Chazal), en andere Conjuguons ces recommandations aux priorités toutes picturales d’un autre de tantôt à la seconde avec l’environnement du pont rustique, les soutènements tot de tweede. Dit geldt voor de omgeving rond de rustieke brug, de rotsach- ses maîtres, Édouard André : Als we deze aanbevelingen combineren met de volstrekt picturale prioriteiten enrochés côté Lambermont ou encore la Fontaine d’Amour. Les points d’eau se tige grondkering aan de kant van Lambermont en ook voor de Minneborre – l’unité de caractère ; van Édouard André, een andere leermeester van Galoppin: prêtent en effet à merveille à des mises en paysage recourant aux rochers de (Minnebron). De waterplassen passen perfect bij de landschapstaferelen die – le groupement des diverses parties ; – eenheid van karakter, ciment : cascade, grotte,… gebruikmaken van cementrotsen, zoals watervallen, een grot, enzovoort. – l’harmonie des tons ; – het bijeenbrengen van de diverse delen, – les effets d’ombre et de lumière ; – de harmonie van de kleurtinten, Un tel décor alpestre, parsemé de roches affleurantes, comme dégagées par Een dergelijk ‘Alpen’-decor, met hier en daar rotsen die aan de oppervlakte et nous obtenons les lignes directrices suivies par Galoppin pour l’élaboration – de effecten van licht en schaduw. l’érosion, s’accommode parfaitement avec les fougères, herbacées et joubarbes komen alsof ze door erosie zijn blootgelegd, vormt een perfecte combinatie du parc Josaphat. S’il va y accomplir un travail remarquable, il reste malaisé de … dan weten we welke richtlijnen Galoppin heeft gevolgd bij de aanleg van choisies pour les parties enrochées du parc. Dans les endroits humides (grotte, met de varens, grassen en rotsplanten die voor de rotsachtige delen van het déceler dans celui-ci une “touche” Galoppin, des éléments réellement originaux het Josafatpark. Hoewel hij een opmerkelijk werk heeft afgeleverd, blijft het cascade), une végétation et des enrochements sur lesquels la mousse s’installe park werden uitgekozen. In de natte delen (grot, waterval) wordt de illusie autres que ceux imposés par la nature du site. Inspirés des jardins anglais, le moeilijk een eigen ‘Galoppin-accent’ te ontdekken: elementen die echt origi- rapidement vont parfaire l’illusion. compleet met flora en rotspartijen waarop snel mossen groeien. pittoresque et les scènes de caractère, avec leurs rocailles, leurs jeux d’eau et neel zijn en niet voortvloeien uit de aard van het terrein. Het pittoreske aspect leurs sinuosités calculées, sont depuis près d’un siècle des incontournables en de karaktervolle taferelen met hun rotsen, waterpartijen en zorgvuldig Les surfaces enherbées, quant à elles, ne sont pas toutes travaillées de la même Niet alle met grassen begroeide oppervlakken worden op dezelfde manier de l’architecture paysagère. De même pour la vision d’une nature sous liberté ontworpen kronkelwegen – stuk voor stuk geïnspireerd op de Engelse tuinen manière. Seule une partie de ces surfaces sera tondue à ras, en pelouse, prin- bewerkt. Slechts een deel van deze oppervlaktes wordt gemaaid tot een contrôlée, sublimée par l’intervention de l’homme. – zijn al bijna een eeuw een must in de landschapsarchitectuur. Dat geldt ook cipalement autour des habitations et dans les zones de loisir. Signalons égale- gazon, voornamelijk rond de woningen en de recreatieve zones. Let ook op voor de visie dat de natuur op een gecontroleerde wijze vrij moet zijn en door ment ce trait caractéristique des parcs paysagers, consistant à placer une bande een typisch kenmerk van landschapsparken, dat inhoudt dat er een grasstrook Pour le parc Josaphat, Galoppin va puiser dans le répertoire abondant de ses de mens moet worden geperfectioneerd. engazonnée entre les allées et les massifs, de manière à donner un aspect tussen de lanen en bosjes wordt aangelegd. Zo krijgt de wandelaar vanaf de prédécesseurs : fontaines, enrochements, ponts, massifs arbustifs, topiaires, soigné et un dégagement depuis les sentiers de promenades. wandelpaden een verzorgde en open indruk. étangs, frondaisons libres, corbeilles de fleurs, mobilier rustique, cascades et Voor het Josafatpark zal Galoppin putten uit het rijke repertoire van zijn voor- Il ne faudrait surtout pas oublier les plantations florales prévues par Galoppin We mogen ook zeker de bloemen niet vergeten, die Galoppin toevoegde om ruisseaux,… gangers: fonteinen, rotspartijen, bruggen, perken met struiken, snoeivormen, pour rehausser de coloris variés certains massifs austères. Disposées en sommige sobere perken meer kleur te geven. De bloemen zijn in manden vijvers, ongerepte bladgroei, bloemenmanden, rustiek meubilair, watervallen corbeilles, elles présentent, selon un inventaire de 1909, des rosiers, bégo- geplaatst en bestaan, volgens een inventaris uit 1909, uit rozelaars, begonia’s, en riviertjes… nias, tulipes, géraniums,… Toutes espèces présentant de grandes variétés de tulpen, geraniums… Stuk voor stuk soorten met een grote verscheidenheid La Fontaine d’Amour. 40 41 parc josaphat josafatpark De Minneborre.

couleurs. À partir de 1912, le programme des corbeilles florales est articulé en aan kleuren. Vanaf 1912 worden de bloemenmanden tweemaal per jaar afhan- deux rotations saisonnières et complété par des haies de taxus, de troènes, de kelijk van het seizoen vernieuwd en worden ze aangevuld met taxus-, liguster-, charmilles et de houx. beuken- en hulsthagen.

Comme on le verra plus avant, retrouver ces agencements floraux de couleurs, Zoals we verderop zullen zien, was deze bloemencompositie van kleuren, d’odeurs et de formes ne fut pas la part la moins ardue des travaux de rénova- geuren en vormen niet het eenvoudigste onderdeel van de renovatie, ondanks tion, et ce malgré les documents et inventaires laissés par l’architecte. de documenten en inventarissen die de architect had nagelaten.

La Fontaine d’Amour. De Minneborre. 42 parc josaphat josafatpark 43

Une actrice indispensable : Water, l’eau een onontbeerlijk element

Le parc Josaphat dispose à l’origine d’un réseau hydrologique dense, et dont In het Josafatpark beschikt al vanaf het begin over een fijnmazig waternetwerk. Au fil des ans et des travaux, le parc va ainsi se voir doté d’un système hydrauli- In de loop der jaren en naarmate de verschillende werkzaamheden vorderen, la vallée où il se situe est d’ailleurs le fruit. Edmond Galoppin, confronté à un Het dal waar het park zich bevindt is hier overigens het resultaat van. Edmond que comprenant, du nord au sud : krijgt het park zodoende een hydrologisch systeem dat van het noorden naar espace à aménager bien moins vaste que celui avec lequel Keilig avait eu à Galoppin, die het met veel minder oppervlakte moest doen dan Keilig, was – au niveau de la plaine de jeux du parc de la Jeunesse (“Schaerbeek Plage”), à het zuiden het volgende omvat: composer, fut sans doute plus à même d’en tirer profit. Là où l’agrément waarschijnlijk beter in staat om daar zijn voordeel mee te doen. In het Bos partir de 1913, une pataugeoire flanquée de bassins disposés en cascatelles ; – aan het speelterrein van het Jeugdpark (‘Schaarbeek-Strand’), vanaf 1913: aquatique du Bois se concentre en son lac, le parc Josaphat tel que pensé par is het meer het enige aantrekkelijke waterelement, terwijl het door Galoppin – deux étangs sur le site de la Laiterie, reliés par une canalisation au grand een kinderbad met daarnaast bassins die kleine watervallen vormen; Galoppin fit usage de l’eau sous les formes les plus variées : fontaines, étangs, bedachte Josafatpark water in zijn meest diverse vormen laat zien: fonteinen, étang, subdivisé en étang côté ferme et étang aux pigeons, surplombés par – twee vijvers op het terrein van De Melkerij, die via kanalen verbonden zijn cascades, ruisseaux. vijvers, watervallen, riviertjes. le pont de la Borée ; met de grote vijver. Deze is verdeeld in een vijver aan de kant van de boer- – du côté de l’avenue Chazal, l’étang long et l’étang “aux canards”. derij en een duivenvijver, en overspannen is met de Boreasbrug; Le labeur de l’architecte paysagiste schaerbeekois ne sera pourtant pas de tout Het werk van de Schaarbeekse landschapsarchitect was echter niet gemakkelijk. – aan de kant van de Chazallaan: de lange vijver en de ‘eendenvijver’. repos. Entre les travaux d’aménagement du parc et ceux concernant les avenues Hij moest bijna voortdurend heen en weer bewegen tussen van de werkzaamhe- C’est à la jonction de ces deux dernières sections aquatiques que le promeneur et boulevards en fixant le périmètre, c’est un chassé-croisé quasi permanent. À den voor de aanleg van het park en de werkzaamheden voor de lanen en boule- découvre ce qui constitue encore de nos jours un des points d’orgue paysa- Hier, op het kruispunt van deze twee laatste watergebieden, ontdekt de titre d’exemple, la création du boulevard Lambermont et le chantier de l’ave- vards, terwijl hij bovendien de omtrek moest vastleggen. Het aanleggen van de gers du parc, la Fontaine d’Amour. Pour l’aménagement de ce site, Galoppin va wandelaar de Minneborre, vandaag de dag steeds een van de hoogtepun- nue Chazal nécessiteront d’importants travaux de remblais, principalement vers Lambermontlaan en van de Chazallaan vergen bijvoorbeeld ingrijpende opho- habilement tirer parti de divers éléments : l’encaissement des lieux, la présence ten van het park. Om dit terrein in te richten benut Galoppin de verschillende 1909-1910. Ces derniers s’avéreront lourds de conséquences pour la circulation gingswerken, voornamelijk in 1909-1910. Deze zullen grote gevolgen hebben voor d’une source au débit suffisant mais aussi l’existence, à propos de cette dernière, elementen op een handige manier: de bedding, de aanwezigheid van een de l’eau dans le parc. Le cours des ruisseaux, des sources et des ruissellements de watercirculatie in het park. De loop van de riviertjes, bronnen en beekjes wordt d’une légende bien ancrée dans l’imaginaire local. Une histoire d’amours contra- bron met voldoende volume, maar ook een legende die stevig verankerd is s’en trouve altéré, voûté ou carrément supprimé. er door gewijzigd of overwelfd en op sommige plaatsen verdwijnen ze zelfs. riées dont il existait à l’époque plusieurs moutures, et qui servait à merveille les in de verbeelding van de lokale bewoners. Een verhaal over een onmogelijke conceptions paysagères romantiques de Galoppin ! liefde waar op dat moment vele versies van bestaan, en dat perfect aansluit bij Ces aléas inévitables liés à l’urbanisation rapide de la commune, n’ont pas Deze onvermijdelijke wisselvalligheden zijn het gevolg van de snelle verstedelij- de romantische landschapsconcepten van Galoppin! empêché Galoppin de réaliser quelques tours de force aquatiques qui, de nos king van de gemeente. Toch slaagt Galoppin erin om, op het gebied van water, Les aménagements initiaux, plutôt pompeux (balustrade classique ornée de jours et plus encore après leur restauration, témoignent de l’ingéniosité et du enkele topprestaties te leveren die nu nog en vooral na de restauratie getuigen vases, escaliers,…), sont rapidement démolis pour faire place à une mise en De eerste inrichtingen zijn vrij bombastisch (klassieke reling versierd met génie artistique de leur concepteur. van de vindingrijkheid en het kunstzinnige genie van hun bedenker. décor tout à fait rustique, dans la lignée de l’ensemble du parc. De faux enro- vazen, trappen, …) en worden snel vervangen door een rustiek decor dat bij chements en béton épaulent désormais la pierre ronde d’où déborde la source de rest van het park past. Valse betonnen rotspartijen ondersteunen nu de L’activité hydrologique du parc se situe principalement en son centre, point De hydrologische activiteit van het park bevindt zich voornamelijk in het selon une scénographie naturelle plausible. ronde steen van waaruit de bron ontspringt, wat een geloofwaardig natuurlijk le plus bas du parc. Galoppin ne travaille pas ex nihilo, puisque les deux plus centrum, het laagste punt van het park. Galoppin hoefde niet vanaf nul te tafereel oplevert. importantes propriétés acquises à la cause du Josaphat disposaient déjà de beginnen, aangezien er al een waterplas aanwezig was in de twee grootste leurs propres plans d’eau. landgoederen die voor het Josafatpark werden verworven.

Dès avant 1904 et sa nomination officielle, Galoppin s’était déjà préoccupé de Al voor zijn officiële benoeming in 1904 hield Galoppin zich bezig met de leur état, remettant à la commune de Schaerbeek divers plans concernant leurs staat van die waterpartijen. Zo bezorgde hij de gemeente Schaarbeek verschil- drainage, assainissement, curage et, par la suite, leur approfondissement (1912). lende plannen met betrekking tot hun ontwatering, sanering, uitbaggering en vervolgens hun uitdieping (1912). 44 parc josaphat josafatpark 45

On démolit, Slopen, on reconstruit en weer opbouwen

À l’entame des travaux d’aménagement, le site hérite donc d’un patrimoine Bij aanvang van de werkzaamheden herbergt de locatie onroerende goederen L’évolution la plus notable a sans aucun doute été l’aménagement, dans la partie De meest opmerkelijke ontwikkeling is zonder enige twijfel de aanleg van een immobilier aux usages variés provenant des anciens propriétaires et/ou conces- die voor verschillende doeleinden worden gebruikt en afkomstig zijn van de nord-ouest, du minigolf. Le projet, coïncidant une fois de plus avec les change- minigolfterrein in het noordwestelijke deel. Dit project, dat opnieuw samenvalt sionnaires. À titre d’exemple, l’ancienne propriété Martha, outre le château, ex-eigenaars/concessiehouders. Zo bestond het voormalige eigendom van ments concernant la voirie (entre autres le réaménagement des chemins joux- met de veranderingen aan het wegennet (onder andere de heraanleg van de comprenait diverses dépendances (maisons, écuries). Il en va de même pour Martha uit een kasteel en bijgebouwen (huizen, stallen). Hetzelfde geldt voor tant l’avenue des Azalées), est le fruit de René Pechère. Avant d’être un ingé- wegen bij de Azalealaan) is het werk van René Pechère. Voor hij stedenbouw- les propriétés Dapperen. de eigendommen van de familie Dapperen. nieur urbaniste, Pechère, comme Galoppin, était un architecte paysagiste. La kundig ingenieur werd, was Pechère net als Galoppin een landschapsarchitect. qualité de son travail l’atteste à suffisance… Dit blijkt dan ook ruimschoots uit de kwaliteit van zijn werk… Galoppin comprend immédiatement qu’un parc de cette ampleur a tout à Galoppin beseft meteen dat een park van deze afmetingen alle baat heeft bij gagner de l’infrastructure préexistante, eu égard à la future destination publi- de bestaande infrastructuur, rekening houdend met de toekomstige open- que de l’endroit. La majeure partie du bâti déjà présent répondant à des exigen- bare bestemming van de plek. Aangezien het leeuwendeel van de bestaande ces fonctionnelles (entretien, gardiennage,…) , il fut décidé de la conserver. En gebouwen al aan de functionele vereisten beantwoordde (onderhoud, veilig- outre, l’esthétique des bâtiments concernés ne contrarie pas outre mesure le heid…) werd besloten deze in stand te houden. Op esthetisch gebied zijn de projet du concepteur. gebouwen bovendien niet echt strijdig met het project van de bedenker.

Dans un premier temps, les constructions présentes seront utilisées comme In eerste instantie worden de aanwezige gebouwen gebruikt als restaurant of restaurant ou débit de boissons, parfois comme salle de fête ou de réunion. drankkraam en soms als feest- of vergaderzaal. Maar het onderhoud, dat nu Cependant leur entretien, passé de la sphère privée au domaine public, se révé- van privé- in openbare handen komt, blijkt een kostbare aangelegenheid voor lant fort coûteux pour les finances communales, la commune prit la décision de de gemeente te zijn. De gemeente beslist dan ook om De Melkerij, het Vieux faire démolir la Laiterie, le Vieux Château vert et une maison avoisinante. Château Vert en een aanpalend huis te slopen. Le Vieux Château Vert. La mise en chantier de la future plaine de jeux, dès 1910, nécessitera de nouvel- De werkzaamheden voor het toekomstige speelterrein, die in 1910 worden begon- Het Oude Groene Kasteel. les infrastructures pour pallier la carence en abris engendrée par la disparition nen, vergen nieuwe voorzieningen ter compensatie van het gebrek aan schuil- des bâtiments susmentionnés. On verra alors naître une structure en champi- plaatsen, dat door de sloop van de eerder vermelde gebouwen werd veroorzaakt. gnon directement inspirée de celles du Bois de la Cambre, et un grand abri en Daarvoor bouwt men een paddenstoelstructuur, die duidelijk is geïnspireerd op de béton rustique. structuren in het Ter Kamerenbos, en een grote rustieke beschutting van beton.

Après le décès de son concepteur en 1919, le parc a évolué sur la même Na het overlijden van de ontwerper in 1910 ontwikkelt het park zich verder lancée, consistant à adapter les infrastructures aux nouvelles fonctions qui lui volgens de ingeslagen weg: de voorzieningen worden aangepast aan de étaient dévolues. Dans la seconde moitié des années 30, l’architecte communal nieuwe functies die ze hebben gekregen. In de tweede helft van de jaren Delbrassinne a ainsi concentré ses efforts vers l’espace ouvert au nord avec la 1930 legt de gemeentelijke architect Delbrassinne zich voornamelijk toe op construction d’une nouvelle buvette et d’une terrasse abritée. de open ruimte in het noorden door er een nieuwe drankgelegenheid en een overdekt terras te bouwen. 46 parc josaphat josafatpark

Des sculptures en liberté Vrije standbeelden

Le parc Josaphat compte dix-huit statues, installées dans les lieux au fils des Het Josafatpark telt achttien standbeelden die in de loop van de jaren op het années. Edmond Galoppin lui-même n’aura pas, pour la plupart, le plaisir de terrein werden geplaatst. Edmond Galoppin zal de meeste beelden in ‘zijn’ park les voir apparaître dans “son” parc – à commencer par la stèle qui lui rend niet zien verschijnen. De plaatsing van de beelden begon met de gedenksteen hommage, inaugurée deux ans après son décès. die als eerbetoon aan hem werd ingehuldigd, twee jaar na zijn dood.

Si la statuaire présente dans le parc Josaphat constitue avant tout une forme de De standbeelden in het Josafatpark zijn een vorm van Schaarbeekse legende- “Légende dorée” schaerbeekoise, présentant les personnages (écrivains, pein- vorming. Ze stellen de figuren (schrijvers, schilders…) en evenementen voor die tres,…) ou les événements que la commune est soucieuse de ne point oublier, de gemeente niet wil vergeten. Maar de beelden hebben in sommige gevallen elle se veut par moment plus allégorique (La Maternité, Ève et le serpent,…). ook een meer allegorische betekenis (Moederschap, Eva en de slang…).

L’intérêt ambigu suscité par ces présences de bronze, pierre, béton ou maçon- De belangstelling die deze bronzen, stenen, betonnen of bakstenen parkbe- nerie, naît de la confrontation entre le promeneur et ceux qui ont aimé les woners opwekken, is het resultaat van de confrontatie tussen de wandelaar lieux et avant lui y ont trouvé l’inspiration. Georges Eekhoud, Émile Verhaeren, en degenen die al veel eerder van deze plek hielden en er inspiratie opdeden: Hubert Krains,… Georges Eekhoud, Émile Verhaeren, Hubert Krains…

Une spécificité confère une dimension toute particulière à ce petit peuple des Deze bevolking van standbeelden krijgt een bijzondere dimensie dankzij een statues : toutes les personnalités commémorées ainsi que les artistes comman- specifiek kenmerk: zowel alle gevierde figuren als hun beeldhouwers hebben dités ont habité Schaerbeek. ooit in Schaarbeek gewoond.

À l’heure de sa disparition, Edmond Galoppin laisse donc un parc dont les lignes Bij zijn dood laat Edmond Galoppin dus een park na waarvan de richtlijnen duide- directrices sont bien tracées, mais avec de nombreux avatars. Là réside peut-être lijk zijn, maar dat ook veel valkuilen heeft. Dat is misschien het grote verschil met la différence majeure avec le projet élaboré par Édouard Keilig pour le Bois de la het project van Eduard Keilig voor het Ter Kamerenbos: de esthetische uitgangs- Cambre : les vues esthétiques et les conceptions selon lesquelles un espace de punten en het denkbeeld dat het publiek moet kunnen genieten van een groene verdure devait pouvoir s’offrir au public se rejoignaient en de nombreux points. ruimte, komen in grote mate overeen. Het zijn uiteindelijk de oppervlaktes en de Ce sont finalement les superficies et la chronologie des développements urba- chronologie van de stedenbouwkundige ontwikkeling – die voor beide terreinen nistiques propres aux lieux qui ont amené les deux architectes, avec un vocabu- verschillen – die de twee architecten ertoe gebracht hebben elk hun eigen ‘taal’ laire finalement assez proche, à parler chacun leur langage… te spreken, zij het met ongeveer dezelfde woordenschat. 2005-2011 : Les années de réhabilitation #2 de herwaarderings- een restauratiejaren 50 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark 51

Les portraits ont été dressés de deux sites, de deux hommes, de deux projets et Inmiddels is er een beeld geschetst van de twee terreinen, de twee mannen, Ajoutons à cela la démocratisation progressive d’autres activités récréatives Daarbij komt de voortschrijdende democratisering van andere recreatieve acti- de leurs réalisations qui furent des succès. de twee projecten en hun succesvolle uitwerking. (culturelles, festives) et l’apparition de nouvelles (Internet, discothèques,…), et viteiten (cultuur, evenementen) en het ontstaan van nieuwe activiteiten (inter- il sera aisé de comprendre que les parcs bruxellois dans leur ensemble, s’ils n’ont net, discotheken…). Geen wonder dat de Brusselse parken, hoewel ze nog Les aménagements de ces deux sites naturels ne constituent pas seulement De aanleg van deze twee terreinen is meer dan een waardevol bewijs van pas subi un total désamour, ont néanmoins connu leurs heures de désaffection, steeds geliefd waren, wat verwaarloosd werden en soms zelfs vergeten… de précieux témoignages sur le prodigieux essor urbanistique de Bruxelles à de verbazende stedenbouwkundige bloeiperiode in Brussel omstreeks 1900 voire de désaffectation… la charnière des xixe et xxe siècles et sur les conceptions de cette époque en en van de toenmalige denkbeelden op het gebied van ruimtelijke ordening. Bij de aanvang van de herwaarderings- en restauratiewerken van het Ter matière d’aménagement du territoire. De nos jours, Bruxelles, avec ses quelque Vandaag de dag is Brussel, met ongeveer 8000 hectaren bestemd voor natuur À l’entame des travaux de réhabilitation du Bois de la Cambre et du parc Josaphat, Kamerenbos en het Josafatpark waren er dus twee grote uitdagingen voor 8000 hectares dédiés à la nature et l’écologie, demeure une des capitales les en ecologie, nog steeds een van de groenste hoofdsteden van Europa. Beliris et ses partenaires se trouvaient donc devant deux défis majeurs. Beliris en zijn partners. plus vertes d’Europe. Het is logisch dat de geschiedenis van een (al dan niet openbaar) park niet D’une part, il fallait garantir la pérennité écologique, paysagère et patrimoniale Enerzijds moest het ecologische, landschappelijke en historische voortbestaan On le concevra aisément, l’histoire d’un parc (public ou non) ne s’arrête pas eindigt bij het overlijden van zijn ontwerper. De natuur, die er het fundament des lieux. van de terreinen worden gegarandeerd. avec la disparition de son concepteur. La nature, qui en est le fondement et le en de grootste aantrekkingskracht van is, bestaat in essentie uit levende organis- premier attrait, est par essence constituée d’organismes qui vivent, évoluent, men die zich in de loop der jaren ontwikkelen, sterven en herboren worden. D’autre part, il incombait également à Beliris de restaurer et améliorer l’infras- Anderzijds moest Beliris de infrastructuur die voor het comfort en de veiligheid meurent et renaissent au fil du temps. tructure nécessaire au confort et à la sécurité dans les deux parcs, et au main- in de twee parken nodig is, restaureren en verbeteren. Ook moest Beliris hun Dat geldt ook voor Ter Kamerenbos en het Josafatpark. Beide parken hebben tien de leur vocation publique initiale tout en tenant compte des évolutions et oorspronkelijke openbare bestemming in stand houden en tegelijk rekening Le Bois de la Cambre et le parc Josaphat ne dérogent en rien à ce principe veel ontwikkelingen ondergaan tot het begin van deze eeuw, toen Beliris en nouveaux besoins et usages mentionnés ci-avant. houden met de ontwikkelingen, nieuwe gewoontes en gebruiken die hierbo- et ont chacun connu bien des évolutions jusqu’au début de ce siècle, lorsque zijn partners aan de renovatie begonnen. L’adhésion, dans le cas de la Cambre, aux directives européennes Natura 2000, ven worden genoemd. De naleving van de Europese Natura 2000-richtlijnen Beliris et ses partenaires en entreprirent la rénovation. représentait une contrainte supplémentaire liée à la biodiversité. voor de biodiversiteit was, in het geval van het Ter Kamerenbos, een extra Eerst zijn er de veranderingen die samenhangen met de aard van de terreinen beperking. Il y eut, en premier, les mutations dues à la nature même des sites, telles l’intro- zelf, zoals de introductie en/of acclimatisatie van nieuwe plantensoorten. Die De manière synthétique, les grands enjeux de ces études portaient sur : duction et/ou l’acclimatation de nouvelles espèces végétales parfois révélatri- wezen soms op veranderingen in de manier waarop men de scenografie van – le respect des projets fondateurs et leur amélioration ; Samengevat hadden de belangrijkste doelstellingen van deze studies betrek- ces de changements dans la perception de la scénographie des lieux. deze plekken zag. – la prise en compte des aspects écologiques des lieux ; king op: – le renforcement de la complémentarité entre fonctions récréatives et naturelles, – het respecteren en verbeteren van de oorspronkelijke projecten; De plus, des concepts comme l’écologie et la biodiversité, dont l’importance Bovendien werden begrippen zoals ecologie en biodiversiteit, waarvan de impliquant l’adaptation et/ou la création des infrastructures et équipements. – het rekening houden met de ecologische aspecten van de terreinen; avait déjà été pressentie par les fondateurs, acquirent tout au long du siècle bedenkers al vermoedden dat ze belangrijk waren, de afgelopen eeuw steeds – het versterken van de complementariteit tussen de recreatieve en natuur- dernier des assises scientifiques de plus en plus solides et pointues, justifiant steviger en gerichter onderbouwd vanuit wetenschappelijke hoek. Dat recht- Le travail de réhabilitation pouvait débuter… lijke functies, wat de aanpassing en/of ontwikkeling van de infrastructuur en par exemple la sanctuarisation de certains espaces. vaardigde bijvoorbeeld de bescherming van bepaalde ruimtes. voorzieningen met zich mee zou brengen.

Mais un autre paradigme, sociétal celui-ci, a également joué un rôle majeur Maar ook een ander, maatschappelijk thema heeft een grote rol gespeeld in de De herwaarderings- en restauratiewerken konden beginnen… dans l’évolution de nos deux parcs. La société des loisirs telle qu’envisagée de ontwikkeling van onze beide parken. De recreatiemaatschappij van vandaag nos jours n’entretient plus guère que de lointains rapports avec celle qui préva- heeft weinig raakvlakken meer met de maatschappij uit de tijd waarin de parken lait à l’époque de leur genèse. Certes il existe toujours un public amateur d’ac- ontstonden. Er is tegenwoordig uiteraard nog steeds een publiek dat graag tivités sportives, mais il peut aujourd’hui pratiquer nombre de celles-ci dans sport, maar veel van deze sporten kunnen in speciale zalen worden beoefend. des salles spécialisées. Les amoureux des promenades en pleine nature n’ont Ook de fervente natuurwandelaars zijn er nog steeds, maar zij kunnen binnen évidemment pas disparu mais peuvent désormais atteindre tant la Côte que les twee uur aan de kust of in de Hoge Venen staan. Er zijn bovendien wel meer Fagnes en deux heures, et l’offre de paysages bucoliques ne se limite plus aux idyllische landschappen dan de groene ruimtes van een stad. seuls espaces verts proposés en ville. 52 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark 53

Projets, permis et appels d’offres Projecten, vergunningen en aanbestedingen

Lorsque, en 2000-2001, Beliris s’est vu confier la gestion des deux chantiers, Toen Beliris in 2000-2001 het beheer van beide projecten kreeg toegewezen, son premier soin a été, en collaboration avec tous les acteurs, d’élaborer un was hun eerste zorg om samen met alle betrokkenen een algemeen herwaar- programme général de réhabilitation. derings- en restauratieprogramma op te stellen.

L’étape suivante fut la désignation d’experts chargés de réaliser une étude des De volgende stap was het aanwijzen van experts die alle aspecten van beide deux parcs sous tous leurs aspects (patrimoine, mobilité, infrastructure, écolo- parken moesten bestuderen (erfgoed, mobiliteit, infrastructuur, ecologie…). Deze gie,…). Cette étape était indispensable non seulement pour conduire les chan- stap was onontbeerlijk, niet alleen om het werk te kunnen uitvoeren met zoveel tiers avec le maximum de rigueur historique et d’efficacité logistique, mais aussi mogelijk geschiedkundige nauwkeurigheid en logistieke efficiëntie, maar ook om pour l’obtention des permis préalables à la plupart des futurs travaux. van tevoren vergunningen voor de meeste toekomstige werken te krijgen.

S’ensuivirent d’autres démarches afférentes au cadre légal entourant ce type de Daarnaast waren er de juridische stappen die verplicht zijn voor dit soort chantier mais aussi à la nature des deux sites, classés au Patrimoine : enquête werkzaamheden, maar ook de stappen die nodig waren in verband met de publique, aval des Monuments et Sites, élaboration de cahiers des charges,… beschermde status van de twee locaties: openbaar onderzoek, bekrachtiging door Ensuite vinrent les appels d’offres et les procédures d’attribution des marchés. Monumenten en Landschappen, de uitwerking van de bestekken… Vervolgens Les travaux pouvaient prendre leur vitesse de croisière. Tout cela a mis du was het tijd voor de aanbestedingen en de procedures voor het toewijzen van de temps, certes, mais le respect total des prescrits légaux et la transparence sont opdrachten. En toen konden de werkzaamheden eindelijk op snelheid komen. à ce prix. Dat alles heeft zeker tijd gevergd, maar dat is de prijs die moet worden betaald voor transparantie en de volledige naleving van de wettelijke voorschriften. Ces “années de réflexion” furent en outre loin d’être du temps perdu. Elles furent mises à profit pour réaliser certains chantiers préparatoires mais aussi, chez Deze ‘jaren van beraad’ waren bovendien absoluut geen tijdverlies. Deze peri- Beliris et ses partenaires, pour engranger un nombre considérable de données ode werd nuttig gebruikt om een aantal voorbereidende werkzaamheden uit qui leur permirent de mener à bien les deux chantiers dans des conditions opti- te voeren. Daarnaast hadden Beliris en zijn partners zo voldoende tijd voor het males et le respect des axes qui avaient été d’emblée définis : verzamelen van een aanzienlijke hoeveelheid gegevens om de twee projecten – le respect des qualités patrimoniales et environnementales des lieux ; tot een goed einde te brengen, in optimale omstandigheden en in navolging – la mise en œuvre de moyens techniques et d’infrastructures modernes van de principes die bij de aanvang werden vastgesteld: permettant la mise à disposition du public de deux espaces verts régénérés – respect voor de patrimoniale en ecologische kenmerken van de terreinen; en profondeur et répondant au mieux à ses attentes les plus actuelles. – de keuze voor moderne technische middelen en voorzieningen, zodat het grote publiek toegang zou krijgen tot twee groene ruimtes die een gron- Parvenir à ces objectifs a nécessité rien moins que 11 chantiers distincts pour le dige metamorfose zouden hebben ondergaan en zo goed mogelijk aan de parc Josaphat, et 13 pour le parc du Bois de la Cambre ! On s’en rend compte, la meest recente verwachtingen zouden beantwoorden. barre avait été placée très haut. Les réactions des usagers de ces deux superbes espaces semblent attester qu’elle a été franchie avec succès. Om deze doelstellingen te bereiken waren niet minder dan 11 afzonderlijke bouw- plaatsen in het Josafatpark en 13 in het Ter Kamerenbos nodig! Het is duidelijk dat de lat heel hoog lag. De reacties van gebruikers van deze twee schitterende ruim- tes zijn er het bewijs van dat de uitdaging werd met succes werd aangegaan. 54 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark 55 Chronologie du projet Chronologisch overzicht de réhabilitation van het herwaarderingsproject

Bois de la Cambre - ter kamerenbos

Entre mars 2003 et 2011 13 chantiers différents pour le Bois de la Cambre Tussen maart 2003 en 2011 13 verschillende werken voor het Ter Kamerenbos Avenant n°5 Juillet / Juli 3 mars / 3 maart Décembre / December Février / Februari Mars / Maart du 28 février 2000 2002 2003 2004 2006 2006 Wijzigingsakte nr. 5 van 28 februari 2000

Établissement et Études préliminaires : Enquête publique approbation du historiques, état des lieux, Curage Réfection Finalisation et publication programme général pour mobilité, phytosanitaires, des étangs des berges Réunion de concertation des Cahiers spéciaux la réhabilitation besoins et usages… des charges Schoonmaak Restauratie Validation du projet Inscription du projet Avis de la Commission Rédaction du cahier des Établissement van de vijvers van de oevers et dépôt du dossier à l’Accord de Coopération Royale des Monuments Obtention Analyse et attribution des charges pour de l’avant-projet de demande de permis Beliris et Sites du permis unique marchés de travaux la désignation d’un Début des études unique (PU) Début des travaux bureau d’études Voorafgaande Inschrijving van Openbare enquête Ontvangst van de Samenstelling en Start van de studie studies: historiek, Goedkeuring van het Start van de werken het project op het gecombineerde publicatie van de Opstellen en aanvaarden plaatsbeschrijving, project en indienen van Samenwerkingsakkoord Overlegvergadering vergunning Bijzondere Bestekken van een algemeen her- mobiliteit, fytosanitair, Restauration des trottoirs het gecombineerde Beliris waarderingsprogramma gebruik… périphériques Abattages d’urgence vergunningsdossier Advies van de Analyse en toewijzing van Uitschrijven van Koninklijke Commissie de overheidsopdracht een bestek voor Opstellen van een Restauratie van de Spoedkap voor Monumenten en voor werken de aanwijzing van voorontwerp voetpaden in de periferie Landschappen een studiebureau

Avenant n°6 du 16 janvier 2001 Septembre / Wijzigingsakte nr. 6 Mai / Mei Mai / Mei Février / Februari September van 16 januari 2001 2002 2002 2003 2004 2006 2006 Entre septembre 2002 et 2011 11 chantiers différents pour le parc Josaphat Tussen september 2002 en 2011 11 verschillende werken voor het Josafatpark

études travaux permis Studie Werkzaamheden Vergunningen Parc Josaphat - josafatpark Disparition des madriers A 56 et des garde-corps en bois. 57 bois de la cambre ter kamerenbos Verdwijnen van de houten balken en relingen. B Envahissement végétal provoquant le descellement voire la chute d’éléments de maçonnerie pour le pont en bois, le pont en roches et la cascade. Situation Situatie Overwoekerende planten en struiken die tot gevolg hebben dat delen van het à l’aube des travaux aan de vooravond metselwerk van de houten brug, de rotsbrug en de waterval losraken en vallen. C van de werken Poutrelles en acier dans un état de corrosion profonde. Bon nombre des modifications ayant affecté le Bois au cours de son évolution Een groot deel van de veranderingen die het Bos in de loop van zijn geschiede- A Zwaar verroeste stalen balken. furent celles se rapportant à ses diverses couvertures végétales. Cette tendance nis heeft ondergaan, hingen samen met de verschillende soorten beplanting. se poursuivra après la disparition de Keilig. Ainsi, un inventaire dressé en 1905 Deze trend wordt na het overlijden van Keilig voortgezet. Zo maakt een inventa- mentionne l’introduction d’une grande quantité de plantes de sous-bois ou ris uit 1905 melding van de aanplanting van een groot aantal schaduwplanten of de fermeture de lisières, ainsi que de nouvelles espèces. Faute de documents planten aan de rand van het bos, evenals van nieuwe soorten. Aangezien bewijs- probants, il est parfois malaisé de déterminer dans quelle mesure cela s’inscrit ou materiaal ontbreekt, is het soms moeilijk te bepalen in hoeverre dit aansluit bij de non dans le prolongement des conceptions de Keilig. denkbeelden van Keilig.

Les modifications progressivement apportées aux infrastructures dans le Bois Het beantwoorden van deze vraag wordt nog meer bemoeilijkt door de infra- compliquent encore la donne, ainsi que les développements urbanistiques de structurele veranderingen die geleidelijk aan plaatsvonden in het Bos, evenals ses alentours et l’aménagement de voies automobiles rendues indispensables door de stedenbouwkundige ontwikkelingen in de omgeving en de aanleg van pour relier les communes d’Uccle et Ixelles. Cet aspect sera développé plus loin. autowegen die onmisbaar waren geworden om de gemeentes Ukkel en Elsene met elkaar te verbinden. Verderop wordt dit aspect meer uitgediept. Bref, lorsqu’en 1976 le Bois fait l’objet d’un arrêté de classement, sa configuration s’est significativement écartée de l’esprit du projet originel, et ce classement ne va Toen het Bos in 1976 officieel werd geklasseerd, week zijn inrichting dus duidelijk que renforcer cette tendance en insistant davantage sur la sauvegarde écologi- af ten opzichte van wat in het oorspronkelijke project werd beoogd. De klasse- b C de werken van / aan de vooravond des travaux à l’aube que que sur le respect de la composition initiale. ring zou deze trend nog meer versterken, doordat er meer nadruk werd gelegd op ecologische conservatie dan op respect voor de oorspronkelijke compositie. Divers clichés pris depuis 1985 viennent confirmer cet état de fait. Sur des relevés effectués en 2001, il est parfaitement clair que la couverture végétale a largement Dat wordt bevestigd door verschillende foto’s die na 1985 zijn genomen. Uit een pris le dessus sur les espaces ouverts. Les percées visuelles et les angles d’ouver- overzicht opgemaakt in 2001 blijkt heel duidelijk dat de planten en struiken de tures de vues se sont considérablement rétrécis sous l’effet de la croissance incon- overhand hebben gekregen op de open ruimtes. De doorkijken en uitzichten trôlée des végétaux et de nouvelles plantations inadéquates. zijn aanzienlijk verminderd door de ongecontroleerde groei van de vegetatie en door ongeschikte nieuwe aanplantingen. Un autre paramètre à prendre en compte par Beliris fut sa désignation en décembre 2004 comme Zone Spéciale de Conservation dans le cadre du Een andere factor waar Beliris rekening mee moest houden, was dat het Bos in Recouvrement total programme Natura 2000. Une belle reconnaissance de son intérêt écologique december 2004 werd benoemd tot speciale beschermingszone in het kader van D - E du pont en roches côté sud et de sa biodiversité, certes, mais aussi des obligations supplémentaires pour het Natura 2000 programma. Hoewel dit een mooie erkenning van de ecologi- par la végétation. Overwoekering door Beliris et d’autres partenaires, tel Bruxelles-Environnement, à la veille du début sche waarde en de biodiversiteit van het Bos was, bracht dit voor Beliris vlak voor planten en struiken des travaux de réhabilitation ! de aanvang van de herwaarderings- en restauratiewerken ook nieuwe verplich- van de zuidelijke kant D E tingen en partnerschappen met zich mee, zoals die met Leefmilieu Brussel. van de rotsbrug. Le pont en bois rendu inaccessible au public. A 58 De houten brug, ontoegankelijk geworden 59 voor het publiek. B Fontaine à boire décapitée, sans robinetterie et sans système d’évacuation des eaux. Onthoofde drinkfontein, zonder kranen en zonder waterafvoersysteem. C Banc circulaire dont plusieurs éléments ont disparu. Cirkelvormige zitbank waarvan meerdere onderdelen ontbreken.

Sondage permettant de retrouver Le pont en roches côté nord les anciens filets d’eau enfouis sous le gazon. dégradé par la végétation. Sondering om de vroegere watergreppels Réseau d’éclairage vétuste et dépareillé. De rotsbrug, aan de noordkant A onder het gazon terug te vinden. Het verouderd en onvolledig verlichtingsnetwerk. aangetast door de vegetatie.

aan de vooravond van de werken van / aan de vooravond des travaux à l’aube b C de werken van / aan de vooravond des travaux à l’aube

D Urinoir dégradé situé à l’entrée de l’avenue Louise. Vervallen urinoir aan het begin van de Louizalaan.

E L’ancienne buvette du carrefour des Attelages vandalisée. Het oude drankstalletje van de Gespanhoek, beschadigd D E door vandalen. Les abattages ont eu lieu entre 2006 et 2007 60 afin de rouvrir plusieurs vues. Le réengazonnement de ces zones n’a pu être réalisé qu’ultérieurement. Sans entretien régulier et sans recouvrement du sol, la nature a rapidement repris ses droits. La réalisation des engazonnements en 2010 et leur entretien régulier ont permis de contrer tout nouvel envahissement sauvage. Tussen 2006 en 2007 vonden er kapwerkzaamheden plaats om het zicht op verschillende plekken te verbeteren. Pas daarna heeft men weer gazons op deze gebieden kunnen aanleggen. Zonder regelmatig onderhoud en bedekking van de bodem neemt de natuur snel weer de overhand. Door in 2010 gazons aan te leggen en deze regelmatig te onderhouden, werd verhinderd dat het gebied opnieuw overwoekerd raakte. 62 bois de la cambre ter kamerenbos 63

Rester “nature”… ‘Natuurlijk’ blijven…

“Une grande satisfaction d’avoir participé Dès les études spécifiques préalables au plan directeur de réhabilitation Al uit de specifieke studies voorafgaand aan het richtplan voor de herwaardering à la conservation du patrimoine arboré du Bois présenté au Comité d’accompagnement fin 2003, il était évident que toutes les en restauratie, dat eind 2003 aan het Begeleidingscomité werd gepresenteerd, de la Cambre, du maintien d’un poumon vert facettes du projet avancé par Beliris posaient comme préalable une profonde bleek dat alle facetten van het project dat Beliris naar voren bracht het nodig maak- et de la biodiversité au cœur de Bruxelles.” remise en état du cadre naturel, tant pour tenter de recoller au plus près aux ten om de natuurlijke omgeving eerst grondig te renoveren. Dat was essentieel intentions de Keilig que pour satisfaire aux exigences nouvelles induites par la om zo dicht mogelijk bij de bedoelingen van Keilig te blijven en om te voldoen aan Frédéric Thiesset, Van Wetter sprl circulation et le respect de la biodiversité. de nieuwe vereisten inzake verkeer en het behoud van de biodiversiteit.

“We zijn erg blij dat we hebben kunnen Il fut procédé en premier lieu à l’abattage de nombreux arbres, à la restauration Eerst werd een groot aantal bomen gekapt, werden de grasperken gerestau- meewerken aan het behoud van het boserfgoed des surfaces engazonnées et à la restructuration d’une végétation devenue reerd en werd de vegetatie, die in de loop der jaren te chaotisch was gewor- in het Ter Kamerenbos, aan de instandhouding trop anarchique au fil du temps. Ce préalable offrait de précieux avantages : den, geherstructureerd. Dit voorwerk had enkele grote voordelen: van een groene long en van de biodiversiteit – ouvrir certains des dégagements et échappées visuelles prévus par Keilig, – enkele doorkijken en uitzichten die Keilig had gepland, werden vrijgemaakt; in het hart van Brussel.” – préparer la restauration des scènes pittoresques originelles (ravin, ponts, Trou – de restauratie van de oorspronkelijke pittoreske taferelen werd voorbereid du Diable,…) (ravijn, bruggen, Hol van de Duivel); Frédéric Thiesset, Van Wetter sprl – faciliter la réorganisation ultérieure du réseau des voies de circulation – de toekomstige reorganisatie van het wegennet in het Bos (lanen, dreven, (avenues, drèves, sentiers) dans le bois. L’installation d’équipements et d’in- paden) werd vergemakkelijkt. Daardoor werd vervolgens ook de plaatsing frastructures s’en trouverait par la suite également simplifiée. van voorzieningen en infrastructuren eenvoudiger.

D’un point de vue environnemental également, c’était tout bénéfice puisque Ook vanuit ecologisch oogpunt was dit erg positief: dankzij het snoeien van ce toilettage des futaies et l’aérage des massifs composés de peuplements trop hoogstammige bomen en het minder dicht maken van te dichte beplantin- serrés permettraient leur développement, favorisant du même coup la biodi- gen konden deze zich beter ontwikkelen. Daardoor werd ook de biodiversiteit versité, dans l’esprit Natura 2000. gestimuleerd, geheel in de geest van Natura 2000.

Les mêmes préoccupations écologiques ont imposé dès le stade du projet In verband met deze ecologische overwegingen kwam er al in de ontwerpfase qu’il soit fait profit des travaux de réhabilitation pour doter le site d’un réseau nog een aandachtspunt bij. De herwaarderings- en restauratiewerken moes- d’égouttage adapté à son importance. Déjà à l’époque de Keilig, la gestion des ten daardoor worden aangewend om het terrein uit te rusten met een aange- eaux de ruissellement posait des problèmes récurrents, liés pour une bonne past netwerk voor waterafvoer. Al in Keiligs tijd veroorzaakte het beheer van part à la configuration des lieux. En périodes de pluies fortes et/ou prolon- oppervlaktewater terugkerende problemen, die vooral te maken hadden met gées, les sentiers traversant l’anneau nord, parfois même les voies carrossables, de configuratie van het terrein. Bij zware en/of langdurige regen werden in de étaient fréquemment rendus peu praticables par les boues, et les surfaces de noordelijke ring de paden en soms zelfs de berijdbare wegen regelmatig haast gazon, saturées d’eau, n’étaient guère mieux loties. onbruikbaar door de modder. De grasvelden, die verzadigd waren met water, kregen het even hard te verduren. Réalisation du système de drainage A 64 à l’arrière des berges. 65 Aanleg van het drainagesysteem achter aan de oevers.

Réalisation des travaux de réfection B des murs à sec grâce à la pose d’aquatube. Herstelwerkzaamheden aan de droge muren door de plaatsing van aquatube. Abattages, élagages et tailles des arbres en vue d’entretenir les massifs devenus trop denses et de rétablir les anciennes ouvertures Malgré leur ampleur, ces travaux, réalisés

abattage / kappen abattage de vues prévues par Keilig. en plusieurs phases étalées dans le temps, De bomen worden gekapt en gesnoeid om de n’ont pas affecté les usagers du Bois. te dicht begroeide bosjes te kunnen onderhouden Ondanks de omvang van de werkzaamheden, en om de vroegere, door Keilig geplande gerealiseerd in fasen, hebben deze weinig A / D e vijvers L es étangs doorkijkopeningen opnieuw te kunnen vrijmaken. gevolgen gehad voor de bezoekers van het Bos.

B 66 L e pont en bois / de houten brug Le réseau d’égouts, relativement limité, avait été conçu dans l’objectif de récupérer les eaux pluviales destinées à alimenter les zones naturelles, les massifs et l’étang. 68 69 bois de la cambre ter kamerenbos Les travaux d’égouttage ont été réalisés pour assurer un débit et une qualité d’eau de ruissellement suffisants à l’alimentation de l’étang. Het vrij beperkte rioleringsnetwerk werd aangelegd om het regenwater op te vangen en af te voeren naar de natuurlijk zones, de bosjes en de vijver. De rioleringswerken zijn aangelegd om de vijver te voorzien van voldoende water van een goede kwaliteit.

“Quel plaisir ce fut d’avoir contribué À l’entame de la mission de réhabilitation par Beliris, le problème n’est plus Bij de aanvang van Beliris’ herwaarderings- en restauratiemissie is dit niet alleen à la transmission aux générations futures uniquement paysager mais surtout environnemental. Il faut en effet se rappeler een landschappelijk probleem, maar vooral ook een ecologische kwestie. We d’un tel patrimoine vivant.” que le parc du Bois de la Cambre se situe au-dessus d’une nappe phréatique, et mogen immers niet vergeten dat er onder het Ter Kamerenbos een freatisch que Vivaqua (anciennement CIBE) y dispose toujours d’une galerie et de quatre vlak ligt, en dat Vivaqua (voorheen BIWD) er nog steeds een opvangtunnel en Isabelle Bassette, JNC International puits de captage. Or, avant travaux, il incombait aux autorités compétentes pour vier opvangputten heeft. Vóór de aanvang van de werkzaamheden moest de le Bois de gérer non seulement les eaux de ruissellement provenant des avaloirs bevoegde overheid bovendien het oppervlaktewater afkomstig uit de afvoer- “Het was een waar genoegen om te hebben (bouchés pour la plupart), mais également les eaux ménagères provenant des kolken beheren (waarvan de meeste verstopt waren), maar ook het huishoude- bijgedragen aan het doorgeven van dit concessions implantées sur le site et en lisière de ses chemins. S’ajoutaient encore lijke afvalwater afkomstig van de concessies op het terrein en langs de wegen. levende erfgoed aan de volgende generaties.” les eaux usées en provenance de la rue du Brésil, du quartier du Vert Chasseur, Daar kwam dan nog eens het afvalwater van de Braziliëstraat, van de wijk Groene d’un ancien aqueduc de dérivation,… Le réseau d’égouttage en place se révé- Jager, van een oud aquaduct, enz. bij. Het bestaande waterafvoernetwerk bleek Isabelle Bassette, JNC International lant insuffisant et inadapté et vétuste, Beliris, en collaboration avec les acteurs ontoereikend, onaangepast en verouderd te zijn. Beliris heeft het dan ook concernés,l’a dès lors repensé conjointement à l’aspect voiries du projet. Par opnieuw bestudeerd in samenwerking met de betrokken partijen, tegelijk met exemple en installant un système de dérivation et d’égouttage dans les zones de wegenwerken voor het project. Zo werd er bijvoorbeeld een omloop- en nord-ouest et nord-est du Bois, afin d’éviter que des pollutions d’hydrocarbure waterafvoernetwerk aangelegd in de noordwestelijke en noordoostelijke zones toujours possibles sur les avenues ne se retrouvent finalement dans le sous-sol. van het Bos. Dit had als doel te vermijden dat koolwaterstofvervuiling, die kan voorkomen op de lanen, uiteindelijk niet in de ondergrond belandt. Le diamètre des canalisations a été également revu à la hausse, et le matériau utilisé (polypropylène) a été choisi pour ses différents avantages : excellente dura- De diameter van de afvoerbuizen werd vergroot. Het gebruikte materiaal bilité, résistance aux légers mouvements de terrains et mise en œuvre facilitée. (polypropyleen) werd gekozen vanwege zijn vele voordelen: het is perfect Cette phase du projet fut nécessaire pour la protection de la nappe phréatique duurzaam, is bestand tegen lichte grondbewegingen en is eenvoudig te sous-jacente et la survie à long terme du lac, tant au niveau écologique que de verwerken. Deze projectfase was nodig om het onderliggende freatisch vlak son alimentation. Cette dernière proviendra désormais essentiellement de la te beschermen en om het meer op lange termijn te laten voortbestaan, zowel récupération des eaux de pluies. op ecologisch vlak als wat de waterbevoorrading betreft. Vanaf nu zal het meer voornamelijk met regenwater worden gevoed. égouttage et séparateur d’hydrocarbure offrant une protection de l’étang et de la nappe phréatique contre les éventuels risques de pollution dus à la circulation automobile. 70 Riolering en afscheider voor koolwaterstoffen die de vijver en het grondwater beschermt tegen eventuele vervuiling veroorzaakt door auto’s. 71 égouttage / waterafvoer égouttage / waterafvoer égouttage 72 bois de la cambre ter kamerenbos 73

ZONE FORESTIÈRE ZONE FORESTIÈRE GAZON BOSZONE BOSZONE CHAUSSEE DE LA HULPE TERHULPSESTEENWEG AVENUE DE BOISFORT BOSVOORDSELAAN

ARBRES ISOLéS SUR GAZON COUPE / SNEDE AA GAZON GAZON ALLEENSTAANDE BOMEN OP GAZON

CHEMIN DES IRIS AVENUE DES GENETS Une scénographie Nieuwe IRISSENWEG BREMLAAN

profil existant bestaande profiel Le lac De vijver Grens van de zone aanvraag Niv.référence Limite du périmètre de la demande Referentieniveau = 88.00 Niv.existants 1,00

Bestaande 1,00 10,00

revisitée decors 10,50 94,00 90,50 91,00 91,50 92,50 93,00 93,50 94,50 95,00 95,50 96,00 96,50 97,50 98,00 98,50 99,00 99,50 92,00 1 1 101,50 102,50 103,00 104,00 105,00 105,50 106,00 100,00 102,00 103,50 104,50 109,50 100,50 11 106,50 107,00 101,00 11 107,50 108,00 109,00 niveaus 108,50 109,00 109,00

NORD / NOORD SUD / ZUID

“Travailler sur les traces de Keilig fut un réel honneur. Au début de ce siècle, comme évoqué plus haut, le Bois ne fonctionne quasi- Zoals we hierboven al schreven, waren de oorspronkelijke pittoreske en Les zones engazonnées et les pelouses n’ont pas été oubliées dans cette opti- We moeten ook opmerken dat er tijdens deze herinrichtingen (voornamelijk Restaurer ce magnifique espace vert pour ment plus sur les éléments pittoresques et paysagers originels. Les transforma- landschappelijke elementen van het Bos begin deze eeuw nauwelijks meer que de rétablissement des éclaircies. Outre l’aspect visuel, celles-ci offrent l’en- op het gebied van bos) volkomen nieuwe gezichtshoeken werden gecreëerd. que nos enfants puissent en jouir à leur tour tions du tissu végétal, voulues ou souvent fruits d’une certaine incurie, ont peu waarneembaar. De verandering van de vegetatie, soms gewenst en soms het soleillement ou, à tout le moins, la luminosité indispensable à ces lieux dédiés à Dat is onder meer het geval voor zijaanzichten die het resultaat van de boven- le fut tout autant.” à peu rendu ceux-ci imperceptibles. gevolg van onachtzaamheid, hebben deze elementen langzamerhand aan la détente et aux rassemblements. Les efforts déployés concernent les travaux genoemde doorkijken zijn. het gezicht onttrokken. d’aération, de réensemencement et de drainage exécutés par Beliris et ses parte- Isabelle Bassette, JNC International Les scènes les plus caractéristiques sont devenues invisibles ou difficiles d’accès. naires et assurant le maintien de ces surfaces soumises à un piétinement intensif, Bij het vrijmaken van de open ruimtes werden de grasvelden en gazons niet C’est le cas de l’ensemble du ravin, le pont en roches, son homologue en bois, et De meest karakteristieke taferelen zijn onzichtbaar of moeilijk toegankelijk en particulier lors des diverses manifestations qui y ont lieu ponctuellement. vergeten. Naast hun visuele aspect bieden ze zon of in ieder geval het nodige “Het was een eer om in de voetstappen le Trou du Diable, qui posent des problèmes de sécurité. Des sentiers sauvages, geworden. Dit geldt voor het hele ravijn, de rotsbruggen, de houten brug en licht voor deze plekken, die bestemd zijn voor ontspanning en evenementen. van Keilig te treden en deze prachtige créés par les promeneurs, multiplient les entrées dans le Bois, au détriment des het Hol van de Duivel, die onveilig zijn geworden. Door de geïmproviseerde Beliris en zijn partners hebben grote inspanningen geleverd om de bossen groene ruimte te restaureren, zodat onze kinderen voies originelles d’accès et de promenades. paden die wandelaars maken is het aantal ingangen in het Bos toegenomen, minder dicht te maken, de taferelen te herstellen en de waterafvoer te verzor- er ook van kunnen genieten.” ten nadele van de oorspronkelijke toegangswegen en wandelpaden. gen. Deze werkzaamheden garanderen het behoud van deze oppervlaktes Le premier objectif visé par les travaux à ce niveau fut donc de rétablir (dans la die intensief worden betreden, vooral tijdens de diverse evenementen die er Isabelle Bassette, JNC International mesure du possible) les échappées visuelles voulues par Keilig, garantes d’un Het eerste doel van de werken was dus om de door Keilig geplande doorkij- regelmatig plaatsvinden. regain d’attractivité vers des scènes pittoresques restaurées, et d’en assurer le ken weer vrij te maken, althans voor zover dat mogelijk was. Deze zorgen er maintien futur par un entretien régulier. Objectif atteint, par la suppression des immers voor dat de wandelaar naar gerestaureerde pittoreske taferelen wordt plantations qui faisaient obstacle au regard. La double échappée et sa trans- geleid. Het was tevens de bedoeling om het bestaan van deze doorkijken door versale du ravin depuis l’avenue de Diane ont été rétablies, tandis que la vallée regelmatig onderhoud te verzekeren. Dit doel werd bereikt door planten en située en bordure du chemin de l’Aube et prolongeant le ravin ouvre désormais struiken die het uitzicht belemmerden, te verwijderen. De dubbele kijkope- une continuité paysagère grâce à l’éclaircissage des plantations et l’engazonne- ning en het zijaanzicht op het ravijn vanaf de Dianalaan werden weer vrijge- ment du fond. Après la suppression de la végétation surplombant le pont en maakt. Het dal naast de Morgenstondweg, die in het verlengde van het ravijn roches, un autre angle de vue s’ouvre sur la vallée depuis l’avenue de Flore. ligt, creëert vanaf nu een visuele continuïteit dankzij het minder dicht maken van de aanplantingen en het aanleggen van grasvelden op de achtergrond. Parmi les scènes paysagères les plus marquantes du travail de Keilig, la double Nadat de rotsbrug werd bevrijd van de overwoekerde vegetatie, ontstond er percée vers le lac depuis le chemin de l’Aube a également été rétablie par een nieuw uitzicht op het dal vanaf de Floralaan. l’abattage de plantations présentes. La volonté de Keilig d’attirer le promeneur vers l’anneau sud et le lac est à présent totalement rencontrée. De dubbele doorkijk op het meer vanaf de Morgenstondweg, een van Keiligs meest opvallende landschapstaferelen, werd eveneens hersteld door de Au cours de ces réaménagements principalement sylvicoles, il est à signaler aanplanting te verwijderen. De wandelaar wordt nu naar de zuidelijke ring en que des angles de vue inédits ont été créés, entre autres, dans des transversales het meer geleid, precies zoals Keilig het wilde. réunissant les percées dont il vient d’être question. 75 76 bois de la cambre ter kamerenbos 77

Les ouvrages d’art De kunstwerken

Les rénovations paysagères dont il vient d’être question avaient pour but de Het doel van de landschappelijke renovaties die net aan bod zijn gekomen, capter à nouveau l’attention du promeneur vers les scènes d’origine, et donc was om de aandacht van de wandelaar weer te vestigen op de oorspronkelijke vers les réalisations autour desquelles elles s’organisaient : le pont en roches, le taferelen, en dus ook op de bouwwerken waaromheen ze zijn opgebouwd: de pont en bois, la cascade du lac et le Trou du Diable. Il eût donc été totalement rotsbrug, de houten brug, de waterval van het meer en het Hol van de Duivel. inconcevable de se préoccuper de leur visibilité retrouvée sans envisager leur Het was volkomen ondenkbaar om ze weer zichtbaar te maken zonder ze ook restauration. Celle-ci a donc été également prévue dans le plan directeur de te restaureren. Deze restauratie werd dan ook opgenomen in het richtplan van Beliris. Beliris.

Les deux ponts avaient souffert d’une lente dégradation au point d’être inter- De twee bruggen zijn langzamerhand afgetakeld, tot het punt dat ze om dits d’accès pour des raisons de sécurité. Leur fragilité tenait en premier lieu veiligheidsredenen verboden terrein werden. Hun breekbaarheid is in de à la nature des matériaux utilisés à l’origine : une armature métallique recou- eerste plaats te wijten aan de oorspronkelijk gebruikte materialen: een meta- verte d’une couverture de ciment façonnée en rocaille ; elle-même recou- len wapening bedekt met cement, bewerkt in rocaillestijl, die vervolgens weer verte d’un stuc imitant le bois dans le cas du pont éponyme. Érigés dans la bedekt werd met een plamuurlaag in houtimitatie (voor de houten brug). partie la plus humide du Bois, ces deux ponts allaient voir leur structure de Deze twee bruggen werden gebouwd op de vochtigste plek van het Bos, métal tordue par l’oxydation et, par conséquent, la fissuration ou l’éclatement waardoor hun metalen structuur werd vervormd door roest. Het gevolg was de leur revêtement externe. dat de buitenlaag scheuren en barsten begon te vertonen.

Cette dégradation liée à leur construction s’était accompagnée de celle liée à Deze aftakeling van de constructie werd nog eens versterkt door de overwoe- l’envahissement par une végétation non contrôlée qui s’était incrustée dans les kering door een ongecontroleerde vegetatie. Die zette zich vast in de voegen joints et fissures du gros œuvre en maçonnerie compromettant leur stabilité en spleten van het metselwerk en tastte zo de stabiliteit van de brug en de même et dans leurs parements enrochés. rotspartijen aan.

Le pont en bois, pour sa remise en état, a fait l’objet d’un démontage complet Voor het herstel werd de houten brug volledig gedemonteerd en zorgvuldig et a été reconstruit à l’identique sur base de photos et documents historiques. gereconstrueerd aan de hand van oude foto’s en documenten. De restauratie Dans cette reconstruction a été comprise la restauration des garde-corps sculp- van de reling in gesculpteerd hout maakte deel uit van deze reconstructie. tés en bois.

Le pont en roches a quant à lui fait l’objet d’un abattage et d’un travail consé- De rotsbrug werd afgebroken en de buitenlagen aan de zijkant werden verste- quent de consolidation au niveau des parements sur ses faces. Ici aussi les tech- vigd. Ook in dit geval werden de oude technieken gerespecteerd om de brug niques en vigueur lors de sa création ont été respectées, visant à leur donner zijn kenmerkende half plantachtige, half rotsachtige aanblik terug te geven. leur aspect caractéristique mi-végétal, mi-minéral. Restauration des garde-corps en béton A 78 imitation bois, décapage des zones 79 bois de la cambre ter kamerenbos dégradées et préparation d’un support sain, homogène et stable. Restaureren van betonnen relingen met houttekening, afschrapen van de beschadigde zones en voorbereiden van een schone, homogene en stabiele ondergrond.

Mise en place des armatures destinées B à soutenir le dessin originel des branches. Plaatsen van de armaturen die het oorspronkelijke ontwerp van de takken zullen dragen.

Côté sud, le curage du lac et la réfection de ses berges ont accompagné la Aan de zuidkant werd het meer schoongemaakt, en werden de oevers hersteld, A restauration de la cascade, son indispensable prolongement, conçue dans un tegelijk met de restauratie van de waterval. Dit in Alpenstijl aangelegde bouw- style alpin : enrochements, plantes de variétés confortant l’illusion d’une scène werk moest worden uitgebreid met rotspartijen en plantensoorten die de illu- montagnarde. Cet élément important de la mise en scène originelle a fait l’objet sie van een bergdecor hielpen opwekken. Aan dit belangrijke element van het

d’une attention toute particulière, visant à conserver son rôle paysager tout en oorspronkelijke tafereel werd bijzondere aandacht besteed, aangezien de water- / de leuningen L es garde-corps lui conférant une fonction ludique. Ici encore, le pont et ses garde-corps ont val zowel een landschappelijke als recreatieve functie moest krijgen. Ook hier été restaurés à l’identique, en préservant au maximum l’enduit sculpté d’origine. werden de brug en de relingen hersteld op basis van het origineel, waarbij de Pour en garantir le fonctionnement, un local technique a été discrètement inté- oorspronkelijke afwerkinglaag zoveel mogelijk werd behouden. Om een goede gré afin de loger les techniques spéciales (pompes, filtres,…) . werking te garanderen, werd er op discrete wijze een technische ruimte geïnte- greerd voor het herbergen van de speciale technieken (pompen, filters…). Pour ce qui concerne le Trou du Diable, sa réhabilitation consista principale- ment en sa visibilité retrouvée via la réouverture des percées visuelles et le Het herstel van het Hol van de Duivel bestond er voornamelijk uit dat het weer débroussaillage de l’avenue de Diane. L’endroit, escarpé et proche d’une voie zichtbaar werd gemaakt door de doorkijken vrij te maken en het struikgewas de promenade, fut ensuite clôturé, muni de garde-corps pour des raisons de op de Dianalaan te verwijderen. Deze steile, vlakbij een wandelpad gelegen sécurité mais aussi environnementales. Le point bas du lieu (qui fut curé) abrite plek, werd vervolgens afgesloten en om ecologische en veiligheidsredenen B en effet une faune particulière (insectes) qu’il importait de préserver. uitgerust met relingen. Op het laagste punt van de plek (die werd schoon- gemaakt) huist namelijk een bijzondere fauna (insecten) die moest worden Ces choix furent longuement réfléchis, en vertu de critères esthétiques, mais beschermd. s’inscrivaient pourtant dans la logique de la sauvegarde d’un patrimoine stylisti- que qu’il fallait préserver. Leur remise en état a d’ailleurs nécessité l’intervention, Over deze keuzes werd lang nagedacht. Dit gebeurde op grond van estheti- entre autres, d’artisans rocailleurs spécialisés. sche criteria, maar ook vanuit het oogpunt van het behoud van een stilistisch erfgoed. Overigens was voor hun renovatie de tussenkomst van, onder andere, vaklui gespecialiseerd in rocaille nodig.

C Réalisation des mortiers et enduits de finition afin d’obtenir la texture et l’apparence du bois. Plaatsen van de afwerkingsmortel en -plamuur om de textuur C en aanblik van hout te verkrijgen. Restauration de la cascade en béton sculpté A - B ou rocailles, et création de la cascade disparue. 81 Restauratie van de waterval opgetrokken in gebeeldhouwd beton of rocaille, en aanleg van de verdwenen waterval.

Fourniture du local technique préfabriqué C pour la gestion des techniques spéciales pour la cascade. Levering van het technische prefablokaal van waaruit de speciale technieken voor de waterval worden beheerd.

Étanchéité du local technique. D Het technische lokaal wordt waterdicht gemaakt. A de waterval la cascade / de waterval

b C

E Pompes d’aspiration et d’alimentation de la cascade. D E Waterpompen voor de waterval. Pose des poutrelles galvanisées habillées A 82 d’éléments en bois préfabriquées en atelier. 83 Plaatsing van gegalvaniseerde balken bekleed met houtwerk dat van tevoren in een werkplaats werd vervaardigd.

Réalisation du platelage en bois. B - C Aanleg van de houten beplating.

Réalisation des garde-corps en bois sculpté. D - E Bouw van de reling in gesculpteerd hout.

Pose de l’échafaudage nécessaire à Abattage, enlèvement et suppression la restauration des rocailles du pont en roches. des racines de nombreux arbres. Plaatsen van de stelling voor de restauratie Kappen en verwijderen A van de rocailles van de rotsbrug. van de wortels van veel bomen.

L e pont en bois / de houten brug L e P ont en roches / de rotsbrug

b C

D E 84 bois de la cambre ter kamerenbos 85

Un espace unique Eén ruimte à circulation multiple veel verkeerswegen

“Investir dans le patrimoine végétal, Depuis le début du xxe siècle et les débuts de l’âge d’or de l’automobile jusqu’à Vanaf het moment dat de auto in het begin van de 20ste eeuw een belangrijke – Un morcellement du site en zones dont les usagers s’excluent les uns les oversteekplaatsen voor voetgangers, aangepaste bewegwijzering…). c’est investir dans la qualité de vie nos jours, la question de la circulation dans le bois et ses alentours n’a cessé de rol verwierf tot op heden, heeft de verkeerssituatie in het Bos en omstreken autres en totale contradiction avec l’esprit initial des lieux et la motivation de – Het terrein is verbrokkeld in zones, waardoor de bezoekers niet meer met des générations actuelles et futures.” susciter des questions pratiques, fonctionnelles, puis environnementales. steeds weer praktische, functionele en ecologische problemen opgeroepen. leur réhabilitation. elkaar in contact komen. Dat staat in schril contrast met het oorspronkelijke – Un cloisonnement du biotope incompatible avec les objectifs environne- idee en de beweegredenen voor de herwaardering en restauratie. M. Fontaine, Ville de Bruxelles L’architecte de la Cambre pouvait difficilement anticiper le statut d’axe de péné- De architect van het Ter Kamerenbos kon moeilijk weten dat het terrein een rol mentaux poursuivis par les responsables du projet. – De biotoop is afgesloten van het publiek, wat niet strookt met de ecologi- tration dans la ville que le site allait acquérir. Il connaissait bien entendu les zou gaan spelen als invalsweg naar de stad. Hij kende uiteraard de projecten sche doeleinden die worden nagestreefd door degenen die verantwoorde- “Een investering in groen erfgoed projets concernant les grands boulevards et avenues, mais ne les intégrait guère voor de grote boulevards en lanen, maar zag ze in zijn project alleen als plek- Précisons que les espaces voués à la circulation automobile, s’ils ont bien lijk zijn voor het project. is een investering in de levenskwaliteit dans son projet que comme des zones dont il était bon de s’isoler. Quarante ken waar men zich graag van afzonderde. Veertig jaar later had men al een entendu été intégrés dans la réflexion d’ensemble, n’ont cependant pas fait van de huidige en toekomstige generaties.” ans plus tard, et dans une vision urbanistique davantage maîtrisée, Edmond scherpere kijk op stedenbouwkunde en zou Edmond Galoppin hier rekening l’objet du programme de restauration initié et mis en œuvre par Beliris. Les Laten we duidelijk stellen dat de ruimtes voor het autoverkeer niet zijn opgeno- Galoppin en tiendra compte lors de la création du parc Josaphat. mee houden bij de aanleg van het Josafatpark. implications du projet sur la mobilité ont principalement porté sur la fermeture men in het restauratieprogramma van Beliris, hoewel ze natuurlijk wel aan bod M. Fontaine, Stad Brussel permanente du carrefour des Attelages et de certaines avenues comme l’ave- zijn gekomen bij de totaalvisie. De gevolgen van het project voor de mobiliteit La place de plus en plus prégnante occupée par le trafic automobile ne fut Voor het steeds drukker wordende autoverkeer bestonden slechts gedetail- nue de Watermael, l’avenue des Mauves et l’avenue du Champ de Courses, à la hadden voornamelijk betrekking op het permanent autovrij maken van de guère l’objet que de mesures circonstanciées de régulation n’incluant pas leerde verkeersregels, die niet noodzakelijk ecologische maatregelen omvat- circulation automobile. Gespanhoek en van enkele lanen zoals de Watermaalselaan, de Maluwenlaan forcément des desseins environnementaux encore embryonnaires dans leurs ten. Deze hadden toen overigens ook nog geen prioriteit. en de Wedrennenlaan. priorités. Concernant spécifiquement le carrefour de Attelages, Keilig le concevait We gaan even terug in de tijd. In de jaren 60 groeit het autoverkeer fors. comme un point crucial pour inciter le promeneur à poursuivre vers le lac. Wat de Gespanhoek in het bijzonder betreft: voor Keilig was dit een cruciaal punt Bref retour en arrière. Dans les années 60, la circulation automobile connaît une Langzamerhand wordt het Bos een ideaal knooppunt voor de verkeersstro- Cette fonction de lieu central du Bois, le carrefour l’avait perdue en raison de om de wandelaar uit te nodigen zijn wandeling naar het meer voort te zetten. croissance considérable. Peu à peu, le Bois va constituer un nœud idéal des flux men tussen Vlaams- en Waals-Brabant. Het Ter Kamerenbos wordt dus in feite l’importance sans cesse croissante du trafic automobile et de la barrière qu’elle De Gespanhoek had deze functie als centraal punt van het Bos verloren door het entre Brabant flamand et wallon. Le Bois de la Cambre devient donc de facto un een verkeerswisselaar. Deze ontwikkeling was een complete verrassing voor constituait. Outre régler les soucis de lisibilité de l’espace, les travaux de réhabili- almaar groeiende autoverkeer en de barrière die dit veroorzaakte. De herwaarde- échangeur autoroutier. Cette évolution prend complètement de court un site deze plek, die nooit voor deze rol werd aangelegd of beheerd. tation ont donc également consisté à doter cet espace du Bois d’infrastructures rings- en restauratiewerken dienden dus niet alleen om de ruimte weer overzich- qui n’a été ni conçu ni géré pour jouer ce rôle. en accord avec sa situation centrale et stratégique : revêtement de sol, kiosque, telijk te maken, maar ook om deze plek in het Bos uit te rusten met een infrastruc- Vlak voordat de werkzaamheden van Beliris beginnen wordt de positie van équipements et sanitaires en vue d’activités festives,… tuur die beantwoordde aan zijn centrale en strategische positie: wegdek, kiosk, À l’aube des chantiers suscités par Beliris, la place du piéton, autrefois roi des de voetganger, ooit de belangrijkste gebruiker van het Bos, serieus in twijfel nodige uitrusting en sanitaire voorzieningen voor feestelijke activiteiten… lieux, est sérieusement remise en question. À titre d’exemple, s’il utilise l’allée des getrokken. Als een wandelaar bijvoorbeeld van de ingang van het bos over Le Bois reste néanmoins et avant tout un lieu destiné à la promenade, à l’usage Amazones depuis l’entrée du parc sur l’avenue Louise pour se rendre aux abords de Louizalaan via de Amazonendreef naar het meer wandelt, kruist hij tot drie- des piétons, deux-roues et cavaliers (de manière plus “anecdotique”). Postulat Het Bos blijft echter vooral een wandelplek, bestemd voor voetgangers, twee- du lac, il lui faudra par trois fois croiser une voie vouée au trafic automobile. maal toe een weg die bestemd is voor autoverkeer. qui a guidé la restauration des accès et voies de circulation. wielers en ruiters (maar niet meer zo uitgesproken). Deze stelling was de rode draad bij de restauratie van de toegangs- en verkeerswegen. En découle le triple constat suivant : Hieruit vloeien drie vaststellingen voort: Beliris s’est attelé à revoir et améliorer la circulation des piétons de diverses – Une insécurité bien réelle pour l’usager non motorisé, amplifiée par l’inexis- – De situatie is daadwerkelijk onveilig voor de niet-gemotoriseerde bezoeker, manières : Beliris heeft geijverd om het voetgangersverkeer op verschillende manieren tence d’équipements prenant en compte les divers modes de déplacement sur een gevaar dat wordt versterkt door het feit dat het park niet toegerust voor – en leur attribuant l’usage de voies de certaines allées cavalières ; te verbeteren: le site (pistes cyclables, traversées piétonnes, feux, signalisation adaptée,…). de verschillende manieren waarop mensen zich verplaatsen (fietspaden, – en convertissant des allées cavalières en chemins propres ; – de voetgangers kunnen een aantal ruiterpaden gebruiken; Plan de réaménagement du carrefour des Attelages désormais fermé à la circulation automobile. 86 87 bois de la cambre ter kamerenbos Herinrichtingsplan van de Gespanhoek, die voortaan autovrij is.

– en officialisant certains des sentiers sauvages avalisés par leur utilisation ; – een aantal ruiterpaden werd omgebouwd tot gewone paden; – en leur proposant, sur base des tracés existants ou par de nouvelles ouvertu- – enkele geïmproviseerde paden werden echte paden; res, des itinéraires de promenades en dehors des nuisances provoquées par – de voetgangers kunnen wandelroutes volgen die de verkeersoverlast la circulation (sécurité, bruit et vue) ; (onveiligheid, geluid en uitzicht) ontwijken. Deze routes werden uitgete- – en les invitant à la (re)découverte des points esthétiques selon le parcours kend aan de hand van bestaande wegen en nieuwe openingen; emprunté ; – de voetgangers worden uitgenodigd om de mooie plekken te (her)ontdek- – en mettant à leur disposition une infrastructure sécurisée au niveau de leur ken, afhankelijk van de gekozen route; rencontre avec les autres modes de déplacement (avenue de la Laiterie, – aan hen wordt een veilige infrastructuur ter beschikking gesteld op de carrefour des Attelages, chaussée de La Hulpe,…). punten waar ze met andere weggebruikers worden geconfronteerd (de Melkerijlaan, Gespanhoek, Terhulpensesteenweg…). Ces recommandations ont donc pu être intégrées de la manière suivante : – Pour la boucle nord : l’allée des Amazones a été reconvertie en chemin Deze aanbevelingen konden op de volgende manier worden verwezenlijkt: destiné aux piétons ; la promenade le long du chemin de l’Ombre a été en – voor de noordelijke ring: de Amazonendreef werd omgebouwd tot een partie engazonnée afin d’en faciliter l’accès. Deux promenades secondaires voetgangersweg; op een deel van het wandelpad langs de Schaduwweg en boucle ont été créées, permettant de rejoindre le ravin et la pelouse des werd gras aangelegd om de toegang te vergemakkelijken. Er werden twee Anglais depuis l’entrée de l’avenue Louise et la sortie du chemin de l’Aube. secundaire lusvormige wandelpaden aangelegd, waardoor het ravijn en de – Pour la boucle sud : la circulation autour du lac, centrée sur l’avenue des Pelouse des Anglais kunnen worden bereikt via de ingang bij de Louizalaan Genêts, a été déclinée en trois cercles concentriques favorisant la cohabi- en de uitgang bij de Morgenstondweg. tation des piétons, cyclistes et joggeurs. Les liaisons avec l’anneau nord se – voor de zuidelijke ring: het verkeer rond het meer, met als centrale punt de trouvent renforcées via l’allée de la Vénerie, qui tire une importance accrue Bremlaan, werd omgeleid in drie concentrische cirkels. Daardoor kunnen de la suppression de la circulation au carrefour des Attelages. voetgangers, fietsers en joggers zich gemakkelijker naast elkaar bewegen. De verbindingen met de noordelijke ring werden versterkt via de Jagerijdreef, Pour ce qui concerne les deux-roues, les itinéraires cyclables régionaux prévus die belangrijker wordt omdat er geen verkeer meer is ter hoogte van de ont été intégrés. Les itinéraires complémentaires ont été adaptés en tenant Gespanhoek. compte de la nouvelle configuration de la boucle nord et de la suppression de certains chemins. Voor fietsers werden de geplande gewestelijke fietspaden geïntegreerd. De aanvullende routes werden aangepast aan de nieuwe inrichting van de noor- L’évolution des loisirs et la fragmentation du profil de l’usager-type du Bois n’ont delijke ring en de verwijdering van bepaalde wegen. pas été sans répercussions sur l’environnement. Ainsi, la course à pied, qui y est sans doute aujourd’hui l’activité sportive la plus pratiquée, a entraîné peu à peu De ontwikkeling van de vrijetijdsbesteding en de versnippering van het profiel la modification de certains tracés et la création “pirate” d’autres, dans le désir de van de ‘standaardbezoeker’ van het Bos zijn niet zonder gevolgen voor de 88

Réalisation de filets d’eau pour la récolte et la canalisation des eaux de ruissellement. Aanleg van watergreppels om het oppervlaktewater op te vangen en te kanaliseren. a circulation / het verkeer a circulation L 90 bois de la cambre ter kamerenbos

couper au plus court. Le chemin entre la cascade et la pointe sud du lac a ainsi omgeving gebleven. Zo werden voor de hardloopsport, die er nu ongetwijfeld été complètement redessiné pour les amateurs de footing. de meest uitgeoefende sport is, sommige routes langzamerhand gewijzigd en werden er andere ‘illegale’ routes gecreëerd om de afstand te verkorten. De De nouveau, la rencontre entre l’héritage du siècle dernier et les contingences weg tussen de waterval en de zuidelijke punt van het meer is daarom volledig propres au nôtre a été une source d’enseignements dont le Bois et ses usagers herontworpen voor joggers. sont à présent et seront les principaux bénéficiaires. Eens te meer werden lessen getrokken uit de spanning tussen het erfgoed van de vorige eeuw en de vereisten van onze eeuw. En daar zullen het Bos en zijn bezoekers nu en in de toekomst hun voordeel mee doen. 93 94 bois de la cambre ter kamerenbos 95

Les concessions De concessies

Arrêtons-nous un instant sur un sujet qui, bien que ne rentrant pas à propre- Laten we even stilstaan bij een onderwerp dat niet echt een plaats heeft in het – Le chalet des Rossignols abrite à partir de 1989 une des boîtes de nuit les plus – In het Chalet van de Nachtegalen bevindt zich vanaf 1989 een van de popu- ment parler dans le projet conçu par Beliris, n’en représente pas moins une project van Beliris, maar toch een belangrijk onderdeel van het parkleven is: de fréquentées de Bruxelles, les Jeux d’Hiver. En décembre 2005, ceux-ci sont lairste nachtclubs van Brussel: Les Jeux d’Hiver. In december 2005 wordt de facette importante de la vie du parc : les concessions commerciales. Celles-ci commerciële concessies. Ze spelen indirect een rol in het plan voor heraanleg ravagés par un incendie criminel. Le lieu reste à l’abandon durant quatre ans, club verwoest door brandstichting. Het gebouw staat vier jaar lang leeg, tot concernent indirectement le plan de réaménagement par les questions qu’elles door middel van de kwesties die ze oproepen met betrekking tot het wegen- jusqu’à la réouverture des Jeux d’Hiver. de heropening van Les Jeux d’Hiver. soulèvent au niveau voiries, accès, fréquentation nocturne, parking,… net, de toegang, de nachtelijke bezoeken, parkeerplaatsen… Ajoutons à cela l’ouverture, en 2009, d’une nouvelle concession horeca, le Daar komt in 2009 de opening van een nieuwe horecaconcessie bij: de ‘Wood’, À l’époque de Keilig, le Bois s’était doté successivement de quatre établisse- In Keiligs tijd werden in het Bos opeenvolgend vier recreatiegelegenhe- “Wood”, dans un des anciens pavillons de chasse. in een van de voormalige jachtpaviljoenen ments récréatifs : la Laiterie (1871), le chalet Robinson sur l’île (1877, détruit par den gebouwd: De Melkerij (1871), het Chalet Robinson op het eiland (1877, un incendie en 1896 puis reconstruit), le chalet du Gymnase (1880) et le chalet verwoest door een brand in 1896 en daarna weer opnieuw opgebouwd), het des Rossignols (1892). La Ville souhaita en rester là, soucieuse de ne pas déna- Chalet van het Gymnasium (1880) en Het Chalet van de Nachtegalen (1892). turer les lieux. De Stad wilde het daarbij houden om de natuur niet te verdringen.

Durant le siècle dernier, ces établissements connurent des sorts divers : chan- In de vorige eeuw hebben deze bouwwerken heel wat meegemaakt: hun gements d’affectation, incendies, reconstructions, disparition pure et simple,… bestemming is gewijzigd, sommige zijn verwoest door een brand, zijn herop- Lors du dépôt du projet de rénovation par Beliris, la situation concernant le bâti gebouwd of gewoonweg gesloopt… Toen het renovatieproject van Beliris du Bois était la suivante : werd ingediend was de situatie van de gebouwen in het Bos als volgt: – La Laiterie, détruite par un incendie en 1973, ne fut pas reconstruite et la – De Melkerij werd in 1973 door een brand verwoest, werd niet heropge- végétation reprit vite ses droits. En 2002, l’endroit est utilisé comme lieu de bouwd en raakte snel overwoekerd. In 2002 wordt de plek gebruikt als dépôt pour divers matériaux et délaissé par les promeneurs. Fin 2010, une opslagplaats voor diverse materialen. De wandelaars kijken er niet meer plaine de jeux est installée dans l’éclaircie laissée vacante. Elle bénéficiera de naar om. Eind 2010 wordt er een speelterrein aangelegd op de leeg geble- nouveaux aménagements lors de la réhabilitation. (Voir le point concernant ven open ruimte. Bij de herwaardering en restauratie worden er nieuwe les équipements.) voorzieningen toegevoegd (zie het punt betreffende de voorzieningen). – Le chalet Robinson semble maudit, puisqu’un nouvel incendie le ravagea en – Het Chalet Robinson lijkt wel vervloekt: in 1991 wordt het opnieuw door 1991. Après 18 ans et divers projets avortés, il rouvre en octobre 2009 sous la een brand verwoest. Achttien jaar en verschillende mislukte projecten later forme d’une brasserie-restaurant accessible via un bac payant. wordt het in oktober 2009 heropend als brasserie/restaurant en is bereik- – Le chalet du Gymnase, après avoir longtemps abrité des jeux pour enfants, baar via een veerpont (tegen betaling). puis un club de pétanque jouxtant un restaurant, est occupé depuis 1966 – Het Chalet van het Gymnasium heeft lange tijd kinderspelletjes geherbergd, par le Théâtre de Poche et ses locaux. En 1997, la Ville de Bruxelles, face à la en vervolgens een petanqueclub naast een restaurant. Vanaf 1966 huist het vétusté des installations et à leur non-conformité, décide de la reconstruc- Théâtre de Poche er. In 1997 besloot de Stad Brussel het chalet opnieuw op tion du chalet. te bouwen, aangezien het dan oud is en niet meer aan de geldende normen voldoet. Abri octogonal : 13 m A de haut sur 14 m de large. Achthoekig huisje: 13 meter hoog en 97 96 bois de la cambre ter kamerenbos 14 meter breed. Abri pentagonal. B Vijfhoekig huisje. Abri champignon, C construit sur un arbre existant. Des équipements Gerenoveerde of nieuwe Paddenstoelhuisje, gebouwd in een rénovés ou créés voorzieningen bestaande boom.

La restauration du Bois passait naturellement par le souci d’en développer l’at- Bij de restauratie van het Bos wilde men het uiteraard ook aantrekkelijker A tractivité, en augmentant la qualité de l’infrastructure existante, en implantant maken door de bestaande infrastructuur te verbeteren, door nieuwe voorzie- de nouveaux équipements répondant au mieux aux demandes actuelles et, ningen te plaatsen die optimaal aan de huidige behoeftes zouden beantwoor- enfin, en tentant de retrouver l’image du Bois d’autrefois par la reconstruction den en door tenslotte te proberen het Bos zijn oorspronkelijke aanblik terug te fidèle d’éléments disparus. geven door ontbrekende elementen zorgvuldig te reconstrueren.

On rénove. Les fontaines à boire, particulièrement prisées par les joggeurs et Renovatie. De drinkfonteinen, die zeer geliefd zijn bij joggers en wandelaars, / de ‘ruiterhuisjes’ LES A bris cavaliers promeneurs, ont fait l’objet d’une restauration complète à l’identique. La piste werden volledig en zorgvuldig gerestaureerd. In de zuidelijke ring werd de du parcours santé située dans la boucle sud a été entièrement renouvelée. piste van de trimbaan volledig vernieuwd.

On reconstruit. Éléments forts du style paysager des origines, les trois abris Reconstructie. De drie houten ‘ruiterhuisjes’ met strooien dak – belangrijke anciennement “cavaliers” en bois et toit de chaume ont été reconstruits à l’iden- elementen van de oorspronkelijke stijl – werden op de plekken die Keilig had tique, avec l’aide de photographies d’époque, aux endroits prévus par Keilig. voorzien zorgvuldig gereconstrueerd aan de hand van oude foto’s. Het huisje L’abri champignon se trouve donc en bordure de la pelouse des Anglais, l’abri in paddenstoelvorm bevindt zich dus aan de zoom van de Pelouse des Anglais, octogonal, à l’angle des chemins des Papillons et de l’Aube, l’abri octogonal en een achthoekig huisje staat op de hoek van de Weg van de Vlinders en de B bordure de la pelouse sud du lac. Morgenstondweg en een ander achthoekig huisje staat aan de rand van het La cloche sur poteau décoratif en bois placée à l’achèvement du Bois en bordure zuidelijke grasveld bij het meer. sud du carrefour des Attelages a été reconstruite. Elle permet de marquer le De klok op houten sierpaal werd gereconstrueerd. Deze klok werd bij de afron- départ et l’arrivée des chemins de la pelouse nord du lac et sa liaison vers l’allée ding van de werkzaamheden aan de zuidkant van de Gespanhoek geplaatst. de la Vénerie. Het is het begin- en eindpunt van de paden die naar het noordelijke grasveld bij het meer leiden en van de verbindingsweg met de Jagerijdreef. On innove. La plaine de jeux rattachée au chalet des Rossignols ne répondant plus aux attentes des enfants et de leurs parents, une nouvelle infrastructure Innovatie. Het speelplein bij het Chalet van de Nachtegalen beantwoordde destinée aux petits a été aménagée en bordure de la clairière formée par la niet meer aan de verwachtingen van de kinderen en hun ouders. Er werd dan disparition de la Laiterie, qui souffrait depuis des années de sa désaffectation. ook een nieuwe infrastructuur voor de kleintjes aangelegd aan de rand van de Cette plaine de jeux plus moderne répond à toutes les exigences de sécurité et open ruimte die ontstond toen De Melkerij verdween, een gebied dat al jaren est accessible aux personnes à mobilité réduite. werd verwaarloosd. Het moderne speelplein voldoet aan alle veiligheidsnor- men en is toegankelijk voor mindervaliden. Une décision de la Ville de Bruxelles de 2003 stipulait : “Le Collège insiste sur l’établissement d’un dispositif physique permanant de fermeture du carrefour Een beslissing van de Stad Brussel uit 2003 luidt als volgt: ‘Het College dringt C des Attelages à la circulation automobile (…) tel qu’un kiosque à musique.” Ce aan op de plaatsing van een installatie die de Gespanhoek permanent auto- 98 bois de la cambre ter kamerenbos 99

a cloche / D e klok a cloche L souhait fut intégré au projet et le nouveau kiosque se dresse dans l’axe de l’ave- vrij maakt (…) zoals een muziekkiosk.’ Deze wens werd opgenomen in het nue, bien nommée, du Panorama, débouchant sur le carrefour devenu piéton- project: de nieuwe kiosk staat op de hoek van de (terecht zo genoemde) nier. Il remplit la fonction demandée de frein à la circulation mais offre aussi un Panoramalaan, die uitkomt op het nu autovrije kruispunt. De kiosk fungeert als nouveau pôle d’attraction, et crée un élément de perspective et de repérage. een rem voor het verkeer, maar is daarnaast een nieuwe trekpleister, die een Signalons à ce propos l’installation de bancs circulaires ceinturant chacun un perspectief creëert en als herkenningspunt dient. In dit kader is het nuttig om arbre remarquable, dont l’un se trouve à proximité du nouveau kiosque. te vermelden dat er cirkelvormige banken zijn geplaatst, die elk een bijzondere boom omringen. Eén daarvan staat vlak bij de nieuwe kiosk.

Le carrefour des Attelages désormais fermé à la circulation automobile. De Gespanhoek die nu autovrij is.

La cloche en bronze comportant l’inscription “Bois de la Cambre – Ter Kamerenbos – 2010” (l’année à laquelle elle a été coulée). De bronzen klok met het opschrift ‘Bois de la Cambre – Ter Kamerenbos – 2010’ (het jaar waarin de klok is gegoten). A Les quatre fontaines existantes ont été Charpente mixte acier-bois. A 100 totalement démontées et restaurées en atelier Draagconstructie in staal en hout. 101 (sablage, traitement antirouille, peinture). De vier bestaande fonteinen werden Bétonnage de la semelle de fondation B volledig gedemonteerd en gerestaureerd du kiosque. in een werkplaats (zandstralen, antiroest- Betonnering van de funderingsplaat behandeling, verven). van de kiosk.

B Les agrès du nouveau parcours santé ont été conçus en bois afin de limiter leur impact paysager. Leur implantation a également fait l’objet d’une réflexion dans ce sens. De turntoestellen op de trimbaan werden in hout ontworpen om hun impact op het landschap te beperken. Er werd om die reden ook nagedacht over L e kiosque / de kiosk hun plaats in het Bos. A A équipements divers / diverse uitrustingen

B C

Nouvelle plaine de jeux sur le site C de l’ancienne Laiterie. Nieuw speelterrein op het terrein van de voormalige Melkerij.

Urinoir restauré, D à l’entrée de l’avenue Louise. Gerestaureerd urinoir, aan het begin van de Louizalaan.

Nouveaux racks à vélo E en acier galvanisé. Nieuwe fietsenstallingen D E in gegalvaniseerd staal. B 102 bois de la cambre ter kamerenbos 103

Hygiène, confort Hygiëne, comfort et éclairage en verlichting

“Le Bois de la Cambre est un poumon de nature Ce volet des travaux de réhabilitation, s’il peut apparaître comme moins lourd Dit deel van de herwaarderings- en restauratiewerken lijkt dan wel minder Beliris a enfin placé de nouvelles clôtures bordant l’ensemble des massifs, afin Beliris heeft tot slot nieuwe omheiningen rondom alle perken geplaatst. Zo au sein de la capitale européenne. au regard de ceux portant sur la nature même du site, n’en est pas moins indis- ingrijpend dan de werken die het terrein zelf betreffen, maar het is daarom d’éviter que ne se reproduisent à l’avenir les “traversées sauvages” et d’en préser- wordt het ontstaan van ‘geïmproviseerde paden’ in de toekomst vermeden en Son réaménagement et sa mise en valeur pensable. Non seulement pour satisfaire les réglementations en vigueur, mais niet minder noodzakelijk. Niet alleen om aan de geldende reglementering te ver les fragiles équilibres écologiques. wordt het kwetsbare ecologische evenwicht bewaard. avec ces nouvelles constructions dans le style aussi dans le souci de l’écologie des lieux et celui de proposer à ses visiteurs voldoen, maar ook om de ecologie van de plek te beschermen en de bezoe- de la Belle époque, avec des matériaux nobles un Bois à l’attractivité renforcée et pérenne. On constatera que par la force des kers een aantrekkelijker en duurzamer Bos te bieden. We zullen zien dat hygi- Éclairage. Un nouvel éclairage public a été mis en place afin d’atténuer le carac- Verlichting. Er werd nieuwe verlichting geplaatst die het Bos minder aantrekke- et en harmonie avec son environnement, choses, hygiène, confort et éclairage vont le plus souvent de pair. ëne, comfort en verlichting meestal hand in hand gaan. tère routier du Bois, et d’améliorer le confort et la sécurité des piétons et cyclis- lijk moet maken voor autoverkeer en het comfort en de veiligheid van voetgan- nous a invités à donner le meilleur tes. Par ailleurs, un système de régulation permet de gérer l’intensité lumineuse gers en fietsers moet verhogen. Overigens is het mogelijk de sterkte en gradatie de nous-mêmes pour offrir au carrefour Hygiène. Dès sa création (et avant même son ouverture officielle !), le Bois a attiré Hygiëne. Vanaf de aanleg van het Bos (en zelfs voor de officiële opening!) trok et d’établir une gradation lumineuse depuis la forêt de Soignes vers la ville. Un van het licht van het Zoniënwoud tot de stad te bepalen. Er werd een automa- des Attelages cet espace de légèreté un public de plus en plus nombreux. Une telle fréquentation a donc immédiate- het steeds grotere aantallen bezoekers. Zo’n toeloop wierp dus direct de kwes- système de télégestion a également été installé afin d’en améliorer le contrôle. tisch systeem geïnstalleerd om het beheer op afstand mogelijk te maken. et de tranquillité au bon plaisir des promeneurs.” ment posé la question des installations sanitaires. Celles-ci se limitaient alors à un tie van sanitaire installaties op. Die waren toen beperkt tot een ‘gemakhuisje’ bij chalet d’aisance près des établissements de la pelouse des Anglais… de gebouwen van de Pelouse des Anglais… Voici donc évoquées, en quelques pages d’images et de mots, les étapes d’une Zojuist hebben we, op enkele pagina’s en met enkele foto’s, de verschillende stap- J. Paineau, PPR-Vibed démarche qui, de sa genèse sur plans jusqu’à son aboutissement, aura néces- pen getoond van een project dat van het ontwerp tot de afwerking bijna tien jaar Ce problème se posant toujours aujourd’hui, Beliris y a répondu par le rempla- Aangezien dit probleem begin deze eeuw nog steeds bestond, heeft Beliris sité près de dix ans. heeft gekost. “Het Ter Kamerenbos is een groene long cement de la buvette du carrefour des Attelages, et la construction dans la het opgelost door het drankstalletje op de Gespanhoek te vervangen en een in het centrum van de Europese hoofdstad. boucle sud (avenue des Genêts) d’un nouveau bâtiment identique. Ces deux nieuw, identiek gebouw op te trekken in de zuidelijke ring (Bremlaan). Deze Dix ans de questionnements permanents, de réajustements et de concertation Het waren tien jaren vol vragen, aanpassingen en voortdurend overleg met alle De herinrichting en opwaardering met moderne édicules sont chacun scindés en deux unités distinctes : une partie buvette et twee gebouwtjes zijn elk verdeeld in twee afzonderlijke eenheden: een deel om continue avec les parties prenantes au projet. Mais dix ans aussi d’avancées vers partijen die betrokken waren bij het project. Maar het waren ook tien jaren waarin constructies in belle époque-stijl, met edele une partie sanitaires. L’urinoir situé à l’entrée nord du Bois, à présent remis en te drinken en een deel met sanitair. Het urinoir bij de noordelijke ingang van un objectif resté inchangé tout du long : valoriser au mieux le Bois de la Cambre veel stappen werden gezet om een doel te bereiken dat al die tijd onveranderd materialen en in harmonie met de omgeving état, offre un point sanitaire supplémentaire. Pour veiller à respecter les condi- het Bos is nu ook gerestaureerd en is dus een extra sanitaire voorziening. Deze dans ses dimensions patrimoniale et environnementale sans rien lui ôter de bleef: het Ter Kamerenbos zo goed mogelijk herwaarderen op het gebied van ervan hebben ons aangezet om het beste tions de propreté inhérentes à un site qui se veut à la fois lieu public et espace locatie is zowel een openbare plaats als een gunstig gelegen groen gebied. Dat sa convivialité d’espace ouvert au public tout en étant dès le début persuadé erfgoed en ecologie, zonder de gezelligheid van deze openbare ruimte aan te van onszelf te geven om van de Gespanhoek naturel privilégié, plus d’une centaine de poubelles ont été placées, en privi- brengt bepaalde voorwaarden met zich mee om de netheid te waarborgen. Er que le respect de chacune de ses fonctions ne pourra que renforcer les autres. tasten, maar wel met de overtuiging dat het respect voor elk van zijn functies een luchtige en rustgevende ruimte te maken légiant les endroits de forte fréquentation : pelouses, lieux de divertissements werden dan ook meer dan honderd vuilnisbakken geplaatst, vooral op drukbe- À celles et ceux qui le découvrent ou le redécouvrent, aux prochaines généra- de andere functies alleen maar kon versterken. Het is aan degenen die het Bos waar wandelaars van kunnen genieten.” diurnes et nocturnes. zochte plekken: grasvelden, recreatieve plekken voor overdag en ’s nachts. tions qui viendront y rêver, de juger si le contrat a été rempli. ontdekken of herontdekken, en aan de toekomstige generaties die er zullen komen dagdromen, om te oordelen of dat doel is bereikt J. Paineau, PPR-Vibed Confort. Ainsi que mentionné plus haut, la restauration au plus près des bancs, Comfort. Zoals hierboven vermeld werden de zitbanken, drinkfonteinen enz. . fontaines à boire, etc. avait pour but d’offrir au promeneur le confort qu’il est en zo zorgvuldig mogelijk gereconstrueerd. Dit had als doel de wandelaar te laten droit d’attendre, dans le respect néanmoins de la valeur environnementale du genieten van het comfort dat hij mag verwachten, evenwel met respect voor site qui l’accueille. de ecologische waarde van de plek waar hij wordt ontvangen. L’attractivité de celui-ci est encore augmentée par l’implantation de nombreux De aantrekkelijkheid van het terrein werd nog meer verhoogd door de plaat- emplacements de stationnement pour les vélos, principalement aux abords sing van een groot aantal fietsenstallingen, met name bij de concessies en des concessions et au carrefour des Attelages renforcé plus que jamais dans sa bij de Gespanhoek. Dit versterkt opnieuw de functie van de Gespanhoek als fonction de point nodal du Bois. knooppunt van het Bos. 104 105

Fermette et entrait assemblés à l’aide Ferraillage des voiles en béton de la buvette. de connecteurs en acier galvanisé. Wapening van betonplaten Structure portante en place. Draagstructuur en trekplaat, verbonden met voor het drankstalletje. Plaatsing draagstructuur. verbindingstukken in gegalvaniseerd staal. la buvette / het drankstalletje la buvette / het drankstalletje 107 109 110 parc josaphat josafatpark

Situation Situatie à l’aube des travaux aan de vooravond van de werken

On l’a vu, dans le cas du parc Josaphat, le tracé des axes de circulation limitro- Eerder hebben we gezien dat de ontwikkeling van het Josafatpark, vanaf zijn phes, le déplacement du trafic ferroviaire et le jeu des expropriations-acquisi- aanleg tot het overlijden van Galoppin, werd beïnvloed door de indeling van tions, avec leurs atermoiements, ont accompagné l’évolution du site tout au de aangrenzende verkeersassen, de verplaatsing van het spoorwegverkeer en long de son élaboration jusque bien après la disparition de Galoppin. Au-delà het spel van onteigeningen en acquisities dat heel wat vertraging veroorzaakte. du rôle d’espace vert public, il incombait au parc de faire office d’interface arbo- Het park moest niet alleen dienen als groene ruimte, maar ook als boomrijke rée entre deux quartiers d’urbanisation différenciée. Il en résultera une évolu- verbinding tussen twee wijken met verschillende stedenbouwkundige karak- tion bien particulière et, partant, une vision de la réhabilitation qui, si elle est ters. Het resultaat is een zeer specifieke ontwikkeling met als beginpunt een proche dans l’esprit de celle entreprise pour le Bois de la Cambre, s’en démar- visie op de herwaardering en restauratie die, hoewel ze niet ver afwijkt van de que par des aspects propres au site. visie voor het Ter Kamerenbos, toch verschillend is door de heel eigen kenmer- ken van het terrein. Eu égard à ce qui précède, voici les principaux jalons qui ponctuèrent l’évolu- tion du parc au cours du siècle dernier : Met het oog op het voorafgaande noemen we hieronder de belangrijkste mijl- – Inauguration de la plaine de jeux conçue par Galoppin et son adjoint Gaston palen van de ontwikkeling van het park in de vorige eeuw: Bertrand (1914). – Inhuldiging van het speelplein ontworpen door Galoppin en zijn medewer- – Fin de la guerre et reprise des travaux d’aménagement (jardin français, mise ker Gaston Bertrand (1914). en état des pelouses – 1919). – Einde van de oorlog en hervatting van de aanleg (Franse tuin, leggen van de – Entrée en fonction de la plaine de football et de la piste d’entraînement dans grasvelden – 1919). la partie nord (1924). – Ingebruikname van het voetbalveld en van de oefenpiste in het noordelijke – Construction d’une nouvelle buvette (1935). deel (1924). – Projet d’installations nouvelles destinées au personnel en charge des planta- – Bouw van een nieuw drankstalletje (1935). tions (au centre et au sud – 1951). – Project voor nieuwe installaties, bestemd voor het personeel dat belast was – Inauguration du minigolf dessiné par René Pechère (1956). met de beplantingen (in het centrum en het zuiden van het park – 1951). – Asphaltage d’une partie des chemins (1957). – Inhuldiging van het minigolfterrein, ontworpen door René Pechère (1956). – Classement du site en 1974. – Asfaltering van een deel van de paden (1957). – Klassering van de locatie in 1974. Les lambourdes et les boiseries de la toiture du A 112 kiosque dégradées principalement 113 par les infiltrations d’eau. De strijkbalken en het houtwerk van het kioskdak zijn beschadigd, vooral door insijpelend water.

La plage de Schaerbeek désertée. Son bassin B n’offre plus les jeux d’eau d’antan. Het verlaten strand van Schaarbeek. In het bassin is geen waterplezier meer te beleven zoals vroeger.

Le pont de la Borée, envahi par la végétation et C État désastreux des chemins du parc, Le pavillon “La pergola” au centre du parc dont la structure est dégradée, est impraticable. en grande majorité asphaltés. détérioré par le vandalisme. De overwoekerde Boreasbrug waarvan de Rampzalige staat van de wegen in het park, Het paviljoen ‘La Pergola’’ in het midden La grande serre historique délabrée. A structuur is aangetast, is onbegaanbaar. die grotendeels zijn geasfalteerd. van het park, dat is beschadigd door vandalen. De grote historische serre, in vervallen staat.

aan de vooravond van de werken van / aan de vooravond des travaux à l’aube b C de werken van / aan de vooravond des travaux à l’aube

D Le minigolf, étouffé par la végétation, est en mauvais état. Het overwoekerde minigolfterrein is in slechte staat.

E Dégradation des structures en béton sculpté imitation bois des abris du parc. Beschadiging van de betonstructuren met D E houtimitatie van de huisjes van het park. 114 parc josaphat josafatpark 115

Réconcilier natuur nature et paysage en het landschap met elkaar verzoenen

Comme dans le cas du Bois de la Cambre, Beliris et ses partenaires ont été Net als in Ter Kamerenbos werden hadden Beliris en zijn partners ook in het confrontés au parc Josaphat à une nature qui, au fil du temps, avait repris ses Josafatpark geconfronteerd met een natuur die in de loop der jaren haar droits. L’encombrement des vues et l’assombrissement général des lieux par plaats had teruggeëist. De uitzichten waren belemmerd en het hele gebied une végétation incontrôlée, entraînant la quasi-disparition des plantes viva- was donker geworden door een ongebreidelde plantengroei, die bijna alle ces de rocailles et des milieux semi-aquatiques, ne laissaient plus guère voir rots- en waterplanten had doen verdwijnen. De door Galoppin ontworpen les dessins paysagers de Galoppin. Conséquence directe, le riche patrimoine landschapstaferelen waren nauwelijks meer zichtbaar. Een rechtstreeks gevolg statuaire du parc et son infrastructure de loisirs se trouvaient alors proprement hiervan was dat het rijke erfgoed aan beelden en de recreatieve infrastructuur engloutis par la nature où ils étaient censés s’inscrire. van het park waren overwoekerd door de natuur, waar ze eigenlijk deel van moesten uitmaken. Un premier travail fut donc de procéder à des abattages et éclaircissements, afin de restituer le site au plus près de sa configuration originelle. Et cela non Een eerste taak was dus het kappen van bomen en het lichter maken van het seulement selon des critères esthétiques, mais également et surtout afin de terrein om de oorspronkelijke inrichting weer zo goed mogelijk te benaderen. rendre au parc sa destination de lieu de promenade et son attractivité. Niet alleen vanuit esthetisch oogpunt, maar ook en vooral om het park zijn aantrekkelijkheid en bestemming als wandelplek terug te geven. Une attention particulière a été accordée aux abords des plans d’eau, des rocailles et du minigolf, où les graminées, plantes vivaces et saxatiles avaient Er werd speciale aandacht besteed aan de omgeving van de waterpartijen, été peu à peu supplantées par les prunus, les sureaux et les érables. Les surfaces rotspartijen en het minigolfterrein, waar grassen, heesters en rotsplanten engazonnées et les pelouses ont fait l’objet de drainages ponctuels. beetje bij beetje waren verdrongen door prunussen, vlierbessenstruiken en esdoorns. De grasperken en gazons werden zorgvuldig gedraineerd. Des études ont bien entendu précédé chaque phase des différents chantiers. Assumées par le plan de financement de Beliris, elles furent confiées à des Natuurlijk werd elke fase van de verschillende werkzaamheden voorafgegaan bureaux d’études de haute spécialisation. Il s’agirait ensuite, sur base de leurs door studies. Nadat die studies waren getoetst aan het financiële plan van Beliris, recommandations, de lancer les appels d’offres dans des conditions optimales. werden ze toevertrouwd aan hooggespecialiseerde studiebureaus. Daarna was Trouver les entreprises, les artisans hautement qualifiés requis pour les travaux het zaak om, op basis van hun aanbevelingen, in optimale omstandigheden de rénovation était une chose indispensable, mais aussi fort complexe par offerteaanvragen uit te sturen. Het was onontbeerlijk, maar soms ook erg moei- moment. À titre d’exemple : la restauration du patrimoine statuaire, qui sera lijk, om de juiste bedrijven en hooggekwalificeerde vaklui te vinden voor deze abordée plus avant. Ces chantiers préalables, qui visaient à rétablir l’aspect initial renovatie. Een voorbeeld daarvan is de restauratie van het beeldenerfgoed, die des lieux et à satisfaire les exigences nouvelles d’environnement et de biodiver- later wordt behandeld. Deze voorbereidende bouwplaatsen hadden als doel het sité, ont constitué le passage obligé vers une rénovation globale du parc. park zijn oorspronkelijke aanblik terug te geven en te voldoen aan de nieuwe vereisten inzake milieu en biodiversiteit. Deze werken moesten verplicht worden uitgevoerd voordat het park volledig kon worden gerenoveerd. Une soixantaine d’arbres hautes tiges ont été 116 replantés pour restructurer les vues et assurer 117 l’avenir du patrimoine arboré du parc. Een zestigtal hoogstammige bomen werd heraangeplant om de uitzichten te herstructureren en de toekomst van het boserfgoed van het park te verzekeren.

La plupart des abattages ont été d’ordre sanitaire. Les troncs étaient attaqués au cœur par des champignons, ce qui fragilisait leur stabilité. De meeste bomen werden gekapt omdat ze ziek waren. Hun stam was tot in de kern aangetast door schimmels, waardoor ze onstabiel werden. Les 1100 m de berges des étangs ont été A 118 entièrement renouvelées. Des sondages lors des 119 parc josaphat josafatpark études préliminaires ont mis en évidence une double structure en tunage remplie de pierraille. Cette structure consiste en une file de piquets de bois sur lesquels sont fixés des planches. La pierraille a été remplacée par un béton poreux afin de garantir la durabilité et la stabilité des berges. De oevers van de vijvers, 1100 meter in totaal, L’eau et le Parc Water en het park werden volledig vernieuwd. Bij sonderingen tijdens de voorbereidende studies is een dubbele beschoeiingstructuur gevuld met steenpuin ontdekt. Deze structuur bestaat uit een rij houten paaltjes waarop planken worden bevestigd. Om de duurzaamheid en de stabiliteit van de oevers te garanderen werd het steenpuin

Ainsi qu’exposé dans la partie historique du présent ouvrage, le site compor- Zoals u al kon lezen in het historische deel van deze uitgave, telde het terrein A vervangen door poreus beton. / de vijvers L es étangs tait à l’origine de nombreux ruissellements, sources et ruisseaux alimentant oorspronkelijk talrijke riviertjes, bronnen en beekjes die de vijvers, viswaters en des étangs, des bassins de pêche et des marais. Ce réseau hydrologique fut moerassen van water voorzagen. Dit waternetwerk werd sterk verstoord door fortement perturbé par la création du boulevard Lambermont et une de ses de aanleg van de Lambermontlaan en door een gevolg hiervan, namelijk de conséquences, le voûtement du ruisseau “Boerenhol”. overwelving van de Boerenholbeek.

Il en résultait, avant restauration, que seules quelques sources assuraient encore Nog voor de restauratie werd aangevat, was het gevolg hiervan dat slechts Dégradation des berges des étangs, l’alimentation naturelle des étangs et d’un des paysages pittoresques les plus enkele bronnen nog instonden voor de bevoorrading van de vijvers en een B malgré les renforts en béton placés appréciés du parc : la Fontaine d’Amour. van de meest geliefde pittoreske landschappen van het park: de Minneborre. les années précédant la restauration. Aftakeling van de oevers van de vijver, ondanks de plaatsing van betonnen Des dispositifs hydrauliques artificiels ont permis de pallier le manque d’appro- Om een eventuele ontoereikende bevoorrading op te vangen, werden er syste- versterkingen in de jaren voorafgaand visionnement éventuel par le recours à l’eau de ville ; une possibilité, pour les men aangelegd om indien nodig leidingwater aan te voeren. De verschillende aan de restauratie. divers ouvrages nécessitant cet apport (étangs, ruisseaux, cascades, pataugeoi- plekken die deze toevoer nodig hadden (vijvers, beekjes, watervallen, kinderba- Curage des étangs réalisé après leur res, fontaines), de fonctionner en circuit fermé. den, fonteinen) konden hierdoor in een gesloten circuit functioneren. C vidange. Placement de plaques de métal sur le fond afin de le préserver tout en facilitant le déplacement des engins. b C La rénovation entreprise par Beliris a donc porté sur les deux points suivants : De renovatie door Beliris had dus betrekking op de volgende twee punten: Schoonmaak van de vijvers nadat ze – Le curage des étangs et la remise en état de leurs berges, préalables essen- – Het vooraf schoonmaken van de vijvers en het herstellen van de oevers zijn geledigd. Er worden metalen platen tiels, furent pensés et réalisés avec le double souci de préserver l’environne- waren noodzakelijk. Bij deze werkzaamheden waren er twee aandachtspun- geplaatst om de bodem te beschermen en tegelijkertijd de machines gemakkelijk ment des endroits concernés et de respecter les sinuosités de leur tracé origi- ten: de natuur op deze locaties moest worden behouden en hun oorspron- te laten rijden. nel. Dans cette optique, un relevé détaillé a permis de définir pour chaque kelijke loop moest worden gerespecteerd. Hiervoor werd een gedetailleerd section de berge une réalisation sur mesure en fonction de l’état du sol, de overzicht opgemaakt, zodat voor elke oeversectie een op maat gemaakte D Renouvellement des berges réalisé à partir d’une barge afin de protéger sa déclivité et de la hauteur de l’eau. Un coffrage alternant béton poreux et oplossing kon worden geboden naargelang van de staat en hellingsgraad le fond étanche des étangs du passage bois a ensuite été posé, assurant l’équilibre hydraulique entre les étangs et les van de grond en het waterpeil. Daarna werd een bekisting van afwisselend des engins de chantier. terrains environnants. poreus beton en hout geplaatst, wat een evenwichtige waterhuishouding De oevers werden vanaf een platte schuit gerenoveerd om de waterdichte Par ailleurs, le ruisseau coulant dans le fond de la vallée et résultant des eaux issues tussen de vijvers en de omringende terreinen garandeerde. bodem van de vijvers te beschermen de la Fontaine d’Amour a été lui aussi curé, et son flux qui se perdait jusqu’alors Het beekje dat in het laagste deel van het dal stroomt en bestaat uit het water tegen het gewicht van de machines. dans un collecteur a été réorienté prioritairement vers l’étang en aval. van de Minneborre, werd eveneens schoongemaakt. Dit beekje stroomde tot E Curage du ruisseau traversant le parc et – Les dispositifs hydrauliques ont fait l’objet d’une restauration attentive au op dat moment in een riool, maar werd nu voor het grootste deel omgebogen prenant sa source à la Fontaine d’Amour. respect de l’environnement. Les moines d’évacuation et les canalisations naar de lager gelegen vijver. Schoonmaak van van de beek die fortement dégradées ont été remplacés. Une nouvelle pompe refoule l’eau – De watersystemen werden zorgvuldig en met respect voor de natuur geres- ontspringt in de Minneborre en D E het park doorkruist. issue de l’étang en aval vers la Grande Cascade. taureerd. De zwaar beschadigde afvoerputten en leidingen werden vervan- Le bassin en béton de la plage de Schaerbeek A - B 120 a entièrement été reconstruit. 121 parc josaphat josafatpark Het betonnen bekken van het strand van Schaarbeek is volledig opnieuw opgebouwd.

La cascade de l’avenue Voltaire a, elle aussi, été rénovée et équipée d’un circuit gen. Een nieuwe pomp leidt het water uit de lager gelegen vijver naar de A fermé pourvu des éléments hydrauliques et électriques appropriés. Quant à la Grote Waterval. célèbre “plage de Schaerbeek” dans la partie dite parc de la Jeunesse, sa rénova- tion et l’aménagement d’une fontaine équipée de jets d’eau lui ont rendu toute De waterval aan de Voltairelaan werd ook gerenoveerd en uitgerust met een son attractivité et apportent un attrait ludique par beau temps. gesloten circuit, voorzien van de geschikte hydraulische en elektrische elemen- ten. Wat het beroemde ‘Strand van Schaarbeek’ in het zogenaamde ‘Jeugdpark’ D’une manière globale, Beliris et ses partenaires ont donc appréhendé la betreft: dankzij de renovatie en de aanleg van een fontein met spuitmonden gestion de l’eau dans le parc selon trois angles : une configuration repensée werd het weer even aantrekkelijk als vroeger en heeft het bij mooi weer een dans le respect des lieux, le souci constant du milieu écologique de ceux-ci, la recreatieve functie. volonté de leur rendre leur convivialité par une infrastructure nouvelle et plus attractive. In algemene zin kunnen we dus stellen dat Beliris en zijn partners het water- beheer in het park vanuit drie invalshoeken hebben benaderd: ze hebben een nieuwe inrichting bedacht met respect voor de omgeving, ze hebben voort- S chaarbeek van de S chaerbeek / H et strand a plage

durend rekening gehouden met de natuur van het park en ze hebben zich L ingespannen om de waterpartijen weer gezellig te maken dankzij een nieuwe, aantrekkelijkere infrastructuur.

La plage de Schaerbeek a retrouvé son affectation d’origine, permettant des jeux d’eau en toute sécurité en période estivale. Het strand van Schaarbeek heeft zijn oorspronkelijke bestemming terug. ’s Zomers kunnen mensen er weer in alle veiligheid van het water genieten.

B Le pont de la Borée sous la neige. Son nom vient de la statue surplombant le pont qui représente le dieu Borée, personnification du vent du Nord dans la mythologie grecque. 123 De besneeuwde Boreasbrug. De naam werd ontleend aan het standbeeld op de brug: de god Boreas, verpersoonlijking van de noordenwind in de Griekse mythologie. De nouveaux bancs ont été installés. 124 125 parc josaphat josafatpark Er zijn nieuwe banken geplaatst.

Des promenades Herziening en aanpassing revues et corrigées van de wandelpaden

Les travaux préliminaires d’abattage, de renouvellement des plantations et de De voorbereidende kapwerkzaamheden, heraanplantingen en het ‘temmen’ Dans la partie nord du parc, la section de chemin qui longe le terrain de football De toegang tot het park via de Azalealaan is veel beter zichtbaar geworden “réapprivoisement” de la végétation dans le parc ont été l’occasion d’étudier van de vegetatie in het park waren een goede gelegenheid om het verkeers- du Crossing a vu son tracé réharmonisé. Devenu plus attractif, il offre à présent vanaf de spoorwegbrug. le réseau de circulation à la lumière de sa fréquentation actuelle. Considérée netwerk en het huidige gebruik ervan te bestuderen. Vanuit maatschappelijk une alternative à la traversée sauvage de la zone. selon un point de vue sociologique, celle-ci n’a pas foncièrement changé, du oogpunt is dat gebruik in grote lijnen hetzelfde gebleven. De verwachtingen In het noorden van het park is het deel van de weg dat langs het voetbalveld moins dans ses grandes lignes. Les attentes du public qui fréquente l’endroit van de bezoekers zijn grosso modo dezelfde als vroeger. Het probleem was dat Les chemins qui ondulent le long des promenades principales ont fait l’objet van Crossing loopt, opnieuw afgestemd. Deze weg is nu aantrekkelijker en een sont grosso modo les mêmes que par le passé. Le problème étant que, avant het park en de infrastructuur vóór de restauratie en herwaardering nauwelijks d’une restauration de leur revêtement. Les filets d’eau pavés qui les bordent volwaardig alternatief voor de geïmproviseerde weg in dit gebied. leur réhabilitation, le parc et ses infrastructures n’étaient plus guère en état de meer aan deze verwachtingen voldeden. ont vu leur nombre augmenté afin d’optimaliser la récolte et l’évacuation des les satisfaire. eaux de ruissellement et donc d’assurer une stabilité maximale aux différentes Beliris restaureerde ook het wegdek van de paden die langs de belangrijkste Een voorbeeld hiervan is het groeiende belang van andere manieren van voies de promenades. Cette récolte permet également d’alimenter en partie les wandelpaden kronkelen. Bovendien nam het aantal kasseigreppels bij deze Un exemple en est l’importance sans cesse croissante des modes de déplace- verplaatsen. We hebben het hier nu niet over verplaatsingen te voet of joggen, diverses surfaces d’eau, avantage non négligeable sur le plan écologique. paden toe met het oog op een optimale opvang en afvoer van het oppervlak- ment autres que piétonnier tel le jogging, type bien particulier de promenade. want ook dat is eigenlijk een bepaalde vorm van wandelen. Het renovatie- tewater. Dit garandeert een maximale stabiliteit van de verschillende wandel- Le programme de rénovation mis en œuvre ne pouvait également pas faire programma kon de kwestie betreffende de toegankelijkheid voor beperkt paden. Ook kan het opgevangen water de verschillende waterpartijen gedeel- l’impasse sur la question de l’accessibilité pour les personnes à mobilité réduite. mobiele personen evenmin naast zich neerleggen. Zo bezien verschilt de situ- telijk van water voorzien, wat een niet te verwaarlozen ecologisch voordeel is. Ainsi balisée, la question des déplacements dans le parc n’était guère différente atie van het Josafatpark niet veel van die van het Ter Kamerenbos: het park de celle concernant le Bois de la Cambre : restaurer le site en favorisant autant moet worden gerestaureerd en het verkeerssysteem moet daarbij zo veelzijdig que possible un système de circulation différenciée. mogelijk worden gemaakt.

Dans le parc Josaphat, la volonté de repenser le tracé de certains chemins a In het Josafatpark wilde men het tracé van bepaalde wegen opnieuw bekij- amené la suppression de plusieurs sections et la création d’autres chemine- ken. Dat heeft geleid tot de verwijdering van verschillende delen van wegen ments pour encourager la promenade et éviter les traversées sauvages qui, tout en de aanleg van andere wegen. De bedoeling was om het wandelen aan te comme au Bois de la Cambre, s’étaient multipliées au fil des ans. L’installation de moedigen, maar ook om te voorkomen dat er geïmproviseerde wegen zouden nouvelles barrières plus dissuasives devrait modifier ces comportements. ontstaan, waarvan er in het Ter Kamerenbos in de loop der jaren steeds meer zijn gekomen. De plaatsing van barrières met een sterk ontmoedigend effect Le nouveau tracé paysager a permis l’actuelle réaffectation de l’avenue zou dit gedrag moeten veranderen. Ambassadeur Van Vollenhoven, à la limite ouest du parc, à la circulation cycliste et piétonne. La rénovation a du même coup permis d’agrandir le circuit paysa- Dankzij het nieuwe landschappelijke tracé is de Ambassadeur Van Vollenho- ger et d’assurer une nouvelle liaison nord-sud indépendante de la promenade venlaan (aan de westelijke grens van het park) een voetgangers- en fietszone proprement dite. Ici aussi, le but a été de favoriser une circulation différenciée. geworden. Door de renovatie is de landschapsroute tegelijkertijd groter gewor- L’accès au parc via l’avenue des Azalées a vu sa visibilité renforcée depuis le den en is er een nieuwe noord-zuidverbinding ontstaan, die losstaat van de passage du pont surplombant les voies de chemin de fer. eigenlijke wandelroute. Ook hier is het doel de bezoeker aan te moedigen om zich op verschillende manieren te verplaatsen. 126

Renouvellement d’une grande partie du réseau d’égouttage des chemins afin d’amener la majorité des eaux de pluie dans les étangs du parc. Restauration de plusieurs chemins Installation de bornes pour empêcher l’accès Een groot deel van het rioleringsnetwerk langs de en pavé platine. de certaines parties du parc au véhicule. de paden les chemins / de paden paden werd vernieuwd om het meeste regenwater Restauratie van verschillende Plaatsing van palen om bepaalde delen naar de vijvers van het park te laten vloeien. wegen met plaveiselpatroon ‘platine’. van het park autovrij te houden. La place ronde devant le kiosque, cœur et lieu emblématique du parc, désormais accueillante, a été entièrement restaurée par un nouveau revêtement en pavé et un nouvel éclairage. 129 Het ronde plein voor de kiosk is het hart van het park en een symbolische plek. Het werd volledig gerestaureerd met nieuwe kasseien en een nieuwe verlichting, waardoor het weer een gastvrije plaats is. 130 parc josaphat josafatpark 131

Rocailles Rocailles et ouvrages d’art en kunstwerken

On a pu se rendre compte, dans l’aperçu historique, de l’importance de ces In het historische overzicht is duidelijk gebleken hoe belangrijk deze rocailles, tauration prenant en considération la sécurité, les déplacements, la fonction du hebben zowel een functionele als decoratieve rol. Daarom moest bij de keuze ouvrages en rocaille, si caractéristiques d’une époque, dans la scénographie du die zo kenmerkend zijn voor hun tijd, voor de scenografie van het Josafatpark lieu et l’intérêt paysager, scénographique et patrimonial. van de renovatie- en restauratietechnieken rekening worden gehouden met parc Josaphat. L’ensemble des enrochements réalisés par Galoppin témoignent waren. De rotspartijen van Galoppin getuigen nog steeds van zijn scherpe kijk de veiligheid, de verplaatsingen, de functie van de plek, de waarde voor het toujours de son sens aigu de l’observation de la géologie et des affleurements op de geologie en op aardlagen in een natuurlijke omgeving. Les travaux du parc de la Jeunesse, ou encore plage de Schaerbeek, ont visé à landschap, de scenografie en het erfgoed. en milieu naturel. rendre à l’espace sa fonction ludique. Les bassins en rocailles formant la cascade, Nog voor de restauratie begon, werden er verschillende sonderingen en analy- et les deux abris en bois factice se sont vus restaurés à l’identique selon les précep- De werkzaamheden aan het Jeugdpark en het strand van Schaarbeek hadden Préalables à la restauration, divers sondages et analyses concernant l’aspect ses uitgevoerd om de structuur van de werken in kaart te brengen. Hieruit tes énoncés plus haut. Les aménagements hydrauliques de l’endroit ont été revus als doel om deze ruimte zijn recreatieve functie terug te geven. Zowel de structurel des ouvrages avaient permis de constater que, malgré le temps, bleek uit dat ze in het algemeen nog in goede staat waren, ondanks hun leef- et améliorés par la création de fontaines sèches pour la période estivale. bassins in rocaille die de waterval vormen als de twee beschuttingen in vals ceux-ci étaient globalement en bon état de conservation. Un tel constat, assez tijd. Door deze vaststelling, die vrij uitzonderlijk is in deze sector, besloot Beliris Le pont de la Borée, situé au milieu du parc (à la hauteur de la jonction “Azalées hout werden zorgvuldig gerestaureerd volgens de eerder genoemde voor- exceptionnel dans ce domaine, a donc immédiatement orienté la démarche de om voor deze elementen alleen conserveringswerkzaamheden uit te voeren. – Général Eisenhower”), ainsi que celui du jardin alpin (côté “Chazal”) ont quant schriften. De watersystemen op deze plek werden onder de loep genomen en Beliris vers un strict travail de préservation des éléments. Dans ce sens, l’opéra- Er was dus eerder sprake van een reiniging met enkele herstelwerkzaamheden à eux nécessité un travail particulier (passant par un démontage complet pour verbeterd door de aanleg van droge fonteinen voor de zomerperiode. tion s’apparenta davantage à un nettoyage assorti de quelques réparations qu’à dan van een volledige renovatie, die de bouwwerken zou hebben ontzield. le premier) pour leur restauration. Les études préliminaires avaient en effet De restauratie van de Boreasbrug in het midden van het park (op de hoek van une remise à neuf qui eût dénaturé les éléments. mis en évidence des problèmes de corrosion de leurs structures métalliques, de Azalea- en Generaal Eisenhowerlaan’) en van de brug in de Alpentuin (aan De werkzaamheden werden tussen mei 2010 en februari 2011 uitgevoerd. poutrelles du tablier comme garde-corps, pouvant compromettre leur stabilité. de ‘Chazalzijde’) vergde een specifieke aanpak (zoals de volledige ontmanteling Les travaux, réalisés entre mai 2010 et février 2011, débutèrent par le nettoyage Eerst werd het oppervlak van de betreffende onderdelen gereinigd en werd Dans le cas du pont de la Borée, la circulation était d’ailleurs fermée et des sécu- van de eerste). Uit de vooronderzoeken was namelijk gebleken dat er sprake was en surface des parties concernées et l’élimination des graffitis, en veillant à de graffiti verwijderd. Er werd goed op gelegd dat het patina van de beton- risations de fortune avaient été installées. van roest aan de metaalstructuur en de rijdekbalken die als reling dienden. Dat préserver au maximum la patine prise par les roches de béton et les éléments rotsen en van de elementen ‘in vals hout’, evenals hun mosbedekking zo veel Les démontage et remontage de ces deux ponts ont répondu prioritairement probleem zou hun stabiliteit kunnen aantasten. Daarom werd de Boreasbrug de “faux bois”, ainsi que leur couverture moussue, toutes deux essentielles à l’im- mogelijk in stand werden gehouden, hetgeen van essentieel belang was om à un souci de sécurité maximale pour leurs usagers. Une fois celle-ci garantie, afgesloten voor verkeer en werden er tijdelijke verstevigen aangebracht. pression d’authenticité recherchée. de indruk van authenticiteit te bewaren. restait la dimension patrimoniale. Il avait été décidé, lorsque les ponts seraient Het voornaamste doel van de ontmanteling en heropbouw van deze twee brug- Le nettoyage a permis ensuite de détecter les fissures et parties lacunaires, afin Na de reiniging kon men de barsten en incomplete delen in kaart brengen. remontés, de restaurer à l’identique la sculpture des enduits de surface et gen was om een maximale veiligheid voor de gebruikers te garanderen. Toen dat de les consolider, de traiter les armatures corrodées, de reconstituer au mieux Zo konden deze worden verstevigd, konden de verroeste armaturen worden imitant le bois, témoins précieux d’un savoir-faire presque disparu. eenmaal was gelukt, was het tijd om aandacht aan het ‘erfgoed’-aspect te beste- les éléments disparus et de choisir les matériaux les plus appropriés pour les behandeld en konden de verdwenen onderdelen zo zorgvuldig mogelijk den. Besloten werd om, nadat de bruggen heropgebouwd zouden zijn, de hout- parachèvements de ciment (couleur du mortier,…). worden vervangen. Ook konden de best geschikte materialen worden uitge- Beliris se trouvait ici devant une situation analogue à celle rencontrée dans tekening van de afwerkingslaag zorgvuldig te restaureren. Deze afwerkingslagen Conjuguée au dégagement général de certaines végétations encombrant les kozen voor de afwerking in cement (mortelkleur…). le Bois de la Cambre avec ses ponts de roche et de bois. Un parallèle somme zijn immers waardevolle getuigen van een vakkennis die bijna is verdwenen. vues et au renouvellement de plantes saxatiles, cette restauration “en douceur” Er werden bepaalde planten verwijderd die het uitzicht belemmerden en er toute logique. Même conception et mêmes matériaux sous un climat et dans a permis de rendre aux scènes de rocailles le pittoresque et l’authenticité werden weer rotsplanten aangeplant. Het resultaat: dankzij deze ‘vriendelijke’ un environnement végétal identique avaient fait vieillir les ouvrages d’art des Voor Beliris had deze situatie veel raakvlakken met de restauratie van de rots- recherchés par Galoppin lors de leur conception. restauratie werden de taferelen in rocaille weer even pittoresk en authentiek deux sites de semblable façon et nécessitant des soins presque similaires. brug en houten brug in het Ter Kamerenbos. Deze overeenkomst is eigenlijk als Galoppin voor ogen had toen hij ze ontwierp. ook logisch. De kunstwerken op beide locaties zijn immers gemaakt volgens Les ouvrages d’art qui se donnent à voir tout au long des sentiers et promena- hetzelfde ontwerp en met dezelfde materialen, in een identiek klimaat en in een des du parc constituent une part importante de son cachet. Leur double rôle, De kunstwerken, die langs alle wegen en wandelpaden van het park te identieke natuurlijke omgeving. De kunstwerken in beide parken zijn dan ook op à la fois fonctionnel et décoratif, a impliqué des techniques de rénovation-res- bewonderen zijn, dragen grotendeels bij tot de sfeer ervan. Deze werken dezelfde wijze verouderd en hebben nagenoeg dezelfde behandeling nodig. Restauration de la toiture en ardoise A 132 naturelle de l’abri octogonal 133 avec lanterneau à côté de la plage de Schaerbeek. Restauratie van het leistenen dak van het achthoekige huisje met bovenlicht (naast het strand van Schaarbeek).

Reconstruction complète à l’identique B - C - D du pont de la Borée. Pose de poutres Restauration des rocailles (rochers artificiels métalliques entre lesquelles en ciment). La sculpture de ces éléments a été une structure portante en voussette confiée à des artisans spécialisés pour un rendu de briques a été maçonnée. imitation bois ou roche des plus convaincants. Volledige reconstructie van Restauratie van de rocaille (kunstmatige rotsen van de Boreasbrug. Plaatsing van metalen cement). Deze elementen werden gebeeldhouwd balken waartussen een gewelfd plafond door gespecialiseerde vaklui, zodat het materiaal A in baksteen werd gemetseld.

L es rocailles / echt op hout of op rotssteen lijkt. de kunstwerken / de kunstwerken d’art L es ouvrages

B - C - D

BRUG 101.936

BRUG l

l E - F Restauration des bancs en rocaille sculpté 96.103 waterpeil imitation bois (sous l’abri courbe du parc

REF.VLAK: 95,00m de la Jeunesse). AAND AAND

1 TERREIN BEST 99.968 99.498 99.165 98.882 96.888 97.432 97.088 96.688 100.269 100.180 100.835 100.263 102.620 100.422 100.314 100.561 Restauratie van de zitbanken in rocaille

2 AND 05m 10m 15m AFST met houtstructuur (onder het gebogen E - F huisje van het Jeugdpark). Les rocailles et les ouvrages d’art (ponts et abris) ont subi une cure de jouvence qui leur a rendu 134 leur fonction originelle, qu’elle soit paysagère ou structurelle. 135 De rocaille en de kunstwerken (bruggen en huisjes) hebben een verjongingskuur gekregen. Zo kregen deze elementen hun oorspronkelijke (landschappelijke of structurele) functie terug. ALBERT GIRAUD (VICTOR ROUSSEAU, 1931) a 136 BORÉE/BOREAS (JOSEPH-FRANÇOIS VANHAMME, 1904-1906) b 137 parc josaphat josafatpark CARIATIDE/KARIATIDE (EUGÈNE CANNEEL) c éMILE VERHAEREN (LOUIS MASCRÉ, 1926) d GEORGES EECKHOUT (JOSEPH WITTERWULGHE, 1930) e NESTOR DE TIÈRE (FRANS HUYGELEN, 1924) f PHILIPPE BAUCQ (JACQUES NISOT, 1974) g Le peuple des statues de standbeelden

Actuellement, plus d’une vingtaine de sculptures vivent dans le parc, dont les Op dit moment telt het park iets meer dan twintig beeldhouwwerken. De différentes façons sont autant d’illustrations des styles pratiqués au long du verschillende bouwwijzen van deze beelden illustreren de stijlen die in de xxe siècle. L’évolution des critères esthétiques de l’art statuaire se traduit aussi 20ste eeuw werden beoefend. De ontwikkeling van de esthetische criteria voor par les techniques et les matériaux utilisés. On recense ainsi des œuvres en de beeldhouwkunst blijkt ook uit de gebruikte technieken en materialen. Zo bronze, en pierre, en maçonnerie, en briques… Une diversité dont il fallut tenir zijn er werken in brons, steen, metselwerk, baksteen… Een diversiteit waar- compte lors des travaux de restauration. Appel a donc été fait à des artisans mee men bij de restauratiewerkzaamheden rekening moest houden. Beliris spécialisés en conservation/restauration, selon le type de matériau concerné, schakelde dan ook vakmensen in die gespecialiseerd waren in conservatie/ ou formés pour la circonstance. Cela s’est fait naturellement dans le respect des restauratie, naargelang van het gebruikte materiaal, of die voor de gelegen- prescriptions de cahiers de charges. heid waren opgeleid. Uiteraard gebeurde dit volgens de richtlijnen van de bestekken. Comme pour les ouvrages d’art, le but du chantier de restauration des sculp- tures n’a pas été de conférer à celles-ci une nouvelle jeunesse qui eût été aussi Net als bij de kunstwerken was het doel van de restauratiewerken aan de beel- fallacieuse qu’illusoire. Il a principalement consisté à rendre sa place à ce patri- den niet om deze een tweede jeugd te geven. Dat zou bedrieglijk en onrealis- moine, en rendant à nouveau lisibles les épigraphes permettant d’identifier tisch zijn. Beliris wilde vooral dat dit erfgoed zijn plaats in het park zou terug- les bustes et, dans certains cas, d’expliquer leur présence dans le parc, où elles krijgen. Door de onderschriften weer leesbaar te maken kregen de bustes constituent historiquement un “petit panthéon communal schaerbeekois”. opnieuw een naam en in sommige gevallen werd hun aanwezigheid in het A B C park verklaard, waar ze samen een klein historisch ‘gemeentelijk pantheon’ van Les sculptures mutilées par le temps, l’érosion, la végétation et, parfois, le Schaarbeek vormen. vandalisme, ont ainsi été consolidées tout en étant maintenues en l’état. Mais le plus grand bénéfice de ces travaux de restauration fut peut-être d’avoir remis à De standbeelden werden verminkt door de tijd, door erosie, door struiken en l’honneur des savoir-faire en grand danger de disparition. planten, en in sommige gevallen ook door vandalen Ze zijn nu echter verste- vigd en goed onderhouden. Maar de grootste meerwaarde van deze restaura- tie is misschien wel dat bepaalde vakkennis, die op het punt stond te verdwij- nen, in ere werd hersteld.

D E F G Restauration de la serre communale. A - B - C 138 parc josaphat josafatpark Restauratie van de gemeentelijke serre. 139

Quid En des bâtiments ? de gebouwen?

Pour la plupart d’entre eux, les bâtiments se trouvant dans l’enceinte du parc De meeste gebouwen in het Josafatpark werden opgetrokken naarmate A ont été construits au fur et à mesure de l’évolution de celui-ci, principalement het park zich ontwikkelde, vooral om te voldoen aan logistieke behoeften of pour répondre à des impératifs logistiques ou propres à la fonction récréative behoeften die eigen waren aan de recreatieve functie van de plek: bewaking, les bâtiments / de gebouwen du site : gardiennage, conciergerie, sanitaires, volière, abri jardinier, club-house, een conciërgewoning, sanitaire voorzieningen, een volière, een tuinhuis, een infrastructures sportives,… clubhuis, sportinfrastructuur…

Parmi le parc immobilier subsistant, Beliris s’est plus particulièrement attaché Beliris heeft zich vooral toegespitst op de renovatie van twaalf gebouwen van à la rénovation de douze édifices. Au vu des sommes engagées, il a été tenu het vastgoed dat in het park was overgebleven. Met het beschikbare budget compte de l’intérêt, parfois modeste, présenté par les bâtiments concernés. in het achterhoofd heeft men rekening gehouden met het soms bescheiden belang van de gebouwen in kwestie. Tout en conservant au mieux l’esthétique et la volumétrie d’origine, les efforts de rénovation ont surtout porté sur leur protection, souvent négligée, contre Terwijl het oorspronkelijke uiterlijk en de oorspronkelijke afmetingen zoveel les effractions et le vandalisme ; leur mise en conformité avec les normes actuel- mogelijk werden behouden, richtte Beliris zich voor de renovatie vooral op les de sécurité et d’hygiène ; leur réadaptation en fonction de leur affectation het beter beschermen van de gebouwen tegen inbrekers en vandalen, het d’origine. aanpassen van de gebouwen aan de huidige veiligheids- en hygiënische normen en hun heraanpassing aan hun oorspronkelijke functie. b C Ces priorités définies, seule l’enveloppe extérieure des bâtiments fut le plus souvent traitée, l’essentiel des chantiers se concentrant sur les systèmes élec- Toen deze prioriteiten waren bepaald, werd in de meeste gevallen alleen de triques et de chauffage, ainsi que sur ceux concernant la récolte des eaux de buitenbekleding van de gebouwen aangepakt. De werkzaamheden waren pluie et les sanitaires. C’est donc bien de manière délibérée que, dans ce volet vooral gericht op de elektrische en verwarmingsinstallatie en op de opvang de la restauration globale du parc, le critère du confort assuré à ses usagers a van het regen- en afvalwater. In deze fase van de algehele restauratie van het pris le pas sur la valeur esthétique et patrimoniale somme toute modeste du park werd dus bewust voorrang gegeven aan het gebruikscomfort en niet aan bâti concerné. Il est bon de rappeler que, parmi les engagements pris par Beliris de geringe esthetische en patrimoniale waarde van de gebouwen in kwestie. concernant tant le Bois de la Cambre que le parc Josaphat, figure le devoir de We mogen ook niet vergeten dat Beliris er zich onder meer toe heeft verbon-

conserver aux lieux leur dimension sociale, ce qui présupposait une logistique den om de sociale functie van zowel het Ter Kamerenbos als het Josafatpark te D Restauration de la grande volière du parc, à côté revue et adaptée. handhaven. Dat hield in dat de logistiek moest worden herzien en aangepast. de l’enclos des ânes (emblème de la commune de Schaerbeek) : ravalement, nettoyage, remplacement des boiseries endommagées. Ne serait-ce que pour ses remarquables qualités paysagères, on s’en voudrait de We zouden het onszelf kwalijk nemen als we het minigolfterrein hier niet Restauratie van de grote volière van het park, ne pas décerner ici une mention spéciale au minigolf, dessiné pour le parc par speciaal zouden vermelden, al was het maar vanwege de bijzondere land- naast de omheinde ezelweide (symbool van de un architecte de renom, René Pechère, en 1954. schapskenmerken van dit ontwerp van de beroemde architect René Pechère gemeente van Schaarbeek): afbikken, reinigen D en vervangen van beschadigd houtwerk. uit 1954. La serre restaurée accueille désormais les plantes utilisées lors de réceptions de la commune. Une des deux maisons “Schampaert”, vestige des origines du parc quand celui-ci n’était qu’un assemblage de plusieurs propriétés. 140 In de gerestaureerde serre staan tegenwoordig planten die bij de recepties van de gemeente worden gebruikt. Een van de twee ‘Schampaerthuizen’: een overblijfsel van het oorspronkelijke park dat toen nog slechts een samenraapsel van meerdere landgoederen was. 141 Restauration ou remplacement des parterres, A - B 142 pelouses et chemins, de l’éclairage 143 parc josaphat josafatpark et du réseau d’eau. Restauratie of vervanging van de perken,

gazons en paden, de verlichting en het waternetwerk.

Le défi relevé par celui-ci n’était pourtant pas, d’entrée de jeu, des plus simples. Niettemin vormde het minigolfterrein in het begin een moeilijke uitdaging. A L’espace concédé pour son projet, en bordure d’une voie de chemin de fer et De beschikbare ruimte voor het project zorgde al voor problemen. Zo was het limité par l’avenue Ambassadeur Van Vollenhoven au statut sans cesse remis terrein begrensd door een spoorweg en de Ambassadeur Van Vollenhovenlaan, en question, constituait déjà en soi une gageure, relevée magistralement par en de vraag naar de functie ervan speelde constant een rol. Deze problemen Pechère. werd echter op magistrale wijze door Pechère opgelost. le M inigolf / het minigolfterrein

Grâce aux plans de plantations élaborés minutieusement par celui-ci, et avec Dankzij de minutieuze aanplantingsplannen van Pechère en de hulp van l’aide d’experts, le minigolf a retrouvé sa beauté originelle. Les aspects conne- experts is het minigolfterrein weer zo mooi geworden als vroeger. Ook met xes (éclairage, pavillon d’accueil, bancs, bassins,…) ont également été pris en de bijkomende aspecten (verlichting, ontvangstpaviljoen, banken, bassins…) compte dans le projet développé par Beliris et ses partenaires. werd rekening gehouden in het project van Beliris en zijn partners.

Œuvre de René Pechère, le minigolf a retrouvé tout son cachet et son attrait. Het minigolfterrein, van de hand van René Pechère, heeft opnieuw de aantrekkelijke, karakteristieke uitstraling van vroeger.

B Un nouvel éclairage a vu le jour sur la place devant le kiosque pour redonner à cet espace sa convivialité. 144 145 parc josaphat josafatpark Er is een nieuwe verlichting op het plein voor de kiosk geplaatst, waardoor deze plek weer gezellig is geworden.

(Re)venez Kom (weer) vous promener wandelen

La fréquentation d’un nouvel espace ouvert au public est avant tout affaire de Nieuwsgierigheid is de voornaamste reden om een nieuw geopende open- Le mobilier a été repensé en fonction des nouveaux tracés de promenades. La Rond het grote plein van het Strand van Schaarbeek, dat al eerder werd curiosité. Pour le Bois de la Cambre comme pour le parc Josaphat, bien que les bare plaats te bezoeken. Hoewel het Ter Kamerenbos en het Josafatpark al fréquentation sans cesse croissante du parc et les questions environnementales genoemd, werden naast het gerenoveerde minigolfterrein ook petanquevel- lieux comptaient leurs adeptes avant leur transformation, il s’est agi de fidéliser voor hun restauratie hun eigen liefhebbers hadden, was het belangrijk om afférentes ont mené à l’installation de 150 poubelles. den en een trimbaan aangelegd. un public dont les goûts et les attentes, à l’instar des environnements proposés, ook een publiek te trekken waarvan de smaak en verwachtingen voortdurend étaient sans cesse changeants. veranderen, net als deze parken. Les bancs, indispensables sur un tel site, dédié pour une bonne partie aux acti- Het meubilair werd opnieuw bekeken naar aanleiding van de nieuwe loop van vités physiques, ont été restaurés. Sur cette infrastructure sont venues se gref- de wandelwegen. Er werden ook 150 vuilnisbakken geplaatst in verband met Dans les points qui précèdent ont été évoquées les mutations sociologiques, In de voorafgaande punten werd verwezen naar maatschappelijke verande- fer de nouvelles implantations, pensées selon les fonctions nouvelles du parc. het almaar stijgende bezoekersaantal en de daaruit voortvloeiende milieupro- traduites entre autres par l’évolution des moyens de transport, l’apparition de ringen, die zich onder meer vertaalden in de ontwikkeling van vervoersmid- blemen. sports et de loisirs inédits, voire même la reformulation du concept même de delen, de opkomst van nieuwe sporten en recreatieve activiteiten en zelfs in L’éclairage, d’abord entièrement naturel et distribué par le génie de l’archi- loisirs. de nieuwe invulling van het concept ‘recreatie’. tecte du parc, s’est vu peu à peu complété par un réseau moderne. Celui-ci a De zitbanken, onmisbaar in een park dat grotendeels bestemd is voor sport- été redistribué lors de la rénovation des lieux. Les luminaires de l’entrée histo- activiteiten, werden gerestaureerd. Deze infrastructuur werd bovendien uitge- Un parc qui n’aurait pas tenu compte de ces nouveaux paramètres se transfor- Een park geen rekening houdt met deze nieuwe factoren zou al snel een rique du parc, avenue des Azalées, ont été restaurés. Les éclairages de la place breid met nieuwe elementen, die ontworpen werden met de nieuwe functies merait rapidement en un musée dans le sens le plus rébarbatif du terme : un museum worden, maar dan in de meest negatieve zin van het woord: een jouxtant le kiosque et ceux bordant l’avenue Van Vollenhoven ont quant à van het park in het achterhoofd. espace clos, immuable et intangible, qui finirait par dicter ses lois surannées à afgesloten, onveranderlijke en ontoegankelijke ruimte, waar mensen die eux été entièrement remplacés. À signaler aussi la volonté de redonner une celui ou celle qui aurait encore l’envie d’y pénétrer. nog zin zouden hebben om het te betreden op den duur ouderwetse regels cohérence stylistique aux pôles d’éclairage préexistants et à ceux nouvelle- Vroeger was het licht in het park volkomen natuurlijk en werd het verspreid zouden moeten volgen. ment implantés. door het intelligente ontwerp de architect. Langzamerhand werd het aange- Cette vision se situe aux antipodes de ce que Keilig et Galoppin avaient envi- vuld met een modern systeem, dat tijdens de renovatie opnieuw werd inge- sagé dès l’amorce de leurs projets respectifs : organiser un lieu vivant, évolutif et Deze visie staat haaks op wat Keilig en Galoppin voor ogen hadden bij de start De nouvelles infrastructures ont également vu le jour afin d’améliorer et diver- richt. De lichten bij de historische ingang van het park (aan de Azalealaan) dynamique à l’intention d’un public animé de ces mêmes caractéristiques. van hun respectieve projecten. Ze wilden een levendige, zich ontwikkelende en sifier certains espaces d’accueil, mais aussi de ventiler le public du parc vers les werden gerestaureerd. De verlichting van het plein naast de kiosk en de dynamische plek creëren voor een levendig, zich ontwikkelend en dynamisch zones fraîchement réaménagées. Ont été ainsi aménagées des zones destinées verlichting langs de Van Vollenhovenlaan is daarentegen volledig vervangen. Partant de ces lignes directrices, il s’agissait pour Beliris d’augmenter et confor- publiek. au pique-nique, des fontaines d’eau potable, des parkings dévolus aux vélos… Ook het vermelden waard: Beliris heeft rekening gehouden met de stilistische ter l’attrait des parcs et, par les accords conclus avec ses partenaires, d’en assurer harmonie tussen alle bestaande en nieuwe verlichtingspunten. le suivi selon plusieurs lignes de force. Met deze richtlijnen als uitgangspunt moest Beliris het comfort en de aantrek- Si Beliris a fait le pari de s’attaquer de front, dans un espace-temps contraignant kelijkheid van de parken verhogen. Bovendien moest, door middel van akkoor- soumis à des impératifs budgétaires, à deux projets aussi ambitieux, ce n’est Er kwamen nieuwe voorzieningen bij om sommige ontvangstzones te verbe- Les équipements récréatifs ont été restaurés et/ou remis au goût du jour. Les den die met Beliris’ partners werden gesloten, de voortdurende navolging van bien sûr ni sans raisons ni sans savoir vers où l’on allait, une fois connus les teren en afwisselender te maken, maar ook om bezoekers naar de vernieuwde plaines de jeux, par exemple, ont été adaptées aux différentes tranches d’âge et deze richtlijnen op verschillende manieren worden gewaarborgd. résultats des études et expertises. zones te leiden. Zo werden er picknickzones aangelegd, fonteinen met drink- aux normes de sécurité en vigueur. water, fietsenstallingen, enzovoort. De recreatieve voorzieningen werden gerestaureerd en/of gemoderniseerd. Le constat initial était et reste on ne peut plus limpide : Bruxelles ne peut, ne veut La grande plaine de Schaerbeek Plage déjà évoquée offre désormais aux alen- Zo werden de speelpleinen aangepast aan de verschillende leeftijdsgroepen et ne doit pas laisser tomber ses partenaires des origines. Ceux que l’on conti- Beliris heeft het aangedurfd om, in dwingende omstandigheden en met een tours des terrains de pétanque, un parcours santé, en compléments à un mini- en aan de geldende veiligheidsnormen. nue, à juste titre, à nommer les “poumons verts” de notre capitale viennent de beperkt budget, voluit te gaan voor twee bijzonder ambitieuze projecten. Dat golf remis à neuf. se voir offrir un coup de jeune amplement mérité. Là où le Bois de la Cambre, is natuurlijk niet zomaar gebeurd: zodra de resultaten van de studies en exper- 146 parc josaphat josafatpark

avec l’espace qui lui était imparti, pouvait plus facilement intégrer le challenge tises binnen waren, had Beliris de beweegredenen en het resultaat duidelijk esthétique, le pari de l’attractivité et les données environnementales, le parc voor ogen. Josaphat, pour une superficie réduite au cinquième, a relevé ce même défi, à la mesure des ambitions de départ. De oorspronkelijke vaststelling was en blijft kristalhelder: Brussel kan, wil en mag zijn bondgenoten van weleer niet laten vallen. Een van die bondgenoten, die we nog steeds terecht de ‘groene longen’ van onze hoofdstad noemen, hebben net een welverdiende verjongingskuur gekregen. Dankzij de beschik- bare ruimte kon het Ter Kamerenbos de esthetische uitdagingen, de plannen om de plek aantrekkelijker te maken en de milieukwesties gemakkelijker aan. Het Josafatpark is met slechts een vijfde van de oppervlakte dezelfde uitdaging aangegaan, en maakt zo eveneens de oorspronkelijke ambities waar.

Les 160 bancs du parc invitent au repos et à la détente dans ce joyau vert de Schaerbeek. De 160 banken in het park nodigen bezoekers uit om even te rusten of zich te ontspannen in dit groene pareltje van Schaarbeek.

Deux plaines de jeux ont été entièrement rééquipées et remises aux normes de sécurité actuelles. Twee speelterreinen werden van nieuwe toestellen voorzien en aangepast, zodat ze aan de huidige veiligheidsnormen beantwoorden. L’élagueur de Constant-Albert Desenfans (1895) et le kiosque du parc entièrement remis à neuf. L’élagueur van Constant-Albert Desenfans (1895) en de kiosk van het park, volledig vernieuwd. 149 L’heure des bilans #3 Tijd om de balans op te maken 152 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark

À l’entame des travaux de rénovation du Bois de la Cambre comme du parc Bij de aanvang van de renovatie van het Ter Kamerenbos en het Josafatpark Josaphat, Beliris, né d’une collaboration entre l’État fédéral et la Région de was Beliris, dat het resultaat is van een samenwerking tussen de federale over- Bruxelles-Capitale, n’était de facto ni propriétaire ni gestionnaire de ces espa- heid en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, feitelijk noch de eigenaar, noch ces. Beliris s’est conçu dès le départ comme une interface entre les différents de beheerder van deze parken. Beliris was vanaf het begin de verbindende niveaux de pouvoir compétents dans les domaines du patrimoine et de l’envi- schakel tussen de verschillende gezagsniveaus die verantwoordelijk zijn voor ronnement bruxellois. het Brusselse erfgoed- en milieubeleid.

Quand, dès le début de la précédente décennie, tous les partenaires concernés Alle betrokken partners kwamen aan het begin van het vorige decennium snel convinrent de l’absolue nécessité de garantir à Bruxelles la pérennité d’espaces tot een consensus. Ze waren er allemaal immers van overtuigd dat het abso- verts comme la Cambre ou le parc Josaphat, le consensus fut vite trouvé. Les luut noodzakelijk was om het voortbestaan van groene ruimtes, zoals het Ter mises en œuvre des projets furent quant à elles l’objet de discussions, de négo- Kamerenbos en het Josafatpark, in Brussel te garanderen. De uitvoering van de ciations ayant toutes abouti à des accords. projecten bood daarentegen wel stof tot discussies en onderhandelingen, die alle tot akkoorden hebben geleid. Au cours de sa promenade, le lecteur aura pu découvrir dans le détail les efforts et les moyens considérables qui ont été déployés ces dernières années pour U hebt het tijdens uw wandeling door deze tekst in detail kunnen ontdekken: rendre aux Bruxellois ces deux espaces verts auxquels ils sont si profondément in de afgelopen jaren zijn er veel inspanningen verricht en middelen inge- attachés. zet om de Brusselaars deze twee groene ruimtes, die hen zo na een het hart liggen, terug te geven. Au terme du présent ouvrage, il est bon de revenir une dernière fois sur certai- nes réalités de terrain. Nu dit overzicht bijna ten einde is, is het misschien goed om voor een laatste keer terug te blikken op enkele situaties in de praktijk.

. 154 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark

Une accessibilité maintenue Een voortdurende toegankelijkheid

“Une immense satisfaction de voir renaître Contrairement à d’autres chantiers ancrés dans le tissu urbain, les travaux Als er bouwwerkzaamheden worden opgestart in een stad, ondervindt het après tant d’années, via une excellente réalisés au Bois de la Cambre et au parc Josaphat, en dépit de leurs durées grote publiek daar meestal nadeel van. Dat was niet het geval tijdens de werk- collaboration de tous, deux sites majeurs respectives, n’ont que peu pénalisé le public. Jamais, tout au long des travaux, zaamheden in het Ter Kamerenbos en het Josafatpark, ondanks het feit dat de la Région de Bruxelles-Capitale.” les parcs n’ont cessé d’être ouverts aux promeneurs. Tout au plus certains ze lang hebben geduurd. De parken bleven voortdurend toegankelijk voor emplacements précis ont-ils été momentanément rendus inaccessibles afin de wandelaars, en er werden hoogstens enkele specifieke locaties afgesloten. Hubert Vanderlinden, permettre leur rénovation dans les meilleures conditions et, dans ce contexte, Deze tijdelijke maatregelen waren nodig om die locaties in de best mogelijke Direction des Monuments et Sites garantir une sécurité maximale aux visiteurs. Ceux-ci comprendront aisément omstandigheden te kunnen renoveren en om de veiligheid van de bezoe- qu’il était impossible de procéder à des travaux de terrassement, à l’asphaltage kers maximaal te garanderen. De bezoekers zullen overigens meteen hebben “We zijn bijzonder blij om na zoveel jaren en de chemins ou au démontage d’un pont de plusieurs dizaines de tonnes sans begrepen dat het onmogelijk was om verhogingswerken uit te voeren, wegen een uitmuntende samenwerking van alle interdire, fût-ce momentanément, l’accès aux lieux concernés. te asfalteren of een brug van enkele tientallen tonnen te ontmantelen zonder betrokkenen, twee belangrijke plekken tijdelijk de plek in kwestie af te sluiten. van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Conscients dès le stade des projets qu’il était difficilement concevable de priver te zien herleven.” le public bruxellois (et d’ailleurs) de deux de ses principaux espaces verts, et ce Het was Beliris en zijn partners al vanaf de ontwerpfase duidelijk: ze konden durant plusieurs années, Beliris et ses partenaires ont donc élaboré un calen- de Brusselaars en andere bezoekers niet jarenlang de toegang tot twee van Hubert Vanderlinden, drier minutieux des travaux à réaliser, qui allait permettre d’éviter la fermeture hun grootste groene ruimtes ontzeggen. Er werd dan ook een minutieuze Directie Monumenten en Landschappen totale des deux parcs. werkkalender opgesteld, waardoor de totale sluiting van de twee parken werd vermeden. Eu égard aux diverses contraintes que cette feuille de route impliquait (répar- tition des travaux selon les saisons, maintien d’une infrastructure minimale, Dit stappenplan bevatte tal van beperkingen (seizoensgebonden spreiding contraintes d’ingénierie,...), le fait qu’elle ait presque toujours été respectée van de werken, behoud van een minimale infrastructuur, technische beper- constitue en soi un véritable tour de force logistique. kingen…). Toch werd het bijna altijd nageleefd, en dat alleen al is een logistiek huzarenstukje. bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark 157

Une conclusion ? Een conclusie? Pas tout à fait… Die is er niet echt…

Rendre à un site sa dimension d’espace de convivialité, sa valeur patrimoniale et Een park weer gezellig maken, de erfgoedwaarde en ecologische waarde “Mieux vaut consolider que réparer, son impact environnemental relève en soi un défi pas très éloigné du rêve d’en- ervan herstellen … Het is een uitdaging die veel op een kinderdroom lijkt. Dat réparer que restaurer, restaurer que fant. C’est du moins ce que tendent à montrer les sources disponibles concer- is tenminste wat naar voren komt uit de beschikbare bronnen over de ‘weder- construire. Tel est le principe de base nant la renaissance du Bois de la Cambre et celle du parc Josaphat. geboorte’ van het Ter Kamerenbos en het Josafatpark. d’une saine restauration/réhabilitation, celle-ci devant conserver à l’ouvrage toute En ce sens, l’objectif serait pleinement rempli s’il ne s’agissait, dès à présent, d’en In die zin zou het doel helemaal bereikt zijn, ware het niet dat de ontwikkeling sa valeur patrimoniale et historique…” assurer l’évolution pour les décennies à venir. En essayant d’anticiper toujours van de parken vanaf nu moet worden bestendigd voor de komende decennia. au mieux ce que ceux qui les fréquentent attendent de leurs espaces verts. Daarbij moet men steeds zo goed mogelijk proberen te anticiperen op wat de “In stand houden is beter dan herstellen, bezoekers van hun groene ruimtes verwachten. herstellen beter dan restaureren en Un espace vert est par essence un lieu qui vit et évolue, au gré de ses usagers restaureren beter dan bouwen. Dat is mais aussi de la nature qui le compose. Tout qui cultive un jardin le sait, le travail Een groene ruimte is in wezen een plek die leeft zich ontwikkelt, afhankelijk het basisprincipe van een goede restauratie/ n’est jamais terminé. C’est ce qui fait son attrait mais également son exigence. van zijn bezoekers en de natuur waaruit deze bestaat. Iedereen die tuiniert, herwaardering. Die moet immers weet het: het werk is nooit af. Dat geeft die plek zijn charme, maar brengt ook de historische en patrimoniale waarde Conscient de ce qu’un projet, quelle que soit son ampleur, n’a guère de chance moeilijkheden met zich mee. van de werken handhaven…” de survivre s’il ne voit comme aboutissement que ce qui est tangible dans le présent, Beliris a opté d’emblée pour une politique axée vers le futur et le deve- Beliris beseft dat een project, hoe veelomvattend ook, niet kan overleven als nir du parc mûrement pensée en amont des travaux, en concertation constante het in het heden geen tastbaar resultaat oplevert. Vanaf het begin – nog voor avec les acteurs concernés par cette gestion future. aanvang van de werkzaamheden – is er dan ook gekozen voor een weldoor- dachte, toekomstgerichte aanpak die rekening houdt met de ontstaansreden Ici aussi, le sujet est ouvert. Il s’agit pour Beliris de laisser le relais aux autori- van het park. Dit gebeurde bovendien in voortdurend overleg met de partijen tés compétentes qui devront assumer leur rôle d’entretien et de gestion sur die betrokken zijn bij het toekomstige beheer van de parken. le long terme de manières assumables et réfléchies. Des accords avaient déjà été conclus en ce sens avec la commune de Schaerbeek et la Ville de Bruxelles. Ook hier is het verhaal nog niet afgelopen. Beliris moet de fakkel immers door- Selon les niveaux de compétences impliqués, il s’agit dès aujourd’hui de péren- geven aan de bevoegde overheden, die op een verantwoorde en doordachte niser ce qui a été réalisé en en garantissant la longévité. manier moeten instaan voor het onderhoud en beheer op lange termijn. In dit kader zijn er al akkoorden gesloten met de gemeente Schaarbeek en de Stad Brussel. Afhankelijk van de betrokken competentieniveaus moet het gerealiseerde vanaf nu worden bestendigd door de duurzaamheid ervan te garanderen. parc josaphat

158 bois de la cambre - parc josaphat ter kamerenbos - josafatpark 159

Annexes Bijlagen

Sources Bronnen Nail, Sylvie, “In Pursuit of the Authentic”, dans Historic Gardens Review, autumn 1997, Nottingham, Nail, Sylvie, ‘In Pursuit of the Authentic’, in Historic Gardens Review, autumn 1997, Nottingham, UK, UK, p. 2-9. pag. 2-9. Bureau d’études d’architecture de paysage Landscape Design pour l’“Association Bois” (B-Group Studiebureau voor landschapsarchitectuur Landscape Design voor de ‘Association Bois’, Bois de la / JNC International s.a., Origin Stratec s.a., W.J. & M.C. Van Campenhout s.a., SET s.a.), Bois de La Cambre. Étude historique et état des lieux, 2002 (plaatsbeschrijving van bruggen en rocaille uitgevoerd Puissant, Jean et al., “L’extension et la modernisation de Schaerbeek”, dans Louis Bertrand et l’essor Puissant, Jean et al., ‘L’extension et la modernisation de Schaerbeek’, in Louis Bertrand et l’essor de Cambre. Étude historique et état des lieux, 2002 (état des lieux ponts et rocailles réalisés par Origin door Origin Architecture & Engineering). Études préalables spécifiques, études de restauration et de mise de Schaerbeek, Bruxelles, 2000. Schaerbeek, Brussel, 2000. Architecture & Engineering). Études préalables spécifiques, études de restauration et de mise en valeur en valeur du Parc Josaphat à Schaerbeek, 2003-2004 (specifieke voorstudies voor de restauratie en Ranieri, Liane, Léopold II urbaniste, Bruxelles, Hayez, 1973. Ranieri, Liane, Léopold II urbaniste, Brussel, Hayez, 1973. du Parc Josaphat à Schaerbeek, 2003-2004. herwaardering van het Josafatpark in Schaarbeek). RUSKIN, John, Les Sept Lampes de l’architecture, Paris, Denoël, 1987. RUSKIN, John, Les Sept Lampes de l’architecture, Parijs, Denoël, 1987. ALPHAND, Jean-Charles, Les promenades de Paris, Paris, J. Rothschild, 1873. ALPHAND, Jean-Charles, Les promenades de Paris, Parijs, J. Rothschild, 1873. Van den Haute, Robert, “Chronique de la vallée Josaphat”, dans les Cahiers de l’Ancien Saint-Josse, Van den Haute, Robert, ‘Chronique de la vallée Josaphat’, in les Cahiers de l’Ancien Saint-Josse, III, ANDRÉ, Édouard, Traité général de la composition des parcs et jardins, Paris, Éd. Jeanne Laffitte, 1879. ANDRÉ, Édouard, Traité général de la composition des parcs et jardins, Parijs, Uitg. Jeanne Laffitte, 1879. III, 1968. 1968. BARTHOLEYNS, E. et FISCHER, Fr., Le Parc Josaphat, Schaerbeek,1904. BARTHOLEYNS, E. en FISCHER, Fr., Le Parc Josaphat, Schaerbeek,1904. VANPARYS, Carla, Onzen Hof. Notre Jardin. Rencontres au Parc Josaphat. Ontmoetingen in het Josafat- VANPARYS, Carla, Onzen Hof. Notre Jardin. Rencontres au Parc Josaphat. Ontmoetingen in het Josafat- Berré, A. et GEERINCK, D., Le Parc Josaphat, Notice géographique, historique et botanique, Syllabus Berré, A. en GEERINCK, D., Le Parc Josaphat, Notice géographique, historique et botanique, lezingen- park, Bruxelles, Pomm. Publishers, 2011. park, Brussel, Pomm. Publishers, 2011. d’un cycle de conférences, 1977. reeksen (syllabus), 1977. Woudstra, Jan, Fieldhouse, Ken, The Regeneration of Public Parks, London, The Garden History & Woudstra, Jan, Fieldhouse, Ken, The Regeneration of Public Parks, London, The Garden History & Bertrand, Louis, Schaerbeek depuis… cinquante ans, Bruxelles, 1912. Bertrand, Louis, Schaerbeek depuis… cinquante ans, Brussel, 1912. Landcape Design Trust, 2000. Landcape Design Trust, 2000. Buls, Charles, Esthétique des villes, Bruxelles, 1893. Buls, Charles, Esthétique des villes, Brussel, 1893. Archives de la Ville de Bruxelles. Archief van de Stad Brussel. Conan, Michel, Dictionnaire historique de l’Art des jardins, Paris, Hazan, 1997. Conan, Michel, Dictionnaire historique de l’Art des jardins, Parijs, Hazan, 1997. Archives Générales du Royaume. Algemeen Rijksarchief. Cortesi, Isotta, Parcs publics, paysages 1985-2000, Arles, Actes Sud/Motta, 2000. Cortesi, Isotta, Parcs publics, paysages 1985-2000, Arles, Actes Sud/Motta, 2000. Bibliothèque Royale. Koninklijke Bibliotheek van België. De Pauw, F., La vallée du Maelbeek, Bruxelles, Hayez, 1914. De Pauw, F., La vallée du Maelbeek, Brussel, Hayez, 1914. Institut Royal du Patrimoine Artistique. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. Duquenne, Xavier, Le Bois de La Cambre, Bruxelles, 1989. Duquenne, Xavier, Le Bois de La Cambre, Brussel, 1989. Institut National Géographique. Nationaal Geografisch Instituut. FincOEUR, Michel-Benoît et Silvestre, Marguerite, Inventaire des collections cartographiques FincOEUR, Michel-Benoît en Silvestre, Marguerite, Inventaire des collections cartographiques Service des Espaces Verts de la Ville de Bruxelles. Dienst Groene Ruimten Stad Brussel. Vandermaelen conservées à la Bibiothèque royale de Belgique, IV, Bruxelles, 2000. Vandermaelen conservées à la Bibiothèque royale de Belgique, IV, Brussel, 2000. Service Économie de la Ville de Bruxelles. Dienst Economie Stad Brussel. Gagé, Patrice et Becquer, Gilles, “Gardeners welcome !”, dans Historic Gardens Review, winter 1998- Gagé, Patrice en Becquer, Gilles, ‘Gardeners welcome !’, in Historic Gardens Review, winter 1998- Service des Travaux Publics de la Ville de Bruxelles. Dienst Openbare Werken Stad Brussel. 1999, Nottingham, UK, p. 35-38. 1999, Nottingham, UK, pag. 35-38. Le Soir. Le Soir. Geerinck, Daniel, Promenades dendrologiques à Schaerbeek, Commission de l’Environnement de Geerinck, Daniel, Promenades dendrologiques à Schaerbeek, Commission de l’Environnement de Bruxelles-Est,1997. Bruxelles-Est,1997. Girardin, René-Louis de, De la composition des paysages ou Des moyens d’embellir la nature autour des Girardin, René-Louis de, De la composition des paysages ou Des moyens d’embellir la nature autour des Crédits photographiques Fotocredits habitations, en joignant l’agréable à l’utile, Paris, 1992. habitations, en joignant l’agréable à l’utile, Parijs, 1992. Photographies Beliris. Collection cartes postales X. Duquenne. Foto’s Beliris. Verzameling postkaarten X. Duquenne. Hanosset, Yves et Marchi, Christina, L’avenue Louis Bertrand et le parc Josaphat, “Bruxelles, Ville Hanosset, Yves en Marchi, Christina, L’avenue Louis Bertrand et le parc Josaphat, ‘Bruxelles, Ville d’Art et d’Histoire”, Bruxelles, Solibel, 1995. d’Art et d’Histoire’, Brussel, Solibel, 1995. Le dantec, Jean-Pierre, Jardins et paysages, textes critiques de L’Antiquité à nos jours, Paris, Larousse, Le dantec, Jean-Pierre, Jardins et paysages, textes critiques de L’Antiquité à nos jours, Parijs, Larousse, 1996. 1996. LIMIDO, Luisa, L’Art des jardins sous le Second Empire : Jean-Pierre Barillet-Deschamps, 1824-1873, LIMIDO, Luisa, L’Art des jardins sous le Second Empire : Jean-Pierre Barillet-Deschamps, 1824-1873, Seyssel, Champ Vallon, 2002. Seyssel, Champ Vallon, 2002. Michel, A., Promenades pratiques, historiques et esthétiques aux environs de Bruxelles, Le Parc Josaphat, Michel, A., Promenades pratiques, historiques et esthétiques aux environs de Bruxelles, Le Parc Josaphat, La Fontaine d’Amour, Bruxelles, A. De Boeck, 1910. La Fontaine d’Amour, Brussel, A. De Boeck, 1910. Remerciements Dankwoord Il aura fallu près de cinq années de démarches et autant d’années de travaux pour achever cette Het heeft bijna vijf jaar voorbereiding en nog eens vijf jaar van werkzaamheden gekost om de entreprise de restauration et de mise en valeur de deux des plus beaux écrins verts de la Région restauratie en opwaardering van twee van de mooiste groene oases van het Brussels Hoofdstedelijk de Bruxelles-Capitale. Gewest tot een goed einde te brengen. Entièrement financé par BELIRIS, un budget de quelque 13 000 000 €, pour le Bois de la Cambre, et De restauratie en de opwaardering zijn volledig gefinancierd door BELIRIS voor een bedrag van 12 000 000 €, pour le parc Josaphat, aura été nécessaire à leur restauration et leur mise en valeur. € 13.000.000 voor het Ter Kamerenbos en € 12.000.000 voor het Josafatpark. Dit project is het Ce projet est le fruit d’un travail d’équipe alliant connaissances, expériences et savoir-faire. Les resultaat van teamwerk waarbij kennis, ervaring en vakmanschap werden samengebracht. De technologies les plus récentes ont été combinées aux techniques artisanales qui ont traversé les nieuwste technologieën werden gecombineerd met traditionele ambachtelijke technieken die al époques. eeuwenlang succesvol zijn.

Partenaires lors de la campagne de restauration : Partners bij de restauratiecampagne:

Bois de la Cambre ter kamerenbos Maître d’ouvrage : BELIRIS Bouwheer: BELIRIS Études : A.M. Bois - Bgroup, JNC International, Stratec s.a., W.J. & M.C. Van Campenhout s.a., SET s.a. Studies: A.M. Bois - Bgroup, JNC International, Stratec s.a., W.J. & M.C. Van Campenhout s.a., SET s.a. Entreprises : ETH sprl, DSV s.a., Boucher, Van Wetter sprl, ABOG n.v., s.a. Socogetra, Baeck & Jansen n.v., Entreprises: ETH sprl, DSV s.a., Boucher, Van Wetter sprl, ABOG n.v., s.a. Socogetra, Baeck & Jansen n.v., Monument Vandekerckhove n.v., PPR-Vibed n.v., Constructions Electriques Schréder s.a., Elec DVC n.v., Monument Vandekerckhove n.v., PPR-Vibed n.v., Constructions Electriques Schréder s.a., Elec DVC n.v., VSE s.a., Herbosch-Kiere n.v. VSE s.a., Herbosch-Kiere n.v. Sécurité et Santé : Sixco Veiligheid en gezondheid: Sixco Contrôle technique : SECO, SOCOTEC Techische controle: SECO, SOCOTEC

Parc Josaphat josafatpark Maître d’ouvrage : BELIRIS Bouwheer: BELIRIS Études : Bgroup Greisch, JNC International, Origin, Agora. Studies: Bgroup Greisch, JNC International, Origin, Agora. Entreprises : Verhaeren & Co, Van Wetter sprl, Estate and Landscape Management, Krinkels, Lesuco, Ondernemingen: Verhaeren & Co, Van Wetter sprl, Estate and Landscape Management, Krinkels, Lombaers et Pirlet, Herbosch-Kiere, Eurogreen, Vandezande, T. De Neef Engineering, D’Hulst Van Lesuco, Lombaers et Pirlet, Herbosch-Kiere, Eurogreen, Vandezande, T. De Neef Engineering, D’Hulst Rymenant, Heyrman De Roeck, Monument Vandekerckhove Van Rymenant, Heyrman De Roeck, Monument Vandekerckhove Sécurité et Santé : Sixco Veiligheid en gezondheid: Sixco Contrôle technique : SECO, SOCOTEC Technische controle: SECO, SOCOTEC

Un merci tout particulier est adressé aux personnes suivantes : Met bijzondere dank aan de volgende personen: U. Géradin, B. Lejong, J.-N. Lefort, N. Bottu, F. Antoine, W.-J. Vanderstadt, L. Lemmens, V. Jenard, U. Géradin, B. Lejong, J.-N. Lefort, N. Bottu, F. Antoine, W.-J. Vanderstadt, L. Lemmens, V. Jenard, R. Verbrugghe, V. Vanderkelen, A. Carleer, P. Vervenne, T. Cox, A. Masschelin, D. Van der Smissen, R. Verbrugghe, V. Vanderkelen, A. Carleer, P. Vervenne, T. Cox, A. Masschelin, D. Van der Smissen, F. Slegers, K. Burnay, H. De Smedt-Jans, C. Bossut, P. Marescq, P. Lauriers, L. De Troyer, J. Buelens F. Slegers, K. Burnay, H. De Smedt-Jans, C. Bossut, P. Marescq, P. Lauriers, L. De Troyer, J. Buelens en et toute l’équipe BELIRIS, P.-Y. Maystadt, le personnel des Espaces Verts de la Ville de Bruxelles, het hele BELIRIS-team, P.-Y. Maystadt, het personeel van de dienst Groene Ruimtes van de Stad C. Defosse de la Direction de l’Urbanisme, H. Vanderlinden de la Direction des Monument et Sites, Brussel, C. Defosse van de Directie Stedenbouw, H. Vanderlinden van de Directie Monumenten M.-F. Degembe de la Commission Royale des Monuments et Sites, la Division Espaces Verts de en Landschappen, M.-F. Degembe van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Bruxelles Environnement, les Espaces Verts de la commune de Schaerbeek et toutes les personnes Landschappen, de Afdeling Groene Ruimten van Leefmilieu Brussel, de Groene Ruimten van de qui ont aidé à mener à bien ces campagnes de restauration. gemeente Schaarbeek en alle personen die bijgedragen hebben tot het welslagen van deze Les journalistes et archivistes des quotidiens Le Soir et La Libre Belgique, le service “Archives” de Télé restauratieopdrachten. Bruxelles, l’Administration communale de Schaerbeek, l’Administration communale de Bruxelles- De journalisten en archivarissen van de dagbladen Le Soir en La Libre Belgique, de dienst ‘Archieven’ Ville, l’ASBL Natagora. van Télé Bruxelles, de gemeentelijke administratie van Schaarbeek, de gemeentelijke administratie van de Stad Brussel, de VZW Natagora.

Service public fédéral Mobilité et Transports Direction Infrastructure de Transport

© Beliris Rue du Gouvernement provisoire / Voorlopig Bewindstraat 9-15 - 1000 Bruxelles / Brussel

Coordination éditoriale et graphisme / Redactionele coördinatie en grafische vormgeving: [nor]production - www.norproduction.eu Textes / Teksten: Vincent Watelet

Tous droits de reproduction, traduction et d’édition, même partielle, réservés pour tous pays / Alle rechten voor reproductie, vertaling en bewerking, zelfs gedeeltelijk, zijn voorbehouden voor alle landen.

Impression décembre 2011 / Druk december 2011: Snel (Belgique / België).