Deinvloe dva nd e Sep-proefwindcentralet e Oosterbierum(Fr. )o pvogels , 2:nachtelijk eaanvaringskanse n

The impact of the Sep wind park near Oosterbierum (Fr.), TheNetherlands ,o nbirds ,2 :nocturna lcollisio n risks

J.E.Winkelma n

RIN-rapport92/ 3

_> —• ~ ott

DLO-lnstituutvoo r Bos-e n Natuuronderzoek

Arnhem

1992 J.E . Winkelman

Voorplaat: Sep-proefwindcentrale te Oosterbierum (Fr.) in voorjaar 1987, gezien vanuit het noordwesten, metwindmeetmast 1 enwindturbines 11 (opvoorgrond), 23,25 en35 (vgl. fig. 2) (foto:J.E. Winkelman).

Frontcover: Experimental windpark near Oosterbierum, province ofFriesland, inspring 1987, seen from thenorth-west, with meteorologicaltower 1 andwind turbines 11 (inforeground), 23, 25and 35 (see Fig. 2). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen

INHOUD

VOORWOORD 7

1INLEIDIN G 9

2D ESEP-PROEFWINDCENTRAL E 11

2.1 Ligging,omgevin ge ninrichtin g 11

2.2 Bouwverloop 13

2.3 Nachtelijkevogeltre k over hetwindpar k 13

3MATERIAA L ENMETHOD E 17

3.1 Inleiding 17

3.2 Depassiev erestlichtversterke r 18

3.2.1 Werking 18

3.2.2 Toepassing 18

3.2.3 InOosterbieru mgebruikt etyp ee nopstellinge n 19

3.2.4 Detectiecapaciteit, algemeen 24

3.2.5 DetectieproevenOosterbieru m 24

3.2.6 Resu^atendetectieproeve nOosterbieru m 25

3.3 Dewarmtebeeldcamer a 25

3.3.1 Werking 25

3.3.2 Toepassing 27

3.3.3 InOosterbieru mgebruikt etype ne nopstellinge n 27

3.3.4 Detectiecapaciteit, algemeen 34

3.3.5 DetectieproevenOosterbieru m 34 J.E .Winkelma n

3.3.6 Resultatendetectieproeve nOosterbieru m 35

3.4 Desearc happroac hrada r 36

3.4.1 Werkinge ntoepassin g 36

3.4.2 InOosterbieru mgebruikt etypen ,opstellin ge n

detectiecapaciteit 40

3.5 Verwerkingvideobande ne nradarfilm s 42

3.5.1 Uitlezingvideobande n 42

3.5.2 Uitlezingradarfilm s 43

3.5.3 Soort(groep)herkenning 43

3.6 Hoogtebepalingenbi jrestlichtversterker s en

warmtebeeldcamera 44

3.6.1 Inleiding 44

3.6.2 Berekeningswijze 45

3.6.3 Vliegsnelheden 48

3.6.4 Vliegrichtinge nondervonde nwindrichtin g 49

3.6.5 Overigehoogteberekeninge n 50

4RESULTATE N 51

4.1 Inleiding 51

4.2 Beschikbare nachtenme tvideo -e nfilmbeelde n 51

4.3 Waargenomenaantalle ne nsoorte nvogel s 64

4.3.1 Restlichtversterkers 64

4.3.2 Warmtebeeldcamera 65

4.3.3 Radar 65

4.4 Waargenomenpatrone ni naantalsverloo p 66

4.4.1 Algemeen 66

4.4.2 Relatieme tlokal etre ke ngrootschalig eherfsttre k 67 Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n

4.4.3 Relatieaantalle ni nwindpar k enhogero p 68

4.4.4 Relatie methe twee re ncombinati eva ngegeven s 69

4.5 Vlieghoogteaa nd ehan dva nd erestlichtversterker s 70

4.5.1 Inbeschouwin ggenome nwaarneminge ne nluchtlage n 70

4.5.2 Berekeningva nd ewerkelijk e aantallenpassage s 71

4.5.3 Aantallengepasseerd evogel s 72

4.6 Vlieghoogteaa nd ehan dva nd ewarmtebeekjcamera' s 74

4.6.1 Totaalaanta lwaarneminge n 74

4.6.2 Inbeschouwin ggenome nwaarneminge n enluchtlage n 74

4.6.3 Berekeningva nd ewerkelijk e aantallenpassage s 75

4.6.4 Aantallengepasseerd egroepe ne nvogel s 77

4.6.5 Fluxo pwindturbinehoogt e 78

4.7 Typenreactie se naanvaringe n 79

4.7.1 Inleiding 79

4.7.2 Restlichtversterkers 80

4.7.3 Warmtebeeldcamera 80

4.8 Totaalaanta lreactie se naanvaringe n 83

4.8.1 Aantalreactie se naanvaringe ni nrelati eto t

waargenomenaantalle n 83

4.8.2 Schattingva nhe ttotal e aantalslachtoffer s 84

4.8.3 Vergelijkingme tzoekactie s 85

4.9 Reactiesbuite nhe trotorvla k 86

5 CONCLUSIESE NDISCUSSI E 89

5.1 Inleiding 89

5.2 Discussiete naanzie nva nd eberekeningswijze n 90

5.2.1 Vliegsnelhedenva nvogel s 90 J.E.Winkelma n

5.2.2 Vlieghoogte 90

5.2.3 De1:2-uitlezin g 91

5.2.4 Soortgroepbepalinge ndetectiecapacitei t 91

5.2.5 Groepsgrootte 92

5.3 Literatuurgegevens 92

5.3.1 Vlieghoogte,algemee n 92

5.3.2 Vlieghoogteverdelingeno plag ehoogt e 93

5.3.3 Relatietre ko pwindturbinehoogt e enhogero p 95

5.3.4 Groepsgrootte 95

5.3.5 Reactiese nontwijkgedra gbi jwindturbine s 96

5.3.6 Reactiese nontwijkgedra g nabijoverig e hogeobstakel s 97

5.3.7 Reactieso pvliegtuige ne nlichtbundel s 98

5.3.8 Reactieso pgeluide nvana f degron d 99

5.3.9 Reactieso pelektromagnetisch evelde ne nstralinge n 99

5.3.10Reactie so pluchtwervelinge n 100

5.3.11Herste ln abotsin gme tee nobstake l 102

5.4 Conclusies 103

DANKWOORD 105

LITERATUUR 107

SAMENVATTING 115

SUMMARY 118 Tabellen

Bijlagen

Captionso ffigures ,heading so ftable san dappendice s Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen

VOORWOORD

Dekan sda tvogel s 'snacht stege nwindturbine s botsen,word t doorvele n alsreëe lervaren .Zoekactie s naardod evogel sonde rwindturbine s hebben totn u toeechte rmaa rklein eaantalle naanvaringsslachtoffer sopgeleverd . Onderzoekdoo r hetDLO-Instituu tvoo rBos -e nNatuuronderzoe k(IBN - DLO),Arnhem ,heef tuitgeweze nda tklein evindkanse nhieraa nmed e de­ betzijn . Erbestaa t echteroo kd e mogelijkheidda t 'snacht smaa rweini g vo­ gelso pwindturbinehoogt e vliegeno fda tvogel sd ewindturbine sove rhe t al­ gemeenwete nt eontwijken .O mdez e laatstetwe epunte nt eonderzoeken , werdee ndee lva nhe tdoo rhe t IBN-DLOuitgevoerd evogelonderzoe k in de Sep-proefwindcentrale teOosterbieru m(Fr. )o pd enachtelijk esituati ege ­ richt.Hiervoo rwer dmed egebrui kgemaak tva nnieuw ewaamemingstech - nieken,waardoo r hetvoo rhe teers tmogelij kwer dnachtelijk evogeltre ki n deluchtlage ngrenzen daa nd eaardoppervlakt e (0-100m hoogte) en daar­ meeo pwindturbinehoogt et ekwantificeren .Voort skonde ngedetailleerd e waarnemingenworde nverrich taa nhe tnachtelijk egedra gva nvogel sdi e eendraaiend ewindturbin e naderene neventuee lpasseren .

Deresultate nwijze nero pda tgedurend e eenaanta lnachte npe rherfs t sprakei sva nredelijk e aantalleno pwindturbinehoogt e passerendevogels . Dezevogel szie n' snacht soo konde rwa t mindergunstig ezichtomstandig - hedend ewindturbine s enwete ndez eove r hetalgemee nt eontwijken .Ver ­ lichtingva nd ewindturbine s lijktderhalv e nietzinvo lo mbotsinge nt evoor ­ komen.Verlichtin gzo uzelf s inhe tnadee lkunne nwerke ndoo rd eaan ­ trekkendewerkin go pvogel stijden smistig eo f neveligenachten , waardoor debotsingskan s kanworde nverhoogd .He ti svoort sopmerkelij kda tee n deelva nd eslachtoffer s nietontston ddoo rdirect ebotsin gme tee nwin ­ dturbine,maa rdoo rd ezogwerkin gachte rd edraaiend e rotor.Di ttra d voor­ alo pbi jvogel sdi eee ndraaiend eroto rme tmeewin dnaderde ne n zodoen­ den apassag eva nhe trotorvla kdoo rd eluchtturbulentie swerde nverrast .

Detotal ebotsingskan s isnie tgroot ,maa rwe lva nee ndergelijk eord eda t ingebiede nme tgeconcentreerd e nachtelijkevogeltre k bijplaatsin gva n veelwindturbine s metgrot eaantalle nslachtoffer s rekeningmoe tworde n gehouden.

dr.J .Vee n hoofdafdelin gDierecologi e J.E. Winkelman

(Gespiegeld) videobeeldwarmtebeeldcamera type UA 9090 metbeeldhoek van ö graden. Inbeeld zijnvan links naarrechts drie eenden, rotorbladwindturbine 33, rotor35 en middendeelwindtur­ bine 36zichtbaar. Windpark Oosterbierum, 27oktober 1988, 20.46uur (foto: J.E. Winkelman).

Video picture (mirrorimage) made through thePhilips Usfa thermal image intensifier (type UA 9090) with a horizontal field of viewof 5 degrees. From leftto right areseen three ducks, and (parts of)wind turbines 33, 35and 36. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen

1 INLEIDING

Ind eperiod e 1984-1990wer d nabijhe t Friese Oosterbierum eenproefwind - centrale aangelegd. Dit windpark bestaat uit 18 windturbines, zeven wind- meetmasten, een wegennet en drie gebouwen van waaruit controle en be­ dieningva n hetwindpar kplaatsvinden . Indi twindpar k isdoo rhe t DLO-Insti- tuut voor Bos-e n Natuuronderzoek (IBN-DLO), voorheen DLO-Rijksinstituut voorNatuurbehee r (RIN-DLO),Arnhem ,i nopdrach tva nd e eigenaarva nhe t windpark, de N.V. Samenwerkende elektriciteits-produktiebedrijven (Sep), Arnhem, een onderzoek uitgevoerd naard e mogelijke hinderdi evogel s van ditwindpar kzoude nkunne nondervinden .

Omdat bijaanvan gva nhe tonderzoe k nogmaa rweini gbeken dwa sove rd e gevolgenva nd eaanle ge nhe tgebrui kva nee ndergelij kwindpar kvoo rvogel s ofove rd erelati etusse nwindturbine se nvogel si nhe talgemee n (vgl. Winkel­ man 1988a, 1988b),wer dhe tonderzoe kz obree dmogelij kopgezet . Behalve aan het verlies van biotoop ten gevolge van verstoring van broedvogels en vanpleisterend e enlangstrekkend e vogelsdoo raanwezigheid ,bewegin ge n geluidva nd ewindturbine s(verstoringsaspect) ,i soo krui maandach tbestee d aan het aantal vogels dat slachtoffer wordt van aanvaring met de in het windpark opgerichte obstakels en aan het (nachtelijk) gedrag van op het windpark aanvliegende vogels (slachtofferaspect). Overd ewerkwijz e bijhe t verstoringsonderzoek end e resultaten tijdens de bouw en half-operationele situatie (1984-1990) is afzonderlijk gerapporteerd door Winkelman (1988a, 1990b). Over de indi e periode gevonden dode vogels en het begeleidende vindkansonderzoeki sversla ggedaa ndoo rWinkelma n(1988a , 1990a).I n het onderhavige verslag wordt ingegaan op het gedurende de nacht en tijdens andereslecht ezichtomstandighede nuitgevoerd eonderzoe k inhe tkade rva n hetslachtofferaspect . Over hetaanta lvogelslachtoffers , hetgedra goverda g enhe tverstoringsaspec ttijden sd eoperationel esituati ei safzonderlij kgerap ­ porteerd(Winkelma n 1992a, 1992b, 1992c, 1992d).

Bij bestudering van het slachtofferaspect door middel van het bij daglicht zoeken naar dode vogels dringt zich bij de interpretatie van de verkregen gegevens steeds de vraag op (1) hoe groot het aanbod van vogels op rotorhoogte was ind e nacht voorafgaande aan het zoeken en (2) welk deel vand e 's nachts passerende vogels daadwerkelijk tegen een windturbine is gebotst. Het nieto fweini gvinde nva nslachtoffers ,zoal si nOosterbieru mhe t gevalwa s (Winkelman 1990a, 1992a), kanimmer sbetekene n dat ervooraf ­ gaande aan het zoeken op windturbinehoogte geen of nauwelijks vogels hebben gevlogen. Het kan echter ook betekenen dat vogels 's nachts (en tijdens andere slechte zichtomstandigheden) dewindturbine s over het alge­ meenwete nt eontwijken .Inzich ti n het(nachtelijk ) vlieggedragka ndaarnaas t aanwijzingen verschaffenove r eventueelaa nt e brengenvoorzieninge n aan dewindturbine steneind evogelaanvaringe nt ebeperke no ft evoorkomen .

Omd e vragen ten aanzien van de nachtelijke situatiet e onderzoeken,wer d in de herfst van 1985-1987 geëxperimenteerd met diverse methoden van onderzoek en verschillende typen nachtzichtapparatuur. In 1988 werd op 10 J.E .Winkelma n

grondva nd eresultate nui t 1985-1987 metee nvast eopstelling ,waarbi jdri e typen nachtzichtapparatuur waren betrokken, de nachtelijke vogeltrek bij draaiendewindturbine sonderzocht ,aangevul dme tenkel eexperimenten . De bijhe t nachtonderzoek in 1985-1987 betrokken methodologie end edaarbi j uitgevoerdeexperimente nzij nuitvoeri gbeschreve ni nWinkelma n(1988a ,zi e ook I992d). Inhe tonderhavig e verslagword tdaaro mslecht skor t ingegaan opd emethodologie .D enadru klig tn uvoora lo pd everzameld egegeven ste n aanzienva nd eaantalle n' snacht spasserend evogel se nva nhe tgedra gva n dezevogel sbi jpassag eva nd ewindturbines ,o pd everwerkin ghierva ne no p de resultaten.He tonderhavig e rapport isee ntweede ,bijgewerkt e drukva n RIN-rapport90/1 7(Winkelma n1990c) ,waari nherzien eberekeninge nva nd e botsingskansenzij nopgenomen . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 11

2 DE SEP-PROEFWINDCENTRALE

2.1 Ligging,omgevin ge nInrichtin g

DeSep-proefwindcentral elig ti nd ekuststroo kva nnoordwes t Friesland,eve n ten noordenva n Franeker. Denoordzijd e van hetwindpar k ligto p3 km ,d e zuidzijde op 4 km van de Waddenzee (fig. 1). De omgeving betreft een uitgestrekt, open gebied met verspreid liggende dorpen,waa r grasland en bouwlandelkaa r afwisselen. Debou wva nhe twindpar k isgepaar dgegaa n met perceelverbeteringen eno p beperkte schaaloo k grondruil in hetkade r vand e ruilverkaveling De Bjirmen. Dit heeft zichvoora lgeui t inverbeterin g vanwaterlopen ,e ni ndrainage , onderbemaling,vergrotin gva npercelen ,he t kappen van nagenoeg alle houtopslag en een (tijdelijke) toename van het areaalbouwlan di nd ewijd eomgevin gva nhe twindpark .

Hetwindpar k (55 ha)bestaa t uit 18middelgrot ewindturbines ,ee nui tzeve n masten bestaand windmeetsysteem gesitueerd rondom het windpark, een bedienings-o fcontrolegebouw ,twe eclustergebouwe ne nverbindingswege n (fig. 2-4). Ind e twee clustergebouwen is schakel- en regelapparatuur voor respectievelijktwaal f enze swindturbine s enzeve nwindmeetmaste nonder ­ gebracht.D egeproduceerd estroo mword tvi aee nondergronds ekabe lafge ­ voerdnaa rhe tkoppelstatio ni nhe tnabijgelege nHerbayum .D einfrastructuu r isgeschik tvoo r2 4windturbines .

Delengterichtin gva nhe twindpar k ligtvrijwe lnoord-zui de nloodrech t opd e meest voorkomende windrichting (west-westzuidwest). Dewindturbine s zijn opgesteldi ndri erije nva niede rze sstuks .D eonderling eafstan dtusse ndez e rijeni s24 0m .D eafstan dtusse nd ewindturbine sbinne nee nri jbedraag t30 0 (noordelijke drie windturbines) of 150 m (zuidelijke vier) (fig. 2). De wind­ turbines hebbenee nhorizontal eas ,ee nupwind-roto r metee nrotordiamete r van3 0m e ndri e rotorbladen,ee nashoogt eva n3 5m e nee nvermoge nva n maximaal30 0kW .He ttoerenta li svariabe l(maximaa l4 8omwentelinge npe r minuut,overeenkomen dme tee nmaximal etipsnelhei dva n27 0km/uur )(vgl . Bornebroek 1987).D ewindturbine sstarte nbi jee nwindsnelhei dva n4 m/se c enstoppe nbi j2 4m/sec .Toren ,gonde le nblade nzij nva nstaal .D ewindmeet ­ masten zijn getuid en 50 m (twee masten) of 35 m (vijf masten) hoog.D e tuidradenzij nnie tvoorzie nva nspecial evoorzieninge nteneind evogelaanva ­ ringent evermindere no ft evoorkomen .He twindpar ki s' snacht snie tverlicht .

Tenaanzie nva nvogelbeweginge nove r hetwindpar k is hetva nbelan ghie r tevermelde nda td ehoofdrichtin gva nd egrootschalig evogeltre k ind eherfs t enhe tvoorjaa r mino f meer loodrechto pd elengterichtin gva n hetwindpar k staat.Lokal everplaatsinge n (met namedi eva ne nnaa r hetwad ) doenzic h meerevenwijdi gaa nd elengterichtin gva nhe twindpar kvoo r(vgl .Winkelma n &Buurma1986). 12 J.E .Winkelma n

Figuur1. Ligging van de Sep-proefwindcentrale (gearceerd) te Oosterbierum. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 13

2.2 Bouwverloop

Volgens de oorspronkelijke planning uit 1984, volgens welke het vogel- onderzoek werd opgezet, zou het windpark uiterlijk bijd e aanvang vanhe t broedseizoen in 1986 operationeel zijn. Deze planning werd echter niet gehaald. De bouw verliep uiteindelijk als volgt. De eerste voorbereidingen vonden plaats in februari 1984, waarbij de sloten werden uitgediept en rechtgetrokken,e nd eovertollig egron do pd e randenva nd epercele nwer d gestort.I nd eloo pva nhe tvoorjaa rva n198 4wer dhe tterrei nverde rbouwrij p gemaakt.I nd eloo pva nd ezome rva n198 4wer dd ewegenstructuu raange ­ legde nvon d eenverkavelin g vand e percelen plaats. Dewindmeetmaste n werden in de winter van 1985/1986 opgericht. In de herfst en winter van 1986/1987werde nd e1 8windturbinemaste ngeplaats t(bijlag e1 ) .Tusse nein d meie nhal fnovembe r 1987werde ngondel se nrotore no pd emaste nbeves ­ tigd(bijlag e2) .A lspoedi gdaarn astartt eme ntijden swerkure nme tproefdraai ­ en. Het nachtonderzoek vond in 1985 derhalve plaats inee n geheelonge ­ stoorde situatie. In 1986ware n er maximaal acht mastenzonde r gondelo f rotorbladenaanwezig .Te ntijd eva nhe tnachtonderzoe ki nd eherfs tva n 1987 draaidenenkel ewindturbine s ook' snachts ;i nd eherfs t van198 8ware nda t ermaximaa ltien .He twindpar kkwa mi nd eherfs tva n199 0volledi gi ngebruik .

2.3 Nachtelijkevogeltre kove rhe twindpar k

Over vogeltrek over hetwindpar k enwijd e omgeving warenbi jd e aanvang vanhe tonderzoe kmaa rweini ggegeven svoorhanden .D emeest egegeven s betroffen situaties tijdens daglichtomstandigheden (vgl.Winkelma n 1988a, 1990a, 1990b).Ove rtre kwelk ezic h' s nachts afspeelt,wa sslecht s bekend datdez ei nd ewijd eomgevin gva nhe twindpar kvoo rko nkome n(vgl . Buurma 1987).Kwantificerin gontbra kechter .Oo kd evraa gi nwelk emat evogel szic h 'snacht s ind eonderst e luchtlagenverplaatse n(tusse nbode me nboomtop - of rotortophoogte) wasno gnauwelijk sonderzocht .Ove rhe taanta l 'snacht s teverwachte nvogel so pwindturbinehoogt ete rplekk ewa sbi jd eaanvan gva n het nachtonderzoek in Oosterbierum dan ook nauwelijks iets bekend (vgl. Buurma1985) . 14 J.E .Winkelma n

^^ wegen • windturbine 11 t/m 38 © windmeetmast 1 t/m 7 • clustergebouw B controlegebouw

500 1000 4

m

Figuur2. Plattegrondvan de Sep-proefwindcentrale en directe omgeving (perceelindeling buiten windpark:situatie 1988). Windmeetmasten4 en 6 50 m hoog, 1, 2,3, 5 en 7 35 m hoog. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 15

Figuur3. Luchtopname van de Sep-proefwindcentrale te Oosterbierum, gezien vanuit het zuidwesten (foto:G. van Tienen, IBN-DLO, Arnhem). 16 J.E .Winkelma n

Figuur4. Sep-proefwindcentrale Oosterbierumin aanbouw (oktober 1987). Inbeeld zijn van links naarrechts windturbine 13, mast27 en windturbines 11,26, 25, 23en 21 (foto: J.E. Winkelman). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 17

3 MATERIAAL ENMETHOD E

3.1 Inleiding

Bijd evraa gnaa rd eaantalle nvogelslachtoffer sbi jwindturbine sdring tzic hbi j de interpretatieva nd e resultatensteed swee r de vraago p(1 ) of er 'snacht s (de meest gevaarlijke situatie) überhaupt wel vogels op windturbinehoogte vliegen en (2) welk deel vand e 'snacht so pwindturbinehoogt e passerende vogels ook werkelijk botst. Beide vragen zijn buiten het onderhavige onder­ zoek nauwelijks onderzocht. Een van de redenen hiervoor is dat voor het 's nachtswaarneme n vanvogels , met uitzondering van maanlichte nachten, hetmenselijk eoo gnie ttoereiken dis .Ee nander e redenbetref t hetfei tda td e meeste typen radar voor het doen van dergelijke waarnemingen niet laag genoeg kijken,terwij l andere nachtzichtapparatuur of methoden om andere redenen ontoereikend zijn of pas de afgelopen jaren ter beschikking zijn gekomen.Algemee ngeld tda td e kostenwelk ezij ngemoei d met hetgebrui k vannachtzichtapparatuu r overhe talgemee ngroo tzijn .

Daaromwer dnaa raanleidin gva nd eresultate nva nenkel eproeve naangaan ­ de hetgebrui kva neen eenvoudig e passieve restlichtversterker bijnachtelij k vogelonderzoek nabijklein ewindturbine s(vgl .Winkelma n 1984),bi jaanvan g vanhe t vogelonderzoek te Oosterbierum beslotento t uitgebreidere proeven metdez e nachtzichtapparatuur ento t het nagaan vand e bruikbaarheid van andere methodenvoo rnachtelijk eobservati e vanvogels .D eproeve nbetrof ­ fen in eerste instantie onderzoek naar de gebruiksmogelijkheden van een meer geavanceerde restlichtversterker en, insamenwerkin g met de Konink­ lijke Luchtmacht (KLu),va n een overzichtsradar. Ind e loopva n 1986 kwam daar nogd e mogelijkheidto tgebrui kva nee nwarmtebeekjcamer abij .Voort s werden de mogelijkheden bekeken van 'moon-watching', ceilometrie, infra- roodkijker en (ook ind e praktijk) van geluidwaarnemingen. Een uitgebreide behandelingva ndez emethode ne nd etoepasbaarhei dbi jnachtelij kvogelon ­ derzoek bijwindturbine s isgegeve n inWinkelma n (1988a). Naar aanleiding vand e proeven ind e herfst van 1985-1986 vield e definitieve keuze op een opstellingwaarbi jtwe epassiev erestlichtversterkers ,ee nwarmtebeekjcame ­ rae neen overzichtsrada rwerde ningezet . Inonderstaand e paragrafenword t kort ingegaan op de werking en toepasbaarheid van de voor dit onderzoek gekozenapparatuu r end ewijz ewaaro pd egegeven swerde nverzameld . 18 J.E.Winkelma n

3.2 Depassiev e restlichtversterker

3.2.1 Werking

Derestlichtversterke r isee n in het nabije infrarode (golflengte 0,72-1,4um ) enzichtbar e licht (golflengte 0,36-0,72urn )werkend e kijker. Dekijke rwerk t inprincip e zonder eigenlichtbro n ('passief'), 's Nachtsword t het resterende zichtbaree ninfrarod elich t uitd eomgevin gopgevange ne ndoo rmidde lva n elektronische en optische middelenversterkt . Deeffectiev e versterking ligt, afhankelijkva nhe tgebruikt etype ,tusse nongevee r4 500 0e n7 000 0keer . Het verkregen beeld kan daarna direct worden bekeken, op een monitor zichtbaar wordengemaak t of opvideoban do f anderewijz eworde nvastge ­ legd.I ngebiede no fnachte nme tweini gto tgee nrestlich to fwannee rverster ­ kingva nhe tverkrege nbeel di sgewenst ,ka nee ngewon eo finfrarod elichtbro n terondersteunin gworde ntoegevoeg d('actief 'gebruik) . Restlichtversterkers zijnnie tt egebruike nonde rschemer -e ndaglichtomstandigheden .Ee nande r nadeel is het feit dat de lichtgevoelige buizen verouderen, waardoor het lichtversterkend evermoge ni nd eloo pva nhe tgebrui kafneemt .Voort sbestaa t vooral bij de oudere typen (eerste generatie) het gevaar van inbranden (plaatselijke beschadiging) vand elichtgevoelig e buisbi joverbelichtin gdoo r fel licht (bijvoorbeeld autolampen) enfe l belichte objecten (maan).T e felle en/of plotselinge belichting kan bij de eerste-generatietypen ook het beeld doen'dichtklappen' .Bi jlater egeneratie szij nhiervoo r voorzorgsmaatregelen getroffen.Bi jdaglich tkunne noo kzi jechte rnie tworde ngebruikt .

3.2.2 Toepassing

Restlichtversterkerszij nsind sd ejare nzesti go pd emark te nworde nbijvoor ­ beeldgebruik tvoo rmilitair edoeleinde n(opsporing ) ennachtelijk ebewakin g doorpoliti ee nkustwacht .He tgebrui kva nee nrestlichtversterke rvoo rvogel - trekonderzoekwer dvoo rhe teers tbeschreve ndoo rGauthreau x(1979) .Byrn e (1985) gebruikte een opstelling overeenkomstig Gauthreaux (1979) voor dichtheidbepalingen vannachtelijk etre k nabijee ngrot ewindturbin e inCali ­ fornie,USA .Swanso n& Sargean t (1972) en Pedroli (1982) gebruiktenee n restlichtversterkera leerde rvoo rhe tbestudere nva nhe tnachtelij kfoerageer - gedrag van eenden.Huckabe e (1985) maakt meldingva ngebrui k vanee n restlichtversterker, indonker e nachten gecombineerd met een50 0 Wspot ­ light,bi jd ebestuderin g vanvlieggedra g vanvogel s nabijhoogspanningslei - dingen. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 19

3.2.3 InOosterbieru mgebruikt etyp ee nopstellinge n

Ten behoeve van het Oosterbierum-onderzoek werden begin 1985 twee restlichtversterkers aangeschaft van het type Vistar IM 101 van Reinaert Electronics (Amsterdam). Het betrof twee versterkers teneinde door middel van kruispeiling een indicatie van de vlieghoogte van de vogel te kunnen verkrijgen. DeI M10 1 waso pda t momentee nva nd eeerst eversterker sdi e tot de zogenaamde tweede generatie behoren (uitgerust met een micro- kanaalplaat).Fe llich te nfe lbelicht eobjecte nbinne nhe tbeeldvla kware nda n ook niet (erg) schadelijk voor de optische elektronika en veroorzaakten in principegee nzwee mo fdichtklappe nva nhe tbeeld .I n beide restlichtverster­ kerswer dee nvideocamer ae nlate roo kee neenvoudi gverwarmingsmecha ­ nisme(i nverban dme tinwendig econdensvorming ) ingebouwd.Teven swer d destandaardlen s vervangen door eengroothoeklen s (type B081 4A1 )me t eenbeeldhoe k van5 7graden ,zoda to pkort eafstan dte nminst ehe tgehel e wiekvlak ennaast eomgevin gva nee nwindturbin e inbeel dko nzijn .Gebrui k vangenoemd elen si ncombinati eme td eI M10 1 behieldd emogelijkhei dhe t diafragma met de interne elektronikavanui t hetvideosignaa l te sturen.He t geheelwer di nwaterdicht eboxe no pverplaatsbar estatieve nme tsturingsme ­ chanismengeplaats t enuitwendi gaa nvideo-opnameapparatuu rgekoppel d (fig.5 ); tegenwoordi gzij ndirec tvoo rvideo-opname ngeschikt e'kant-en-klare ' restlichtversterkerso pd emarkt .Daarnaas twerde npe rversterke rtwe e infra- roodschijnwerpers (300 W persglaslamp met infraroodfilter van 0,83 um) aangeschaft,teneind evogel si nd ewaarnemingsrichtin gextr at everlichte ne n derhalveoptimaa lzichtbaa rt emaken .E rwer dgekoze nvoo rhe tvoo rvogel s hoogstwaarschijnlijk nietzichtbar einfrarod elicht ,teneind everstorin go faan ­ trekking door de lichtbront e voorkomen.Tijdregistrati e gebeurde door een timerdi eo pbeid evideo-opnameapparate nwa saangesloten .All ebegeleiden ­ de apparatuur (aansturing stuur- enverwarmingsmechanisme n vand ever ­ sterkers,timer ,video-opnameapparatuur ) werdingebouw di nee nelektrisc h teverwarme n(winter)caravan .Zowe lrestlichtversterkers ,infrarod elichtbron ­ nen,time ral svideo-apparatuu rkonde nva ndaarui tworde nbedien d(fig . 6).

Derestlichtversterker swerde ni n1985-198 7onde ree nhoe kva n4 5grade n tenopzicht eva nelkaa r eno pee nafstan dva n3 5m va nee n(denkbeeldige ) windturbine opgesteld. Deplaat swer d mede bepaalddoo r de beschikbare stroompunten(198 5no ggee nwindturbine saanwezig ,plaatsin gnabi jhoofd ­ gebouw,waarui td estroo mwer dbetrokken ;198 6bi jwindturbin e 23,stroo m uit clustergebouw; 1987 bij windturbine 35, stroom uit windturbine). Een restlichtversterker werd kijkend in de richting van de te verwachtenhoofd ­ stroomva nd enachttre ke nmi no fmee rloodrech to pd et everwachte nlokal e bewegingen van en naar het wad geplaatst (oost-noordoost gericht). De andere stond hier haaksop ,i nzuidelijk e richting kijkend.Beid e versterkers werdenonde r een hoekva n4 5grade no p hettopj e van het (in 1985denk ­ beeldige) middelpuntva nd eroto rgericht .I n198 8werde nzi ji nverban dme t een verminderde detectiecapaciteit loodrecht omhoog gericht en op 35 m afstandte n noordene nte nzuide nva nwindturbin e 35opgestel d (vgl. figuur 8a,8b) . Deinfraroodlampe nstonde n steedso pee nonderling e afstandva n 50c maa nweerszijde nva nee nversterker ,eveneen sonde ree nhoe kva n4 5 graden. In198 5geschiedd ezowe ld econtinu eal stime-laps eopname nme t behulpva nee nNational -e nIVC-opnamerecorder ,beid eme tee nmaximal e opnamesnelheidva n5 0beeldje spe rsecond ee nee ncontinu espeelduu rva n 20 J.E.Winkelma n

debande nva nee nuur .Video-opnam e geschieddevana f 1986doo rmidde l vancontinu e opnameo pbande nva nvie r uur lengte (meestal BASFchrom - dioxidsupe rH Gbanden) . Perversterke r gebeurdedi tdoo r middelva ntwe e videocassetterecorders (VHS Panasonic NV-G7EV), die 20werde ngepro ­ grammeerd dat zij na elkaar opnamen. Hierdoor was het mogelijk om per versterkerach tuu rachteree nbeelde no pt enemen .

miaüËÊ&ÊÊÊ

Figuur5. Eenvan de twee in Oosterbierum gebruikte restlichtversterkers met twee infraroodlam- penen stuurmechanisme waarmee vanuit de caravan met begeleidende apparatuur de versterker in dejuiste positiekon worden gezet. Veldopstelling Oosterbierum, oktober 1986 (foto: J.E. Winkelman). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 21

Figuur6. Deel binnenzijde caravan met bedienings- en video-opnameapparatuur. Veldopstelling Oosterbierum, oktober 1987(foto: J. E. Winkelman).

Figuur7. Weergave opmonitor van doorrestlichtversterker opgenomen videobeelden. Rechts­ boven iseen groep meeuwen tezien. Veldopstelling Oosterbierum, oktober1987 (foto:J. van Osch, IBN-DLO, Arnhem). 22 J.E.Winkelma n

Noord 11

013

©

© ©

© © ©

© © ©

© windturbine 100 200m | clustergebouw ® warmtebeeldcamera -X- restlichtversterker

Figuur8a. Opstellingnachtzichtapparatuur in de Sep-proefwindcentrale in 1986. Reedsopgericht warende masten vande windturbines 11,13,21, 23 en 31-36 (vgl. fig. 2). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 23

Noord © ©21 ©31

® © ©33

•X-a © © *b®35 I •X-c

© © © 36

© © © 37

© © ©^38

© windturbine o 100 200m ® warmtebeeldcamera ' •X- restlichtversterker; a-b: 1987 a-c : 1988

Figuur8b. Opstelling nachtzichtapparatuurin de Sep-proefwindcentrale in 1987en 1988. 24 j. E.Winkelma n

3.2.4 Detectiecapaciteit,algemee n

Uit de literatuur is bekend dat bij passief gebruik van vergelijkbare typen eenogige restlichtversterkers (in dit geval uit de eerste generatie zonder verdere lensaanpassingen) vogels meestal niet verder dan 100 m kunnen wordenwaargenome n (Buurma 1982,Winkelma n 1984).Actie f gebruik met behulpva nee nextr alichtbro nvergroo td eafstan dvoo rzangvogel sto t100 0 m (Buurma 1982). Swanson & Sargeant (1972) konden bij passief gebruik tijdensheldere ,maanlicht e nachtenzic ho pope nwate rbevindend eeende n herkennento to p27 5m afstand ,o pbewolkt enachte nwa sdi trui m9 0m . Ook met de nog onaangepaste Vistar IM 101 konden vanaf de IJsselmeerdijk tijdensee nrustige ,helder ee nmaanlicht e avondzwane no phe tIJsselmee r tot maximaalenkel e honderden meters afstandworde ngedetecteerd .Voo r groepenmeerkoete nwa sdi tiet sminde rver .Winkelma n(1984 )constateerd e metee neenvoudig etwee-ogig ehandkijke r (type PB4DSOkJelf tNS N 6650- 17-046-6476, vergroting 4x) dat voedsel zoekende en opvliegende kleine steltlopersslecht sme tgrot emoeit eo p100-20 0m afstan dware no pt esporen . Pedroli (1982)geef t geen maximalewaarnemingsafstanden , maarvermeld t welda teni grestlich tee nvoorwaard evoo robservati ewas .

3.2.5 DetectleproevenOosterbleru m

Overd edetectiekan se nmaximal edetectiea fstan dva nd evoo rOosterbieru m ontworpenopstellin gwa sbi j aanvangva nd e proevenweini g meer bekend dan de verzekering van de importeur dat met de opstelling vogels konden wordengezien . Daaromwerde ni n198 5i nD ePee l(N.B. )tijden s eenradar - onderzoekva nd eKoninklijk eLuchtmach t' snacht sd evolgend eveldproeve n uitgevoerd:( 1) i n198 5gelijktijdig enachtelijk eregistrati eva ntrekroepje sdoo r waarnemerso pd egron dnabi jd eopstelling ,(2 )gelijktijdig edetecti eva nbeid e restlichtversterkers en radarapparatuur (vgl. Buurma 1986a), en (3) het in combinatie met (1) bepalenva nd e maximale afstandwaaro p eenaa nee n met heliumgevuld eweerballo ngebonde npro p(witt e zakdoek) end eweer ­ ballonzelf ,no go pd emonito rkonde nworde nwaargenomen .I nOosterbieru m werd in 1986' s avonds de maximale detectieafstan dva n beide versterkers bepaald door een aan een hengel gebonden dood eendagskuiken vand e versterkersa ft ebewege n('hengelproef' )e ndoo ree naa nee n1 m lan gdu n vissnoer onderaan een met helium gevulde weerballon (middellijn 80 cm) gebonden dood eendagskuiken opd e monitor te volgento t beide uit beeld waren. De ballonwa s hierbij zelf ook aan eenvissnoe r bevestigd enwer d langzaamgevier d('ballonproel') .I n198 7e n198 8werde nlevend evogel sva n verschillendegroott eo pverschillend eafstande nva nbeid eversterker slosge ­ laten en de maximale afstanden waarop deze vogels nog op de monitor werdengezien ,vastgestel d('loslaatproef') .Uitvoerig ebeschrijvinge nva nd e proevenui t 1985-1987 enoverig e bevindingen staan inWinkelma n(1988a , zieookl992d). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 25

3.2.6 Resultatendetectieproeve nOosterbieru m

De resultaten van de in 1987 en 1988 uitgevoerde loslaatproeven staan in bijlage3 .I n198 7leerde nd eloslaatproeve ni ncombinati eme tander edetec ­ tieproeven (vgl.3.3. 4 en Winkelman 1988a) dat kleine zangvogels in ieder gevalto t5 0m no ggoe dzichtbaa rwaren ,grot ezangvogel szeke rto t60-7 0m en grotere vogels (meeuwgrootte) minimaal tot 75 m. Daarbuiten nam het aantalgedetecteerd een/o flate ro pd ebande nteruggevonde nvogel sster kaf . In198 8blee kd egevoelighei dva nd eversterker sbovendie nee nstu kminde r tezij nda ni nd ejare ndaarvoor . Kleinezangvogel skonde ntoe nno gmaa rto t 20 mworde nwaargenomen ,voo r kleine lijsterachtigen namvana f 25 md e detectie snelaf ,voo rgrot e lijsterachtigen enmiddelgrot e steltloperswa sdi t vanaf 30m he tgeval ,e nvogel sva npostduifgroott e waren iniede rgeva lto t 40m no gvoo r 100%detecteerbaar . Bijd everwerkin gva nd egegeven sva n de videobanden uit 1988 moest derhalve met deze verminderde detectie rekening worden gehouden. Ook leek in ieder geval in 1988 de detectie- capaciteitva nd een erestlichtversterke riet smindert ezij nda nva nd eandere . Inverban dme the tontbreke nva nvoldoend egegeven si sme tdi tonderling e verschilbi jd ebewerkinge nva nd evideobeelde ngee nrekenin ggehouden .

Debi jd everwerkin gva nd evideobeelde ngehanteerd ewaarde nvoo rd epe r afstandsklasseverschillend edetectiekans ,welk eo pbovenvermeld eproeve n endeel so paanname nberusten ,zij nopgenome ni ntabe l1 .Voo r1985-198 6 zijn de waarden uit 1987 aangehouden. De aangehouden gedetecteerde percentages per afstandsklasse uit tabel 1 moetenworde n beschouwd als gemiddeldewaarden ,welk evoo rbeid eversterker sgelden .I nverban dme td e kleinesteekproeve npe rafstandsklass e(vgl .bijlag e3 )e nd eklein eaantalle n waargenomen vogels zijn alleen op vijftallen afgeronde gemiddelden bijd e verdere berekeningen in beschouwing genomen en is niet gewerkt met nauwkeurigerwaarden .Bi jd eaantalsschattinge nmoe tverde rrekenin gwor ­ den gehouden met het feit dat met toenemende afstand tot de camera de hoeveelheid bekeken lucht zowelqu a inhoudal squ adoorsned e toeneemt. Verderwegkunne ndu sbi jgelijk edichthede nmee rvogel so phe tbeeldscher m verschijnenda ndichtbij .Oo k indez ezi ni sdu sd eafstan dva nee n waarge­ nomenvoge lto td ecamer abelangrijk .

3.3 Dewarmtebeeldcamer a

3.3.1 Werking

Dewarmtebeeldcamer a isee napparaa t datgevoeli g isvoo rwarmtestralin g inhe tinfrarod egebie d(fig .9) .Bi jwarmtebeeldtechnie kberus td ewerkin go p hetprincip eda tall emateri ebove n-27 3grade nC warmtestralin gafgeeft .D e golflengtewaarme edi tgebeurt , hangta f vand etemperatuu rva nhe tobjec t c.q. het levende wezen.Voo r bijvoorbeeld mensen en andere zoogdieren, vogels,vegetati ee ngebouwe nlig tdez etusse n8-1 3urn ,voo r heteobjecte n 26 J.E. Winkelman

Zichtbaar licht

Gamma straling X-straling

0,1Â \% 10Â Golflengte

100

JU '35 E c re I-

Golflengte (fjm)

Figuur 9. Het elektromagnetische spectrum metde gebieden inhet infrarode gebied waarin de warmtedetectie plaatsvindt (bron: Philips Usfa z.j.). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 27

als straalmotoren tussen 3 en 5 urn Warmtestraling dringt tot op grote afstandendoor , ook' snacht se nbi jrege ne nmist .D edoo robjecte nuitgezon ­ denwarmtestralin g wordt ind e warmtebeeldcameraopgevange n door een metalen(germanium ) lense nvi aee n horizontale envertical e scanner naar eencryogee n (met vloeibare stikstof),to t 80grade n Keivin(-19 3grade nC ) gekoelde,warmtegevoelig edetecto r overgebracht. Deze zet dewaargeno ­ men warmteverschillen om in elektrische signalen. Deze signalen worden daarnaomgeze t instandaar dCCIR-videosignalen ,waarbi jd e verschillende temperaturen ingrijstinte no pee nmonito r(zwart-wi t beeld) verschijnen(vgl . fig.10) .D ewarmtebeeldcamer azoal si nOosterbieru mgebruikt ,werk ttusse n 8e n1 3u. me nmee tno gverschille nva n0, 1 graadC (vgl .Philip s Usfaz.j.) .

3.3.2 Toepassing

Dewarmtebeeldtechnie kwer dontwikkel dvoo rmilitair edoeleinden .Sind sd e techniek enkelejare nteru gwer dvrijgegeve nvoo rcivie lgebruik ,i sdez eoo k aangewendvoo rander edoeleinden ,zoal sd econtrol eva nisolati eva ngebou ­ wen,he topspore nva nlekke ni nopslagtank s enondergronds e leidingene n heto p hettelevisiescher m brengenva n inhe t donker verredenonderdele n vand e Elfstedentocht in 1986.Oo k in het biologischonderzoe k heeft deze techniek reeds zijn nut bewezen. Zo gebruikte Buurma (1986b, 1988) als eersteee nwarmtebeeldcamer a voorvogeltrekonderzoek ,waarbi jhi jd eca ­ mera parallel aan een doelvolgradar monteerde. Voorts wendden Marti & Heiniger (1987) succesvol eenwarmtebeeldcamer a aanvoo r het opsporen vani nsneeuwhole nrustend ekorhoenders .

3.3.3 InOosterbieru m gebruiktetype ne nopstellinge n

In1986-198 8ko nsteed si noktobe rva nPhilip sUsf a(Eindhoven ) eenwarm ­ tebeeldcameraworde ngehuur d(i ntotaa l1 7nachten) .I n198 6betro f hetee n warmtebeeldcamera van hettyp e UA905 3 (fig.11a) ,i n 1987-1988typ eU A 9090(fig .1 1b) .D eU A905 3heef tee nuittreehoe kva n3 grade ne ni suitgerus t met een 300 mm lens (f/2). De UA 9090 heeft een uittreehoek met twee instellingen( 5e n1 5graden ,i n198 8allee nd e5-gradeninstellin gwerkend )e n een12 5m mlens .Beid ewerde naangeslote no pvideo-opnameapparatuur . In Oosterbierum betrof dit meestaltwe evideorecorder s (Panasonictim e lapse AG-6010),welk ei nseri ed ebeelde nopname no pvideobande nva nel k4 uu r (vgl.3.2.3) .O pdez ewijz eko nach tuu rachteree nworde nopgenomen .Indie n slechts één recorder beschikbaar was,wer d de videoband iedere vier uur verwisseld.I nprincip ewerde nvideo-opname ngemaak tva nd egehel e nach­ telijkeperiod ee nd ebelangrijkst e urenvoo rdagtre k(va nongevee rtwe euu r voorzonsondergan gto tongevee rdri euu rn azonsopgang) . 28 J.E .Winkelma n

VWUMM»

mmc*t. •CM«

OCTtCTCW

HQNMMMML «CANNER («TAMHOTOfll

MOOUU

«Mirre ocrecTo«

«ÏL»Y ome*

Entrance optics and scanning principles

Figuur 10. Basisprincipe vanbij het onderhavige onderzoek gebruikte warmtebeeldsysteem (bron:Philips Usfaz.j.). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 29

Figuur11a. Warmtebeeldcamera van Philips Usfa, type UA9053. Veldopstellingin Oosterbierum oktober 1986(foto: J.E. Winkelman). 30 J.E . Winkelman

Figuur 11b.Warmtebeeldcamera van Philips Usfa, type UA9090. Veldopstellingin Oosterbierum, oktober 1988 (foto:J.E. Winkelman). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 31

Figuur 12a. Nachtelijk videobeeldwarmtebeeldcamera UA 9053, mettegen windturbinemast36 aanvliegende lijster(zwarte pijl). Veldopstelling Oosterbierum, 22oktober 1986, 22.39 uur(foto: J.van Osch, IBN-DLO, Arnhem).

Figuur 12b. (Gespiegeld) videobeeld warmtebeeldcamera UA 9090 met beeldhoek van15 graden. Inbeeld zijn van links naarrechts windturbines 31,33 en 35,windturbinemasten 36 en 37,en windturbine 21zichtbaar. Veldopstelling Oosterbierum, oktober1987 (foto:J.E. Winkel­ man). 32 J.E.Winkelma n

Figuur 12c. (Gespiegeld)beeld warmtebeeldcamera type UA9090 met beeldhoek van 5 graden. Inbeeld zijn van links naarrechts twee wilde eenden, tiprotorblad windturbine 33,rotor 35 en middendeel 36zichtbaar. Veldopstelling Oosterbierum, 28 oktober1988, 00.35 uur(foto: J.E. Winkelman).

Inverban dme td eaanwezig estroompunte ne nreed sopgericht ewindturbine - masten, mede nodig ter verkrijging van een indicatie van waarnemings­ afstanden(vgl .4.4) ,wer di n198 6d ewarmtebeeldcamer ageplaats tdirec tte n zuidenva nhe tnoordelijk eclustergebouwtj e (fig.8a) . Decamer awer dafwis ­ selendgerich to pmas t2 1(afstan d24 5m) ,3 1(34 0m) ,3 5(43 0m )e n3 6(56 0 m),e nwe lzodani gda td eto pva nd emas tbovenaa ni nbeel dwa s(fig .12a) . Erware n noggee n masten opgroter e afstand aanwezig. In 1987,toe nall e windturbinemastene nee ndee lva nd e rotorenware ngeplaatst , eni n1988 , toenhe tgehel ewindpar k compleetwas ,wer dd ewarmtebeeldcamer a neer­ gezette r hoogteva nwindturbin e 38,aa nd eoostelijk ezijd eva nd ewe g(fig . 8b). In 1987 werd de camera evenwijdig aan de weg op de rotor van windturbine3 1gericht ,i n198 8o pd eroto rva nwindturbin e35 .D ekijkrichtin g was toen dus steeds min of meer loodrecht op de meest voorkomende trekrichtinggericht ,waarbi jvogel she tbeeldscher mda nva nlink snaa rrecht s ofanderso mpasseerden .Elektricitei twer dafgetap tui twindturbin e 38.Bi jd e 15-gradeninstellingware nz o eendee lva nd e mast vanwindturbin e 37,d e mastva n3 6(bi jbeid eno ggee nroto raanwezig )e nd evolledig ewindturbine s 31,33e n3 5i nbeel d(fig .12b) . Bijd e5-gradeninstellin gware ndi ti n198 7ee n deelva nd emaste n3 6e n35 ,d emas te nee ndee lva nd ewieke nva n33 ,e n Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 33

Figuur13. Veldopstelling metrestlichtversterkers enonderzoekcaravans nabij windturbine 35, windparkOosterbierum, oktober 1988(foto:J.E. Winkelman). 34 J.E.Winkelma n

de volledige windturbine 31. In 1988 betrof het de volledige rotor (inclusief rotorbladen) van35 ,he tbovenst egedeelt e vand eroto rva n3 3e nee ndee l vand emas te nee nvrijwe lvolledig ewie kva n3 6(fig .12c) .Ove rhe talgemee n werd de positieve beeldinstelling gebruikt, waarbij zwarttinten overeenkwa­ men met lage en witte tinten met hoge temperaturen. Alle begeleidende apparatuur(regelapparatuu rwarmtebeeldcamera , video-apparatuur, monito­ ren) werd geplaatst in een verwarmde, geïsoleerde caravan (fig. 13). De camerazel f enhe tkoelapparaa t (bijd e UA905 3 ind ecamer agemonteerd , bijd eU A909 0los )stonde nbuiten .D ecamer awa s steedsgeplaats to pee n zeerstevi gstatie f vanongevee r 1m hoogte.

3.3.4 Detectiecapaciteit,algemee n

Uitd eliteratuu rzij nenkel egegeven sove rd edetectiecapacitei t vanwarmte - beeldtechniekbekend . Methe tdoo rMart i& Heinige r(1987 )aangewend etyp e (DIRA2 va nTR T& Cie.,Orsay ,Paris )konde nvosse ne nhaze nto to penkel e honderden meters alszodani gworde n herkend,e nreeë ne ngemze nto to p meer dan 1km .He t 's zomers opsporen vantusse n rotsblokken endwerg - struiken broedende alpensneeuwhoenders lukte echter niet, vermoedelijk doordatd ewarmte-uitstralin gva nd estene ndoo ropwarmin gda nnagenoe g homogeeni se nd esilhouette nva nd estene nnie tzij nt eonderscheide nva n dieva nee no pzij nnes t zittendsneeuwhoen .Buurm a(1988 ) kwamvoo rd e eveneensdoo ron sgebruikt eU A905 3va nPhilip sUs fa voo ree nlijste rto tee n maximaleafstan dva nongevee r 1 kmaa nhe tbegi nva nd enach te nto tbijn a 2k mi nd eloo pva nnacht .D elijste rwa sda no phe tscher mva nee nmonito r nog net zichtbaar als een miniem, zonder hulpmiddelen nauwelijks of niet herkenbaar stipje.Hi jsteld edez eafstan dvas tdoo rme tbehul pva nee naa n deU A905 3gekoppeld edoelvolgrada r ('Flycatcher')vogel so pgrot eafstan d opt e pikkene nvervolgen s te kijkenwannee rdez eal sstipj e ophe t scherm vand ewarmtebeeldcamer a zichtbaarwerden .D eexact eafstan dko no pda t moment metd edoelvolgrada rworde nbepaald .

3.3.5 DetectieproevenOosterbieru m

Toepassing invogeltrekonderzoe k zonder hulpva nrada rvoo r hetopspore n van te detecteren vogels was nog niet eerder gedaan. Over de maximale detectiecapaciteitva nee nzonde rverder ehulpmiddele ni nhe tvel dopgesteld e warmtebeeldcamera wasda noo k nietsbekend .Daaro mwer d inOosterbie ­ rumd e maximaledetectiecapacitei t vand edaa rgebruikt ecamera' sexperi ­ menteel vastgelegd. Mede daardoor had het gebruik in 1986 en 1987 een nogal experimenteel karakter (vgl.Winkelma n 1988a). De detectieproeven bestondeni n198 6ui the toverda ge ni nd eavondschemerin gvaststelle nva n afstandento td ecamer ava nvogel s dieo p hetbeeldscher mwerde ngezie n eni nhe tvel dkonde nworde nteruggevonden .I n198 7bestonde ndez eui tee n drietalproeven .D eeerst eproefseri ebetro fd ezogenaamd e'loslaatproeven' , waarbij(voora l' savonds )levend evogel sva nverschillend egroott eo pbeken - Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 35

deafstande nva nd ecamer awerde nlosgelaten .O phe tvideoscher m(direc t enachtera f naopname )wer dgekeke nto to pwelk eafstan dzi jno gzichtbaa r c.q. terug te vinden waren. De tweede proefserie bestond uit het op het videoschermvolge nva ntwe ezic hi nee nleefne tbevindend e levendevogel s vanverschillend e groottewelk e vand ecamer a af werdenverplaats t tot het moment(afstand )waaro pzi jo phe tscher mnie tmee rware nt eonderscheiden . De derde proefserie bestond uit het vergelijken van door waarnemers op verschillende afstandenuitgevoerd etellinge nva novervliegend e vogelsme t die welke door de warmtebeeldcamera werden gezien en op video waren vastgelegd.I n198 8werde nd eloslaatproeve nherhaald .D eproeve nui t198 7 en198 8werde nvoo rbeid einstellinge nva nd ecamer auitgevoerd .Uitvoerig e beschrijvingen en resultaten van de proeven uit 1986 en 1987 en overige bevindingenstaa nvermel di nWinkelma n(1988a ,zi eoo k1992d) .

3.3.6 Resultatendetectleproeve nOosterbieru m

In Winkelman (1988a) zijn de bij de detectieproeven verkregen detectie- percentagesvoord everschillend eafstandsklasse nvoord e15-graden-came - ragegeven .I nbijlag e4 staa nd egecombineerd egegeven sui t198 7e n198 8 voor de 5-gradencamera. In 1986 bleek bij de 3-gradencamera dat in de vroegeavon dee nwild e eendno gzichtbaa r enherkenbaa rwa so p3 k me n eenspreeu w nogzichtbaar , maarmoeilij kherkenbaar ,o p90 0m afstand .Bi j de 15-gradeninstellingblee k de maximale detectieafstandi nd e eerste helft vand enach tvoo rzangvogels ,afhankelij kva nd egrootte ,50-25 0m ,voo ree n postduif was dit 250-300 m.Bi jd e5-gradeninstellin gwa s dit respectievelijk 450-600m e nminsten s75 0m .Doo rd euitgebreid eproeve nui t 1988ko nd e uitspraakvoo rd e 5-gradencameraworde nverfijnd .Zee r kleine zangvogels (bijvoorbeeldgoudhaantje )werde naltij dgemist .Klein ezangvogel sware nto t ongeveer 400 mi nredelijk e matet e zien;verderwe gwer d het snel minder. Voor middelgrotezangvogel s lagdez egren sbi jongevee r50 0m ,voo rgrot e zangvogels(e nvermoedelij koo kvoo rklein esteltloper sva novereenkomstig e grootte) op600-70 0 m.Middelgrot esteltloper sware nno gto t90 0m goe dt e detecteren. Vogels van duifgrootte werden bij de bij de proeven betrokken maximale afstand van 1100 mno g alle teruggevonden. Afhankelijk vand e grootte vand e vogel moest dus in meer of mindere mate rekeningworde n gehoudenme tee nverminderen dpercentag egedetecteerd evogel sbi jtoene ­ mendeafstan dva nd ecamera .

Bijd ewarmtebeeldcamer aneme nmaximal edetectieafstande nto ebi jtoene ­ mendetemperatuurverschille ntusse nluch t(achtergrond ) envoge l(vgl .3.3) . Dit houdt in dat over het algemeen in de loop van de nacht de maximale afstandenwaaro pno gvogel skunne nworde ngezien ,zulle ntoenemen ,terwij l in de loop van de dag deze juist afnemen. De meeste proeven met de 5-gradencamera vonden in de avond tussen ongeveer 21.00 en 23.00 uur plaats.Bi jd e15-gradencamer avon dee nwa tgrote rdee loo ki nd enamidda g plaats. Ervonde ngee ndetectieproeve n plaats ind e nanacht. Er isdaaro m aangenomenda td eo pgron dva nd edetectieproeve nvastgesteld eomreke ­ ningsfactoren (tabel 2) voor alle betrokkentijdstippe n bruikbaar zijn.Voora l voord e3-gradencamer ageld tda td ebi jd everder eberekeninge naangehou ­ dendetectiepercentage si nvergelijkin gme td eoverig etype ncamera' so pvri j 36 J.E .Winkelma n

veelaanname ne no poverda gi nhe tvel de ntegelijkertij do phe tbeeldscher m waargenomenvogel szij n gebaseerd.

Ook bij de in het onderhavige onderzoek gebruikte warmtebeeldcamera's geldt dat verderweg het beeldveldva nd ecamer agrote rword t endaarme e hetaanta lt edetectere nvogels ,zoda thiervoo rmoes tworde ngecorrigeer dbi j deberekeninge nva nvogeldichthede no pverschillend e hoogten(vgl . 3.6).

3.4 Desearc happroac hrada r

3.4.1 Werkinge ntoepassin g

Dewerkin gva nrada r(radi odetectio nan dranging )berus to phe tprincip eva n radiolocatie,waarbi jradiogolve nactie fworde nuitgezonde ne nd edoo robjec ­ ten gereflecteerde radiogolvenwee r worden opgevangen. Hierbijword t de afstandtusse nobjec te nontvange rberekend .He tteruggekaatst esignaa lka n daarna op eenscher mzichtbaa r wordengemaak t of via elektronischewe g wordenverwerkt . Tegenwoordig zenden radarstations vooralgolflengte nui t dieligge ni nd e0,8-2 3c mban d('microwav eradars' )e nee npulsduu rhebbe n van0,1- 5 msec(vgl .Eastwoo d1967) .

Tenbehoev eva nvogelonderzoe kworden ,afhankelij kva nhe tdoel ,ove rhe t algemeentwe etype nrada rgebruikt :(1 )overzichts -o f rondzoekradar meti n het verticale vlak meestal een brede en in het horizontale vlak een smalle radarbundel, geschikt voor patroonanalyse en (grove) kwantificering van dichtheide nvliegrichtin g inee ntweedimensionaa l vlak,terwij lto to pzeker e hoogteoo ksoortgroepherkennin gmogelij kis ,e n(2 )(doelvolg)rada r metee n smalle,vast eo fbewegend eradarbundel ,geschik tvoo rgedetailleerd estudie s betreffende vliegrichting,vlieghoogte , vliegpad entyp e vogel of vogelsoort (vgl.bijvoorbeel dBrudere r& Jacqua t1972 ,Buurm a1977 ,Buurma &Brudere r 1990).Te naanzie nva nhe twaarneme nva nvogel snabi jobstakel sbeschrijf t Huckabee( 1985 )ee nonderzoe knaa rd einvloe dva nhoogspanningsleidinge n opvogel sme tzowe lee nmobiel erada rme tvast ebunde lal see nscheepsrada r ('short-range' overzichtsradar), waarmee goede resultaten werden bereikt (vgl.oo k Williams 1984).Oo k in het onderzoek in Denemarkenbi jd e grote windturbine nabijEsbjer gwer dme tsucce see nscheepsrada ringezet ,onde r anderete rbeantwoordin gva nd evraa go fvliegend evogel sd e(wijde )omge ­ vingva nd ewindturbin e mijden(Pederse n& Poulse n1988,1991) . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 37

Figuur14. Liggingvan de bij het onderhavige onderzoek betrokken radarposten enhet bereik tentijde van hetonderzoek. A:SAP, Leeuwarden (bereiktijdens onderzoekdubbel gearceerd), B:Radar Post Noord, Wier(bereik gearceerd). 38 J.E.Winkelma n

WWDOW 1 X 1KM 2

WINDPAR K

Figuur 15. Kaartbeeld'off-centre' instelling radarscherm SAP Leeuwarden, naar filmbeelden oktober 1985 (windpark nogniet opgericht). Zwart:permanente grondclutter. H: Hariingen, S: Sexbierum, O:Oosterbierum, F:Franeker, 1-8:meetvensters. Gearceerd:locatie windpark. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 39

Ä**"

Figuur 16.Kaartbeeld RPN van westelijke Waddenzee, naarfilmbeelden uit oktober 1988.Zwart: permanentegrondclutter, gearceerd: fluctuerendegrondclutter. T: Terschelling, A: Ameland, H: Harlingen, La:Lauwersoog, L:Leeuwarden, K: Komwerderzand, 1-8:meetvensters. 40 J.E .Winkelma n

3.4.2 InOosterbieru m gebruiktetypen ,opstellin g endetectlecapacitel t

Voorhe twindparkonderzoe kt eOosterbieru mwa si nd eherfs tva n1985-198 8 gedurende2 6nachte nmedegebrui k mogelijkva neen overzichtsrada rva nd e KLu.Va ndez e nachtenwerde ndoo rd e KLufilmbeelde n (vijf ofdri e beelden perminuut )beschikbaa rgestel dva nhe tbeeldscher m(Pla nPositio nIndicator , PPI) van de betreffende radar. De PPI betreft een kathodestraalbuis met fluorescerendscher mda tmaa rlangzaa muitdooft .Hierdoo rblijf teen ech ova n eenvoge lno genig etij do phe tscher mzichtbaar ,waardoo rdez efotografisc h kanworde nvastgelegd . Ópd e PPI iseen tweedimensionaa l kaartbeekJva n alleobjecte n inhe t bestreken luchtruimzichtbaa r (vgl.fig . 15,16).

In 1985-1987 konden gedurende 17 nachten van het beeldscherm van de search approach radar (SAP) van de vliegbasis Leeuwarden filmbeelden worden gemaakt. In 1988 bleek deze radar op het laatste moment niet beschikbaar. Erwerde ntoe ndoo rd eKL uva nnege nnachte nfilmbeelde nva n RadarpostNoor d(RPN) ,d eluchtmachtrada r(SAP )bi jWie r(Fr.) ,beschikbaa r gesteld(fig .14) .Voo ree nbeschrijvin gva nd eSA Pt eLeeuwarde nka nworde n verwezen naar Winkelman & Buurma (1986), voor die van de RPN naar Buurma(1987) . In 1985 spitste het medegebruik vand eSA Pt e Leeuwarden zichto eo pd evraa gi nhoeverr edez erada rbruikbaa rwa si nhe tvogeltrekon - derzoekt eOosterbieru m(vgl .Winkelma n& Buurm a1986) .I n1986-198 8von d zoveel mogelijk simultaan gebruik van restlichtversterkers, warmtebeekjca- mera en radar plaatste n behoeve vand e kwantificering vanvogeltre k ine n bovenhe twindpar k (vgl. fig.17) .

Ten behoeve van het windparkonderzoek waren bijd e radarbeeldopnamen de 'moving target indicator' (MTI), 'sensitivity time control' (STC) en 'beam switching' uitgeschakeld, teneinde een optimale vogeldetectie te verkrijgen. De antennes van beide radars, welke in het horizontale vlak ronddraaien, waren meestal net boven boomtophoogte geplaatst. De onderkant van de radarbundeli sda niet sonde rd ehorizo ngericht ,zoda too kallerle i'gronddoe ­ len'(huizen ,bome netc. )al s(vaste )echo' s("grondclutter' )o phe tradarscher m zichtbaarzijn .Al sgevol gdaarva nslaa the tbeeldscher m(PPI )van d eSA Pt e Leeuwardento tongevee r 15k mgehee ldicht .Voorbi jdez e afstandneem td e hoeveelheid grondclutter snel af. Op een afstand van 25 kmzij n alleen nog zeerhog eobjecte nzichtbaar .Omda the twindpar kzic hbinne nd eblind ehoe k van 15 kmbevindt ,wer dbi jd e SAPt e Leeuwarden een 'off-centre' instelling gebruikt, waarbij detailbeeiden boven het windpark en omgeving op het schermzichtbaa rwerde n(fig .14,15) . Uitberekeninge ne nproeve nblee kda t daardoor bovenhe twindpar kee n relatieve maatvoo rd evogeltre k ind e aan hetwindpar kgrenzend e luchtlaage ndaarbove n(va n50-10 0to t120 0m )ko n wordenverkregen .Voo r hetvaststelle nva nd e matevan tre kwer dgekoze n voordichtheidbepalinge n inach t meetvenstersva n ieder 1x1 km,di e alleo p ongeveerdezelfd e afstandenva nd e radar lagen(fig . 15). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 41

1200 m

1050 m 750 m H 450 m H 300 m 150 m t camera

Figuur17. Zijaanzicht inoostelijke richting (vgl. fig.2) vannachtzichtopstelling metradar (R), warmtebeeldcamera (camera) met5-graden-beeldhoek gericht op rotor windturbine 35 (450 m) entwee restlichtversterkers (H), oktober 1988.

Figuur 18. Grondechopatroon voor(links) enna (midden) plaatsing van de zeven windmeetmas- ten enna plaatsing vande windturbinemasten (rechts) inhet windpark (locatie gerasterd). 42 J.E.Winkelma n

Nadatd ewindmeetmaste ne nwindturbine s inhe twindpar kware ngeplaatst , blekendez ete r plekke zoveelgrondclutte r te veroorzakenda ttrekmetinge n directbove nhe twindpar k nietgoe dmee rmogelij kware n(fig .18) .Omda tui t deanalys eva nd efilmbeelde nui t 1985wa sgebleke nda te rsprak ewa sva n een min of meer vaste relatie tussen de dichtheden in de verschillende meetvensters, kon voor de trek boven het windpark na plaatsing van de windturbinesee ndichtheidsmaa t uitd eovergebleve n meetvenstersworde n afgeleid. Hierbijko nonderschei dworde ngemaak t intre k bovenze e(meet - venster1 ) ,aa nd ekus t( 2e n8 )e nbove nlan d(3-5 )(vgl .Winkelma n& Buurm a 1986).

Ophe t beeldschermva n RPN,waarme e eengrote rgebie dwer dbestreke n danme td e'off-centre 'instellin gva nd eSA Pt eLeeuwarden ,lig the twindpar k endirect eomgevin gi nhe tblind egebie dva nd erada r(fig .14,16) .Bovendie n ishe thoogteberei kva nd eRP N(va nboomtophoogt eto tmaximaa lca .70 0ft ) geringerda nva nd eSAP .E rwer dbi jd eRPN-beelde nee nmaa tvoo rd etre k boven hetwindpar k verkregen door op het beeldscherm rondhe twindpar k achtmeetvenster sva n1, 5x 1, 5k mui tt ezette no pplaatse nwaa rdichtheid ­ bepalingen(weini ggrondclutte raanwezig ) mogelijkwaren .Omda thie rgee n onderzoek mogelijkwa snaa rd e relatie indichthede ntusse nbepaald even ­ sters en het windparkgebied,fungeerd e het uurgemiddelde van degesom ­ meerde uuraantallen uit de vier vensters boven land (3-6, fig. 16) en het uurgemiddeldeva nd evie rvenster slang sd ekus t(1,2,7,8 )al srelatiev emaa t voord etre ki nhe tgehel egebie de ndaarme evoo rhe twindpark .

3.5 Verwerkingvideobande ne nradarfilm s

3.5.1 Uitlezingvideobande n

Uitd ei n198 5uitgevoerd e proevenme td e restlichtversterkers (vgl.Winkel ­ man1988a )blee kda t mettime-laps evideo-opname nhe taanta llate ro pd e videobandenteru gt evinde nvogel sster kwer dgereduceerd .Bovendie nblee k eenaanzienlij kdee lva nd eaanvankelij kal sspore no pd emonito rwaargeno ­ men vogels naderhand op de band slechts als stip terug te vinden. De mogelijkheidto tbepalin gva nvliegrichtinge ne nhe tuitmete nva nvliegpade n terbepalin gva nvlieghoogte nblee kdaardoo rster kt eworde nbeperkt ,terwij l ookd e soortdeterminatie werdbemoeilijkt . Bijcontinu e registratie bleekbo ­ vendienda tbi jhe topzoeke nva ngedetecteerd evogel she tversnel dafspele n van de videobanden grote verliezen aan waarnemingen teweegbracht. Dit hieldi nda tn ad enoodzakelijk econtinu eregistrati eva nbeelde no pvideoban d deze bandenbi jd e uitwerking op normale snelheid moestenworde nafge ­ speeld. Afhankelijk van het aantal gedetecteerde vogels bleek voor een handmatige uitwerking van een band van vier uur algau w zesto t acht uur nodig.Omda t hetui tfinanciël eoverweginge nonmogelij kwa sall ez overkre ­ genbande nvolledi go pdez ewijz e uitt e lezen,wer dgezoch t naardetectie ­ systemenwaarbi jvogelregistrati etijden so f naopnam e konworde ngeauto ­ matiseerd (vgl.Winkelma n 1988a).Omda t geenva nd eonderzocht esyste ­ menvoo r onsdoe lgeschik t bleek,wer d beslotento t handmatige uitwerking Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 43

van 50%va n de beschikbare opnamen. Hierbij werd in principe van ieder ('s nachts en in schemering opgenomen) uur het eerste en derde kwartier nauwkeuriguitgeleze ne nd eres tovergeslagen .Twe e nachtenme tbeelde n vand ewarmtebeeldcamer aui t198 8(24/2 5e n27/2 8oktober )werde nechte r vollediguitgelezen .

Vanieder ewaargenome nvoge lo fgroe pvogel swer dhe tvliegspoo rva nhe t beeldscherm overgenomen op overtrekpapier. Voorts werden genoteerd: datum,numme rvideoband , typeapparaa t(bi jwarmtebeek Joo kuittreehoek) , tijd,soort(groep ) (vgl.3.5.3) ,zekerhei dva nsoort(groep)determinatie ,aanta l vogels, snelheid(aanta lbeeldje snodi gvoo rpassag eove rhe tscherm) ,in -e n uitvlieghoogteo pscher m(i ncm) ,vliegpa dove rscherm ,reacti een/o fbotsing , positievliegpa dte nopzicht eva nd eo phe tbeeldscher mzichtbar ewindturbi - nemastene nwindturbine s (vgl.bijlag e 5). Deze gegevens werden voor de warmtebeekJcamera'si nd ecompute ringevoerd .Voord erestlichtversterker s werdenzi jverde ro pd ehan dverwerkt .

3.5.2 Ultlezingradarfilm s

Ookd e1 6m mfilm sva nbeid eradar smoeste no pd ehan dworde nuitgelezen . Enige reductie was hier reedsverkrege ndoo r time-lapse opnamen metvij f (SAP)o fdri e(RPN )beeldje s perminuut .Maa roo khie rblee khe tondoenlij k en niet noodzakelijk de films geheel uit te lezen. Behalve reductie van het materiaaldoo rd ekeuz eva nrespectievelij k zes(SAP ) enach t (RPN)meet - venstersva niede r1 x1 (SAP)e n1, 5 x1, 5 km(RPN )wer ddaarnaas tn aee n aantal experimenten gekozen voor een 1:5 (SAP) en 1:10 (RPN) uitlezing, waarbijva niede rvijfde ,respectievelij ktiend efilmbeel dhe taanta lvogelecho' s iniede rmeetvenste rwer dbepaald .Bovendie nwerde nz odubbeltellinge nva n deecho's ,di ezic hove rhe talgemee ni nrespectievelij kvij f(SAP )e ntie n(RPN ) beeldjesdoo r eenmeetvenste r verplaatsten,voorkome n(vgl .Winkelma n& Buurma1986).

Vaniede ruitgeleze nradarbeel dwer dhe taanta lgeteld eecho' spe rmeetven ­ stergenoteerd .Dez ewerde ndaarn avoo riede rmeetvenste rpe ruu rgesom ­ meerd. Deze uuraantallen stonden bij de verdere bewerkingen centraal. Voorts werd van iedere nacht en aansluitende lichtperioden een globale beschrijvingva nhe ttrekgebeure no phe tscher mgemaakt .Genoteer dwerde n de hoofdvliegrichtingen,he ttyp e echo's (vgl.3.5.3) ,d e verdelingva necho - dichtheden bovenzee ,kus t en land,e n een relatieve aantalsaanduiding in groveterme n(zee rweinig ,weinig ,matig ,veel ,zee rveel ) alsmeded everan ­ deringendaari ngedurend ed etijd .

3.5.3 Soort(groep)herkenning

Zoals in hoofdstuk 4 verder naar voren zal komen, is het zowel bij de restlichtversterker alsbi jd ewarmtebeeldcamer a belangrijk voor aantals-e n 44 J.E.Winkelma n

hoogteberekeningen eenindru kt e hebbenva nd ebetreffend e soort(groep). Bijd ewarmtebeeldcamer ablee k heto pgron dva nreed sbestaand eervarin ­ gene ndoo r middelva noefening ,waarbi joverda ggelijktijdi gbuite ndoo rd e ruit van de caravan en op het beeldscherm waargenomen vogels werden vergeleken, mogelijk tot een redelijk sluitend systeem van soortgroep- herkenningt ekomen .Voora leigenschappe nal srechtlijnige ,dwarrelend eo f golvende vlucht,vleugelslagpatroo n engroepsvor mware n hierbijbelangrij k (vgl. Hume 1990).Z o kondenzwanen ,ganzen ,eenden ,kleine , middelgrote engrot esteltlopers ,roofvogels ,meeuwen ,kleine ,middelgrot ee ngrot ezang - vogels,duive ne nkraaiachtige n iniede rgeva lbinne nhe twindpar k (1000m afstand) redelijkbetrouwbaa rworde nonderscheiden .Som swa sherkennin g tot op de soort mogelijk. Dit betrof soorten met een goed herkenbare 'jizz' (vorm, vleugelslag, groepsvorm etc), zoals blauwe reiger, wilde eend, kuifeend, meerkoet, buizerd, wulp, kievit, scholekster, goudplevier, zilvermeeuw, spreeuw, houtduif, ekster, kauw enkraai .

Bij de restlichtversterkers lag de betrouwbaarheid waarmee tot soort(groep)herkenningko nworde ngekomen ,ee nstu klager .Ove rhe talge ­ meen werden vogels hier in zij-onderzicht en geheel van onderen op het beeldschermwaargenomen . Bovendien verbleven zij meestal maar kort op het beeldscherm. Vliegpatronen waren daarom meestal niet herkenbaar, terwijl ook vleugelslagpatronen meestal slechts ruwweg (snel, langzaam) kondenworde ngekarakteriseerd .Oo kd e'jizz 'wa smaa ri nee nbeperk taanta l gevallenherkenbaar .Veela lko nda noo knie tverde rworde ngekome nda nd e bestempelinggrot eo fklein evogel .Benoemin gva nsoort(groep)e nbetro fdi e vaneend ,meeuw ,wulp ,kievit ,e nzangvoge l (inuitzonderlijk e gevallenno g onderscheidi ngrot ee nklein ezangvogel) .

Bijd e radar bleek herkenningo p het scherm alleen mogelijk interme nva n zangvogels (kleine echo's inee n los patroon) en (groepen) grotere vogels (grote,vaa kmee rboonvormig eecho's) .Doo rhe tanalysere nva nhe tvliegpa d enhe t berekenenva nd evliegsnelhede n(afgelegd ewe gi nrelati eto tbeno ­ digde tijd en tot windkracht en windrichting) zou achteraf wel iets meer informatieove rd esoortgroepe n hebbenkunne nworde nverkregen .Gezie n dehierme egepaar dgaand egrot ehoeveelhei dwer k isdi t hier nietgedaan . Volstaanwer dme t heto p hetoo gkarakterisere nva nd etre k interme nva n kleine(zang)vogel se ngroter evogels .

3.6 Hoogtebepalingenbi jrestlichtversterker se nwarmtebeeldcamer a

3.6.1 Inleiding

Eenva nd ehoofdvrage nva nhe tonderhavig eonderzoe kbetro fd evraa gnaa r het aanbodaa nvogel s op rotorhoogte (vgl. 1).Voo r de beantwoording van dezevraa g moetdu sd evlieghoogt eva nwaargenome nvogel sbeken dzijn . Omdat de voorgenomen kruispeiling met behulp van de beide restlicht­ versterkersnagenoe ggehee lmislukte ,konde nhoogtebepalinge nnie to pdez e wijze worden verkregen. Bovendien was steeds maar één warmte- Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 45

versterkersnagenoe ggehee lmislukte ,konde nhoogtebepalinge nnie to pdez e wijze worden verkregen. Bovendien was steeds maar één warmte- beeldcamera aanwezig,zoda t ook hiermee geen directe hoogtebepalingen mogelijkwaren .

Om tot een inschatting van de vlieghoogte van een op het beeldscherm waargenomenvoge lt ekome nzonde rda tme nd ebeschikkin gheef tove ree n kruispeiling,moe tuitgaand eva nd ebeschikbar egegeven see naanta laanna ­ menworde n gedaan. De voor de hoogtebepalingen gebruikte formules en aannamenworde nhieronde raangegeven .

3.6.2 Berekeningswijze

Inhe tonderhavig egeva lston dbi jd eberekeninge nhe taanta lvideobeeldje s nodigvoo rhe t(horizontaal ;va nlink snaa rrecht so fvic eversa )passere nva n het beeldscherm endaarme e de daarvoor benodigdetij d (in seconden) als eerstecentral egegeve nte rbeschikking ,leder esecond ebeston dimmer sui t 25(i n198 550 )videobeeldjes .Omda td evliegsnelhei dva nee nvoge lo phe t moment van passage bekendwa s (op de berekening hiervan wordt nader ingegaan in 3.6.3), kon op eenvoudige wijze worden berekend met welke afstandi nhe tvel d(A )d epassag eove rhe tscher movereenkwam :

A= (nb/N)«V g (1)

waarinn bhe taanta lbeeldje snodi gvoo rpassag eove rhe tbeeldscher mis , N de beeldfrequentie (aantalbeeldje s per seconde) vand ecamer a enV gd e vliegsnelheid van de vogel tijdens passage uitgedrukt in m/sec (vgl. ook Oehme1984) .Omda too kd euittreehoe k(u )va nd egebruikt ecamer abeken d was,ko ndaarn a de afstand (D) vand ewaargenome n vogelto t de camera wordenbereken dvolgen sd eformul e (vgl.fig .19a) :

D= (1/2-A)/tg(1/2*u ) (2)

Dbetref t hierbijd eafstan dva nd evoge lto td ecamer adoo rd eluch to phe t momentva npassag eva nhe tmidde nva nhe tscher m(fig .19b) . Devlieghoog ­ te(H )ko nn uworde nbereken dvi ad eformule :

H« D * sinot (3)

waarin sinad e hoek van Dme t het aardoppervlak voorstelt (fig. 19b, 19c). Dezehoe ka correspondeertme td ehoogt ewaaro pd evoge lhe tbeeldscher m passeert.Dez ebeeldschermhoogt ei spe rvogelpassag esteed sgenoteer d(in - enuitvlieghoogt e inc mgereken dvana f deonderzijd eva nhe tbeeldscherm , vgl.3.5.1 ,bijlag e5) .Vi areconstructi eme tbehul pva nbekend eafstande ne n hoogten(bijvoorbeel ddoo rhe t middelpuntva nroto r3 5midde ni nbeel dt e 46 J.E .Winkelma n

beeldscherm iA iA

(zijaanzicht)

camera

(bovenaanzicht) vogel

(zijaanzicht)

Figuur 19. Berekeningswijze afstand(A, B) en hoogte(B, C) van een op het videoscherm waargenomen vogeltot de camera. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 47

H'=hoogte op scherm H'

45°%.

turbine B

Figuur20 a, b. Berekeningswijze van de vlieghoogte vaneen vogel bij een restlichtversterker opgesteldonder een hoek van 45 graden.

air speed wind speed

ground speed

Figuur21. Relatie tussen 'airspeed','windspeed'en 'groundspeed'(vectoren). 48 J.E .Winkelma n

nemen(afstan dto td ecamer aprecie s45 0m e nd ehoogt eto the tmiddelpun t vanhe tscher m3 5 m),wa svoo r iedere beeldschermhoogte decorresponde ­ rende hoek a uitt e rekenen (vgl.tabe l3) .

Bijd ewarmtebeeldcamer ai saangenome nda td ebeelde no phe tbeeldscher m verticaalte nopzicht e vanhe taardoppervla k staan. Inverban dme td eklein e hoek die de warmtebeeldcamera bij de gebruikte opstelling met de grond maakte,i sdi tnie tgehee ljuist . De hierdoorgemaakt e fouteni nd e hoogtebe­ rekeningenzij nechte rgering .Bi jd eonde reen vee lgroter e hoek(4 5graden ) opgestelde restlichtversterkers iswe lrekenin ggehoude nme tdez e hoek(fig . 20a). Voor vogels die boven de horizontale middellijn van het beeldscherm werden waargenomen, zijn de volgens bovenstaande formules berekende vlieghoogtenderhalv egecorrigeer ddoo rdez ehoogte ndoo rV 2t edelen ,voo r vogelsonde rdez emiddellij ni sgecorrigeer ddoo rme tV 2t evermenigvuldige n (vgl.fig . 20a,20b) .

3.6.3 Vliegsnelheden

Voor de onder 3.6.2 gegeven berekeningswijze voor de vlieghoogte is het noodzakelijk de vliegsnelheid van een over het beeldscherm passerende vogeli nhe tvel do phe tmomen tva npassag e( V g)t eweten .Dez evliegsnelhei d iso pzic honbekend ,maa rka no pgron dva naanname ne nbekend egroothe ­ denworde nherleid ,zoal shiern aword taangegeven .

Dezic hi nhe tvel dvoordoend e vliegsnelheid van een vogelo p een bepaald moment (Vg) isd ezogenaamd e 'groundspeed 'va neen vogel .Dez e'groun d speed'betref t eentweedimensional e vectordi ed eprojecti evan d evoge lo p het aardoppervlak beschrijft. Degroott eva nd e 'groundspeed 'i safhankelij k vand edoo rd evoge londervonde nwindkrach t ('windspeed') . Dewindkrach t iseen tweedimensional e vectordi ed e projectie vand e windo p het aardop­ pervlakbeschrijft . De resultanteva n'groun dspeed 'e n"win d speed'vorm td e zogenaamde'airspeed '(fig .2 1) ,een driedimensional evecto rdi ed ebewegin g van de vogel ten opzichte van de lucht beschrijft, en overeenkomt met de 'eigen'snelhei ddi e een vogel mino f meer onafhankelijk van dewin dbi jhe t vliegenontwikkelt . Deze 'airspeed 'laa tzic homschrijve nvolgen sd eformule :

Va2 = Vg2+ Vw 2- 2VgVwCOSCt (4)

waarin Va de 'air speed' voorstelt, Vw de 'wind speed' en Vg de voor de hoogteberekeningenbenodigd e'groun dspeed '(vgl .oo kOehm e1984 , OkJén & Peterz 1985). Uit formule 4 volgt voor tegenwind (hoek tussen wind en vliegrichtingvoge l18 0graden ;co s18 0grade n= - 1) formul e5 ,voo rmeewin d (cos0 grade n= 1) formul e6 , envoo rzijwin d (cos9 0 graden= 0)formul e 7:

Vg= V a- Vw (5)

Vg = Va+ Vw (6)

Vg= V(Va2 -Vw 2) (7) Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 49

Inhe tonderhavig eonderzoe kwa sV wbekend .V ai svi aee naanta laanname n herleide nV gdaarme eook .O pd ebepalin gva nd edoo rd evoge londervonde n tegen-,mee -o fzijwin dword t naderingegaa ni n3.6.4 .

Voord e herleidingva nV a isuitgegaa nva nhe tfei t dat iederevogelsoor t bij windstilte eenkarakteristiek e eigen snelheid heeft ('stillai r speed') (Penny- cuick1969,198 1) .Tusse ndez e'stil lai rspeed 'e nd edoo rd evoge londervon ­ denwindkrach t enwindrichtin g bestaan afhankelijk vand esoort(groep ) min ofmee rvast erelatie s(vgl .o.a .Noe r1979 ,Bloc het al. 1981,Bloc h& Brudere r 1982):d evoge lpas td eenergi edi e hiji nhe tvliege nsteek t endaarme ezij n 'eigensnelheid 'aa nd eondervonde nwin daan . Uitdez edoo rd evoge lzel f aangepaste'ai rspeed 'e nd e'win dspeed 'i sd evoo rd eberekeninge n(3.6.2 ) benodigdeV g(formul e5-7 )a ft eleiden .D ebi jd eberekeninge naa nt ehoude n Vamoe t dus worden herleid door de 'still air speed' van een vogel aan te passenaa nd edoo rd evoge londervonde nwindkrach t enwindrichting .D ei n onderhavigestudi eaangehoude n'stil lai rspeeds 'zij nopgenome ni ntabe l4 . Tabel4 wer dgebaseer do pi nd eliteratuu rgevonde n'(still )ai rspeeds '(bijlag e 6).D emat ewaari nd evoge ldez eaanpas taa nwindrichtin ge nwindsnelheid , isopgenome ni ntabe l5 .Tabe l5 wer dgebaseer do pi nd eliteratuu rgenoemd e compensatie enreducti eva n'ai rspeeds 'i nrelati eto twindrichtin g(bijlag e7 ) en eigen metingen encorrecties . Deze laatste waren nodig,omda t vogels, zoals hierbovenreed s is aangegeven,nie t alleeno pd eondervonde nwind ­ richting reageren,maa roo k(i nverschillend emate )o pd edaarbi jondervonde n windkracht.Voo rdez elaatst erelati eworde ni nd eliteratuu rnie to fnauwelijk s waardenopgegeven .Daaro mwerde nd egegeven sui tbijlag e7 gecombineer d metresultate nva nenkel eeige nmetinge naa nvoorbijvliegend e vogelsi nhe t windpark enme t metingen achteraf aano phe t beeldscherm waargenomen vogels die op mino f meer bekende afstand en bij bekende windsnelheden vlogen(bijlag e8) .Me td ez oopgesteld etabe lwerde nvoo rd egegeven sva n 1988proe fberekeninge n vand e afstandenvolgen sformul e (2) gemaakt en vergelekenme td eachtera fo phe tscher mwaargenome nafstandsklassen . Dit leiddeto tenkel eklein ebijstellinge ne nd edefinitiev eopstellin gva ntabe l5 .I n dezetabe lzij nzij -e ntegenwin dsamengenomen ,omda tove rzijwindeffecte n nauwelijks waarnemingen beschikbaar waren. Eveneens is in tabel 5 (en bijlage 6) geen rekening gehouden met verschillende groepsgrootten. Bij toenemendegroepsgroott e(va nonde rander escholeksters )ka nd e'ai rspeed ' namelijktoeneme n(vgl .Preus s 1960,Noe r1979) .

3.6.4 Vliegrichtinge nondervonde nwindrichtin g

Uit3.6. 3volg tda td evliegrichtin gva nee nvoge le nd eoptredend ewindrichtin g (tegen-,mee -o fzijwind )belangrijk eonderdele nva nd egewenst eafstand -e n hoogteberekeningenvormen .Bi jd edoo rd ewarmtebeeldcamer awaargeno ­ men vogels die zowel de rechter- als de linkerzijde van het beeldscherm passeerden,ko nd evliegrichtin g (ingraden ) wordenbepaal dui t hetverschi l tussenin -e nuitvlieghoogt eva nd eo phe tbeeldscher mwaargenome nvogel s en de kijkrichting van de camera (vgl. tabel 3). Bij de restlichtversterkers konden vliegrichtingen worden afgeleid uit de denkbeeldige kompasrichtin­ gen,welk eo phe tbeeldscher mkonde nworde ngeprojecteerd .He tabsolut e verschiltusse nd ez ogemete nvliegrichtin gva nd evoge l(Rv )e nd ewindrich - 50 J.E .Winkelma n

ting (Rw) (beide ingraden ;noor d =0 graden ,oos t =4 5 graden,enzovoort ) geeftd eondervonde nwindrichtin g(Ro )aa nvolgens :

|Rv-Rw| = Ro (8).

Indien Ro ligt tussen 0 en 45 graden,da n ondervond de vogeltegenwind , tussen13 5e n22 5grade nmeewind ,e ntusse n4 6e n13 4grade ne n22 6e n 359 graden zijwind. Hierbij is aangenomen dat alle vogels een horizontaal vliegpad aflegden tijdens de passage over het beeldscherm, en dus niet stegeno fdaalden .

3.6.5 Overige hoogteberekeningen

Niet van iedere waarneming kon op bovenstaande wijze de vlieghoogte worden berekend.Z o was het in een aantal gevallen niet mogelijk om het vliegpadva nee nvoge love r eenvoldoend e lengteui tt etekenen ,zoda td e voor schermpassage benodigde tijd niet kon worden bepaald (vgl. 3.6.2). Oorzakenhiervoo rware nonde rander ehe tplotselin gwegvalle nva nd evoge l ophe t scherm (bijvoorbeeld bij passage van achtergelegenwarm e luchtla­ gen), het tijdens passage wijzigen van de koers van een vogel (inclusief dalende,stijgend e en inee nboo gvliegend e vogels) eno pd ewindturbine s reagerende vogels.Va nee n aantal vandez e gevallenwa s in 1988we l bij benaderingbeken dwaa rd evoge li nhe twindpar kvloog ,i nwelk erichtin ge n op welke schermhoogte. Het betrof vogels waarvan op het scherm werd geconstateerd dat zijvoo r eenbepaald ewindturbin e langsvlogen of tussen tweewindturbine s doorvlogen.Voo rdez evogel swer dafhankelij kva nd ez o geconstateerde passageplaats in het windpark een afstand aangenomen, zodatdaarn abovenstaand eberekeninge nalsno gkonde nworde nuitgevoerd . Bij passage voor mast 36 werd een afstand van 150 m tot de camera aangehouden envoo r mast 3522 5 m(i nbeid egevalle ntusse ncamer a en windturbine in). Voor vogels die tussen de masten 35 en 36 doorvlogen, bedroegdez eafstan d37 5m ,tusse nd emaste n3 3e n3 652 5m e ntusse nd e masten3 3e n3 560 0m (midde ntusse nbeid ewindturbines) .Voo rwindturbin e 33passeren dkwa mnie tvoor . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 51

4 RESULTATEN

4.1 Inleiding

Zowelme td egebruikt eopstellin gme trestlichtversterker sal sme td ewarm - tebeeldcamera zijn op windturbinehoogte vogels waargenomen. De ver­ werking vand egegeven s heeft zichdaaro mvoora lgerich t opd evolgend e vragen: (1) in welke mate vinden er 's nachts vogelbewegingen plaats op windturbinehoogte,(2 )i nhoeverr ezij ndez ei nrelati et ebrenge nme t(groot ­ schalige)tre khogero pen/o fme ttijdstippe nva ne be nvloed ,(3 )welk ereactie s tredeno pbi jnaderin gva nd ewindturbines , en(4 )kunne nvogel saanvaringe n metwindturbine svermijden .

Tenbehoev eva ndez evrage nzij nd edoo r middelva nhandmatig e uitlezing vand evideobande nverkrege ngegeven s verdergeanalyseerd .Ee nva nd e hoofdproblemen bijd e vragen (1) en (2) wasda t de benodigde aantals-e n hoogteschattingen van de waargenomen vogels via een aantal aannamen moestenworde nverkrege n (vgl.3.2.6 ,3.3.6 ,3.6) . Hierbijspeeld e zoweld e geconstateerde afnameva nd edetectiecapacitei t vand e restlichtversterkers en de warmtebeeldcamera met toenemende afstand als een verminderde detectiecapaciteit vand erestlichtversterker s ind e loopva nd ejare nee nro l (3.2.6,3.3.6).Voort sontbrake nkruispeilinge nte rbepalin gva nd evlieghoogt e van de waargenomen vogels, zodat de vlieghoogten op andere wijze zijn afgeleid(vgl .3.6) .Bi jd everwerkin gva nd egegeven ste rbeantwoordin gva n dehierbove ngesteld evrage n(1 )e n(2 )stonde nderhalv etabe l 1-5centraal .

4.2 Beschikbare nachtenme tvideo -e nfilmbeelde n

Met name de restlichtversterkers zorgden in het veld voor nogal wat pro­ blemen.I n198 5ware nd eslecht estroomvoorzienin gi nhe twindpar k(voltag e meestalfluctueren dtusse n16 0e n20 0V )e nhe ttoe nno gontbreke nva nextr a verwarmingselementen in de versterkers hieraan debet. In 1986 en 1987 waren het vooral problemen met de apparaten zelf (onder andere met het scherpstellingsmechanisme),maa roo ktoe nkwame nstoringe ni nd estroom ­ toevoer (onder andere het geregeld doorslaan van stoppen) voor. In 1988 verliepd estroomvoorzienin gvrijwe lprobleemloos .Ee ne nande rresulteerd e erin dat alleen in 1988 steeds met beide versterkers tegelijk kon worden gekeken. In 1988wa s echter inverban d met de toen al sterk verminderde detectiecapaciteit van beide restlichtversterkers een kruispeiling niet zinvol meer(vgl .tabe l1) .I n198 6ko ngedurend eéé nnach t eni n198 7gedurend e twee nachtenme tbeid e restlichtversterkers inkruispeilin gworde ngekeken . Ind eoverig enachte nva n198 6e n198 7leverd eallee nd eversterke rdi enaa r het zuiden kijkend op de weg was opgesteld, van verscheidene nachten 52 J.E .Winkelma n

beelden. Het waarnemen met de warmtebeeldcamera's verliep vrijwel pro­ bleemloos. Alleen in 1988 vertoonde de 15-gradeninstelling van het toen gebruiktetyp eprobleme nme the tscherpstellingsmechanisme ,zoda tda tjaa r alleen met de bij dit type tevens aanwezige 5-gradeninstelling kon worden gewerkt.

Intotaa lstonde n4 3nachte nme tvoo rd eonderzoekvrage nbruikbar ebeelde n vaneen restlichtversterke rte rbeschikking ,1 7nachte nme tbeelde nvan ee n warmtebeeldcamera en2 6 nachten met radarbeeiden (tabel 6). Met de rest- üchtversterkers werden zo van 517 nachtelijke uren beelden verzameld, waarvangedurend e 233 uur(45% ) mettwe e versterkerstegelij kwer dgeke ­ ken. Het totaal aantal uren videoband met restlichtversterkerbeelden kwam daarmee op 750. Hiervan waren de zeven nachten uit 1985 (87,5 uur) niet bruikbaar voor de onder 4.1 gestelde vragen. Hoofdreden hiervoor was het feit dat op de time-lapse opgenomen videobeelden achteraf bij het uitlezen nauwelijkso fgee nonderschei dmogelij kblee ktusse ninsekte ne nvogels .Ee n waarneming bestond meestal slechts uit een of twee punten, terwijl over vleugelslagfrequentiee nvliegpatroo ngee no fweini gide eko nworde nverkre ­ gen. Uitlater ejare nblee kda ti nvee lnachte ninsekte nd eboventoo nvoerde n in de met de restlichtversterkers gedane waarnemingen. Voor 1985 kon daaromd e aard (vogelo f insekt) van de waargenomen itemso p hetbeeld ­ scherm meestal niet worden vastgesteld. Warmtebeelden zijn beschikbaar van 291,5 uur en radarbeeiden van 418 uur (beide ten dele ook tijdens schemer- en daglichtsituaties). Simultane gegevens van restlichtversterker, warmtebeeldcamerae nrada rzij ne rva n 16nachte n (vgl.fig . 17). Daarnaast ise rva néén nachtsimultan e registratie doorwarmtebeeldcamer a en radar, enva nvie rnachte ndoo rrestlichtversterker s enradar . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 53

Figuur 22 (tienvolgende pagina's). Metradar (A: meetvenster(s) inzee, B: idemlangs kust, C:idem boven land, B1(1985): idem boven windpark), warmtebeeldcamera (D:in windpark) en restlichtversterker(s)(E, gearceerd: in windpark) per uur voor iedere waarnemingsnacht met beide aangrenzendeschemer- en lichtperioden in 1985-1988 waargenomen aantallen passages (groe­ pen). Radar: 1985-19871:5-uitlezing, 1988 1:8-uitlezing, warmtebeeldcamera en restlicht- versterker 12-uitlezing. Zwartin D:zangvogels. M: tijdstip vanmiddernacht, H:hoogwater, L: laagwater, •: zonsondergang, * : zonsopgang. 54 J.E . Winkelman

S 8 8 » e « S S a 8 2 •• Itlüll!- Illil!" Itlllli!'

siiîiHsis« iitii:' s s s, s s = mt:

?88S888£88?88SD IIMitH!0 ÏIEinn;9 »glsülilül Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 55

Jl M

d\ {]

>»u;' »««s0 suas» s

S8*8S?882° B8 8 ÏSÜÏ" | C t il n « ° " R

888gS898 8 e s a s s s : 56 J.E .Winkelma n

D • D

t m o a » Î • »i:° s s ; ° g s

?M!f!*MflRaS*,,S'* IIM'!1"!"""' >t!HIMItt>!' H s

1 UIHSJU!" 88t*88SSKS° |«|JSU!° 8 Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 57

^

8*5° IS*!' SUS" 8 e 8 il 8 8 8

!J1

^- o- «*•

«- (-

< a u o a s ° a a s ° a s it s

c- r- o-

- • I

o- c- c-

< a o o 8 2° 82° 82" 58 J.E .Winkelma n

K088808S°R820 « ï « S î U ! " 88*88?° 8

IIi l

! i I il JI !• Jt Jt Jt Ji J£ jf X O O O O O O O

D •

88E88SSR2- I J 8 « ° ° 8988?°° 8 8 8 £ 8 8 8 8 8 Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 59

8!»8ΰ 8 * S 8 2 ° 88*8888«?° 8

<^ <*. u

si < m o o j,jjOO 8 o o gjJOOJ J g g o

1

s » a a 60 J.E. Winkelman

J

»eil«««;!-»*«?''«!««

SS88?<>«8?->8S88S:£S8888?a

t- M — #

8 8 3 8 S Sep-proetwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 61

o o i * s e

o a 88283988

i -! [J r n " L, i H r1 r" r [ V l [

j j ri o o 62 J.E . Winkelman

L il

h q

• 1 u

E a a » s » Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 63

13m ktl988 11^^^^^

H L

kt 1988 \Y///////////^^^^^

H L

1988 ib^^^^ tt50

H L

L H

L H

, /iQ t ioa 11^^^^ Qft0 18/19 okt 1988 90 W/my//////////W^ L H 19/20 °t'1988 *wy////////^^^^^^ 90 L H

21/22 kt 19RR ïY///////////^^^^^^ 90o

L H

L H l 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 l i t I t • M & 64 j. E.Winkelma n

4.3 Waargenomen aantallen en soorten vogels

4.3.1 Restllchtversterkers

Infiguu r2 2 iseen overzich t gegevenva nd etijden sd e 1:2-uitlezingwaarge ­ nomenaantalle npassage s pernach te nuur .O pd everzameld egegeven sui t 1985 wordt verder niet ingegaan (vgl. 4.2). In het algemeen geldt dat het waargenomen aantal passages van (groepen) vogels klein was. Dit kan betekenenda tvogel sd edirect eomgevin gva nee nwindturbin emede no fda t oplag ehoogt eweini gvogel svlogen .Hierbi jmoe techte ri ngedachte nworde n gehoudendat ,zeke ri n1988 ,sprak ewa sva neen relatie fklein ewaarnemings ­ oppervlakte,e nda tbi jlag etrekdichthei dd etrefkan sdu swe ler gklei nwas .

In 1986 werd met de op de akker opgestelde restlichtversterker gedurende éénnach ttweemaa lee nvoge lgezien . Metd eo pd ewe gopgesteld everster ­ kerwerde n gedurende 15 nachten9 6 passages (159 vogels) geregistreerd, waarvane rel fmee rda néé nvoge lbetroffe n(groep) .Groepe nkwame nsteed s in de ochtendschemering voor, vlak voordat de versterker moest worden uitgezet, en betroffen altijd grote vogels (meeuwen, eenden, wulp). Van de waargenomen groepen kon 31%o p soort(groep) worden gedetermineerd (16%meeuwen ,8 %eenden ,4 %zangvogels ,3 %wulp) .Va nd eoverig e69 % betrof 13%grot evogel sen/o f vogels met langzame vleugelslag,33 %vogel s metsnell evleugelsla g(mogelij kzangvogels) ,terwij lvan 23 %niet sme tenig e zekerheid konworde ngezegd .

In198 7wer dme tbeid eversterker szesmaa leen voge lgezien :twe ezangvo ­ gels, een velduil,ee n vogel met snelle vleugelslag entwe e vogels waarvan geenverder ekenmerke nkonde nworde nvastgesteld .

In 1988 werden met de versterker welke was opgesteld ten zuiden van windturbine35,4 6 passages(4 7vogels )gezien .Hierva nvonde ne r2 4plaat s bij waarneming onder een hoek van 45 graden. De overige 22 (vanaf 17 oktober) werden gezien met loodrecht omhooggericht e camera. Slechtsbi j éénwaarnemin gwer dzekerhei dove r de soortgroep verkregen (meeuw).Bi j vierwer dee nsnell ee nbi jtwe eee nlangzam evleugelsla ggeconstateerd .Va n 39vogel sko ngee nindicati eva nd emogelijk esoort(groep )worde nverkregen . Metd e noordva nwindturbin e3 5opgesteld eversterke rwerde n9 8 passages (geengroepen )gezien .Hierva nwerde ne r4 3onde ree nhoe kva n4 5grade n geziene n5 5bi jee nloodrecht eopstellin gva nd eversterke r(vana f1 7oktober) . Ook hierga fd edeterminati e groteproblemen . Erwerde n metzekerhei d een meeuw, eenzangvoge le neen ui l(velduil ,soor tvastgestel d doormidde lva n eigen veldwaarneming) gezien, terwijl bij drie vogels een duidelijke snelle vleugelslag werd waargenomen. Van de overige 94% kon alleen worden vastgesteld dat het zeer waarschijnlijk een vogel betrof. Vijf waarnemingen vonden plaats ind e schemering, de overige in het donker. Bepaling van de soort(groep) was in 1988 lastiger dan in de voorafgaande jaren, omdat het totaalbeeld veelwazige r (onscherper)wa sda ndaarvoor . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 65

4.3.2 Warmtebeeldcamera

Dewarmtebeeldcamer a leverde veel meer waarnemingen van passerende vogelso pda nd erestlichtversterkers . In198 6(zeve nnachten )werde nbi jd e 1:2-uitlezingi ntotaa l127 2vogelpassage s(211 0vogels )gezien .I n198 7(dri e nachten)bedroe ghe ttotal eaanta lpassage stijden sd e1:2-uitlezin g21 4(33 3 vogels) en in 1988 (zeven nachten) 2430 (5810vogels) . Infiguu r 22 isee n overzichtgegeve nva nd eaantalle nwaargenome npassage spe rnach te nuu r (1:2-uitlezing).

Metd ewarmtebeeldcamer awa she t meestalmogelij kwaargenome nvogel s tot op soortgroepniveau of zelfs tot op de soort te determineren. Bij kleine vogels werd het bepalen van de soortgroep vanaf ongeveer 600-800 m moeilijko fonmogelijk .Bi jgroter evogel sontstonde nbi jd edeterminati evoora l problemen bij buiten het windpark (>1100 m afstand) vliegende vogels en zelden bij vogels in het windpark. Alle waarnemingen zijn ingedeeld in elf soortgroepen(tusse nhaakje sd eafzonderlij konderscheide nsoorte ne ngroe ­ pen): (1) eenden (wilde eend, kuifeend, duikeend, meerkoet, eend soort ongedetermineerd), (2)grot e steltlopers (scholekster,wulp) , (3) middelgrote steltlopers (goudplevier,kievit ,steltlope rsoor tongedetermineerd) ,(4 )klein e steltlopers (kleinestrandloper , kleine steltloper soortongedetermineerd) ,(5 ) meeuwen(kok -e nzilvermeeuw , meeuwsoor t ongedetermineerd), (6)grot e zangvogels(spreeuw ,kramsvogel , grotelijsterachtige ,grot ezangvoge lsoor t ongedetermineerd), (7) middelgrote zangvogels (kleine lijster, graspieper, veldleeuwerik, kwikstaart, zangvogel soort ongedetermineerd), (8) kleine zangvogels(kneu/frater/barmsijs ,klein ezangvoge lsoor tongedetermineerd) , (9)duive n(houtduif ,dui f soortongedetermineerd ) enkraaie n(ekster ,kauw , zwartekraai) ,(10 )overig esoorten :blauw ereiger , buizerd,(vekJ)uil , ganzen, zwanen,e n(1 1) onbekend .Bi jzangvogel swa she tnie taltij deve ngemakkelij k om onderscheid te maken in middelgrote en kleine zangvogels. De indruk bestaat dat vooralbi jd eongedetermineerd e kleine zangvogels relatief veel 'middelgrote' (o.a.graspiepers ) hebben gezeten. Dit kan een lichte onder­ schattingva nd eonde r4. 4berekend edichthede ninhouden .

Intabe l7 e n8 ispe rjaa r enpe rsoortgroe p eenoverzich t gegevenva nhe t totaleaanta lwaargenome npassage srespectievelij kvogels ,tijden sd enacht , de schemering enoverdag .Bi jdez etabelle n moetworde n bedacht dat niet alleen het totale aantal waarnemingsuren per lichtcategorie, maar ook de detectiecapaciteitpe rjaa rverschild e(vgl .tabe l2 e n6) .Ui tbeid etabelle nka n wordenafgelei dda t' snacht svoora leende ne nzangvogel szij ngezien ,i nd e schemering vooral meeuwen en meestaloo k eenden enzangvogels , en in daglicht metnam emeeuwen .

4.3.3 Radar

Bijd e beide in het onderhavige onderzoek gebruikte radars is eenkwanti ­ tatieve maatvoo rd evogeltre k niett egeven .Slecht sonderling e vergelijking van aantallen waargenomen echo's kan aangeven of er sprake was van 66 J.E .Winkelma n

slechte,goed eo f middelmatigetrek . Detrekmaa ti si n 1985-1987uitgedruk t in het gesommeerde aantal uitgelezen echo's/km2/uur voor trek bovenze e (éénmeetvenster )e nhe tgemiddeld egesommeerd eaanta lvoortre klang sd e kust (twee meetvensters) en boven land (drie meetvensters) (vgl.3.5.2) . In 1985konde nbovendie nd etwe e meetvensters boven hetwindpar k worden uitgelezen.I n198 8ston dhe tgemiddeld eva nd egesommeerd euuraantalle n per km2lang sd e kust enbove n land (beide vier meetvensters) centraal.I n figuur2 2zij nva nieder enach tme tbeid eaangrenzend eschemer -e n lichtpe- riodend e uurgemiddelden voor trek boven het windpark (alleen in 1985), boven zee, langs de kust en boven land uitgezet. Kleine gaten in deze histogrammenzij nmeesta lveroorzaak tdoo rneersla go f regenwolkenbove n demeetvensters ,waardoo rvogelecho' snie tzichtbaa rwaren .Aa nhe tmisse n van grotere delen van de nacht is vrijwel altijd een voor waarneming van vogeltrekverkeerd einstellin gva nd erada rdebet .He tuurgemiddeld ebedroe g bovenze e maximaal 167,lang s dekus t 142, boven land 128e nbove nhe t windpark8 4vogelecho's/krrr/uur .Ove rd esoortensamenstellin gko ninciden ­ teelo pgron dva nduidelij kverschillend eechogroott ee nvor mworde naange ­ geveno f heto mklein eda nwe lgrot evogel sging .Ove rhe taanta lvogel spe r echoi sniet s bekend.

4.4 Waargenomenpatrone ni naantalsverloo p

4.4.1 Algemeen

Infiguu r 22zij n per nacht de waargenomen aantallen passages tijdens de 1:2-uitlezingme trestlichtversterker se nwarmtebeeldcamer a (onderscheiden naar zangvogels en niet-zangvogels, voornamelijk meeuwen, eenden en steltlopers) per uurweergegeven ,alsmed e de uurtotalen/km welke op het radarschermwerde ngezien .

Bijd e restlichtversterkers valt opda t erweini gverloo p ind ewaargenome n aantallen per uur is terug te vinden. Wel werden waarnemingen vaak in opeenvolgende urengedaan .Di t zou kunnen inhoudenda t dangedurend e enige uren(ook ) trek vanenig ebetekeni s ind e laagste regionenvoorkwa m (vgl.4.3.1) .

Bij de warmtebeeldcamera is zowel in zijn totaliteit als bij onderscheid in zangvogels enniet-zangvogels ,steed ssprak e vanee nduidelij k aantalsver­ loop.Vrijwe lsteed swerden ,me tuitzonderin gva n24/2 5oktobe r1988 ,tijden s daglicht (vroegeochtend ,namiddag ) eni nd eschemerin gvee lmee rvogel s waargenomen dan in het donker, terwijl juist in de relatief koude donkere periodebeter edetecti everwach tma gworden .I nd e1 7waarnemingsnachte n kwamengehee lvogelloz enachte nechte rnie tvoor .E rwerde naltij dwe lenkel e vogels gezien.Indie n aanwezig,viele n aantalspieken bijzangvogel s vrijwel steedsvroe gi nd emorgen ,vana fongevee rzonsopgan ge nsom soo kvana f een uur of enkele uren daarvoor. Aantalspieken van grote vogels kwamen geregeldervoo re nkonde nzowe li nd enamidda gal sron dzonsondergan ge n rondzonsopgan goptreden .I nhe tlaatst egeva lware nzi jmeesta lgrote rda n Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 67

diewelk ei nd eperiod evoo rdonke rvielen .Pieke nron dzonsopgan gstartte n vaak vrijplotseling . Pieken rond zonsondergang liepen meestal iets langer door.

Bijd erada rwa she topvallen dda te r' snacht szowe lbove nzee ,kus tal slan d twee pieken in het aantalsverloop konden optreden, een vóór en een na middernacht. Deeerst e piek startte meestalvla k nazonsondergan g enlie p meestalto t evenvoorbi j middernacht door. Detweed e piek startte meestal enkeleure nn amiddernach te nvlakt ea fvla kvoo ro fron dzonsopgang .Ron d zonsopgange nzonsondergan gkonde nnieuw epieke noptreden .

Hieronderword t aangegeven inhoeverr e bovengenoemde pieken lijkensa ­ men te vallen met de hoog- en laagwaterperioden, met zonsopgang en zonsondergang (lokale trek) of met grootschalige dag-o f nachttrek. Voorts wordtnagegaa ni nhoeverr ee ree nrelati ebestaa ttusse ntre ki nhe twindpar k enhogerop ,med ei nrelati eto t hetweer .

4.4.2 Relatieme tlokal etre ke ngrootschalig e herfsttrek

Ine n rond hetwindpar k kunnen met name meeuwen slaaptrek eneende n zowel getijde- als slaaptrek vertonen. Bij eenden komt in de herfst tijdens slechtwee roverda gsom soo kva ngeti jo fzonnestan donafhankelijk evoed - seltrek voor. In 1984 en 1985 vond ook geregeld getijdetrek plaats van steltlopersdoo re nnabi jhe twindparkgebied ,waarbi jwer dovertij do pnatt eo f onder water staande percelen. Opdez e percelen werdoo k geslapen door kleinegroepe nmeeuwen .Sind s 1986kwame nnatt eo fonderwate rstaand e perceleni nd eomgevin gva nhe twindpar k niet meervoor .Sindsdie ni se ri n hetwindpar ke nomgevin ggee nduidelijk egetijdetre kva nsteltloper so fslape n opondergelope npercele nmee rwaargenomen .Uitzonderin ghiero pvormde n hoogwatervluchtplaatsenva nscholeksters ,di evoora lbi jhard ewin dto tvlakbi j hetwindpar kkonde nliggen .Voort svertoonde nvoora l' sochtend sspreeuwe n slaaptrekove rhe twindpar ke nwijd eomgeving .D edagtre kstartt evana fdri e kwartiervoo rzonsopgan ge nwer dove rhe talgemee nuiterlij kdri ekwartie rn a zonsondergang beëindigd. Nachtelijke trekvogels starten in het algemeen vanaf ongeveer drie kwartier na zonsondergang massaal met hun trek en stoppenbove nlan dhu nvluch tmeesta luiterlij kdri ekwartie rvoo rzonsopgang . Eenproblee mbi jhe tlegge nva nee nrelati etusse ntrekpatrone ne ntijdstippe n vanhoog -e nlaagwater ,zonsopgan ge nzonsondergan gword tgevorm ddoo r hetfei tda td ehoog -e nlaagwaterperiode nkunne nsamenvalle nme tzonsop ­ gango fzonsondergan g(vgl .fig .22) .

Met de restlichtversterkers werden binnen de onderscheiden hoogwater­ perioden (16% van de totale waarnemingstijd) gemiddeld 0,8 vogels/uur gezien(35 %va nall ewaarnemingen) .Voo rd e laagwaterperiode bedroegen deze getallen respectievelijk 18%va nd etotal e waarnemingstijd en0, 3 vo­ gels/uur (15% van alle waarnemingen), voor de perioden daartussen res­ pectievelijk 66%va nd etotal ewaarnemingstij d en0, 3 vogels/uur (50%va n allewaarnemingen) .Hierui tzo ukunne nworde nafgelei dda tron dhoogwate r relatiefvake rvogel sdoo rd erestlichtversterker swerde ngezie nda ndaarbui ­ ten.Me td etijdstippe nva nzonsondergan ge nzonsopgan gko nweini grelati e 68 J.E.Winkelma n

wordengevonden ,omda t deversterker s aan het beginva nd e schemering (driekwartie rn azonsondergang ,dri ekwartie rvoo rzonsopgang )werde naan - respectievelijk uitgezet. Geziend e kleine,ongeregel d optredende aantallen passagesko nme td egrootschalig e herfsttrekgee nrelati eworde ngelegd .

Bijd ewarmtebeeldcamer azage nwi jvoora lduidelijk epieke nvla kvoo re nron d zonsondergange nzonsopgang ,welk eda nmeesta lvoora lbleke nt ebestaa n uit meeuwenen ,zi jhe ti nminder e mate,ui t (wilde) eenden.Di tduid to phe t voorkomenva nslaaptrek .Va nmeeuwe nwa svla kvoo rzonsondergan gee n voorverzamelplaats aanwezigo pongevee r50 0m afstandte nooste nva nhe t windpark. Op veel dagen vond het aanvliegen daarheen door en over het windparkplaats .Slaaptre kva nspreeuwe nove rhe twindpar kvon dongevee r 1-1V S uur na zonsopgang plaats. Dit vielderhalv e meestal deels buitend e waarnemingsperiode met de warmtebeeldcamera. Ook vondslaaptre k van spreeuwen meestal boven windturbinehoogte en daarmee meestal buiten bereikva nd ewarmtebeeldcamer aplaats .I nd ewaargenome naantalle nzie n wijva ndez eslaaptre kva nspreeuwe nda noo knie tvee lterug .Buite nd edoo r zonsopgange nzonsondergan gveroorzaakt eaantalspieke nware ngeregel d nogklein eo fgroter eaantalspieke nt eonderscheiden , welkeme tnam ei nd e vroegeochten doptraden .Me t hoog-o f laagwater lekendez eove r hetalge ­ meenweini gva ndoe nt e hebben.He t isdaarbi jopmerkelij kda td epie kzel f meestaloptra dvana fzonsopgan ge nvla kdaarna .Di tduid tvoora lo phe tbegi n vandagtrek . Demeesta lno genig etij d inhe tdonke rdoorlopend e piekron d zonsondergangduid to pee novergan gva nhe teind eva ndag -e nslaaptre ki n nachttrek,waarbi jvogel sui td eomgevin gvertrekken .

Opd erada rbleke nzowe lgrootschalig eherfsttre kal slokal evliegbeweginge n welkekunne nworde ngerelateer daa nhe tgeti jo fzonsopgan go f zonsonder­ gang,t e kunnenworde nwaargenomen .Va ndi t laatste zijn heto pd e radar goed waar te nemen vertrek van en naar de Rode Haan (hoogwater- vluchtplaats) enhe ti nd evroeg eochten duitvliege nva nd espreeuwenslaap ­ plaats nabijMakku mgoed evoorbeelden .Lokal etre kvoer t echtervoora lo p dagene nnachte nme tvee ltre kaantalsmati gd eondertoon .Bovendie nware n deverschillend etype ntre kbi jd edichtheidbepalinge ni nd emeetvenster snie t teonderscheiden .D eeerst eaantalspie kdi eo phe tradarscher mko noptrede n (vanaf zonsondergangto t rondo f namiddernacht ) valtzowe lqu atijdsti pal s qua trekrichting samen met vertrek van vogels uit het eigen gebied, snel aangevuld met vogels uit gebieden dichtbij (Waddeneilanden, Friesland, Groningen,noor dDuitsland) .D etweed epie k (namiddernacht ) moetentrek ­ vogels van verderweg hebben betroffen (onder andere uit Scandinavië). Daarvóórrespectievelij kdaarn awa svaa kgoe dd eafloo pc.q .he tbegi nva n dedagtre kwaa rt enemen .

4.4.3 Relatieaantalle n inwindpar ke nhogero p

Door vergelijking van gelijktijdig met radar, warmtebeeldcamera en rest- lichtversterker(s) waargenomen aantallene nsoorte nvogel s is het mogelijk eenbeel dt everkrijge nove rd eeventuel erelati ei ngepasseerd eaantalle no p windturbinehoogtee ndaarboven .Ee nproblee mbi jee ndergelijk evergelijkin g ishe tfei tda ti ntegenstellin gto td ewarmtebeeldcamer ae nrestlichtversterker , Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 69

metd e radar slechts eenrelatiev e dichtheidsmaat voord etre k enee nzee r globaal idee over de soortensamenstelling konden worden verkregen. Een anderproblee mword tgevorm ddoo rhe tfei tda tbi jd ewarmtebeeldcamer ae n restlichtversterker de bij de 1:2-uitlezing waargenomen aantallen moeten worden gecorrigeerd om tot werkelijke aantallen gepasseerde vogels te komen.Pe ruu rwerde nbi jbeide ,maa rvoora lbi jd erestlichtversterkers ,vaa k zeer weinig vogels waargenomen. Omdat aantalscorrecties per soortgroep moetenworde nuitgevoerd ,worde nbi juurvergelijkinge nwe lzee rveel , moge­ lijkonterechte ,nulwaarde nmeegenomen . Bijd evergelijkin gva nd eaantalle n opwindturbinehoogt ee nhogero pi sdaaro mbi jwarmtebeeldcamer ae nrest ­ lichtversterkersgekoze nvoo rd eeenvoudigst evergelijkingsmaat ,namelij kd e totale,ongecorrigeerd e aantallenpe ruu rwelk ebi jbeid etijden sd e1:2-uitle - zingwerde nwaargenomen ,alsmed ed etotal etreksterkt epe rnach to fnacht - deel. Bij de radar stonden naast het totale beeld per nacht(onderdeel) de uurtotalen/km2centraal .I nfiguu r2 2i spe rnach tme taangrenzend eperiode n enpe r uurweergegeve n welke (relatieve) aantallen door radar (opgedeeld naarze een/o fkus te nland) ,warmtebeeldcamer a(onderscheide nnaa rzang - vogels enniet-zangvogels )e nrestlichtversterker s zondercorrectie s zijn ge­ zien. Inbijlag e 10i spe r nacht eensamenvattin g gegevenva nd e mateva n treko pd erada r (hogerop) eni ne nvla kbove nhe twindpark .

Uitfiguu r2 2e nbijlag e1 0val ta ft eleide nda t(sterke )nachtelijk etre khogero p (radargegevens) over hetalgemee ngee ntoenam e inaantalle no f duidelijke aantalspiekeno pwarmtebeeldcamer ao frestlichtversterker sga ft ezien . Ook werdee ngoed eradarnach t nietnoodzakelijkerwij sgevolg ddoo rvee ltre ko p windturbinehoogt e rond en na zonsopgang, of veel trek voor en tijdens zonsondergang niet door eengoed e radarnacht (geenrelati e sterkte nacht­ endagtrek) . Ook sterke dagtrek in hetwindpar k was niet altijd als zodanig terug te vinden op het radarscherm. Het is jammer dat van het grootste gedeelteva nd eenig enach tme trelatie fzee rsterk etre ko pwindturbinehoogt e (24/25oktobe r1988 )radarbeeide nontbreken .D eradarbeekJe naa nhe tbegi n van die nacht doen wel vermoeden dat ook hogerop relatief veel vogels hebbengevlogen .Ee ne nande rzo ukunne nbetekene nda t' snacht sd etre k zichnormaa lconcentreer t ophoogte nbove nd ewindturbines .O psommig e nachten,mogelij kdi eme tzee rsterk egrootschalig etrek ,zo udez etre kechte r ookkunne nafzakke nto tregione nron dd ewindturbines .Vana fd eschemerin g (zonsopgang) leek detre kt everschuive n naar lagere hoogten, waarbijjuis t opwindturbinehoogt e vakeren/o f meervogel swerde ngedetecteerd .Hierbi j moet wel in de gaten worden gehouden dat het hier om relatieve aantals­ verschuivingen gaat. De kolom lucht welke tegelijkertijd boven een meet- venster op de radarwer d bemonsterd (50-100to t 1200m voo r SAP,2 0to t 300 mvoo r RPN) is vele malengrote r dan diewelk e met dewarmtebeeld ­ camera( 0to tmaximaa l10 0m )o f restlichtversterkers (0to t 100m o fminder ) bovenhe twindpar kwer d bekeken.

4.4.4 Relatieme the twee re ncombinati eva ngegeven s

Hetwe lo f niet plaatsvindenva ntre kword t sterk beïnvloeddoo r hetwee r in de vertrek-, doortrek- en aankomstgebieden (vgl. o.a. Alerstam 1976). In bijlage 10 is daarom een overzicht gegeven van de belangrijkste weer- 70 J.E .Winkelma n

gegevensi nd enachte nwaari nme tee no fmee rtype nnachtzichtapparatuu r werdgekeke n(bron :eige nwaarnemingen ,KNM11985-1988) .I ndez ebijlag e is tevens een samenvatting gegeven van de mate van trek op de radar (hogerop),e ni ne nvla kbove nhe twindpar kzel f(park) .Bi jd erada rzij nteven s nogd e belangrijkste trekrichtingenopgenomen .Ove r hetalgemee nduide n westelijkee nzuidwestelijk e richtingeno pecht etrek ,e noostelijk ee n noorde­ lijketo t noordoostelijke richtingeno p lokaletrek . Noordwestelijke, zuidelijke enzuidoostelijk e richtingenkunne nbeid einhouden .

Uitd ebijlag evolg tda tbinne nee nseizoe nzowe lhogero pal si nhe twindpar k treki ngolve nplaatsvond ,waarbi jvee ltre khogero pvoora llee kvoo rt ekome n in nachten met winden met een oostelijke component (meewind). In het windparkwerde ndez ewinde nzelde ngevolg ddoo rsterk enachtelijk etre ko f aantalspieken, behalve wanneer sprake was van een sterke grootschalige seizoentrek.Dez elaatst etra dvoora lo pn apassag eva nee nhogedrukgebie d enbijbehorend ekoufronte nove rScandinavi ëe nnoordoostelijk eto toostelijk e winden inonz e regionen (Alerstam 1976,Alersta m etal. 1973) .Tijden sd e nachten met simultaan gebruik van radar enwarmtebeeldcamer atra d een dergelijkesituati eeenmaa lo p(24/2 5oktobe r 1988).Inderdaa dtra dtoen ,al s uitzondering,oo ki nhe twindpar kbijzonde rsterk etre kop .

Tijdens nachten metee nzuidwestelijk e tot noordwestelijkewindcomponen t (tegenwind)ko ne rsprak ezij nva nvoora lmatig etrek ,welk enie tallee no pd e radarzichtbaa rwas ,maa roo ko fvoora li nhe twindpark .Juis ttijden sdergelijk e situatieswa soo kd edagtre kme tnam ei nhe twindpar kduidelij kt ezie no pd e warmtebeeldmonitor.Bi jee nperiod e met hardeto tkrachtig ewestelijk ewin ­ den en veel regen viel de trek geheel stil. Zodra echter een (tijdelijke) weersverbeteringoptrad ,wa szowe lo pd e radar als inhe twindpar k sprake vanee nduidelijk epie k ind etre k(vgl .23/2 4oktobe r 1986).

Het isopmerkelij k dat soms bij mist op de radar nog relatief veeltre k werd gezien, maar dat in het windpark de trek dan nagenoeg leek stil tevallen . Hieraan kan de dan sterk verminderde gevoeligheid van zowel warmte­ beeldcameraal srestlichtversterker sdebe tzijn .O pkort eafstan d(to tongevee r 500 m)zo u danechte r met de 5-gradenwarmtebeekjcamera nogwe lenig e uren redelijk te kijken moeten zijn, zeker wanneer het grote vogels zou betreffen. Ópd e aanwezige videobanden isda nechte rzelde n eenvoge lt e zien, in tegenstelling tot bijvoorbeeld dezelfde afstand bij goede zicht- omstandigheden.

4.5 Vlieghoogteaa nd ehan dva nd e restlichtversterkers

4.5.1 Inbeschouwin ggenome nwaarneminge ne nluchtlage n

Bijd eopze t vanhe t nachtonderzoek metbehul pva nd e restlichtversterkers washe td ebedoelin go mdoo rmidde lva nkruispeilinge nhoogtebepalinge nt e doen.Voo r beantwoording vand evraa g hoeveelvogel s ind e buurt vand e windturbineskwamen ,wa s hetdaarbi jnie t nodigd esoort(groep ) tekennen . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 71

Kruispeiling bleek in het onderhavige onderzoek echter niet mogelijk (4.2). Voorts was de bepaling van de soort(groep) moeilijk en in 1988 vrijwel onmogelijk (vgl.4.3.1) .He tberekene nva nd ewerkelijk eaantalle ngepasseer ­ devogel saa nd ehan dva nd eo pd evideobeelde nwaargenome nvogel s (vgl. 3.6)wa sderhalv e nietzonde rmee ruitvoerbaar . Omtoc hee nide et ekrijge n van de werkelijke aantallen gepasseerde vogels, werd voor die gevallen waarvan de soort(groep) onbekendwas , uitgegaan van een 'air speed'va n 13 m/sec. Het totale aantal waarnemingen met een bekende vlieghoogte kwamhierdoo r in198 6o p9 3(97%) ,i n198 7o p6 (100% )e ni n198 8o p13 9 (97%).

Vanwaarneminge nwelk eo pkort eafstan dva nd ecamer awerde ngedaan , was het meestal onduidelijk of deze wel vogels betroffen (onderscheid in- sekt/vogel veelal moeilijk). Alle waarnemingen tot eenvlieghoogt e van5 m werden daarom buiten beschouwing gelaten (fig. 23). Omdat van vogels boven10 0m afstan d(198 85 0m )d edetectiekanse nnie tbeken dware n(vgl . tabel 1), werden deze waarnemingen eveneens buiten de berekeningen gehouden.Di tleverd ei ntotaa li n198 66 0(63% )bruikbar ewaarneminge nop , in198 76 (100% )e ni n198 812 5 (87%).

Met de restlichtversterkers kon over het algemeen maar een kleine hoe­ veelheidluch tworde nbemonsterd .Dez esteekproe fwer dt eklei ngeach to m totaleberekeninge nvoo rhe tgehel ewindpar kui tt evoeren .D eberekeninge n vanhe ttotal eaanta lgepasseerd evogel szij nda noo kallee nuitgevoer dvoo r hetdoo ree nversterke rbestreke ngebie d(fig .23) .Voord edri enachte nme t kruispeilingwer dhe tgemiddeld eva nbeid eversterker saangehouden ,omda t ergee nvogel sgelijktijdi go pbeid ebeeldscherme nzichtbaa rwaren .

4.5.2 Berekeningva nd ewerkelijk eaantalle npassage s

Hetaangegeve nluchtrui mwer dopgedeel di nhorizontal eluchtlage nva n5 m (fig.23) .Pe rluchtlaa gwerd ,uitgaand eva nd edaari nvallend ewaarnemingen , gecorrigeerd voor (1) het aantal gemiste vogels volgens tabel 1, (2) de bemonsterdevertical eluchtoppervlakte ,e n(3 )d e1:2-uitlezin g(correctiefacto r 2). Bovenstaande correcties werden per nacht (inclusief het bemonsterde sehemergedeelt e aan weerszijden) uitgevoerd. Indien korter werdbemon ­ sterd, vond extrapolatie naar de gehele nacht plaats. Voor nachtdelen met regenen/o f mist (bijlage 10),wannee r metd e restlichtversterkers niet of tot oprelatie fgering eafstan dko nworde nwaargenomen ,wer dnie tgecorrigeerd . Hierbijwer daangenome nda td etre kda ngrotendeel ssti lwa sgevalle n(vgl . Kennedy1970) .D ez ope rnach tverkrege nvlieghoogte nwerde ningedeel di n zes hoogteklassen (1988allee n eerste drie;vgl .tabe l 9):6-1 0 m, 11-20m , 21-50m ,51-6 0m ,61-8 0 m, 81-100m . 72 J.E.Winkelma n

4.5.3 Aantallen gepasseerde vogels

In tabel 9 is het berekende aantal werkelijk gepasseerde vogels in het beeldveldvand erestlichtversterker sopgenomen .I n1986 ,toe nslecht senkel e mastenware nopgericht ,werde nklein eaantalle nvliegend evogel svla klang s de in beeld zijnde mast gezien (tabel 9). Bij de interpretatie moet worden bedachtda ti n198 6wer dwaargenome nnabi jhe tnoordelijk e clustergebouw, de enige plaats waaruit elektriciteit was te betrekken. Beide versterkers stondendaarbi jteven sopgestel dnabi jeen eve nte nzuide nva nhe tcontrole ­ gebouw liggende zandhoop van enkele meters hoogte. In hoeverre gebouw enzandhoo phe taanta lwaarneminge n (innegatiev eo fpositiev ezin ) hebben beïnvloed, isnie tbekend .Voort smoe tworde nbedach tda t regene n mistd e detectie van vogels bijwaarnemin g met restlichtversterkers belemmeren of verhinderen.D ewarmtebeelden ,waarbi jdi tminde ro fnie the tgeva lwas ,liete n echter (sterk) gereduceerde trek bij harde regen en dichte mist zien. In de nacht van 13/14 oktober was langdurig sprake van dichte mist, in de drie daaropvolgendenachte nva nenkel eure nme tmis t(enkel ehonderde nmeter s zicht).I nd eoverig e nachtenwa sallee ni nd enach tva n23/2 4oktobe rsprak e van een redelijk ongestoorde opname-nacht. In de overige nachten vielen geregeld (flinke) buien. In de periode 19/20 tot 22/23 oktober stormde het bovendien.

In 1987ston de rd e eerste nachteen hardewin de nd etweed e nacht hinge r met name ind e nanacht envroeg e ochtend eendicht e mist inhe twindpark . Erlijke nron dd etoe nstilstaand ewindturbin e3 5 nauwelijkso fgee nvogel st e hebbengevlogen .

In 1988 startte de waarnemingsperiode met vier nachten met goede op­ namecondities, waarin de (deels) inbeel d zijnde windturbine 35 bovendien grotendeels operationeel was. De eerste nacht daarvan (13/14 oktober) kwamenrelatie fvee lvogel si nd ebuur tva nd edraaiend ewindturbines .Hierbi j moetworde nbedach t dat, inverban d metd e sterk verminderde detectie-ca- paciteit(tabe l 1, fig.23) ,i n198 8o protorhoogt egee nbeel dmee rko nworde n verkregenva nhe taanta lklein ee nmiddelgrot evogels ,e neen onbeken ddee l vand egrot ezangvogel se nd eklein ee nmiddelgrot esteltloper so protorhoog ­ te werd gemist. Het totale aantal gepasseerde vogels zal dus ongetwijfeld groter zijn geweest. Ind e daaropvolgende periode kwam slechts één nacht voor (27/28 oktober) waarin ongestoord kon worden waargenomen. In alle overigenachte nwa ssprak eva nneve l(21/22,22/2 3e n23/2 4oktober )o fbuie n (overige nachten). Door de regen en de nevelzulle n ongetwijfeld passages zijn gemist. De getallen geven echter aan dat ind e nachtdelen waarin wel goede waarneming mogelijk was, inabsolut e zin over het algemeen weinig vogelsdich ti nd ebuur tva nd emaste no fwindturbine skwamen .Voort si she t opmerkelijk dat in de hoogteklasse 6-10 m, waarin over het algemeen een optimaledetecti e heerste entijden s niett e harde regen enbi jlicht e mistno g welvogel swerde n gedetecteerd, relatief toch maar weinig vogels zijnwaar ­ genomen. Relatiefvee lvogel swerde ngeregistreer di nd enach tva n24/2 5 en 25/26 oktober 1988 (ook op de warmtebeeldcamera veel vogels), en 31 oktober/1 november(gee nwarmtebeeldgegevens) . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 73

100

1988vana f 17-18/10

10 20 30 40 50 60 707 58 0 90 100

30 20 10 0 10 20 303 53 0 20 10 0 10 20 30 camera camera

Figuur23. Opdeling vanhet loodrecht opde hoofdrichting staande verticale waarnemingsveld vande restlichtversterkers in 1986-1988 (tot 17 oktober) (boven) en vanaf 17 oktober 1988 (onder) inlagen van 5m. Eveneens isde begrenzing van hettotale waarnemingsveldvoor de verschil­ lendesoortgroepen (concentrische lijnen)aangegeven. 74 J.E.Winkelma n

4.6 Vlieghoogte aand ehan dva nd ewarmtebeeldcamera' s

4.6.1 Totaalaanta lwaarneminge n

Intotaa lko ndoo rmidde lva nd eonde r3. 6beschreve nmethod ei n198 6va n 1058 (83%), in 1987 van 147 (68%) en in 1988 van 1818 (75%) over het beeldscherm passerende groepend evlieghoogt e worden bepaald.I n198 6 werd94 %e ni n198 889 %va ndez ehoogte naa nd ehan dva nd euitgetekend e vliegsporen berekend. Van de overige 6 respectievelijk 11% vond hoogte­ berekening plaats door middel van bekende vliegafstanden in relatie tot passagevóó ree nwindturbine(mast )lang so ftusse ntwe ewindturbine sdoor . Deaantalle npe rsoortgroe pstaa ni nbijlag e 12vermeld .

4.6.2 Inbeschouwin ggenome nwaarneminge ne nluchtlage n

Bijd everwerkin gva nd everkrege nvlieghoogte n isuitgegaa nva nd egege ­ vens vanvogel s die in 1986 en 1988 het windpark (binnen 1100 mva nd e camera) passeerden. De herfst van 1987 is verder buiten beschouwing gelaten, omdat in dat jaar 's nachts nauwelijks vogels op het beeldscherm werden gezien (vgl.fig . 22).Vogel s buiten 1100 mafstan d van de camera werden buiten beschouwing gelaten, omdat (1) van deze groep van een relatief groot deelgee nvlieghoogt e konworde nbepaal d(vgl .bijlag e 12),e n (2) de detectiekansen van de verschillende soortgroepen op afstanden op meerda n110 0m nie tbeken dware n(vgl .tabe l2) .

Debegrenzin gto t110 0m afstan dbetekende ,afhankelij kva nhe ttyp ecamer a (vgl.tabe l2 )e nd e hoekwaaronde rdez ewa sopgesteld , dati n198 6vogel s onafhankelijkva nd esoortgroe pto t8 0m (mas t35 )o f 100m (mas t2 1e n31 ) hoogte konden worden gezien. Bij mast 21 was voorts het bemonsterde luchtgedeelte tussen0 e n 10m z ogerin g (vgl.bijlag e 13)da twer dbeslote n dezeluchtlaa gbi jdez emas tbuite nbeschouwin gt elaten .I n198 8betekend e dit voor kleine en middelgrote zangvogels een maximale hoogte van 60m , voor grotezangvogel s enklein e steltlopers een maximale hoogteva n 80m envoo r deoverig e soortgroepen eenmaximal e hoogte van 110m .Voo rd e uniformiteit vand e bewerkingen isvoo r deze laatste echter eenhoogt e van 100m aangehouden .

Van de waarnemingen waarvan geen vliegafstand en vlieghoogte konden worden bepaald,wer d aangenomen dat zij een random steekproef uit het aantalwaarneminge nme tbekend evliegafstan de nvlieghoogt ebetroffen . Per soortgroep en verwerkingsperiode werd daarom aan de hand van de ver­ houding tussen het aantal vogels met bekende vliegafstand tussen 1 en 1100 m en >1100 m berekend welk deel van het aantal met onbekende afstand en hoogte aan het bij de berekeningen betrokken gebied moest worden toegedeeld. Dit laatste aantal werd eveneens bij de berekeningen meegenomen. Vogelswaarva nd esoortgroe ponbeken dwa s(afhankelij kva n Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 75

jaare nperiod e 1-8 %va nhe ttotal eaanta lwaargenome npassages) ,werde n bij de berekeningen buiten beschouwing gelaten. Afstand- en daarmee hoogteberekeningenware nvoo rdez egroe pimmer snie tmogelijk .Bovendie n vielenzi jove r hetalgemee nbuite nhe tbove nomschreve nwaarnemingsge ­ bied,zoda tzi joo ko mdi erede nbuite nd eberekeninge nzoude nzij ngevallen . Inverban dme td eklein eaantalle nwer dvoort sd esoortgroe p'overig esoorten ' buitenbeschouwin ggelate n(vgl .tabe l 7).

4.6.3 Berekeningva nd ewerkelijk eaantalle npassage s

Het bestreken luchtruim(vgl .4.6. 2 enfig . 24)wer dopgedeel d in luchtlagen van5 m .Gele to pd eklein ehoeke nva nd ebemonsterd e luchtlagenme the t aardoppervlakwer dhie rgekoze nvoo ree ngesimplificeer dmodel ,waarbi jd e afstandva nee nvoge lto td ecamer agelij kwer dgestel daa nd eprojecti eva n de positie van de vogel op de grond. Voor iedere laag van 5 mwer d per soortgroepvoo rd ei ndi eluchtlaa gwaargenome naantalle npassage s(groe ­ pen)gecorrigeer dvoo r(1 )he taanta lgemist epassage saa nd ehan dva nd e perwaarnemin g bekende vliegafstand entabe l 2,(2 ) voor de bemonsterde verticaleluchtoppervlakt e (vgl. fig.2 4e nbijlag e 13),waarbi jwer dgeëxtrapo ­ leerd naaree nvertical e luchtoppervlakte van550 0 m2,waarme e degehel e windparklengte werd bestreken (1100 m lengte x 5 m hoogte), en (3) de 1:2-uitlezing(correctiefacto r2) .Aa ndez egecorrigeerd egetalle nwer ddaarn a hetaandee lwaarneminge nme tonbekend ehoogt etoegevoegd .

Bovenstaandecorrectie swerde npe rnach te npe rschemerperiod eaa nweers ­ zijdenva nd eschemerin ggescheide nuitgevoerd .Ee nnach tbetref t hierbijd e donkereperiod eva n1 2(1986 )o f 12,5(1988 )uur .Indie nkorte rwer dbemon ­ sterd (vgl. fig. 22), vond extrapolatie naar de gehele nacht plaats. Een schemeringsperiode betrof intotaa ltwe euur , bestaande uit beideure naa n weerszijde van dedonker e periode, met daarin zonsopgang (in het laatste kwartier van de periode) of zonsondergang (in het eerste kwartier van de periode).Bovendie nwer dd eberekenin guitgevoer dvoorall eure nme tvolledi g daglichtui t 1988t ezamen .Opdelin gnaa rdage nha dtijden sdaglich tweini g zin,omda t( 1) he taanta lpe rda gbemonsterd eure nster kvarieerd ee n(2 )va n relatiefweini gvogel sd evlieghoogt eko nworde nbepaald .Doo rd ecomplex e correctiemethode end e veelal kleine waargenomen aantallenwa s het niet zinvoldergelijk eberekeninge nvoo ree nkleine rnachtdee lo fpe ruu rt emaken . Bovendienwa she thoofddoe lva nd ebewerkin gd evraa gnaa rhe tpe rnach t gepasseerde aantalvogel so pwindturbinehoogte . 76 J.E.Winkelma n

1100 meter

I ÏOÖ ' 355 ' 5o5"~ 700 900 UOOmeter

Figuur24. Voorbeelden opdeling van het loodrecht op de hoofdrichting staande verticale waarnemingsveld van de warmtebeeldcamera (1986,gericht op respectievelijk mast 21, 31 en35). Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 77

De zo per hoogteband van 5 m berekende aantallen door het windpark gepasseerde vogelswerde ndaarn aingedeel d inze s hoogteklassen:0-1 0m (contouren aardoppervlak volgend), 11-20 m (onder de rotor passerend), 21-50 m (rotorhoogte), 51-60 m (boven rotor passerend), 61-80 m en 81- 100m .Hierbi ji serva nuitgegaa nda tall edoo rhe twindpar kvliegend evogel s de oostelijke windturbinelijn tussen de windturbines 31 en 38passeerden , zodatd evolgen sbovenstaand ecorrectiemethod e berekendeaantalle n pas­ sagespe rhoogteklass eteven sd edoo r hetwindpar kgepasseerd e aantallen groepenzijn .

Omdatoverda ge ni nd eschemerin gbi jall esoortgroepe ne n' snacht svoora l bijd egroter evogel she taanta lpe rpassag e(groep ) meerda néé nvoge lko n bedragen,i steven s berekendhoevee lvogel s per hoogteklasse zijngepas ­ seerd. Dit is gedaan aan de hand van de voor 1986 en 1988 afzonderlijk vastgesteldegemiddeld egroepsgroott epe rsoortgroe pi nd enacht ,d e sche­ meringe noverda g(vgl .bijlag e14) . Deberekeninge nva nhe twerkelijk eaanta l gepasseerdevogel szij nnie tuitgevoer dvoo rd epe rafzonderlijk ewaarnemin g vastgesteldegroepsgrootte ,omda tme tnam ei nd eonderst eluchtlage n(rela ­ tiefklei nbemonsterd eoppervlakte )bi jgrot egroepe nee nsterk eoverschattin g zoukunne noptrede n(vgl . fig.24) .Ee nberekeningsvoorbeel d metall evoor ­ komendecorrectie s isbijgevoeg di nbijlag e15 .

4.6.4 Aantallengepasseerd egroepe ne nvogel s

Devolgen s4.6. 3vastgesteld eberekend eaantalle ngepasseerd egroepe ne n vogels per hoogteklasse zijn per nacht en aangrenzende schemerperiode gescheidenopgenome ni ntabe l1 0(1986 )e ntabe l 11(1988) .Teven szij ni n beidetabelle nd egemiddeld eaantalle ngepasseerd e groepene nvogel spe r uuropgenomen .

Beide tabellen tonen aan dat er grote verschillen optraden in soorten­ samenstelling,aantalle ne nvlieghoogte .Di tgol dnie tallee nvoo rd everschil ­ lendenachte no fvoo rd everschillend eschemerperiode nonderling ,maa roo k tussennachte ne naansluitend eschemerperioden .Gehee lvogelloz enachte n blekennauwelijk so f nietvoo rt e komen,' sNacht s blekene raltij dwe lklein e tot redelijke aantallen eenden in hetwindpar k of vlak daarbovenaanwezig . Ookpasseerde nmeesta lwe lklein eaantalle nmeeuwen .Daarnaas tkwame n nachten voor waarin tevens sprake was van relatief veel zangvogel- en/of steltlopertrek.Di tlaatst evon dvoora lplaat so pd e'goede 'treknachten ,waari n naar verhouding veel vogels konden worden geregistreerd. Bovenstaande opmerkingen gelden ook voor windturbinehoogte (0-50 m) en rotorhoogte (21-50m) .

Bijvergelijkin gva nhe tgemiddeld eaanta lgepasseerd egroepe n(vogels )o p rotorhoogte ind egehel eperiod eva n198 6e n198 8(beid ezeve nnachte ne n zevenaa ndez enachte naangrenzend eschemerperioden )val to pda ti nbeid e jarenhe ttotal e aantalpassage spe rnach te nhe tnachtelijk e uurgemiddelde nagenoegovereenkwame n(tabe l12a) .I nd escheme rtrokke ni n198 8gemid ­ deld meer groepen door dan in 1986.Bi j vergelijking vand e gedurended e gehele periode van 1988 gepasseerde aantallen vogels in de vier laagste 78 J.E.Winkelma n

hoogteklassen (0-60m )tijden s respectievelijk daglicht, schemeringe nnach t (tabel13 )val to pda toverda gnie tallee naanzienlij klage rwer dgevloge nda n 'snachts ,maa roo klage rda ni nd eschemering ,' sNacht sblee kd eonderst e luchtlaag,vla kbove nhe taardoppervla k (0-10m) ,relatie f onderbezet.

Eenande ropmerkelij kpun tbetref t hetfei tda t ind eaangrenzend e schemer- periode altijd (aanzienlijk) hogere uurgemiddelden werdengemete nda ntij ­ densd etussenliggend enacht .I nee n'goede 'nach tko nechte rwe lmee rpe r uur passerenda n inee n 'slechte'schemerperiode . Goedetreknachte n met veelpasserend evogel skome nbinne nee ntrekseizoe nslecht sa fe nto evoor . Zoweli n198 6al si n198 8betro f eenva nd ezeve nonderzocht e nachtenee n dergelijke'goede 'treknacht ,waari nsprak ewa sva nrelatie fvee ltrek .O mee n ideet egeve nva nhe taanta lgroepe ne nvogel sda ti nbeid enachte ndoortrok , is intabe l 12bvoo r beide 'goede' nachten een overzicht gegeven van het aantalpassage s(vogels )doo rhe twindpar kgedurend ed egehel enacht ,pe r uure npe r minuut,e npe ruu re npe r 100m windpark . Bijd evergelijkin gva n beidenachte nmoe twe lworde nbedach tda t nietbeken di so fbeid enachte n ookdaadwerkelij kd e'topnachten 'va nhe tbetreffend e seizoenwaren .We li s hetinteressan to pt emerke nda td egeregistreerd eaantalle ni nbeid enachte n indezelfd eord eva ngroott eliggen .Hierbi jmoe tworde nbedach tda t in198 6 inhe twindpar k slechtsenkel ewindturbinemaste nware nopgericht ,terwij li n 1988 het windpark compleet en deels operationeel was. Het is dan ook opmerkelijkda to protorhoogt ei nd ebewust enach ti n198 656 %va nhe ttotal e aantalo pwindturbinehoogt eberekend eaanta lgroepe ne n50 %va nhe ttotal e aantalvogel sdoortrok ,terwij ldi ti nd ebewust enach ti n198 870 %(70% )was . Hierbij moetworde nbedach t dat het luchtruimte r hoogteva nd e rotor60 % bedraagtva nhe ttotal eluchtrui mo pwindturbinehoogte .

Voorts ishe topmerkelij k dattijden sd e meeste nachten relatief degrootst e aantallenvogel s doortrokkeno pee n hoogte van0-5 0 m,terwij ldaarboven , voor zover kon worden onderzocht, naar verhouding weinig vloog. Dit zou kunnen betekenenda t vogels hetwindpar k niet medendoo r hoger te gaan vliegen, maar dat zij zich hooguit tussen de windturbines concentreerden. Theoretisch bestaat ook de mogelijkheid dat eendee l vand e vogels alo p grote afstand reageerde door met eenwijd e boog omhe t gehelewindpar k heent evliegen .D enachtelijk eaantalle ngepasseerd e vogelsalsmed eveld ­ waarnemingenoverda ge ni nd eschemerin gbevestige nechte rdez elaatst e veronderstellingnie t (vgl.oo k4. 9e nWinkelma n199 2b ,1992c) .

4.6.5 Fluxo pwindturbinehoogt e

In4.6. 4wer dbi jd eberekend edoo rhe twindpar kgetrokke naantalle nvogel s alenig emale nzijdeling s ingegaano pd evraa go fvogel she tvoo r aanvaring meestgevaarlij kgeacht egebie dron dd eroto r(21-5 0m )mijden . Dedichthei d aan passages zou dan in de hoogteklasse 21-50 m (beduidend) kleiner moetenzijn . Bijee nvergelijkin gva nd eaantalle ngepasseerd evogel si nd e verschillende hoogteklassen moet echter worden bedacht dat de onder­ scheidenhoogteklasse nnie tall eee neve ngroo tluchtrui mbestrijken .Daaro m zijnd eabsolut eaantalsgegeven sui t198 8voo rnach te nschemerin gomgeze t in fluxgegevens, uitgedrukt in het gemiddelde aantal passages (groe- Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 79

pen)/0,1km 2/uur (flux),bereken dpe r soortgroep envoo r hettotaal ,e nvoo r iedere nacht en schemerperiode afzonderlijk (tabel 14). Tevens zijn deze fluxgegevensbereken dvoo rd etotal enachtelijk eperiode ,d etotal eschemer ­ periodee nd etotal edagperiod eui t 1986e n198 8(tabe l15a ,15b) .

Uittabe l1 4 blijktda t' snacht si n12,5 %va nd egevalle no psoortgroepnivea u (omkaderd in tabel 14) sprake lijkt van een te lage flux op rotorhoogte, uitgaande van de verwachting gebaseerd op het aantalsverloop over alle onderzochte hoogtebanden. Het betrof tweemaal de groepen eenden en middelgrotesteltloper se neenmaa ld egroe pgrot esteltlopers ,zangvogel se n kleinezangvogels .Totaa lbezie nwee k inéé nnach t (25/26oktobe r 1988)d e totaleflu xo protorhoogt ei nnegatiev ezi nenigszin saf .I nd eschemerin glee k hiervano psoortgroepnivea utweemaa l(3,5% )sprake ,eenmaa lbi jmiddelgro ­ testeltloper se neenmaa lbi jzangvogels .Totaa lbezie nval td erelatie fgering e dichtheidaa nvogel so p30/3 1 oktoberop ,d edichthei daa ngroepe nlijk techte r normaal.

Uittabe l15 ae n15 bka nworde nafgelei dda td edichthei daa nvogel soverda g in vergelijking met die ind e schemering en 's nachts het grootste was. De dichtheidwa si nbeid eherfste n' snacht she tkleinst .Bovendie nval to pda ti n 1988 overdag bij zangvogels en 's nachts bij kleine zangvogels een naar verhouding erg kleineflu x op rotorhoogte optrad. Ind e andere gevallen en totaalbezie ni se rechte rgee naanwijzin gda td eluchtlaa go protorhoogt ete n opzichteva nd eander ebemonsterd eluchtlage n(i nsterk emate )wer dgeme ­ den.He tval techte rt ebezie no fd egevonde nafwijkinge nalgemen egeldighei d hebben. In 1986, toen er nog maar nauwelijks obstakels in het windpark aanwezigwaren ,trade ni ndri egevalle noo kva ndergelijk enegatiev eafwijkin ­ geno p (tabel 15a:grot e zangvogels 's nachts, meeuwen in schemering en middelgrotesteltloper soverdag) .

Intabe l 15bval tvoort so pda t in 1988 ind e luchtlaagdirec tbove nd egron d (0-10m ) 'snacht srelatie f weinigvogel sbleke nt evliegen ,terwij ldaa rvoora l overdagmaa roo ki nd eschemerin gjuis tsprak ewa sva nee noverbezetting . In 1986 is deze conclusie niet goed te trekken door het ontbreken van voldoendebetrouwbar egegeven si ndez eluchtlaag .Voord e6-1 0m luchtlaa g werd' snacht s(ze s nachtenme tgegeven sbeschikbaar ) eveneensee n rela­ tieveonderbezettin gte nopzicht eva nd e luchtlagendaa rvla k bovenaange ­ troffen (140,7 passages/0,1 km2/uur). Voor de schemering (eveneens zes perioden) bedroeg dit aantal 3075,8/0,1 km2/uur. Dit geeft een duidelijke overbezettingaan .

4.7 Typenreactie se naanvaringe n

4.7.1 Inleiding

Bij het uitlezen van de videobanden van restlichtversterkers en warmte- beekJcamera's is bij aanvliegende vogels steeds goed gelet op eventuele vliegbewegingendi eo pee nreacti eva nd ebetreffend evoge lo pee nobstake l 80 J.E.Winkelma n

of op een aanvaring daarmee zouden kunnen duiden. Bij de restlicht- versterkers werd eenmaal een dergelijke vliegbeweging genoteerd, bij de warmtebeeldcamerai n 1986twee , in 1987gee nenkel e eni n 19886 5kee r (inclusiefd eextr auitgeleze nuren) .D eva ndez ereactie sgemaakt ebeschrij ­ vingenworde nhieronde rsamengeva te nnade rgeanalyseerd .D enadru kla g hierbijo pd eopstellin g metd e5-gradenwarmtebeeldcamer ai n 1988, waar­ meed ebest eresultate nwerde nbereikt .

4.7.2 Restlichtversterkers

Bijd erestlichtversterker swer dslecht seenmaa lee nreacti eva nee nvoge lo p eenwindturbinemas twaargenomen .He tbetro fee neen ddi ei n198 6' snacht s op ongeveer 10 m voor de windturbinemast plotseling scherp afboog en terugvloog.

4.7.3 Warmtebeeldcamera

Detwe ei n198 6waargenome nreactie sbetroffe n( 1) ee nmeeu wdi eoverda g metee nwijd eboo go mmas t2 1 heenvloog, en(2 )ee nlijste r(grot ezangvogel ) die op 22 oktober 1986 's nachts om 22.39 uur tijdens goede zicht- omstandighedentege nmas t3 6opvloo g(fig . 12a).D evoge lwa sslecht skor t inbeek )voorda tdez eme td emas tbotste .I ndez etij dvertoond ed evoge lee n sterkfladderen dgedrag ,waarbi jhe tlichaa miet sachterove rwer dgehoude n en de vliegsnelhekJ afnam. Na botsing viel de vogel licht fladderend naar beneden enbotst e kon!daarn a nogmaals tegend e mast,waarn ad e vogel bewegingloosnaa rbenede nui the tbeel dviel .D evoge li sd evolgend eochten d tijdensd eregulier ezoekrond e nietgevonden .

In 1988 kon het vlieggedrag worden bestudeerd rond het rotorvlak van windturbine 35 met directe aan- en afvliegroute (behalve bijwinde n uit het zuideno f noorden)e nd eonderst ehelf tva nroto re nmas tva nwindturbin e3 6 (vgl.fig .12c) .Te rhoogt eva nroto r3 5bedroe ghe thorizontal ebeeldvek jrui m 39 m,zoda t debeschreve n reacties zichall ebinne n 20m va nhe trotormid - delpunt afspeelden. Bijd eanalys eva nd e beschrijvingenva nd ereactie si s onderscheidgemaak ti nreactie stijden sdaglich t(windturbine sgoe dzichtbaar ) enreactie sdi ei nschemerin ge nduisterni splaatsvonde n(windturbine sminde r goedo f nietzichtbaar) .Eveneen si sonderschei dgemaak ttusse nvogel sdi e metwin d meed ewindturbine s naderden endaarbi jo p de voorkant vand e rotoraanvloge ne nvogel sdi etege nd ewin d inaanvlogen ,waarbi jeers the t rotorhuis end e mast werden gepasseerd endaarn a de rotor van achteren werdbenaderd .Tijden sdaglich twerde n1 4reactie s(ee neend ,ze smeeuwe n enzeve nzangvogels ) genoteerd,tijden sschemerin ge nduisterni s5 1(twe e eenden, twee meeuwen, een kievit en 46 zangvogels). Overdag kwamen hiervan zeven met meewind enze s met tegenwind aanvliegen (éénonbe ­ kend).Tijden sschemerin ge nduisterni sbetro fhe t2 4vogel sme tmee -e n2 3 vogels mettegenwin d (vier onbekend). Ookd e inschemerin g en duisternis Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 81

waargenomenzangvogel sbleke ngelijkelij kove rmee -(20 )e ntegenwin d(22 ) verdeeldt ezij n(vie ronbekend) .Slecht séé nreacti evon dplaat sbi jstilstaand e rotor; het betrof een vogel die overdag nog voor passage van het rotorvlak terugvloog.All eoverig e reactiesbetroffe ndraaiend e rotoren.

In tabel 16a, 16b en bijlage 16a, 16b is een overzicht gegeven van de onderscheiden typen reacties. Het is opvallend dat bij het aanvliegen twee hoofdreactieskonde nworde nonderscheiden :aanvliege nzonde renig eaarze ­ lingo fwijzigin g in vliegpatroon ('normaal')e n aanvliegen metduidelij kgewij ­ zigdvliegpatroon ,waarbi jaltij dd evleugelsla gwa sversnel d('fladderend' )e n veelal het vogellichaam zich kantelend en/of met ingehouden vlucht (rem­ mend) voortbewoog. Overdag bleek 92% van de 13 vogels normaal aan te vliegen en 's nachts 43% van de 47. Het verschil is significant(% 2 = 8,44). Overdag lijkt er geen verschilt e zijn ind e wijze van aanvliegen bij mee- of tegenwind(vgl .tabe l16a) .' sNacht sdaarentege nkwa mbi jmeewin d29 %va n de 24 vogels fladderend aanvliegen, terwijl bij tegenwind 87% van de 23 vogelsdi tgedra gvertoond e(tabe l16b) .He tverschi li ssignifican t(x 2= 16,04) .

Voortswa s hetopvallen dda t ineen dee lva nd egevalle ngee npassag e van het rotorvlak plaatsvond en daartoe, na afbuiging van het vliegpad, in het beeldveldva nd e camera ook niet nogmaals een pogingwer dondernomen . Overdag weigerde 15% van de aanvliegende vogels de passage, 's Nachts vondi n36 %va nd e3 9gevalle ngee npassag eplaats ,waarbi jgee nverschille n tussen mee- en tegenwind optraden. Het verschil met de dagsituatie isnie t significant(% 2 = 1,90). Indien het rotorvlak niet werdgepasseerd ,wer d (nog net) optij d teruggevlogen. De reacties deden hierbij over het algemeen vrij kalmaan . Indienhe trotorvla kwe lwer dgepasseerd ,konde nmeesta lreactie s wordenwaargenome ndi eo pmee rpanie kweze n(bijlag e 16b). Dezereactie s uittenzic hvoora ltijden sd epassag eva nhe trotorvlak ,alsmed evla kdaarvoo r (tegenwind) of vlak daarna (meewind) in de vorm van een sterk versnelde vleugelslag en een vaak kantelend lichaam. In de twee gevallen dat zonder zichtbare reactiei n hetbeeldvel daa nd epassag ewer dbegonnen ,botste nd e zangvogels (dodelijk?) tegen een rotorblad. In beide gevallen vond dit bij meewindaan d ebovenzijd eva nd eroto rplaats ,waarbi jéén voge lmogelij ki n (twee?) stukkenwer d geslagen.Voort swerde n nogdri e (dodelijke?) aanva­ ringen vanzangvogel sme tee nrotorbla dgezie nwelk ewerde nvoorafgegaa n door(heftig )fladderen daanvliegen .Dez evonde nall edri ebi jtegenwin dplaat s tijdenspassag eva nhe trotorvlak .Naas tdez ewerkelijk eaanvaringe nme teen rotorbladwerde n nogze s indirecte aanvaringen waargenomen.He t gingo m zes zangvogels die met meewind kwamen aanvliegen, het rotorvlak zelf ongehinderdwiste nt epasseren ,maa rvla kdaarn ame tee nkla pnaa rbenede n werdengeslagen . Intwe e gevallenvon dsne ldaarn a herstelplaat se nvloo g de vogel normaal door. In één geval vond in het beeldveld geen duidelijk herstel plaats, maar leek de 'klap' niet dodelijk. In de drie andere gevallen herstelde de vogelzic hniet , maarvie l naar beneden,waarbi jd e vleugelslag alsne lophield ,zoda td e klapdodelij k leek. Na passage mettegenwin dwer d altijdo p normalewijz edoorgevlogen . Botsingen met het inbeel dzijnd e deel van de mast werden niet waargenomen. Wel vond na passage van het rotorvlaki néé ngeva lbijn aee nbotsin gme td ee rachte rstaand emas tplaats . 82 J.E.Winkelma n

*'

• •• •

Figuur25. Vier voorbeelden van 'snachts in 1988 waargenomen reacties rondrotor 35 en 36 (vgl. ookbijlage 16b). Linksboven:grote zangvogel (lijster), 24oktober 1988,22.01 uur, rotor36. Rechtsboven:zangvogel, 24oktober 1988,20.54 uur, rotor35.Linksonder: zangvogel, 24oktober 1988,23.35uur, rotor36. Rechtsonder:middelgrote zangvogel, 27oktober 1988,20.13 uur, rotor 35.Getallen geven aantal beeldjes aan. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 83

Naastbovenstaand e'botsingen 'werde nno gdri ewaarneminge n' snacht se n éénoverda ggedaa ndi eeveneen sduidde no pee n(indirecte )aanvaring ,maa r waarvand eoorzaa knie to phe tbeeldscher mko nworde nwaargenomen . Het gingo mzangvogel sdi edoo rhe tbeel dnaa rbenede nkwame nvallen .I néé n nachtelijk geval trad op het beeldscherm herstel plaats, gevolgd door op normalewijz edoorvliegen .I nd edri eander egevalle nwa sdi t nietz oe nwer d dito pgron dva nd ewijz eva nvalle noo knie tverwacht .Voort svloo g' snacht s eenzangvoge l op vanaf de achterzijde van het rotorhuis waarvan de rotor draaide,e nwis tdaarn a metenig emoeit ewe gt evliegen .O fe r' snacht swe l vaker vogelso pee n (draaiende) windturbine rusten,i s niet bekend.Vogel s zijndoo r de stand van de camera daar vaak niet zichtbaar, terwijl kleinere vogelsda na lgau wme td econtoure nva nd eroto rversmelten .Overda grustte n met name kauwen,kraaien ,ekster s en kleine zangvogels geregeld op stil­ staandewindturbines .Va nkauwe ni sdi t incidenteeloo ko pdraaiend ewind ­ turbineswaargenomen .I nfiguu r2 5zij ndri evoorbeelde nva nreactie se néé n vanee nbotsin gopgenomen .

Samenvattend kan worden gesteld dat overdag van de 14 nabij of in het rotorvlakwaargenome nvogel se réé n(7% )d epassag eme tgrot ewaarschijn ­ lijkheidnie toverleefde .I nschemerin ge nduisterni s(vgl .tabe l17 )werde n1 4 (28%) 'botsingen'gezie n (N= 51) .Va ndez e5 1vogel s lekentie n (20%)d e passage niet te hebben overleefd. In totaal (dag, schemering en nacht te zamen)overleefde n23 %va nall ei nhe trotorvla kwaargenome nvogel s( N= 65)d epassagepogin gderhalv eniet .

4.8 Totaalaanta lreactie se naanvaringe n

4.8.1 Aantalreactie se naanvaringe n Inrelati eto twaargenome naantal ­ len

Dei n4. 7gegeve nanalys eva nreactie se naanvaringe ngeef tgee nantwoor d opd e vraag hoeveel vogels van het totale aanbod van opd e rotoren aan­ vliegendevogel see nreacti evertoonde no fdaadwerkelij k metwindturbin eo f zog (dodelijk) botsten. Een precies antwoord hierop is moeilijk te geven. Tijdenshe tuitleze nva nd evideobande nblee khe tbijzonde r moeilijko mva n niet-reagerendevogel si nt eschatte no fzi jwe lo phe trotorvla kafvtoge no fd e rotortoc ho penig eafstan dpasseerden .Di tkwa mdoorda tvogel shoofdzake ­ lijk inwestelijk e richtingene ndaarme e evenwijdigaa nhe tbeeldvek jva nd e cameravlogen .

Alsvergelijkingsmaa ti sdaaro muitgegaa nva nall evogel sdi ei n198 8achteraf , naberekenin gva n afstand en hoogte,o p rotorhoogte (21-50 m) eno p een afstandva n 425-475 mva n de camera vlogen. De afstand van 425-475 m correspondeert metd eafstan dto td ecamer awaarove r rotor3 5zic hbi jwin d uitoostelijk e ofwestelijk e richting (meestvoorkomen di nonderzoekperiode ) uitstrekte, inclusief de naaste omgeving (10 maa n weerszijden). Er is aan weerszijden van de rotor 10 m extra genomen,omda t van de reagerende vogels niet bekendwa so f zijdaadwerkelij k ophe t rotorvlak zelf afvtogeno f 84 J.E.Winkelma n

ook reagerenden op bijvoorbeeld zogwerking vlak naast de rotor. Dez o in beschouwing genomen vogels betreffen werkelijk waargenomen, niet voor waarnemingsoppervlakte gecorrigeerde aantallen vogels (vgl. 4.6.3). De waarnemingenron droto r3 6kwame nvoordez eberekeninge nnie ti naanmer ­ king,omda t van rotor 36 slechts eenbeperk t deel inbeel dwas . Bovendien wasbinne nhe ttrajec tva nd ebi jroto r3 6i nbeschouwin gt eneme n5 0m sprak e vanee nrelatie fgroo thoogteverschi l(divergerend ebundel ,vgl .fig .24) .Omda t rotor3 5d elaatst etwe enachte nva nd eonderzoekperiod estilstond ,zij ndez e gegevens gescheiden vand eoverig e vijf nachten met eendraaiend e rotor. Eenverder eopsplitsing ,bijvoorbeel dnaa rmee -o ftegenwind ,boo daantals ­ matigt egering eaantalle no mverantwoord e uitsprakent ekunne ndoen .

Deresultate nstaa nsamengeva t intabe l18 .Ui tdez etabel ,di ei sgebaseer d opd e1: 2uitgeleze nvideobanden ,blijk tda tove rhe tgehee lgenome ntijden s lichtomstandighedensignifican tminde rwer dgereageer dda ntijden sscheme r enduisterni s(8 %tege n22% ,% 2= 8,73) . Ookbi jd ezangvogel sal sgroe pblijk t dithe tgeva l(7 %tege n44% ,x 2 - 17,10),evenal sbi jgrot ee nklein ezangvo ­ gels(3%tege n 21%,% 2= 4,10 ,respectievelij k 13%tege n75% ,% 2= 6,35) .Bi j middelgrotezangvogel s (13%teae n49% ) enmeeuwe n(20 %tege n0% ) zijn deverschille n niet significant (x =3,52 , respectievelijk 2,52),maa rd eaan ­ tallenvoo rtoetsin gzij naa nd eklein ekant .Bi jeende n(0 %tege n 11%)wa s omdi erede ntoetsin gnie tmogelijk .Overeenkomstig econclusie s lijkenaan ­ wezigbi jee nstilstaand ewindturbine .Maa roo kdaa rzij nd eaantalle nonvol ­ doendevoo rtoetsing .

Dodelijke botsingen kwamen vooral (rond windturbine 35 alleen) voor in schemer en duisternis. Het is opmerkelijk dat in schemer en duisternis bij kleine naar grotezangvogel s zowel het percentage reacties (75%,49 %e n 21%) als het percentage dodelijke botsingen (25%, 15%e n3% ) afnam.Bi j stilstaandewindturbin e zijno pgron dva nd eklein ewaargenome n aantallen geenuitsprake nmogelijk .

4.8.2 Schattingva nhe ttotal eaanta lslachtoffer s

Bijd eschattin gva nhe ttotal eaanta lslachtoffer s inhe tgehel ewindpar k ind e onderzoekperiode,bereken do pgron dva nhe twaargenome naanta l(dodelij ­ ke)botsinge no pd evideobanden , stondend eonde r4.8. 1 vermeldebotsings ­ percentages(tabe l18 )e nhe tberekend e(gecorrigeerde )aanta lvogel si nhe t windpark op rotorhoogte (tabel 11) centraal. Omdat de beoogde schatting nogalwa tonzekerhede ninhoud t(vgl .4.8. 1) ,i sgetrach td ewijz eva nschattin g zoeenvoudi gmogelij kt ehouden .Hierbi jzij nd evolgend eaanname ngedaan : (1) bi jstilstaand ewindturbine svalle ngee nslachtoffer s(onderschatting ,maa r verkregen botsingspercentages onvoldoende onderbouwd, vgl. 4.8.1), (2) tijdensdaglich tvalle ne rgee nslachtoffer s (vermoedelijkonderschatting ,vgl . 4.7.3), (3) aanbod aanvogel s is bij iedere rijwindturbine s hetzelfde, (4) bij iedereri jwindturbine sgeld tdezelfd ebotsingskan s (sluitgewennin g enleer ­ effectenuit) ,(5 )botsingskan si sonafhankelij kva nmee -o ftegenwind ,(6 )30 % vand eo pd erotore naanvliegend evogel smijd tdez e (vgl.4.9) .Te naanzie n van(3 )ka nworde ngezeg dda tui the tlate ruitgevoerd eonderzoe knaa rgedra g en verstoring van trekvogels bleek dat dit overdag een overschatting kan Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 85

inhouden(vgl .Winkelma n 1992b, 1992c).Voo r (4)geld tda t deeindanalys e vanall evondste nva nvogelslachtoffer si nhe twindpar kvoo rbeid ebuitenst e rijenwindturbine sdez eaannam ebevestigt .Bi jd emiddelst eri jvalle nmogelij k ietsminde rslachtoffer s (vgl.Winkelma n1992a) .

Per nacht en schemerperiode is voor iedere rij windturbines afzonderlijk, uitgaande van het aantal inwerkin gzijnd e windturbines inéé nrij (tabe l19 , Winkelman 1990a) enee ntrefvla k van5 0 mbreedt e rondieder e draaiende rotor (vgl.4.8.1) ,he tpotentiee lgevaarlijk et epassere ntrajec t binnenee nrij uitgerekend (aantaldraaiend e rotoren *5 0 m). De totale lengte van eenrij bedraagt110 0m . Hetaanta lpotentiël eslachtoffer spe rri jvolg tui the taandee l vanhe taanwezig egevaarlijk etraject ,he ttotal eaanta lberekend evogelpas - sagesgedurend e de nacht entijden s de schemeringo p rotorhoogte enhe t aandeel (0,7) dat de rotor daadwerkelijk passeert (vgl.tabe l 11). Daarna is met behulp van de botsingspercentages uit tabel 18 berekend welk deel hiervantege nee nwindturbin eza lzij ngebotst .Di tkom tnee ro p6 8dod evogel s (5grote ,3 4middelgrot ee n2 9klein ezangvogels ) gedurended eonderzoek - periode in het gehele windpark. In deze onderzoekperiode vonden tijdens schemeringe nduisterni so protorhoogt e432 4passage s(679 3vogels )plaats . Ditbeteken t dat vanelk e6 4passerend egroepe n(ee nva nelk e 100 passe­ rende vogels) één vogel dodelijk met een (draaiende) windturbine botste. Zoalsgezeg di se rhierbi jva nuitgegaa nda tvogel sn apassag eva nd eeerst e rij windturbinesee neve ngrot ekan slope ntege nee nroto rva nd etweed ee n derderi jt ebotse n(gee nleereffect) .O pgron dva nbovenstaand eberekenin g hadden indez e periode bij eenvolledi gdraaien dwindpar k 170 slachtoffers verwacht mogenworden . Dit komt neer op een botsingsratio met dodelijke afloopva n1:2 5groepe ne n1:4 0 (2,5%)vogels , uitgaandeva nhe tvogelaan - bod op rotorhoogte. Uitgaande van de totale hoogte van de windturbines (0-50m )bedraag tdez erati o1:4 7groepe ne n1:8 2(1,2% )vogel sbi jvolledi g draaiendwindpark .

4.8.3 Vergelijking metzoekactie s

Bijd edagelijks ezoekactie s naardod evogel sonde rd ewindturbine swerde n ind eperiod eme twarmtebeekjcamer aonde rwindturbin e3 5e n3 6gee nvers e dode vogels gevonden (vgl. Winkelman 1990a). Er hadden onder beide windturbinessame no pgron dva nd evideobeelde nminimaa lel fdod e(zang) - vogels gevonden kunnen worden. Er is sprake van een minimum van elf slachtoffers ind ezeve nbetrokke nnachten , omdatdez eel f slachtoffersvoo r eendee lzij ngebaseer do p1: 2uitgeleze nvideobande ne nroto r3 6maa rvoo r een deel in beeldwas . Er is hierbij uitgegaan van de aanname dat de als dodelijk aangemerktebotsinge noo kdaadwerkelij k dodelijkware ne nherste l vand evoge li nd etij dtusse nverlate nva nhe tbeeldvel de nbereike nva nd e grondnie t heeft plaatsgevonden. Bovendien isaangenome nda td egedod e vogelsbinne n5 0m va nd emas tva nd ewindturbin eterech tzij ngekomen . De valrichtingo phe tscher mwijs tdaarop .

Inhe tgehel ewindpar k zoudeni nd egehel eonderzoekperiod e opgron dva n deonde r4.8. 2gedan eschatting ,waari nonde rander erekenin gwer dgehou ­ denme the taanta lstilstaand ee ndraaiend ewindturbines ,6 8dod e(zang)vo - 86 J.E.Winkelma n

gels gevonden moeten zijn. Er werd slechts één verse (grote) zangvogel gevonden.He tbetro f eenkoperwie kdi eonde ree nd enach tervoo roverwe ­ gendstilstaand e windturbine lag.Uitgaand e vand evoo r dezeperiod edoo r Winkelman(1990a )gegeve ncorrectiefactore nvoo rpredatie ,zoekefficiëntie , afgezochteoppervlakt ee naanta lgemaakt ezoekdage npe rwindturbin e(tabe l 20), komt meno pgron dva n deze ene vondst uit op een gemiddeld aantal slachtoffersva n15, 3vogel s(minimu m9, 2maximu m29,2) .D eo pgron dva n dewarmtebeelde ngedan eschattin gva n6 8dod evogel slig tdu srui mbove n hetgeschatt e maximumverkrege ndoo r middelva nzoekacties . Inhe twind - parkwer di ndezelfd eperiod eno gee nzee rvers edod ekokmeeu wonde ree n draaiendewindturbin egevonden .Omda tove rbotsingskanse nva nmeeuwe n door middelva nd ewarmtebeeldcamer agee ngegeven swerde nverkregen , kanme tdez ewaarnemin g inhe t hier beoogde kader nietsworde ngedaan . Wanneer mend e laatste vondst wel bijd e berekening vanhe ttotal e aantal slachtoffers betrekt, dan zoudente n tijde van de warmtebeeldcamera 20,5 (13,8-45) slachtoffers zijn gevonden. Opgemerkt dient te worden dat de gehanteerde correctiefactoren voor predatie en zoekefficiëntie betrekking hebbeno pd egehel eheris tva n1988 ,e nnie to pd ewee kme twarmtebeeld ­ camera.Beid ecorrectiefactore nkonde nster kfluctuere nva nwee kto tweek .

4.9 Reactiesbuite nhe trotorvla k

De mogelijkheid bestaat dat vogels opgroter e afstand reeds op de wind­ turbines of het gehele windpark reageren door hun vliegpad buiten het beeldveldva nd erestlichtversterker s of dewarmtebeeldcamer a aant epas ­ sen. Opd e vraag in hoeverre het gehelewindpar k werd gemeden door op groteafstan daanpassin gva nhe tvliegpa dt e betrachten,i s metbehul pva n hettijden sdi tonderzoe kverzameld emateriaa lgee ndirec tantwoor dt egeven . Welgeef tdi tmateriaa laa nda tee nonbeken ddee lva nd eaanvliegend evogel s devoorkeu rga faa npassag eva nhe twindpar kbove nhe tgehee lmijde nva n dedirect eomgevin gva nhe twindpark .I nhe twindpar kwerde ngedurend ed e meestenachte nimmer svogel so pwindturbinehoogt egezien .Voort sgeef td e verkregenverdelin gva nd evlieghoogt eva nd ewaargenome nvogel saa nda t hetwindpar k en/ofd ewindturbine s nietwerde ngemede ndoo r hetwindpar k bovend ewindturbine so pwa tgroter ehoogt e(tusse n5 0e n10 0m hoogte )t e kruisen(vgl .4.6.4) .

Theoretischbestaa too kd emogelijkhei dda tvogel sd ewindturbine ste rplekk e medendoo rbuite nhe tbeeldvel dva nd egebruikt enachtzichtapparatuu r hun vliegpad iets zijwaarts te verleggen, waardoor directe confrontatie met de windturbineszel fwer dvermeden .Di tzo uee nconcentrati eva nvogel stusse n dewindturbine s inkunne ninhouden .O mdi tt etoetse nkunne nd evolgend e gegevensworde nvergeleken :(1 )he tberekend eaanta lpassage si ne nron d het rotorvlak verkregen door middel van de restlichtversterkers, met het berekendeaanta lpassage sverkrege ndoo rd ewarmtebeeldcamera ,uitgaan ­ de van het berekende aantal passages in het gehele windpark en een gelijkmatigeverdelin gove rhe twindpark ,(2 )he tdirec tdoo rd ewarmtebeeld ­ camera waargenomen aantal passages rond een rotor met het verwachte aantalo pgron dva nhe tberekend eaanta lpassage sdoo rhe tgehel ewindpar k enee ngelijkmatig e verdeling over het windpark, en (3) vergelijking vand e Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 87

waargenomen en theoretisch berekende botsingskans. Bij punt (1) moet echter worden opgemerkt dat in 1986 de waarnemingscondities voor de restlichtversterkers niet optimaal waren,waardoo r eenonbeken d aantalvo ­ gelsza lzij ngemist .Oo kbi jd ewarmtebeeldcamer azulle nhierdoo rvogel szij n gemist, maar het gemiste aantal is hoogst waarschijnlijk geringer dan bijd e restlichtversterkers. In 1988 waren de opnamen van de restlichtversterkers rondwindturbin e3 5onvoldoend eo mto tee ngoed e inschattingva nhe ttotal e aantalpassage sron dd ewindturbin ee ni nhe trotorvlakt ekomen .Te naanzie n van de gestelde vraag zijn vergelijking van restlichtversterkers en warmte­ beeldcameraderhalv eweini g zinvol.

Voor punt (2) werden alle direct door de warmtebeeldcamera rond rotor 35 (21-50 m hoogte) op 425-475 m afstand van de camera (vgl. 4.8.1) tijdens duisternise nschemerin gwaargenome n aantallenvogel s(A )vergeleke nme t hetaldaa rverwacht eaanta lvogels ,gebaseer do phe ttotal eaanta lberekend e doorhe twindpar k(110 0m me tze swindturbines )gepasseerd evogel se neen gelijkmatige verdeling van de vogels over het windpark (B). Bij (A) werd gecorrigeerd voor hetfei t dat slechts 50%va n alle passerende kleinezang - vogelswer dgedetecteer d (tabel2) . Bijd e berekeningva n (B)wer d rekening gehouden met hetfei t dat (A) uitgaatva nd e aantallenui td e 1:2-uitlezing.I n de nachtenme tdraaiend e rotor (24/25 -28/2 9 oktober 1988) bedroeg (A)bi j de1:2-uitlezin gi ntotaa l9 4passage s(inclusie freactie se naanvaringen )(tabe l 18). Voor hetzelfdetrajec t werd bijee n 1:2-uitlezing intotaa l een aantal van 135 verwacht (B, vgl. tabel 11a-11e en correctie voor 1:2-uitlezing). Dit betekent een afneming van 30,4% van het verwachte aantal. Volgens deze berekening buigt bijeen draaiende rotordu sgemiddel d 24% van de mino f meer loodrecht opeen rotor afvliegende vogels buiten het beeldvekJva nd e camera (>24 mafstan d van het rotormiddelpunt) iets af om zonder verdere confrontatietusse nd ewindturbine sdoo rt evliegen .

Eenzelfd eberekenin gvoo rd etwe enachte nwaaro proto r3 5stilston d(29/3 0 en30/3 1 oktober 1988), geeft, uitgaande van een 1:2-uitlezing, voor (A) de waarde van 22 waargenomen vogels (tabel 18) en voor (B) een verwacht aantalva n2 0vogel s(vgl .tabe l 11f-g).Helaa szij nbeid egetalle nt eklei nvoo r preciezeuitspraken .We lka nworde nafgelei dda tbi jstilstaand ewindturbine s devogel sd e rotoro pwa tgroter e afstand niet lekent emijden .

Eenzelfd e berekening voord egehel e periode (24/25 -30/3 1 oktober 1988), waarin in de oostelijke rij 4-5 en in het gehele windpark 7-9 windturbines draaiden (tabel 19), geeft de volgende waarden (steeds voor een 1:2-uit- lezing).I ndi eperiod epasseerde n 116vogel sd e5 0 mva nhe twindpar k ine n rond rotor 35 (tabel 18). Rond de zes windturbines (6 *5 0 = 300 m) uit de oostelijke rij vlogen, uitgaande van een gelijkmatige verdeling, derhalve 6* 116 = 696 vogels. Volgens tabel 11a-11g passeerden 3397 vogels het gehelewindpar k(110 0m) ,uitgaand eva nd e1: 2uitlezing .I nhe tgebie dzonde r windturbines (1100-300 = 800 m) passeerden dus 3397-696 = 2701 vogels, hetgeen neerkomt op 169vogel s per5 0 mwindpar k zonder rotoren.Oo kdi t verschilmaak taannemelij kda ti nd eonderzoekperiod eee ndee lva nd evogel s de windturbines zelf op iets grotere afstand (>24 m van de rotor) meden, waarbijzi jzic hi nhe tvrij egebie dtusse nd ewindturbine s lekent econcentre ­ ren. Deze conclusie wordt bevestigd door hetfei t dat (vlak) boven en onder rotorhoogte de waargenomen aantallen relatief gezien niet toenamen (vgl. 4.6). 88 J.E.Winkelma n

Ten aanzien van (3) kan worden vermeld, dat de botsingskans van op de draaienderotore naanvliegend ee ndez eoo kpasserend evogel s1:1 9(5,3% ) bedroeg (tabel 18).Theoretisc h bedraagt de botsingskans inOosterbieru m 8-10%bi j matigewin d (Winkelman 1992b). Ook dit gegevenwijs t op actief ontwijkgedragva nd edraaiend erotor . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 89

5 CONCLUSIES ENDISCUSSI E

5.1 Inleiding

Ind eonderhavig estudi ewa see ndirect ebepalin gva nd evlieghoogt eva neen waargenomen vogel niet mogelijk. Mede aan de hand van op literatuur en eigenmetinge nva nvliegsnelhede nva nvogel sberustend ewaarde ne n(gro ­ ve) bepalingen van windsnelheid en windkracht is getracht hiervoor een oplossing te vinden. Hetzelfde geldt voor de relatie tussen vliegsnelheid enerzijds en windrichting en windsnelheid anderzijds. Ook kunnen vragen rijzen ten aanzien vand e aantalsberekeningen zelf. Het betreft hierbijvoora l de 1:2-uitlezing(geef tdez eee njuis tbeel dva nd e(omvan gvan )total etrek?) , desoortgroepbepaling ,d eaangewend ecorrectiewaarde nvoo rd epe rsoort - groep verschillende vermindering ind e mate van detectie met toenemende afstand tot de camera en de aangehouden gemiddelde groepsgrootte ter bepalingva nd etotal eflux .Ee nande rpun tva ndiscussi evorme nd ebereken ­ deaantalle npasserend evogel spe ronderscheide nhoogteklass ee nd erelati e tussentre ko pwindturbinehoogt ee ntre ko pgroter ehoogte .Zij ndez evolgen s verwachtingo fniet ?

Voortsspeel td evraa gi n hoeverrehe twaargenome ngedra gal snormaa lka n worden bestempeld. Bij het ontwijkgedrag van windturbines door vogels kunnenzowe lvisuel eal sauditiev easpecte neen ro lspelen .Aa nhe tnachtelij k vlieggedrag van vogels rond windturbines is echter nauwelijks onderzoek gedaan. Dit geldt ook voor andere obstakels dan windturbines. De meeste (indirecte) waarnemingen zijn bekend van hoge verlichte zendmasten en vuurtorens (vgl.Winkelma n 1990a, 1992a). Daarnaast zijnincidentel ewaar ­ nemingen van 's nachts op vliegtuigen en verticaal gerichte lichtbundels reagerende vogels bekend. Ook isi nd e literatuur melding gemaakt van het gedragda ttrekkend evogel svertone no pgeluide nafkomsti gvana fd egrond . Inhoeverr e metobstakel sbotsend evogel soo kdaadwerkelij ksterven ,i see n andere, nog maar weinig onderzochte vraag. De resultaten van genoemde puntenworden ,med egezie ni nhe tkade rva nhe tonderzoe kt eOosterbierum , hieronderkor tsamengevat ,voorzove rhe td eliteratuu rto tbegi n199 0betreft . De nadruk ligt hierbijo p de nachtelijke situatie. Aanvullingen hierop kunnen wordengevonde n inWinkelma n(1992a , 1992b, 1992d). 90 J.E .Winkelma n

5.2 Discussiete naanzie nva nd e berekeningswijzen

5.2.1 Vliegsnelhedenva nvogel s

Over het algemeen is weinig over de eigen viiegsnelheid ('air speed') van vogels end epreciez e invloedva nd ewin dhiero pbeken d(vgl .bijlag e7) .I n de literatuur betreffen opgaven van vliegsnelheden meestal de niet voor windinvloeden gecorrigeerde 'groundspeed 'va n vogels (vgl.Cotta m etal. 1942, Meinertzhagen 1955, Lanyon 1971). Nadere bijzonderheden van de tijdens deze metingen heersende winden ontbreken nagenoeg altijd, zodat deze'groun dspeeds 'nie tto t'ai rspeeds 'kunne nworde nteruggerekend . Wel is bekend dat er voor iedere trekkende vogel een optimale viiegsnelheid bestaat,waarbi jee nminimal e hoeveelheidenergi eword tverbruik t perafge ­ legdeafstandseenheid .Dez ei smed eafhankelij kva nd egroott eva nd evogel , dewrijvin gte nopzicht eva nd elucht ,d evleugelslag ,he tbasaalmetabolism e enmogelij koo kd evlieghoogte .Dez eoptimal eviiegsnelhei dka ntheoretisc h wordenbeschreve nme tbehul pva nhe tgewich tva nd evoge le nd evleugel ­ spanwijdte (vgl.Greenewal t 1962,Pennycuic k 1969, Tucker& Schmidt-Koe- nig 1971,Tucke r 1973,Greenewal t 1975,Rayne r 1979). Ind epraktij k blijkt de'ai rspeed 'va nee nvoge lredelij koveree nt ekome nme tdez etheoretisc h berekende optimale viiegsnelheid. Ind eonderhavig e studie isafgezie nva n eigenberekeninge nva nd eoptimal eviiegsnelheid ,omda t (1)uitvoerin gva n dezeberekeninge nvri jgecompliceer dis ,(2 )binne nd ei nonderhavig estudi e onderscheidensoort(groep)e ngewich te nvleugelspanwijdt e (sterk)variëren , en(3 ) exacte bepalingenweini gzi nhadden ,omda t nietwer d beschikt over preciezewindmetinge no pd evlieghoogt eva nd ewaargenome nvogels .

5.2.2 Vlieghoogte

Inhe ti ndez estudi etoegepast erekenmode lte rbepalin gva nd evlieghoogt e spelend eeige nviiegsnelhei dva nd evoge le nd eberekend eafstan dwaaro p devoge lte nopzicht eva nd ecamer avloo gee nbelangrijk erol .I nhoeverr ed e ind e onderhavige studie aangehouden eigen snelheden van de betrokken soort(groep)en envoora ld e relaties hiervan met deheersend ewinde njuis t zijn,i smoeilij kt ezeggen .D eenig econtrolemogelijkhei dla gbinne nhe teige n materiaal, en wel bij die waarnemingen waarbij bij benadering de afstand bekend was. Het ging om vogels die op het beeldscherm tussen twee windturbinemastendoorvlogen ,terwij lteven svoldoend eva nhe tvliegpa do p hetscher mko nworde nuitgemeten .E rwer duitgegaa nva nhe tbi jhe topzette n van de bewerkingstechniek niet aangewende materiaal van de buiten de 1:2-uitlezingextr auitgeleze nuren .I n94 %va nd e6 8gecontroleerd egevalle n (16tusse nd ewindturbine s 35 en36 ,5 2tusse nd ewindturbine s 33 en35 ) vielend eberekend eafstande ninderdaa dbinne nd etwe ewindturbinemasten . Ind eoverig e4 %lage nzi je rachte r(<5 0m verschil )e ni n2 %ervoor .O pgron d hiervanword taangenome nda td eberekeninge ni nd eonderhavig estudi eto t eenredelij k betrouwbare bepalingva nd evlieghoogt ehebbe ngeleid .Klein e Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 91

wijzigingen in zowel 'air speed' als relatie met windkracht en windsnelheid gevenwe lveranderinge ni nvlieghoogt et ezien ,maa rgee ngrot everschuivin ­ gen in de verkregen verdeling over de onderscheiden hoogteklassen. Dit kwammed edoo rd erelatie fgering eelevatiehoe kva nd ewarmtebeeldcamera . Bijd erestlichtversterker swa see ndergelijk econtrol e nietmogelijk .

5.2.3 Del:2-uitlezing

In hoeverre de 1:2-uitlezing een juist beeld van de totale trek over een nachtelijkeperiod egeeft ,i svoo ree ngehee luitgeleze nnach t (27/28oktobe r 1988)bekeken .Hierui tka nworde ngeconcludeer dda tbinne néé nuu rzowe l eenonder -al soverschattin g(va nmaximaa l10-15% )ka nvoorkomen .Oo ki s trek binnenee nuu rgee ncontinu egebeurtenis ,omda t devogel s in'golven ' komen. Gemiddeld genomenwa s er over de gehele nacht sprake vanee n lichte onderschatting van enkele procenten bij schatting op grond van de 1:2-uitlezingte nopzicht eva nd egehel euitlezing .Di tkwa mvoora lomda the t laatste,bijzonde rdrukk ekwartie rva ndez enach tnie tbi jd e1:2-uitlezin gwa s meegenomen.

5.2.4 Soortgroepbepallng endetectiecapacitei t

Eenande rdiscussiepun tword tgevorm ddoo rd esoortbepalin ge nd edetec ­ tiecapaciteitva nd ecamera's .D esoortgroepbepalin gvon dove rhe talgemee n plaats opsoortgroepniveau . Foutenhieri nkunnen ,zeke rbi j bepaaldewind - condities (vgl. tabel5) ,to t (aanzienlijke) fouten ind euiteindelijk e hoogtebe­ paling en aantalsberekeningen (tabel 1, 2) hebben geleid. Om inzicht te verkrijgeni ndez efout , isvoo rhe t materiaalva nd ewarmtebeeldcamer a uit 1988d epe rsoortgroe pberekend eafstandsverdelin gto td ecamer a(vgl .3.6 ) vergelekenme td everwacht everdelin go pgron dva nd eloslaatexperimente n (tabel2) .Voo r grotevogel swerde nnauwelijk sverschille ngevonden . Zang- vogelswerde nove rhe talgemee niet sverde rwaargenome nda nvolgen stabe l 2moch tworde nverwacht . Ditkom tvermoedelij k door hetfei tda ttijden sd e loslaatproeven de vogels (1) binnen het beeldscherm nog niet op volle snelheidwaren ,(2 )zi jmeesta ltege nee nrelatie fwarm eachtergron d (bebou­ winge nbegroeiin gaa nhorizon )wegvlogen ,e n(3 )d eloslaatexperimente ni n deeerst ehelf tva nd enach tplaatsvonden .Bi jd ewarmtebeeldcamer avalle n snellevogel stege nee nrelatie fkoud eluchtlaa gzonde r'afleidende 'objecte n beter endaarme e opgroter e afstando pda n langzame objectentege nee n verstoordeachtergrond .Voort sneem td edetectiecapacitei t ind eloo pva nd e nacht,wannee rtemperatuurverschille ntusse nluch te nvogel smeesta lgrote r worden, toe, terwijl juist zangvogels vooral in de nanacht werden gezien (fig.22) .Oo kbi jd erestlichtversterker s speeldedi t probleem.Bi jd ewarmte - beeldcamera's in 1986 en 1988 werden slechts in 1%va n de gevallen uitzonderlijke afstanden en daardoor hoogten gemeten. Bij nadere be­ schouwing vandez e gevallen op het videoscherm werd meestalgeconclu ­ deerdda td esoortgroe pinderdaa dfou twa sbepaald .Naas tdez evergelijkin g 92 J.E.Winkelma n

werdenvoort sd ewaarneminge nva ndri evideobande ndi edoo rmense n met goede vogelkennis tot op soort(groep) waren uitgelezen,late r nogmaalso p naamgebracht .Ove rhe talgemee nware nd everschille nklein .Bi jverschi lo p soortniveau leidde de determinatie vrijwel steeds tot indeling in dezelfde soortgroep.D eoverig ebande nwerde nzonde rnader esoortgroepaanduidin g uitgelezendoo rpersone nme tminde rvogelervaring .All euitlezinge nwerde n daarna steedsdoo r dezelfde persoono p soort(groep )naa mgebracht ,zoda t het gehele in beschouwing genomen materiaal door dezelfde persoon is benoemd.

5.2.5 Groepsgrootte

Eenproblee mbi jhe tvaststelle nva nd egroepsgroott ei sho eme nee ngroe p definieert,' sNacht skunne nvogel sbehalv e individueelo f inhecht egroepe n ooki nloss everbande nvliegen .He tverban dka nechte rz olo szij nda the td e vraag is of men nog van een groep zou moeten spreken. In het nachtelijk onderzoekt eOosterbieru mzij ntwe eo fmee rvogel sal see ngroe pgenoteer d als zij een duidelijke lijn- of V-formatie of een compacte groep of "wolk' vormden(me tnam eganzen ,eenden ,steltloper se nspreeuwen) .Voort swer d vanee ngroe pgesproke nal stwe eo fmee rvogel stegelijkertij do fvla kn aelkaa r (minderda ntwe eseconde no f5 0videobeeldje sverschil ) inbeel dwaren ,o p hetbeeldscher mongevee reve ngroo tware n(dezelfd esoortgroep ) enonge ­ veereve nlan gove rd epassag edede n(dezelfd eafstan dto td ecamera) .Di t betekentda tvogel si nzee rloss egroepe nhie rsteed sal sindividuee lvliegend e vogelszij nbeschouwd .Voort szij nbi jd eberekeninge nva nd egroepsgroott e alleend egroepe nbinne nhe twindpar k (1100m va nd ecamera )betrokken , omdatdaarbuite n( 1) individuel eklein evogel snie to fvee lminde ropviele nda n groepen,e n(2 ) eendene nmogelij koo k steltlopers bovend ewaddendij ke n omgeving in veel grotere groepen leken voor te komen dan binnen het windpark het geval was. In hoeverre de groepsgrootte samenhangt met treksterkte,weersfactoren ,tijdsti pbinne nd enach to fvlieghoogt ei snie tverde r onderzocht.

5.3 Literatuurgegevens

5.3.1 Vlieghoogte,algemee n

Ind e literatuur over de (nachtelijke) vlieghoogte vanvogel s ligt relatief veel nadruk op hoogterecords (vgl. bijvoorbeeld Harrison 1969) en vlieg- hoogteverdelingen vanaf ongeveer 300 mhoogt e boven het aardoppervlak. Vlieghoogteverdelingen vanvogel swaarbi jd egehel e luchtrangetusse nhe t aardoppervlak en de hoogste regionen waarin nog vogels vliegen,worde n bestreken,zij nschaars . Ditkom tvoora lomda td e hiervoor meestgeschikt e apparatuur (radar) over het algemeenzowe llaa gal shoo gee nverminderd e Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 93

vogeldetectievertoont .Di tka nzowe lworde nveroorzaak tdoo rd etechnisch e begrenzingenva nd erada ral sdoo rlokale ,landschappelijk eeffecten .Voort s stuitwaarnemin gvanui tvliegtuige noo ko ppraktisch eproblemen ,me tnam e ind eonderst eluchtlagen .Daa rwaa rwe lredelij kcomplet ehoogteverdelinge n konden worden gemaakt (vgl. Nisbet 1963, Eastwood & Rider 1965, Able 1970, Bellrose 1971,Brudere r 1971, Bruderer & Steidinger 1972,Jellma n 1979), betreft het altijd indelingen in grote klassen (> 100 m) met vaak onvolkomenhedeno fleemte ni nd ewaarneminge nvla kbove nhe taardopper ­ vlak enbetref t het veelal het aantalpassage s ennie t het aantal vogels. Uit genoemde studies kan wel worden afgeleid dat 50% van de nachtelijke zangvogeltrek zich afspeelt beneden 400 tot 700 m hoogte, terwijl 90% beneden 1000to t 2000 mvliegt .Jellma n (1979) merkt hierbij opda t inzij n studie in het onderste meetbereik (0-150 m) de meeste vogels werden gedetecteerd.Kwantificerin g bleek echter nietgoe dmogelijk . Ook Bruderer (1971) vermeldt dat ind edoo r hemonderzocht e hoogteklassenva nsteed s 250m d emeest evogel si nd eklass evla kbove nd egron d vlogen.

Overhe talgemee nspeel td edagtre kzic hgemiddel da fo pee niet sgeringer e hoogte dan de nachttrek, waarbij de grootste verschillen optreden in de onderstehoogteklassen .Weersconditie sspele nhierbi jteven see nbelangrijk e rol. Nachtenme tslecht eweersconditie sworde ngemeden .Bovendie nword t meestalrelatie fvee lgevloge no phoogte nme tee ngunstig e(mee)wind ,terwij l wolkenlagen,nevelbande ne nmistbanke nworde ngemede n(vgl .bijvoorbeel d Alerstametal. 1973,Bruderer1975 ,Richardso n1978) .D egrootst evlieghoog - tenworde nvoort sveela lbereik t rondmiddernacht .

5.3.2 Vlieghoogteverdelingeno plag ehoogt e

Ind eonderhavig e studie kon kwantificering vand e (nachtelijke) trek inze s luchtlagentusse n0 o f5 m e n10 0m bove nhe taardoppervla kworde nverkre ­ gen. Bijd eschaars e studies uitd e literatuur naarnachtelijk e trekhoogtever- delingen ind eonderst e luchtlagenzij nechte rgoed ekwantificeringe nonde r de 50 tot 100 m nauwelijks voorhanden. Zelfs doelvolgradars kijken in het gunstigste geval meestal niet veel lager dan 40 m (boomtophoogte) (vgl. Buurma1985) .Ove rnachtelijk e aantallenvogel se nd everdelin gdaarva ni n hetgebie dwaari n(middelgrote )windturbine szic huitstrekke n(0-5 0m e nvla k daarboven), is derhalve weinig bekend. Buurma (1986b) constateerde in Twente aan de hand van de verdeling van alle door hem gedurende vijf nachtenwaargenome necho' s inee nluchtlaa gva nee nkilomete r bovenhe t aardoppervlak, waarbij de allerlaagste regionen boven de grond (enkele (tientallen) meters) nietkonde nworde nbestreken ,da te roverda gee nopval ­ lendeconcentrati eva nvogel sonde rd eongevee r7 5m optrad ,' sNacht swa s eroo kee nconcentrati ewaa rt enemen .Dez ela gechte riet shoge r(ron d10 0 m). De resultaten uit het onderzoek te Oosterbierum geven echter geen aanleiding eennachtelijk econcentrati e vanvogel s rondd e 100 mt everon ­ derstellen.D ehoogst ebemonsterd eluchtlaa gi ndi tonderzoe k(8 1-10 0m )ga f in vergelijking met de eronder liggende lagen voor de daar waarneembare soortgroepenjuis tee nduidelijk eonderbezettin gt ezien .Buurm a(1986b )geef t geennader eindelin gi nverschillend e hoogteklassen.Slecht sBuurm a& Va n Gasteren (1989) deden een poging door vergelijking van de gemiddelde 94 J.E.Winkelma n

echodichtheden in de herfst in een aantal meetvenster s boven land (twee situaties,algemee ne nMaasvlakte ) enzee ,i nzowe ld eavondschemerin ge n de eerste zesaangrenzend e nachtelijke uren alsd eochtendschemerin g en deeerst eze sdaguren . Inprincip eware ngegeven sui td eluchtlaa gtusse n0 en15 0m e ntusse n15 1e n30 0m beschikbaar .Voo ree ndee lva nd eperiod e wasee nopdelin gi n0-50 ,51-15 0e n151-30 0m mogelijk . Doorextrapolati e van de gegevens uit geografisch (en landschappelijk sterk) verschillende meetvenstersko neveneen see nindru kworde nverkrege nva nd egemiddeld e dichthedeni nd eluchtlage nva n0-3 0e n31-5 0m .Zi jkome nto td econclusi e dat overdaggemiddel dgenome n lagerword tgevloge nda n 'snachts ,terwij l zowel' sochtend sal s' savond sbove nze ed edichthede ni nd eluchtlaa gva n 0-50 m relatief het grootst zijn endi e boven de Maasvlakte het kleinst. Bij opsplitsingva nd e0-5 0m laa gblijk tbove nlan dbovendie nzowe li nd eochten d alsi nd eavon dbinne nd e0-3 0m relatie fd ekleinst egemiddeld eechodichthei d teworde nbereik te nd egrootst ei nd e3 1-5 0m luchtlaag .Bove nze ei sdi tne t andersom.Omda thu nmateriaa lzic hhoofdzakelij kleend evoo rhe tvaststelle n vanee nrelatiev etrekmaat ,ka nslecht s eenindicati eva nd eomvan gva nd e fluxworde ngegeven .Voo rhe tgehel emateriaa l(da ge nnach te nlan de nze e te zamen) komen zij voor detotal e 0-150 m luchtlaag tot een gemiddelde passageva nruwwe g10 0passages/0, 1km 2/uur.Uitgaand eva nd eoo kdoo r hen aangehouden gemiddelde vliegsnelheid van 50 km/uur en een uit de grafiek afgeleidegemiddeld e echodichtheidpe r0, 1km 3 van 1,0i nd e lucht­ laagva n 0-30 m,3, 0 ind e laagva n31-5 0 me n 1,9i nd e laagva n 0-50 m bovenlan d(preciez egetalle nnie ti nrappor tgegeven )zo uvoo rd eeerst eze s donkere urenva nd e nacht eengemiddeld eflu x van50 ,respectievelij k 150 en9 5passages/0, 1 km2/uurgelden .Tusse n2 1 en5 0m bedroe gdez ei n198 8 inhe twindpar kt eOosterbieru m12 3passages/0, 1 km2/uur.I nd e0-5 0m laa g werdentoe ni nhe twindpar k 132passages/0, 1km 2/uurwaargenome n(bere ­ kendove rd egehel enacht) .He tverschi lme tBuurm a& Va nGastere n(1989 ) isderhalv e klein,zeke rwannee r deonzekerhede n inhu nfluxbepalinge n in beschouwingworde ngenome n(Oosterbieru m1, 4 keermeer) .Va nnach tto t nachtkome nBuurm a& Va nGastere n(1989) ,med eafhankelij kva nhe tweer , totsterktluctuerend eaantallen .Di tgeld too kvoo rhe tOosterbierum-materiaal .

Daarnaast is een vrij gedetailleerde studie bekend van de vlieghoogte- verdeling rond de grote Solano-windturbine (Californie). Met behulp van simultanewaarnemin gme trada re nee nrestlichtversterke r met13 5m m lens enondersteun ddoo rtwe ezichtbar e lichtbronnen kwamByrn e(1985 )to td e conclusieda t ind elaagst edoo r haarbestreke nluchtlaa gte r hoogteva nd e windturbine (36-126 m) 23% van alle waargenomen trek plaatsvond; op rotorhoogtezel f (54-126m )von d22 %va nall epassage splaats .Onduidelij k iswa thaa rmaximal ehoogteberei khierbi jwa s(i niede rgeva lenkel ehonder ­ denmeters) .

Bovenstaande betekent dat de in het onderhavige onderzoek verkregen vlieghoogteverdeling tussen 0 en 100 m boven het aardoppervlak niet of nauwelijkska nworde nvergeleke nme tander estudies . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 95

5.3.3 Relatietre ko pwindturbinehoogt e enhogero p

Overd erelati etusse noverda gi nd elaagst eluchtregione nvliegend eaantalle n vogels (c.q. vanaf de aarde zichtbare trek) en gelijktijdig door een radar waargenomen trek hogerop is relatief veel onderzoek gedaan (vgl. o.a. Mascher étal.1962 ,Evan s 1966,Buurm aet al. 1986, Winkelman& Buurma 1986;vgl .oo k5.3.1) .D eresultate nhierva ngeve nove rhe talgemee naa nda t de aantallen gezien metd e radar end e aantallengezie n met het bloteoo g meestalnie tovereenkomen ,maa raanvullen dzijn .' sNacht si sove rbedoeld e relatievee lminde r metzekerhei dbekend ,zeke rwannee r hetee n(absolute ) vergelijkingva nd eaa nhe taardoppervla kgrenzend eluchtlaa g(c.q .windtur ­ binehoogte) metlage nhogero pbetref t(vgl .oo k5.2.2) .Buurm a& Va nGaste ­ ren(1986 )vonde nee nredelij kovereenkomen dfluctuatiepatroo ni nd egemid ­ deldeechodichthei do p0-5 0e n0-15 0m pe rnach t(eerst eze suu rnacht )e n perochten d(eerst eze suu rdag) .Ho ed etre kdaarbove ndaarme ecorreleer ­ de,geve nzi jnie taan .We lstelle nzi jda tove rhe tgehel eseizoe ngenome nd e gemiddelde echodichtheid in de 151-300 m laag geringer is dan die ind e luchtlagen eronder. Ook studies elders troffen vaak een vaste relatie aan tussentre k 'nabijd egrond 'e ntre k daarboven (vgl.o.a .Abl e &Gauthreau x 1975).I nhe tkade rva nd eonderhavig estudi ezij noo kdez eminde rrelevant , omdat de eerste 50 tot 100 m boven de grond buiten het geobserveerde gebied viel. Dei n het windpark te Oosterbierum(' s nachts) geconstateerde relatieszij nderhalv enie tt evergelijke nme tresultate nva nonderzoe kelders .

5.3.4 Groepsgrootte

De in het Oosterbierum-onderzoek geconstateerde relatief kleine groeps­ grootte,d etoenam e ingroepsgroott e ind e schemering entijden s daglicht, alsmede de gevonden gemiddelde groepsgrootte voor zangvogels, komen redelijk overeen metd egegeven s uit de literatuur. Degroepsgroott e kani n ieder geval bijzangvogel s samenhangen met detreksterkt e (bijsterk etre k meergroepsvorming) , hettijdsti p binnend e nacht (aanbegi n nachtgroter e groepen) ofd evlieghoogt e (hogeropmee rsprak eva n(losse )groepsverban ­ den)(vgl .Bellros e 1971,Brudere r& Steidinge r 1972,Balcom b1977 ,Jellma n 1979). Het merendeel van de zangvogels vliegt echter steeds individueel, zodat bij de in Oosterbierum aangehouden groepsgrootte voor zangvogels geena lt egrot efoute nzulle nzij nontstaan .Loss egroepsverbande nbestaa n veelal uit (zang)vogels die een onderlinge vliegafstand onderhouden van ongeveer 100to t30 0m (Brudere r 1971, Bruderer &Steidinge r 1972).I nhe t onderhavigeonderzoe kzij ndez evogel sderhalv ebeschouw dal s losseindi ­ viduen. Over de (nachtelijke) groepsgrootte van andere soortgroepen dan zangvogels isd eliteratuu rvee lminde rzeker .Di tkom tvoora lomda tnachte ­ lijke groepsgrootten werden vastgesteld met behulp van radar of andere nachtzichtapparatuurwaarme ebepalin gva nd esoort(groep )en/o fd egroeps ­ grootte niet mogelijk was, of omdat de nachtelijke trek voornamelijk uit zangvogelsbestond .D ei nOosterbieru mgevonde ngemiddeld egroepsgroot ­ tenpe r soortgroepkunnen ,behalv evoo rd ezangvogels ,derhalv e nietgoe d wordenvergeleke nme tander eonderzoeken . 96 J.E.Winkelma n

5.3.5 Reacties enontwijkgedra gbi j windturbines

Over nachtelijke reacties van vogels op windturbines en nachtelijk ont­ wijkgedragi sbuite nhe tOosterbierum-onderzoe k nogmaa rweini gbekend . In het vogelonderzoek nabij de grote windturbine nabij Esbjerg, Denemarken (Pedersen& Poulse n1990 )wer dme tbehul pva nee nmobiel escheepsrada r geconstateerdda tuitgaand eva nall egegeven st ezame n(dag ,nacht ,allee n windturbinemast aanwezig,draaiend e windturbine, stilstaande windturbine) toto pee nafstan dva n10 0to t20 0m to td ewindturbin eee nverminderin gva n hetaanta lpassage sme t80 %optra dte nopzicht eva nd edaarbuite nliggende n afstandsklassen. Bovendien leek binnen 100to t 125 m de windturbine na plaatsing vand e rotor end etweed e meteorologiemastwa t meert eworde n gemedenda nvoo rplaatsin ghierva n(betreffend egegeven seveneen sgecom ­ bineerd).Voo rd enachtelijk esituati egeve nd efigure nechte rt ezie nda ttusse n 50 en 150 mafstan dto t dewindturbin e gemiddeld ongeveer 11% van alle passagesplaatsvond ,terwij ldi taanta lo pafstande ngrote rda n15 0m steed s ongeveer9 %va nall ewaargenome npassage sbedroeg .Ui td eweergegeve n figurenblijk too kda tee nscherp edalin gva nhe taanta lnachtelijk epassage s juistplaatsvon dbinne n5 0m afstan dva nd ewindturbin e (op2 5m afstan d5 % passerend).Hiero pword tdoo r Pedersen& Poulsen(1990 ) helaasnie tinge ­ gaan.We lconstatere nzi jda toverda gd estilstaand ewindturbin eminde rwer d gemeden dan de draaiende, terwijl 's nachts de windturbine minder werd gemedenda noverdag .Voort si s het ind efigure nopmerkelij kda too khoo g bovend ewindturbin e geenpassage splaatsvonden .O f daarwerkelij kgee n vogelspasseerde no fda the tvolge nva nvogel sdoo rradartechnisch eoorza ­ kendaa r nietgoe dmogelij kwas ,word t uit hetrappor t nietduidelijk .Opmer ­ kelijki swe lda tvogel sd ewindturbin e(' snachts )toc ho prelatie fklein eafstan d ongehinderd lekent e passeren. Pedersen& Poulsen (1990) constateerden voortsda td emeest ereactie sbestonde nui the t(tijdelijk ) zijwaartsverlegge n vand evliegroute ,waarbi jslecht s10 %mee rda n4 5grade nva nd eoorspron ­ kelijke koers afweek (geen opsplitsing naar dag en nacht of stilstaand of draaiend).Vogel sdi ebinne n30 0m afstan dva nd ewindturbin epasseerden , lekenee niet sgroter ekoersafwijkin gt evertone nda nvogel s dieverde rwe g passeerden.D emeest eva ndez ereactie svonde nvolgen sd eauteur splaat s binnen20 0to t70 0m afstan dto td ewindturbine ,e nslecht s1 %binne n10 0m . Deonderbouwin gva ndez econclusi ei si nhe trappor techte rslecht .Bovendie n ishe tjamme rda too kn uwee rall egegeven s(dag ,nacht ,draaiend ,stilstaand ) opee nhoo pzij ngegooid .

Directe nachtelijke waarnemingen aan het vlieggedrag van vogels nabijd e langzaam draaiende rotor (20 omwentelingen per minuut) van een grote windturbinenabi jBatell e (Ohio,USA )werde nme tbehul pva nee n infrarood- kijkergedurend ezeve nnachte nverrich tdoo rRoger setat. (1977).E rwerde n 27vogel swaargenomen ,all evla kn ahe tinvalle nva nd eduisternis .Hierva n vlogen er 18 evenwijdig aan het rotorvlak voorbij; 17 deden dit zonder (zichtbare) reacties,éé nvoge lverlegd e zijnvliegpad .Nege nvogel s vlogen loodrechto pd e rotor af.Va ndez e laatsteontweke nze svogel s hetrotorge - deelteo ptij de nvloge ndri ezonde raanrakin go fuitwijkin gtusse nd erotorbla - dendoor . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 97

Kwantitatieveuitsprake nove rhe taanta lvogel sda tdodelij k botsti nrelati eto t hetvolledig e(nachtelijke ) aanbodaa nvogel so protor -o fwindturbinehoogte , zijnnie tbekend .Meesta lword tvolstaa nme td econstaterin gda td enachtelij k trek zogerin g isda tgee ngrot e problemenworde nverwach t (vgl.Roger set al.1977 ,Byrn e1985) .

5.3.6 Reactiese nontwijkgedra g nabijoverig e hogeobstakel s

Metnam etijden smis to f neveligwee ro fwannee rzo' nobstake li nwolke ni s gehuld,kunne nd evolgend eochten dsom sgrot eaantalle nvogel sonde rdez e obstakelsworde n gevonden. Bij helder weer of hoger hangende bewolking komtdi tnauwelijk so fnie tvoo r(vgl .Aver yétal. 1980) .Vee lslachtoffer svalle n ooktijden smaanloze ,zee rdonker enachte n(Verheije n1980) .Vogel sworde n veelal niet het slachtoffer van directe aanvaringen met het obstakel. De mastverlichting (of het licht vand evuurtorenbundel ) zorgt bij mist, nevelo f bewolkingdoo rweerkaatsin gva nhe t lichto pd eda novervloedi g ind eluch t aanwezige vochtdeeltjes voor een verlichte ruimte rond de toren. Onder genoemdeomstandighede nworde nvogel sdoo rhe tlich taangetrokken ,rake n gevangeni nd everlicht eruimt eron dhe tobstake le nblijve ndaari nrondvliege n totdatzi jwete nt eontkome no fdoo ruitputtin go fbotsin gnaa rbenede nvalle n (vgl.o.a .Cochra n& Grabe r1958 ,Jaroslo w 1979,Larki n& Frase r1988) . Een vand e redenen hiervoor zou zijnda t vogels vanuit eenverlich t gebiednie t makkelijkee ndonker eruimt einvliege n(vgl .Cochra n& Gräbe r1958 , Graber 1968).Oo ki swaargenome nda tvogel swerde naangetrokke ndoo rreed snaa r beneden gekomen, zingende of roepende soortgenoten en daarbij tevens werdenaangetrokke ndoo rd everlichtin gva nee nzendmas t (Sère 1984).I n dit kader deden Cochran & Graber (1958) een interessante proef. Op een geheelbewolkt enach twaarbi jvogel sron dee nverlichte ,nie ti nwerkin gzijnd e zendmastvlogen ,werde ngeregel dd elichte nuitgedaa ne nn aenig etij dwee r aangedaan.Nada td elichte nware nuitgedaan ,bleke nbinne ntwe eminute n alleron dd emas tcirkelend evogel st everdwijnen .Maa rzodr ad elichte nwee r werdenaangedaan ,werde nopnieu wvogel sron dd ezendmas tgehoord . Met behulpva nradar ,waarme e nietdichterbi jda nto to p 150m afstan dva nee n verlichte, inwolke ngehuld e zendmast konworde ngekeken ,constateerde n Larkin& Frase r(1988 )da tvogel svermoedelij knie to pgrot eafstan ddoo rhe t lichtwerde naangetrokken ,maa rpa so pmaximaa lenkel ehonderde nmeter s vand ezendmast . Na'ontdekking 'va n het licht hieldenzi jveela l hunvluch t evenin ,begonne nvervolgen st efladdere ne nbegonne npa sdaarn aron dd e mastt ecirkelen .

Cochran& Gräbe r(1958 )zage no pee ngehee lbewolkte ,deel smistig enach t veelzangvogel s rondee nverlichte ,nie ti nwerkin gzijnd ezendmas tvliegen . Dezendmas tbeston dui tee nopen ,metale nnetwerkconstructie .D edoo rhe t licht verwarde vogels bleken herhaaldelijk door deze constructie heen te vliegen. Bij de rand van het verlichte gebied rond de toren aangekomen, aarzeldenzi jvaa k envloge ndaarn awee rteru gdoo rd emetale nconstructi e heen.Slecht sincidentee lvonde nhierbi jbotsinge nme td emas tplaats . Avery etal. (1976)constateerde n metbehul pva nee nceilomete rvla konde re no p 305 mva n een 366 m hoge,verlicht e en getuide zendmast dat bij geheel bewolkte nachten significant meer vogels dicht bij de mastwerde ngezien , 98 JE. Winkelman

terwijlo phelder enachte njuis tsignifican tmee rvogel so pd emeetpos to p30 5 m afstand werden waargenomen. Op halfbewolkte nachten traden geen verschillen op. Dit zou op een ontwijken van de zendmast tijdens heldere nachtenwijzen .

Omtrent kwantificering van het aantal vogels dat met een hoog obstakel andersda nee nwindturbin ebotst ,zij nweini ggegeven svoorhanden . Buurma & VanGastere n (1989) becijfereno pgron dva nee naanta l niet altijdnade r onderbouwde correctiefactoren, een van andere plaatsen afgeleid vogel- aanbode no pgron dva nd edoo rhe naangetroffe ndod evogel sonde rd edoo r henonderzocht ehoogspanningsleidin gda téé no pelk e5 0to t10 0initiee lrech t opd edrade na fvliegend evogel s(1-2% )me td ehoogspanningsleidin gbotste . In ons onderzoek is dit bij recht op de rotoren afvliegende en de rotor passerendevogel stotaa l1.1 9 vogels(5,3 % bijdraaiend e rotoren,vgl .tabe l 18),terwij l perstrekkend e kilometer metdaari nze sdraaiend ewindturbine s vanelk e7 6passage se nva nelk e 120(0,8% ) vogelso protorhoogt ee réé n vogeldodelij kbotste .Hierbi jmoe tworde nbedach tda the tvangoppervla kbi j windturbines (inon sgeva lrotore nme tee nstraa lva n 15m e ngrot etussen ­ ruimten)va nee ngehee lander eaar di sda nbi ji nd eluch tove rvel ekilometer s hangendeloss eleidingen ,waaro phe tvee lmoeilijke ri sscher pt estelle nda n bijd erelatie f massievewindturbine she tgeva li s(vgl .Buurm aet al. 1987). De naarverhoudin ggrot eaanvaringskan sva nrech to pd ewindturbine saanvlie ­ gende vogels wordt zeer waarschijnlijk mede veroorzaakt door het niet of onvoldoendedoo rd evogel sinspele no pd eluchtwervelinge nachte rd erotor . Bij hoogspanningslekjingen doet het probleem van luchtwervelingen zich natuurlijk niet of invee l mindere matevoor . Detheoretisch e trefkans ligt in Oosterbierumvoo ro pd erotore naanvliegend evogel so p8-10 %(Winkelma n 1992b). De hier gevonden 5,3% ligt in dezelfde orde van grootte en wijst eveneenso pd eaanwezighei dva nontwijkgedrag .

Over het gedrag 's nachts vanvogel s nabij (onverlichte) groepenobstakel s metee nloss eonderling estructuur ,zoal si nwindparke nhe tgeva lis ,zij ngee n literatuurgegevensbekend .

5.3.7 Reactieso pvliegtuige ne nlichtbundel s

Anderenachtelijk ewaarneminge nva nhe tvogekjedra gzij nbeken dva nvogel s dieee nvliegtuig(je )me tlandingslichte naa no phu nvliegpa dtegenkomen .D e nachtelijkewaarneminge nva nBellros e(197 1) ui tee ndergelij kvliegtuigj eda t minimaalo p 150 mhoogt e vloog,wijze nero p dat bij nachtelijke trekvogels tijdigontwijkgedra grege lmoe tzijn ,waarbi jhe tvliegpa di nhe thorizontal evla k wordt verlegd.O pgron dva n hetfei t dat hijvoora lklein e vogels dichtbije n groterevogel swa tverderwe gva nhe tvliegtuigj ezag ,tro khi jd econclusi eda t grotevogel seerde rreageerde ne nontwijkgedra gvertoonde nda nkleine .Oo k Griffin et al. (1974 )e nLarki net al. (1975 )zage nme tbehul pva nrada rgeregel d ontwijkgedrag van vliegende vogels wanneer deze een klein vliegtuig met ontstokenlandingslichte no fee nomhoo ggerich tzoeklich tnaderden .Meesta l werda lo p20 0to t 300 mafstan duitgeweke ndoo r devliegrout e horizontaal te verleggen. Soms ook werd het vliegtuig ontweken door snel hoogte te verliezen. Op het zoeklicht leek vooralt e worden gereageerdwannee r het Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 99

werdaangedaa n(twe ederd eva nd ewaargenome n9 5vogel sda nreagerend) . L.S. Buurma (mondelinge mededeling) wijst erop dat kleine vogels (<100 gram)relatie fvee lminde rvaa kbotse nme tgrote ,snell evliegtuige nda ngrot e vogels.D eoorzaa khierva nzo uzij ngelege ni nhe tfei tda t kleinevogel snie t instaa tzij nd esamengedrukt eluch tvoo ree ndergelij kvliegtui gt epenetreren .

5.3.8 Reactieso pgeluide nvana f degron d

D'Arms & Griffin (1972), Griffin & Hopkins (1974) en Griffin (1976) con­ stateerdenda tnatuurlijk ee ndoo rmense ngeproduceerd egeluide nvana fd e grondno ghoorbaa rware no pminimaa l1 tot2 k mhoogte .Di tgeld tnie tallee n voor hetmenselijk eoor , maarvermoedelij k ookvoo rvogels ,di eee nme td e mensovereenkomsti ggehoorspectru mhebbe n(vgl .D'Arm s& Grif fin 1972) . Heti shierbi jd evraa go f' snacht strekkend evogel soo ko pdergelijk egeluide n reageren.Larki n(1978 )onderzoch t metbehul pva nrada rd ereactie s(afwij ­ kingeni nhe tvliegpad )va n' snacht strekkend evogel so pplotseling egeluide n (onweer, contactroepjes van vogels) die op een afstand van 250 mva nd e vogelvana fd egron dte ngehor ewerde ngebracht .Hiero preagerend evogel s dedendi t over hetalgemee ndoo r snelhu nvliegpa dzijwaart st everleggen , weg van de geluidsbron. Ook kwam geheel omkeren, hoogteverandering, snelheidsveranderinge ncombinati ehierva nvoor . Nad ereacti ewer dmeesta l weerdeoud ekoer sopgevat .He taandee lreagerend evogel swa srelatie fklei n en verschilde van nacht tot nacht. Op onweer (donderslagen) werd alleen gereageerdwannee r hetgehee lbewolk twas .O fvogel soo k' snacht s(tijdig ) reagereno pmonotoon ,contin ugeluid ,zoal swindturbine sove rhe talgemee n produceren,i snie tbekend .We li sbeken dda t vogels hieraani niede rgeva l overdagee nsnell egewennin gkunne nvertone n(vgl .Slate r1980) .

5.3.9 Reactieso pelektromagnetisch e veldene nstralinge n

Rondi nwerkin gzijnd ewindturbine sontstaa tee nelektromagnetisc hveld ,da t eenzodanig esterkt eka nbereike nda ti nd eomgevin gbijvoorbeel dstraalzen ­ ders, het radiocontact van vliegverkeer met de verkeerstoren en de lokale televisieontvangst (vgl. Hutting 1990) kunnen worden gestoord. Over de invloedva ndergelijk evelde no f bijvoorbeelduitgezonde nstralin go pvogel s isbijzonde r weinig bekend. Drost (1949) stelde overdagvas t dat trekkende vogels(o.a .kraaien )schrikreactie svertoonde no phe tmomen tda tzi jdoo rd e hoogfrequente radarbundelwerde n 'geraakt'. Groepenviele n hierbijuiteen , individuele vogels maakten plotseling een bocht of doken kortdurend naar beneden.Pleisterend evogel sreageerde nniet .Schwarzkopf f (1950)trek td e conclusies van Drost echter medeo pgron dva nd egevolgd e methodologie (terecht) intwijfel .Aver y etal. (1976) constateerden dat rondee nzendmas t diebinne nee nnach twe le nnie ti nwerkin gwas ,steed sgrot eaantalle nvogel s vlogen.Hierui tmaakte nzi jo pda td euitgezonde nstralin ggee ninvloe do pd e vogels had. Larkin & Sutherland (1977) volgden met een radar individuele vogels (N = 469) die 's nachts over een antennesysteem vlogen. Detwe e 100 J.E .Winkelma n

antenneszonde nee nlaagfrequent ewisselstroo muit ,waardoo r een elektro­ magnetischvel dwer dveroorzaakt .Wannee rhe tsystee muitstond ,reageer ­ den 4%va n de overvliegende vogels.Wannee r het aanstond,bedroe g het aantal reagerende vogels 12%e n bij het uit- of aanzetten van de antenne (gedurende ongeveer 150 seconden afname of toename stroom) 28%.D e verschillenzij nall esignificant .D ereactie sbestonde nui the tverandere nva n devlieghoogt e (zowelomhoo gal somlaag ) enhe tverlegge nva nd ekoer si n hethorizontal evlak .

5.3.10 Reactieso p luchtwervelingen

Dewaarneminge nui the tonderhavig eonderzoe kwijze nero pda tnie tallee n daadwerkelijke aanvaringen met een rotorblad of ander onderdeelva nee n windturbinekunne nplaatsvinden ,maa rda too k 'klappen'va nd ezic hachte r rotore nmas tbevindend eluchtwervelinge n(vgl .fig .26 )zangvogel s(dodelijk ) kunnen neerslaan. Deze luchtwervelingen zijn het sterkst vlak achter het obstakel (nabije zog) en vertonen daar tevens aanzienlijke snel­ heidsfluctuaties, terwijl de gemiddelde windsnelheid in een zog vermindert (vgl.Luke n1988 ,Va nBusse l1990 ,Leen e1990) .Indi tkade ri she tinteressan t dat'botsingen 'va nvogel sme the tzo guitsluiten dplaatsvonde nbi jvogel sdi e metmeewin dkwame naanvliege ne ndaardoo rpa stijden se nn apassag eme t dedoo rd edraaiend e rotorveroorzaakt e luchtwervelingen inaanrakin gkwa ­ men.Vogel sdi eme ttegenwin daanvlogen ,bevonde nzic hdaarentege nreed s geruimetij di nee nsteed ssterke rwordend ezogwerking .Zi jwiste nzic hdaaro p kennelijko pzodanig ewijz ei nt estelle nda the tdoo rhe tzo gneerklappe nbi j passages met tegenwind niet plaatsvond. Wel leek de passage van het rotorvlak erdoort eworde nbemoeilijkt .

Ook in de literatuur is melding gemaakt van door zog of valwinden achter obstakels verraste vogels, waardoor zij tijdens of na passage door elkaar werdengeschud ,tege nd egron dwerde ngesmak to fmi no fmee rstuurloo si n prikkeldraad of takken terecht kwamen (Gloe 1984, 1988, Van den Bergh 1990). Dewaarneminge n betroffen zilver-,kok - enstormmeeuw ,bergeend , eidereende ntureluur .Oo kbi jee nwindturbin ei see ndergelijk ewaarnemin g bekend,welk eoverda gwer dgedaan .Z oza gByrn e(1983 )ee nAmerikaans e torenvalkdi eo pee nhoogt eva n7 5m ston dt ebidde naa nd ewindzijd eva n eendraaiend egrot ewindturbine .Doo rd ewin dwer dd evoge ldaarbi jdoo rhe t rotorvlak 'geblazen'. Dit herhaalde zich nog tweemaal, waarbij de valk de derde maaldodelij kwer dgetroffe ndoo ree nrotorblad .Tijden sd epassage s doorhe trotorvla kwer dd evoge ldoo rd eturbulenti eflin kdoo relkaa rgeschud . Ditblee kvoord evoge lechtergee nrede nhe tgebie dt everlaten .Uitwijkgedra g vand eval kte rvoorkomin gva npassag eva nhe trotorvla ko fbotsin gme tee n rotorbladwer dnie twaargenomen . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 101

^e\. sr>ett>e,d

obstakel verre zog

Figuur26. Luchtwervelingenachter twee verschillendeobstakels (boven: uit Leene 1990, onder: uitGloe 1984). 102 J.E.Winkelma n

5.3.11 Herstel nabotsin g met eenobstake l

In het onderzoek te Oosterbierumwer d bij een deel van de waargenomen botsingenno gi nhe tbeeldvel dherste le n'normaal 'doorvliege nva nd evoge l geconstateerd.Di troep td evraa go po foo kbuite nhe tbeeldvel dno gherste l isopgetreden .Hiero pka nme the tverzameld ebeeldmateriaa lgee nantwoor d wordengegeven .We l kanworde ngestel d dat de zich niet in het beeldveld herstellende vogels over het algemeen met de kop naar beneden 'als een baksteen' naar beneden leken te vallen, in tegenstelling tot de zich wel herstellende vogels. Ditgeef t aanleidingt e veronderstellenda tdez evogel s inderdaado pd egron dterech tzij ngekomen .O fee ndee lva ndez evogel szic h daarna alsnog heeft herstelde nhe t onderzoekgebied heeft verlaten,i snie t bekend.Gezie nd eafgelegd eafstan dva nroto rto tbodem ,d edaarbi jontwik ­ keldevalsnelhei de nd estan dva nhe tvogellichaa m(ko pnaa rbeneden ) lijkt hetechte rnie taannemelij kda to pd egron dterechtgekome nvogel sdez eva l zodanig overleefd zouden hebben dat herstel en wegvliegen mogelijk zijn geweest.Oo ki snie tbeken do fgewond evogel sdi ed egron dbereikten , zich inslech tafzoekbar eholte ni nd egron do fi ndicht evegetati ehebbe nverscho ­ len,o mdaarn adaa r alsnogt esterven .Ui td elate ruitgevoerd e analyseva n deslachtoffervondste nui the tgehel eonderzoe k(1986-199 1) blee kechte rda t vand e2 9zeker ee nzee rwaarschijnlijk eslachtoffer se rvij f(17% )no gi nleve n waren (Winkelman 1992a, 1992d). Dit zou kunnen betekenen dat bij de berekeningeni nhe tonderhavig erappor taangehoude nbotsingspercentage s metdodelijk eafloo pmogelij kaa nd ehog ekan tlagen .

Uitd e literatuur ismaa rzee rweini gove rdi t onderwerp bekend.Cochra n& Graber (1958) hoorden 's nachts diverse malen vogels met een (metalen) zendmastbotsen .D evolgend emorge nvonde nzi jechte rgee nvogelslachtof - fersonde rd etoren .Ove reventuel everminderd evindkanse ndoo rpredati eo f lage zoekefficiëntie maken zij echter geen melding,zoda t deze vermelding moeilijk ist e interpreteren. Klem (1990) bestudeerde tegen ruitengebotst e vogels. Inzij nonderzoe k maakt hij melding vanee nonbeken ddee l dat de botsing in eerste instantie of geheel overleefde. Sommige vogels raakten hierbij voor enige tijd bewusteloos. Een deel stierf later alsnog. Andere hersteldeni niede rgeva lte ndel ee nvloge nweg ,waarbi jwer dgeconstateer d dat soms naar een (nabijgelegen) schuilplaats werdgevlogen .Wa t erdaa r metd evogel sgebeurde ,i snie tonderzocht .Va n2 8d ebotsin gzel foverleven ­ devogel swer dnagegaa nwa terte rplekk en ad ebotsin ggebeurde :29 %vloo g directn ad ebotsin gdoo ro fweg ,43 %vloo gbinne n15-48 0minute nschijnbaa r ongewondweg ,25 %wer dbewusteloo sgevonden ,maa rblee klate rverdwe ­ nen, en4 %wer d bewusteloos gevonden enblee k 50 minuten laterwe gt e vliegen. Welk aandeel daarna alsnog stierf, is niet bekend. Wel bleek dat sommigeva nd eaanvankelij kd ebotsin goverlevend evogel ssterk everbloe ­ dingen in de kop hadden;éé nvoge l bleek enige tijd verlamd.Glo e (1988) steldedoo rmidde lva ndirect ewaarnemin gvas tda tvoo reidereende ndi edoo r valwindenee naanta lmeter snaa rbenede ntege nd edijkvoe to fhe tdijktalu d werden geslagen,d e 'klappen' niet dodelijk behoefden te zijn. In zoweld e studieva nGlo e(1988 )al sva nKle m(1990 )betroffe nd evalafstande nechte r hooguit enkele meters. InOosterbieru m bedroegendez e nabotsin g metd e rotorminimaa l2 0e nmaximaa l5 0m . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 103

5.4 Conclusies

Uit bovenstaande discussie is gebleken dat de meeste in het nachtelijk onderzoekt e Oosterbierumgevonde n resultateno pzichzel f staano f slechts zijdelingsme telder sgevonde nresultate nzij nt evergelijken .Te naanzie nva n degevolgd e methodete rbepalin gva nvlieghoogt ee naantalsbepalinge nka n worden aangenomen dat deze totverantwoord e conclusies over de gepas­ seerdeaantalle no pd ehoogt eva nd ewindturbine se nvla kdaarbove nhebbe n geleid. Deaantalle n' snacht spasserend evogel szij nove rhe talgemee nklei n te noemen.Voora lbi jsterk egrootschalig e seizoentrek enwannee r sprakei s vantegenwin d kunnend e aantallenvogel sdi eo pwindturbinehoogt e passe­ ren,toenemen .Vogel sblijke nechte rd e(draaiende )rotore noo k' snacht svoo r eendee lvoo rpassag et eontwijken ,terwij ld ebotsingskan s zelf (5%va nall e rechto pd e rotorenafvliegend e enhe t rotorvlak passerende vogels) kleinis , zodat bij niet al te slecht zicht ook tijdens de betere treknachten geen al te grote aantallen slachtoffers verwacht behoeven te worden. Ingebiede n met sterk geconcentreerde trek, eventueel incombinati e met verminderde zicht- ofvliegomstandigheden ,zoude nd eaantalle nslachtoffer sechte rwe lkunne n oplopen. Tijdens het onderhavige onderzoek in 1988, toen sprake was van eendeel soperationee lwindpark , botsteéén va n iedere 100 (1%) vogelsdi e hetgehel ewindpar ko protorhoogt edoorkruisten .Indie nhe twindpar kgehee l operationeelwa s geweest, zou deze ratio op rotorhoogte zijnopgelope nto t 1:40(2,5%) ,terwij lvoo rwindturbinehoogt e (0-50m )een rati ova n1:8 2(1,2% ) zou zijn opgetreden. Dit komt per windturbine overeen met 0,07% van het vogelaanbodo pwindturbinehoogte .

Grootschaligontwijkgedrag ,waarbi jhe twindpar k alo pgrot e afstanddoo rd e aanvliegende vogels wordt gemeden, lijkt mede op grond van litera­ tuurgegevensnie taannemelijk .He tverzameld e materiaalgeef tvoort saanlei ­ ding te veronderstellen dat er tot op zekere hoogte ontwijkgedrag op enige afstand van de windturbines plaatsvindt, waarbij vogels hun vliegpad iets verleggene ntusse nd ewindturbine sdoorvliegen .D egegeven slate nzie nda t ontwijkingva nhe twindpar kdoo rhoge rt egaa nvliege nweini gaannemelij kis , tenzijdaarbi jrui mbove nd e80-10 0m gevloge ngaa tworden .Vogel sdi ei nd e nabijheid van een rotor komen, weten deze, afhankelijk van de door hen ondervondenwindrichting ,i nvee lgevalle nzonde r zichtbare nadeligegevol ­ genwe lt eontwijken .He twa shierbi jopmerkelij kda tvoora lvogel sdi eme td e windme eo pd eroto rafvlogen ,las thadde nva nd ezogwerkin gachterd erotor . Deze zogwerkingko ndodelij kvoo rdez e vogelszijn . Degedragswaarnemin ­ gengave n sterk het ideeda tvogel s dedraaiend ewieke no pzic hgoe dzien , maar dat juist de luchtturbulentie achter de rotor secundair botsingen kan veroorzaken. Met tegenwind aan de achterzijde van de rotor aanvliegende vogels, waarbij de vogels bij nadering van de rotor in een toenemende luchtturbulentieterechtkwamen ,hadde nvee lminde r lastva nd ezogwerking .

Mede doord econstaterin gda tvogel sd ewindturbine s 'snacht sbi jnie ta lt e slechteweers -e nzichtomstandighede no ptij dkunne nzien ,lijk the tverlichte n vand ewindturbine steneind edez ebete rzichtbaa rt e makeno mbotsinge nt e voorkomen geengoed e oplossing.Juis t bijslech t zicht,wannee r dewindtur ­ binesmogelij knie to f minderdoo rd evogel sworde nopgemerkt ,ontstaa tda n het onder 5.3.6 genoemde effect waarbij vogels in de verlichte omgeving gevangen raken en alsnog kunnen botsen of door uitputting naar beneden 104 J.E.Winkelma n

kunnenstorten .I nhe tkade rva nd evogelaanvaringsproblematie kmoe tme n zichoo k realiserenda t zelfso pmaa nloz e nachtenme tbewolkin gcontoure n enobstakel s in het landschap voor het aan het donker gewende oog nog steedsredelij kzichtbaa rzijn .Te rillustrati ezi jhie rvermel dda ti nd eherfs tva n 1986-1988 inhe twindpar kt eOosterbieru mslecht stweemaa lee nnach tme t eenzodanig edonkert eoptra dda tn agewennin gva nhe too gaa nd eduisternis , gebruikva nee nzaklantaar nvoo rmenselijk evoortbewegin gdoo rhe twindpar k absoluut noodzakelijk was.Ander s ligt het bij dichte mist,waarbi j volledige desoriëntatie snel is bereikt. Voorts moet worden bedacht dat men ook 's nachts reedso pgering e hoogte (enkele meters) eenope n landschapme t dedaari nvoorkomend eobstakel svee lbete rka noverzie nda nvana fd egrond . Bovendienhebbe n(middelgrote )windturbine si nope nlandscha pafmetinge n died eomringend eobstakel si nhe tlandscha pverr eoverschrijden ,e nprodu ­ ceren zijtijden s het draaien geluid dat vaak tot op honderden meters ist e horen.

Voorts ishe topmerkelij kda the to pgron dva nd ewarmtebeelde nberekend e totaleaanta lslachtoffer s inhe twindpar k hogerlig tda nvolgen sd emaximal e geschatteaantalle nvolgen sd edagelijks ezoekactie se nvindkansberekenin ­ gen het gevalzo u zijngeweest . Ditgeef t aanda t bij het zoeken naardod e vogelszee rwe lrekenin gmoe tworde ngehoude nme t bijzonder kleinevind ­ kansen. Erbestaa t echtergee ngoed eovereenstemmin gove rd egevonde n soortentusse nzoekactie se nnachtelijk ewaarnemingen ,zoda td evergelijkin g eigenlijk nietgoe dka nworde ngemaakt .We lka nworde nopgemerk t datd e ordeva ngroott e redelijkovereenkom t wanneer alleonzekerhede n bijbeid e methodeni nogenschou wworde ngenomen . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 105

DANKWOORD

Veel personen en instanties waren bij de opzet en de uitvoering van het nachtonderzoek ind eSep-proefwindcentral e teOosterbieru mbetrokken .Aa n alleni svee ldan kverschuldigd . Inhe t bijzonderwi li kd e volgende personen eninstantie snoeme n(alfabetisch evolgorde) :

- N.V. tot Keuring van Elektrotechnische Materialen (KEMA), Arnhem, met name Drs. F.B.J. Koopsvoo rzij nbetrokkenhei d bijd e opzet, de organisatie enhe tverloo pva nhe tvogelonderzoe k inhe twindpark ;

- Klankbordgroep Vogelonderzoek Proefwindcentrale Oosterbierum: Ir. A. Bleijenberg (Centrumvoo r Energiebesparinge nSchon eTechnologie ,Delft) , A.J.Binsberge n(Ministeri eva nLandbouw ,Natuurbehee re nVisserij ,Directi e Natuur, Bos, Landschap en Fauna, 's-Gravenhage; vanaf 1988), Dr. G.C. Boer e(Staatsbosbeheer , Driebergen; tot 1988), Drs.J .va nde n Bosch(Pro ­ vincie Friesland, Leeuwarden; vanaf 1989), Drs. L.S. Buurma (Koninklijke Luchtmacht, Luchtmachtstaf, afdeling Bedrijfsveiligheid, 's-Gravenhage), J. Jukema(Bon dva nFries eVogelbeschermingswachten ,Frysk eGe ae nFries e Milieuraad, Oosterbierum), Drs. F.B.J. Koops (secretaris; N.V. KEMA, Am- hem), Drs.F .Lubber s(voorzitter ;N.V . Samenwerkende elektriciteits-produk- tiebedrijven(Sep), Arnhem), Drs. ER.Osieck(Vogelbescherming,Zeist), U. Rijpma(Bon dva nFries eVogelbeschermingswachten , FryskeGe a enFries e Milieuraad, Roptazijt), Drs.J .Schotsma n (Provincie Friesland,Leeuwarden ; tot 1989), Dr. A.L. Spaans (DLO-Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO),Arnhem ; projectleider);

- Koninklijke Luchtmacht, Luchtmachtstaf, afdelingBedrijfsveiligheid ,'s-Gra ­ venhage,voo rhe t medegebruikva nbeid eradar se nhe tgebrui kva nuitwerk - faciliteiten,e ni nhe tbijzonde rDrs .L.S . Buurma(organisati eva nhe tradarge - bruik en geven van adviezen), H. de Groot en J. Oranje (bediening film­ camera'se nontwikkele nradarfilms) ,d eoperator svan beid eradar se noveri g personeel (vliegbasis Leeuwarden, RPNWier) ;

- personeelwindpar k Oosterbierum (Holece n Sep), met name G. van Dom­ melen, G. Jensma, H. vande r Meulen en F. Mier;

- Philips Usfa (Eindhoven) voor het beschikbaar stellen van de warmte- beekJcamera's;

- N.V. Sep (Arnhem) voor het verstrekkenva nd e opdracht end e hulpbi jd e organisatieva nhe tonderzoek , metnam e Drs.F .Lubber se nIr .P .Toussaint ;

- Technische Dienst KEMA, Arnhem, met name A. Jansen voor de eerste aanzet tot inbouw van de restlich tvers terker s in waterdichte boxen en het monterenva nd egroothoeklenzen ,e nH .Hulsho fvoo rzij nhul pbi jd epoginge n omto teen geautomatiseerd e uitlezingva nd evideobande nt ekomen ; 106 J.E .Winkelma n

-Technisch e DienstIBN-DLO ,Arnhem ,me tnam eP .Nijenhui se nW .va nde r Veer voor alle hulp bij het draaiende krijgen en houdenva n de nachtzicht- apparatuure nd eautomatiserin gva nd evideobeelden ,e nB . Jacobse nW.A . Lubbersvoo rlogistiek esteun ;

-Vogelringstatio nCastricu me nRinggroe pFraneke rvoo rhe taanlevere nva n levende vogels ten behoeve van de detectie-experimenten, met name J. Jukema,U .Rijpm ae nDrs .Q.L .Slings .

Voorts komt veel dank toe aan H. Buesink (student, 1987), J. Schoppers (stagiaire, 1987),R.L . Vogel (arbeidscontractant, 1984-1988) en P.va nde r Wielen(stagiaire , 1988),di ehielpe nbi jd ebewakin gva nd eapparatuur ,he t verwisselenva nd evideobanden ,he tuitvoere nva nd edetectieproeve ne nhe t uitlezenva nvideobanden .Oo kU .Rijpm awa sdivers eavonde nbehulpzaa m bijhe tuitvoere nva nd edetectieproeven .R .Noordhui se nR .va nRij n(beide n IBN-DLO)laze ntalloz evideobande nui te nR .va nRij nhiel pme td eomvang ­ rijke verwerkingva nd egegevens .'Las tbu tno tleast 'kom tvee ldan kto eaa n Drs. F.B.J. Koopsvoo r zijnhul pbi j hetverkrijge ne ndraaiend e houdenva n denachtzichtapparatuu r enhe tkritisc hdoorleze nva nhe tconceptrapport ,J . Jukemavoo rzij nnuttig eopmerkinge nbi jd econceptversie ,Drs .E.R .Osiec k voorzij nadviezen ,praktisch ehul pbi jd elaatst ebewerkinge nva nd egegeven s enhe tkritisc hdoorleze nva nhe tconceptrapport , aanDr .A.L .Spaan s(IBN - DLO,Arnhem ) voor logistieke steuntijden s hetonderzoe k enhe tdoorleze n vand econceptversi eva nhe trapport ,e naa nM .Hal lvoo rhe tcorrigere nva n deEngelstalig etekstgedeelten .Voort s isee nwoor dva ndan ko pzij nplaat s aand etypekame r end e reproduktieafdeling van het IBN-DLO,Arnhe me n Wageningen,voo rhu nhul pbi jhe tvervaardige nva ndi t rapport. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 107

LITERATUUR

Able,K.P . 1970.A rada rstud yo fth ealtitud eo fnocturna lpasserin emigration . Bird-Banding41:282-290 .

Able, K.P. & S.A. Gauthreaux 1975. Quantification of nocturnal passerine migrationwit ha portableceilometer . Condor 77:92-96.

Alerstam,T . 1976. Birdmigratio ni nrelatio nt owin dan dtopography .Thesis , Department ofAnima lEcology ,Universit yo fLund .

Alerstam, T. 1982. The course and timing of bird migration. Society for Experimental Biologysemina r series(13) :9-54 .

Alerstam,T. ,A .Lindgren ,S.G .Nilsso n& S .Ulfstran d1973 .Nocturna lpasse ­ rinemigratio nan dcol dfron tpassage si nautum n- a combine drada ran dfiel d study.Omi s scandinavica 4:103-111.

Avery, M.L., P.F. Springer & J.F. Cassel 1976. The effects of tall tower on nocturnalbir dmigratio n- aportabl eceilomete r study.Au k93:28 1-291 .

Avery, M.L., P.F. Springer & N.S. Dailey 1980. Avian mortality at man-made structures:a nannotate dbibliograph y(revised) .Unite dState sFis han dWildlif e Service,Biologica lService sProgram ,Nationa lPowe rPlan tTeam ,FWS/OBS - 8054,Michigan .

Balcomb, R. 1977. The grouping of nocturnal passerine migrants. Auk 94: 479-488.

Bellrose, F. 1971. Thedistributio no f nocturnalmigrant s inth eai rspace .Au k 88:397-424.

Bergh,L.M.J ,va nde n1990 . Meeuwenal sslachtoffe rva norkaan .Limos a63 : 26.

Bloch, R. & B. Bruderer 1982. The air speed of migrating birds and its relationshipt oth ewind .Behaviora l Ecology andSociobiolog y 11:19-24.

Bloch, R., B. Bruderer & P. Steiner 1981.Flugverhalte n nächtlichziehende n Vögel - Radardaten über den Zug verschiedener Vogeltypen auf einem Alpenpass.Vogelwart e 31:119-149.

Bomebroek, DJ. 1987. Technische uitvoering van de proefwindcentrale. Elektrotechniek 65:807-809.

Bruderer, B. 1971.Radarbeobachtunge n überde n Frühlingszug imSchwei ­ zerischenMittelland .Ornithologisch e Beobachter 68:89-158. 108 J.E.Winkelma n

Bruderer,B .1975 . Zeitlicheun dräumlich e Unterschiede inde r Richtungun d Richtungsstreuung desVogelzuge s imSchweizerische nMittelland .Ornitho - togische Beobachter72:169-179 .

Bruderer,B . 1977.Beitra gde rRadar-Ornithologi ez uFrage nde rOrienterung , derZugphysiologi eun dde rUmweltabhängigkei tde sVogelzuges .Vogelwart e 29(Sonderhett) :83-91 .

Bruderer,B .& B .Jacqua t1972 .Zu rBestimmun gvo nFlügelschlagfrequenze n tag- undnachtziehende r Vogelartenmi t Radar.Omithologisch e Beobachter 69:189-206.

Bruderer, B. & P. Stetdinger 1972. Methods of quantitative and qualitative analysis of bird migration with a tracking radar. In: S.R. Galler et al. (ed.), SymposiumAnima lorientatio nan dnavigation ,Wallop sStation ,Virgini a(9-1 3 September 1970); 151-167.

Bussel,G.J.W ,va n1990 .Gedetailleerd eberekenin gva nhe tnabij ezo gachte r een windturbine rotor. Proceedings 5e Nationale Windenergieconferentie 1990,Lunteren :21-26 .

Buurma, L.S. 1977. Over trekvogels tijdens de vlucht. Waddenbulletin 12: 330-337.

Buurma,L.S .1982 . Toepassingva nhelderheidsversterker s bijd enachtelijk e registratie van laagvliegende vogels. In: A.N. Bleijenberg & J.J. Feenstra, Voorstellenonderzoe kvogelhinde rdoo rwindturbines .Rapport ,Centru mvoo r Energiebesparing,Delft ; F2-F9.

Buurma,L.S . 1985.Ho ehoo gvliege nzij.. .e nho elaa ggaa nwij ?Veili gVliege n 32:34-38.

Buurma, L.S. 1986a. De hoogte van de trek boven de Peel: radar- en veldwaarnemingenvergeleken .Mededelinge n LandelijkeWerkgroe pVogel - trektellen5,1:1-8.

Buurma,L.S . 1986b.Nachtelijk evogeltre k in radar-e nwarmtebeeld .Veili g Vliegen33:10-13 .

Buurma,L.S .1987 .Patrone nva nhog evogeltre kbove nhe tNoordzeegebie d inoktober .Limos a60:63-74 .

Buurma, L.S. 1988.Therma l imaging,a new remote sensing technique for nocturnalwildlif estudies .In :Bir dStrik eCommitte eEurop e(ed.) ,Proceeding s 19thMeeting ,Ma y1988 ,Madrid ;621-628 .

Buurma, L.S. & B. Bruderer 1990. The application of radar for bird strike prevention. Rapport, BirdStrik e Committee Europe, Radar WorkingGroup , 's-Gravenhage.

Buurma, L.S. & H. van Gasteren 1989.Trekvogel s en obstakels langs de Zuidhollandsekust .Rapport ,Koninklijk e Luchtmacht,Afdelin gBedrijfsveilig ­ heid,'s-Gravenhage . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 109

Buurma,L.S. ,F.B.J .Koop s& J.E .Winkelma n1987 .Windenergie ,ee nriskan ­ tetechnologi evoo rvogels ?Landscha p4:153-155 .

Buurma, L.S., R. Lensink & L.G. Linnartz 1986. Hoogte van breedfronttrek overdagbove nTwente :ee nvergelijkin gva nrada re nvisuel ewaarneminge n inoktobe r 1984.Limos a59:169-182 .

Byrne,S . 1983.Bir dmovement san dcollisio n mortality at alarg e horizontal axiswin dturbine .Cal-Nev aWildlif e1983:76-83 .

Byrne,S . 1985.Ecologica lmonitoring .In :MOD- 2win dturbin efiel dexperienc e inSolan oCounty ,California . FinalReport , Researchprojec t 1996-3,Pacifi c Gasan dElectri cCompany ,Sa nRamon ,California ;7-1/7-6 ,F-1/F-35 .

Campbell,B .& E .Lac k1985 .A dictionar yo fbirds .Poyser , Calton.

Cochran, W.W.& R.R .Grabe r 1958. Attractiono fnocturna lmigrant sb ylight s ona televisio ntower .Wilso nBulleti n70:378-380 .

Cottam,C , CS. Williams& CA . Sooter 1942.Fligh t andrunnin g speedso f birds.Wilso nBulleti n54:121-131 .

D'Arms, E. & D.R. Griffin 1972. Balloonists' reports of sounds audible to migratingbirds .Au k89:269-279 .

Drost,R .1949 . Zugvögelperzipiere nUltrakurzwellen .Vogelwart e 15:57-59.

Eastwood,E .1967 .Rada rornithology .Methuen , London.

Eastwood, E.& G. C Rider 1965.Som erada r measurements ofth e altitude ofbir dflight . BritishBird s58:393-467 .

Emlen, S.T. 1974. Problems in identifying bird species by radar signature analysis: intra-specific variability. In: S.A. Gauthreaux (ed.), Proceedings ConferenceBiologica laspect so fth ebird-aircraf tcollisio nproblem ,Clemso n University,Clemson ; 509-524.

Evans, P.R. 1966. An approach to the analysis of visible migration and a comparisonwit hrada robservations .Arde a54:14-44 .

Gatter,W . 1979.Unterschiedlich eZuggeschwindigkei t naheverwandte rVo ­ gelarten.Journa lfü rOrnithologi e 120:221-225.

Gauthreaux, S.A. 1979. Image intensification: a new method of studying nocturnal bird migration. Proceedings Bird Strike Committee Europe 14, WorkingPape r8 ,Th eHague :1-7 .

Gloe, P. 1984. Wind-Turbulenzen an Seedeichen als Ursache für Vogel­ verluste.Seevöge l5,2:23-24 .

Gloe,P .1988 .Abstürzend e Eiderenten(Somateri amollissima) .Ornithologi - scheMitteilunge n40:22-23 . 110 J.E.Winkelma n

Graber, R.R. 1968. Nocturnal migration in Illinois - different points of view. WilsonBulleti n80:36-71 .

Greenewalt,C.H .1962 .Dimensiona lrelationship sfo rflyin ganimals .Smithso ­ nianmiscellaneou scollection s 144,2:1-46.

Greenewalt, C.H. 1975. The flight of birds. Transactions of the American PhilosophicalSociety ,Ne wSerie s 65,4:5-67.

Griffin, D.R. 1976.Th e audibility of frogchoruse st o migratingbirds .Anima l Behaviour24:42 1-427 .

Griffin,D.R .& CD . Hopkins 1974.Sound saudibl et omigratin gbirds .Anima l Behaviour22:672-678 .

Griffin,D.R. , R.P.Larki n& J .Torre-Buen o 1974.Change si nfligh tpattern so f birdsinduce db ysearchligh t beams. In:S.A . Gauthreaux (ed.),Proceeding s ConferenceBiologica laspect so fth ebird-aircraf tcollisio nproblem ,Clemso n University,Clemson ; 421-427.

Harrison,J . 1969.Th ealtitud e of amigratin g shoveler. Bulletin BritishOrni ­ thologicalClu b89 : 72.

Huckabee,J .1985 .Assessin gth eimpac to fpowe rline so nbirds .EPR IJourna l (May 1985): 48-49.

Hume, R. 1990. Birds by character. The fiekJguide to jizz identification. Papermac, London.

Hutting,H.K .1990 .Overzich tva nd evoorlopig eresultate nva nhe tonderzoek ­ programmaProefwindcentrale .Proceeding s5 eNational eWindenergieconfe ­ rentie1990 ,Lunteren : 230-234.

Jarowlow, B.N. 1979. A review of factors involved in bird-tower kills, and mitigativeprocedures .ANL-papers ,Mitigatio nsymposium ,For tCollin s(16-2 0 July):469-473 .

Jellman,J .1979 .Flughöhe nziehende r Vögeli nNordwestdeutschlan d nach Radarmessungen.Vogelwart e30:118-134 .

Kennedy,R.J .1970 .Direc teffect so f raino nbirds :a review .Britis hBird s63 : 401-414.

Klem, D. Jr. 1990. Bird injuries, cause of death, and recuperation from collisionswit hwindows .Journa lo f FieldOrnitholog y61:115-119 .

Klomp,H .1956 .Th ealtitud eo fChaffinc h migration. Ardea44:235-239 .

KNM11985-1988. Maandoverzichtenva nhe twee ri nNederland ,jaargan gSS - SS. Koninklijk NederlandsMeteorologisc h Instituut, DeBilt .

Lanyon,W.E . 1971.A spee dtra pfo rbirds .Natura lHistor y62:38-43 . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 111

Larkin, R.P. 1978. Radar observations of behavior of migrating birds in responset osound sbroadcas tfro mth eground .In :K .Schmidt-Koeni g& W.T . Keeton (eds), Animal migration, navigation, and homing. Springer, Berlin; 209-218.

Larkin, R.P. &B.A . Fraser 1988.Circula r pathso f birdsflyin g neara broad ­ castingtowe ri ncloud .Journa lo fComparativ e Psychology 102:90-93.

Larkin,R.P .& P.J .Sutherlan d1977 .Migratin gbird sreac tt oProjec tSeafarer' s electromagneticfield .Scienc e195:777-779 .

Larkin, R.P., J.R.Torre-Bueno , D.R. Griffin &C .Walcot t 1975.Reaction so f migratingbird st olight san daircraft .Proceeding sNationa lAcadem yo fScien ­ ceU.S.A . 72:1994-1996.

Leene,J.A . 1990.He t Europees 'Handboek voord ebepalin gva nd ezogef ­ fecten van obstakels met betrekking tot de plaatsing van windturbines'. Proceedings5 eNational eWindenergieconferenti e 1990,Lunteren : 416-422.

Luken, E. 1988.Win d inwindturbineparken :ee n modelvoord e berekening vand ewindbelastin g vanwindturbine s inparkopstellingen . Proceedings4 e NationaleWindenergieconferenti e22-2 4februar i1988 ,Noordwijkerhout :176 - 183.

Marti,C .& F .Heinige r 1987.Einsat zvo nWarmebildgerate n inde rFeldorni ­ thologie.Omithologisch eBeobachte r84:67-69 .

Mascher,J.W. , B.O.Stol t &L .Walki n 1962.Migratio ni nsprin g recordedb y radaran dfiel dobservation s inSweden .Ibi s104:205-215 .

Meinertzhagen,R . 1955.Th espee dan daltitud eo f birdfligh t (withnote so n otheranimals) .Ibi s97:81-117 .

Nisbet, I.C.T. 1963. Measurements with radar of the height of nocturnal migrationove rCap eCod ,Massachusetts .Bird-Bandin g34:57-67 .

Noer,H .1979 .Speed so fmigratin gwader sCharadriidae .Dans kornithologis k ForeningsTidsskrif t73:215-224 .

Oehme,H .1984 . Fluggeschwindigkeitsmessungen mitde rLaufbildkamer aI . Grundlagen.Beiträg ede rVogelkund e30:19-28 .

Oehme,H .& C . Franz 1987.Fluggeschwindigkeitsmessunge n mitde rLauf ­ bildkamera II.Untersuchunge n anHaustaube , Türkentaube undHaussper ­ ling.Beiträg ede rVogelkund e33:18-36 .

Okjén, B. & M. Peterz 1985.A Statistical methodfo r determination of flight speedso fmigratin gbirds .Journa lo f FieldOrnitholog y 56:17-22.

Pearson,O.P . 1961.Fligh tspeed so fsom esmal lbirds .Condo r63:506-507 . 112 J.E .Winkelma n

Pedersen,M.B . &E . Poulsen 1988.Th e birdwatching .Searc h(Th eFurun o HouseJournal ) 13,zonde rpaginering .

Pedersen,M.B .& E .Poulse n 1990.E n90m/2M Wvindmelle s indvirkningp â fuglelivet. Fugles reaktioner pâ opfereisen og idriftsaettelsen af Tjaereborg- mellenve dDe tDansk eVadehav .Rapport ,Afdelin gfo r Flora-o gFaunaeko - kogi,Danmark sMiljeundersegelser ,Kale .

Pedersen,M.B .& E .Poulse n1991 . En9 0m/2M Wvindmelle sindvirknin gp â fuglelivet. Fugles reaktioner pâ opfereisen og idriftsaettelsen af Tjaere- borgmellenve dDe tDansk eVadehav .Dansk eVildtundersagelser ,Haeft e47 , DanmarksMiljoundersogelser ,Afdelin gfo rFlora -o gFaunaokologi , Kale.

Pedroli,J.-C . 1982.Activit yan dtim ebudge t ofTufte d Duckso nSwis slake s duringwinter .Wildfow l33:105-112 .

Pennycuick,C . 1981.Anima lflight .Studie si nbiolog y33 .Arnold , London.

Pennycuick,C.J .1969 .Th emechanic so f birdmigration .Ibi s111:525-556 .

PhilipsUsf az.j .Therma limaging .Brochure ,Philip sUsf aB.V. ,Eindhoven .

Preuss, N.O. 1960.Ground-spee d and air-speed according to flock-size in migratingbirds .Dans komithologis kForening sTidsskrif t54:136-143 .

Rayner,J.M.V .1979 . Ane wapproac ht oanima lfligh tmechanics .Journa lo f ExperimentalBiolog y80:17-54 .

Richardson, W.J. 1978.Timin g and amount of bird migration in relation to weather:a review .Oiko s30:224-272 .

Rogers,S.E. ,B.W .Carnaby .C.W .Rodman ,P.R .Stickne l& D.A .Toll e1977 . Environmental studies related to the operation of wind energy conversion systems.Rapport ,Batell eColumbu sLaboratories ,Columbus ,Ohio/U.S .De ­ partment of Energy,divisio n of solar technology andwin d systemsbranch , Batelle, Ohio.

Schnell,G.D .& J.J .Hellac k1978 .Fligh tspeed so fBrow nPelicans ,Chimne y Swifts,an dothe rbirds .Bird-Bandin g49:109-112 .

Schnitzler, H.-U. 1972. Windkanalversuche zur Abhängigkeit der Flugge­ schwindigkeit einer Weissscheitelammer (Zonotrichia leucophrys) von der Windgeschwindigkeit.Journa lfü rOrnithologi e 113:21-28.

Schwarzkopff,J . 1950.Zu r Frage des 'Wahrnehmens'vo n Ultrakurzwellen durchZugvogel .Vogelwart e 15:194-196.

Sëre,D . 1984.Deat ho fFirecrest sRegulu signicapillu si nLjubljan aexplained ? Acrocephalus 5(22) : 57-59.

Slater, P.J.B. 1980.Bir dbehaviou r and scaring by sounds. In: E.N.Wright , I.R. Inglis & C.J. Feare (eds), Bird problems in agriculture. British Crop ProtectionCouncil ,London ; 105-114. Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 113

Swanson, G.A. & A.B. Sargeant 1972. Observation of nighttime feeding behavior ofducks .Journa lo fWildlif e Management 36:959-961.

Tucker, V.A. 1973. Bird metabolism during flight: evaluation of a theory. Journalfo r Experimental Biology 58:689-709.

Tucker, V.A. &K . Schmidt-Koenig 1971.Fligh t speeds of birdsi nrelatio nt o energeticsan dwin ddirections .Au k 88:97-107.

Verheijen, F.J. 1980.Th e moon:a neglectedfacto r instudie so ncollision s of nocturnalmigran tbird swit htal llighte dstructure san dwit haircrafts .Vogelwar ­ te30:305-320 .

Williams, T.C. 1984. How to use marine radar for bird watching. American Birds38:982-983 .

Winkelman,J.E . 1984. Vogelhinder door middelgrote windturbines. Eenver ­ kennendonderzoe knaa rvlieggedrag ,slachtoffer se nverstoring .RIN-rappor t 84/7, Rijksinstituut voorNatuurbeheer , Arnhem.

Winkelman, J.E. 1988a. Methodologische aspecten vogelonderzoek Sep- proefwindcentrale Oosterbierum (Fr.),dee l 1: onderzoekopzet, nachtstudies en slachtofferonderzoek, voorjaar 1984 - herfst 1987. RIN-rapport 88/46, Rijksinstituut voorNatuurbeheer ,Arnhem .

Winkelman,J.E . 1988b.Onderzoe k naarde mogelijke invloedva nwindturbi ­ neso pvogels .Energiespectru m 12:242-247.

Winkelman, J.E. 1990a. Vogelslachtoffers in de Sep-proefwindcentrale te Oosterbierum (Fr.) tijdens bouwfase en half-operationele situaties (1986- 1989). RIN-rapport90/2 , Rijksinstituut voorNatuurbeheer ,Arnhem .

Winkelman,J.E .1990b .Verstorin gi nd eSep-proefwindcentral e teOosterbie ­ rum (Fr.) tijdens bouwfase en half-operationele situaties (1984-1989). RIN- rapport90/9 , Rijksinstituut voorNatuurbeheer ,Arnhem .

Winkelman, J.E. 1990c. Nachtelijke aanvaringskansen voor vogels in de Sep-proefwindcentralet eOosterbieru m(Fr.) .RIN-rappor t90/17 ,Rijksinstituu t voorNatuurbeheer ,Arnhem .

Winkelman,J.E . 1992a. De invloedva nd eSep-proefwindcentral et e Ooster­ bierum (Fr.) opvogels , 1: aanvaringsslachtoffers . RIN-rapport 92/2, DLO-ln- stituutvoo r Bos-e nNatuuronderzoek ,Arnhem .

Winkelman,J.E . 1992b. De invloedva nd e Sep-proefwindcentrale teOoster ­ bierum(Fr. )o pvogels ,3 :aanvlieggedra goverdag .RIN-rappor t92/4 , DLO-ln- stituutvoo r Bos-e nNatuuronderzoek ,Arnhem .

Winkelman,J.E . 1992c. De invloedva nd eSep-proefwindcentral et eOoster ­ bierum(Fr. )o pvogels ,4 :verstoring .RIN-rappor t92/5 ,DLO-Instituu tvoo rBös ­ enNatuuronderzoek ,Arnhem . 114 J.E .Winkelma n

Winkelman, J.E. 1992d. Methodologische aspecten vogelonderzoek Sep- proefwindcentrale Oosterbierum(Fr.) ,dee l2 (1988-1991) .RIN-rappor t92/6 , DLO-Instituutvoo rBos -e nNatuuronderzoek ,Arnhem .

Winkelman,J.E .& L.S .Buurm a1986 .Gebruiksmogelijkhede nva nd esearc h approachrada rva nvliegbasi sLeeuwarde nbi jhe tvogelonderzoe kproefwind - centrale Oosterbierum (F.). Rapport, Rijksinstituut voor Natuurbeheer, Arn­ hem/Koninklijke Luchtmacht, Luchtmachtstaf, 's-Gravenhage (ook opgeno­ meni nWinkelma n1988a) . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 115

SAMENVATTING

Algemeen

In 1984-1990 werd nabij het Friese Oosterbierum een proefwindcentrale gebouwd, waarin 18 windturbines (300 kW, ashoogte 35 m, rotordiameter 30 m) en zeven windmeetmastenwerde n opgericht. Sinds 1984 isdoo r het DLO-Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO), voorheen DLO- Rijksinstituutvoo rNatuurbehee r(RIN-DLO) ,Arnhem ,i nopdrach tva nd e N.V. Samenwerkende elektriciteits-produktiebedrijven (Sep), Arnhem,onderzoe k verrichtnaa rd emogelij kverstorend ewerkin gva ndi twindpar ko pvogel s (vgl. Winkelman 1990b, 1992c), naar het aantal vogels dat slachtoffer wordt van aanvaringenme ti nhe twindpar kopgericht eobstakel s(vgl .Winkelma n1990a , 1992a, 1992b)e nnaa r hetgedra gva no phe twindpar k aanvliegende vogels (Winkelman 1990c, 1992b).

Bijd e bestuderingva n het slachtofferaspect door middelva n het bijdaglich t zoeken naar dode vogels dringt zich steeds de vraag op (1) hoe groot het aanbod van vogels op rotorhoogte was in de nacht voorafgaande aan het zoeken en (2) welk deel van de 's nachts passerende vogels tegen een windturbine botst. Beide punten werden in de herfst van 1985-1988 in het windpark met drie typen nachtzichtapparatuur onderzocht. De verkregen beeldenwerde nvastgeleg do pfil m(radar )o fvideoban d(restlichtversterkers , warmtebeeldcamera). Omdat deze beeldentweedimensionaa l vanaar dwa ­ ren,vonde nd e voorvraa g (1) benodigde vlieghoogtebepalingen plaatsdoo r middelva nberekeningen .Hierbi jstonde neige nmetinge ne ngegeven sui td e literatuur centraal (vgl.3.6) . Het gedrag van de op de rotorenaanvliegend e vogelsko ndirec to phe tvideoscher mworde ngeanalyseerd .Va n 16nachte n en aangrenzende schemerperiodenwerde n beelden vand e nachtelijke trek in en over (de omgeving van) het windpark verkregen door middel van simultaneregistrati edoo rradar ,warmtebeeldcamer ae nrestlichtversterker(s) . Vanéén nach tware nbeelde nva nrada re nwarmtebeeldcamer a beschikbaar, van vier nachten van radar en restlichtversterker en van 20 nachten van restlichtversterker(s). Met de warmtebeeldcamera waren bepaling van de soortgroepe naantalle npe rpassag eoo ktijden srege ne nto to pzeker ehoogt e tijdens mist mogelijk. Met de restlichtversterkers kon 's nachts tijdens goed zichtee nglobal e indrukove rd esoortgroe palsmed eove rd eexact eaantalle n per passage worden verkregen. Met de radar waren alleen kwalitatieve bepalingenmogelijk . De resultatenzij nopgenome n inhoofdstu k4 .

Trekpatronen

Uitd esimultan ebeelde nblee kda td etre ko phoogte nbove nhe twindpar ke n trek op windturbinehoogte niet altijd parallel liepen. In het windpark traden aantalspiekenvoora lo pron dzonsopgan g (lokale slaaptrek,eind enachttrek , begin dagtrek) en zonsondergang (lokale slaaptrek, begin nachttrek). De relatie met het getij was zwak. Met name bij niet te sterke westelijke (te­ genwind kongedurend e de gehele nacht vooral inhe twindpar k en meestal ooko pd e radar matige trekworde nwaargenomen . Bijoostelijk e (mee)wind 116 J.E.Winkelma n

vondtre k vooralo p hoogten boven hetwindpar k plaats, waarbij binnen een nacht meestaltwe e aantalspieken optraden. Inhe twindpar kwa s dan alleen sprakeva nvee ltre k inhe tgeva lva nsterke ,grootschalig etrek .Bi jstor mwa s ergee ntrek . Bijrege nvie ld etre knie taltij dstil .Bi jdicht e mistleke nvogel si n iedergeva ld e laagste luchtregionen(turbinehoogte ) temijden .

Nachtenzonde rvogelwaarneminge ni nhe twindpar kkwame nnie tvoor .Zowe l in198 6al si n 1988 bleek eenva nd e zeven metwarmtebeeldcamer aonder ­ zochtenachte nee ntopnacht' .O pwindturbinehoogt e (0-50m )passeerde ni n 1986(enkel emaste naanwezig )tijden sdez etopnach tdoo rhe twindpar k313 2 groepen of 4383 vogels. Dit komt overeen met 24 passages of 33 vo- gels/uur/100 m windpark. In de topnacht van 1988 (drie rijen windturbines aanwezig, negenwindturbine sdraaiend ) warendi t intotaa l 2543 groepeno f 3705vogel s(1 9passage so f2 7vogels/uur/10 0m windpark) .I n198 8passeer ­ de hiervan 70%o protorhoogt e (21-50 m),waarbi jmoe t wordenbedach t dat deze hoogte 60% van de totale windturbinehoogte besloeg. Ook andere analysesleverde ngee naanwijzinge no pda td ehoogt ewaaro pd e(draaiende ) rotorenzic huitstrekten ,' snacht sdoo rvogel swer dgemeden .We ltra dvrijwe l steeds een duidelijke onderbezetting vand eonderst e luchtlaag (0-10 m)o p ten opzichte van de lagen daarboven (11-20 m, 21-50 m, 51-60 m). In de schemering en vooral ook overdag trad tussen 0 en 10 m hoogte juist een duidelijkeoverbezettin gop .Bovendie npasseerde ntijden sd eschemerin ge n vooral ook tijdens daglicht over het algemeen aanzienlijk meer vogels dan 's nachtshe tgeva lwas .

Vlieggedrag

Reacties vanvogel s nabijeen (draaiende) rotorkonde nworde n beschreven binnen2 0 mafstan dva nhe t middelpunt vanroto r3 5 (vgl.figuu r25) .Tijden s daglichtblee k inhe twaarnemingsvel d92 %va nd evogel szowe lbi jmee -al s bijtegenwin dzonde r duidelijkewijzigin gi nhu nvliegpatroo no pd edraaiend e rotor af te vliegen, 's Nachts gold dit intotaa l voor 43%, terwijl bij meewind 29% met versnelde vleugelslag kwam aanvliegen en bij tegenwind 87%. Tijdensdaglich tkeerd e 15%e n' snacht s36 %va nd evogel sbinne n2 0m va n de rotorvoo rpassag e terug (verschilnie t significant),waarbi jsteed s zonder zichtbare paniek de koerswer d verlegd. De overige vogels passeerden het rotorvlak. Ditgebeurd eove r hetalgemee nster kfladderen de nme tkantelen d lichaam.

Deverzameld e beeldengeve ngee ndirec tantwoor do pd evraa go fee ndee l vand eo phe twindpar k aanvliegende vogelsd ewindturbine s 'savond sa lo p grotere afstandmijde ndoo r hunvliegpa dt e verleggen. Deverkrege nverde ­ lingen van de vlieghoogten geven echter aan dat het onwaarschijnlijk isda t vogelshe twindpar ka lo pgrot eafstan dmassaa lmijde ndoo rhu nvlieghoogt e te verleggen om opgroter e hoogte over het windpark heent e vliegen. Ook 's nachts vloog immers het overgrote deel van de vogels op windturbine­ hoogte (0-50 m),terwij ldaarbove n (51-60 m, 61-80 m,81-10 0 m) het aantal passerende vogels sterk afnam. De verkregen gegevens op rotorhoogte gevenwe l aan dat een kwart van de opd e rotoren aanvliegende vogels de koerszodani gopzi jleg tda tzi jtusse nd ewindturbine sdoo rvliege ni nplaat s vand e rotort e moetenkruisen . Sep-proefwindcentrale:nachtelijk e aanvaringskansen 117

Aantalbotsingen

Tijdensdaglich t monddeva nd e 14waargenome n (pogingentot ) passage(s) door het rotorvlak één (7%) uit in een daadwerkelijke botsing, waarvan de oorzaak onbekend bleef, 's Nachts en tijdens de schemering werden 14 botsingen (28%) gezien (N = 51). Niet alle botsingen bleken dodelijk, terwijl naastd everwacht ebotsinge nme td eroto roo k'botsingen 'me the tzo gachte r deroto rbleke nvoo rt ekomen .'Botsingen 'me the tzo g( N= 6 )kwame nallee n voorbi jvogel sdi e met meewindo pd e rotoraanvloge ne nderhalv e direct na passage te maken kregen met (onverwachte?) luchtturbulenties. Mettegen ­ winddoo r hetsteed s sterkerwordend e zog aanvliegende vogelskonde nd e luchtturbulentiesachterd eroto rzodani gopvange nda t'botsingen 'me the tzo g zelf nietvoorkwamen . De helftva nd e 'botsingen'me t hetzo gblee kdodelijk . Bij de andere helft trad nog binnen het beeldveld herstel gevolgd door doorvliegenop .

Van in schemer en duisternis op (de directe omgeving van) een draaiende rotoraanvliegend ezangvogel sna mzowe lhe tpercentag ereactie s(75% ,49 % en21% ) alshe tpercentag edodelijk ebotsinge n (25%, 15%e n3% ) af metd e toenemende grootte vand e drieonderscheide n zangvogekjroepen. Intotaa l botste5 %va nall erech to peen roto rafvliegend e enhe trotorvla k passerende vogels. Uitgaande vanall evogel sdi ei n198 8 ind ezeve nme twarmtebeeld - camera onderzochte nachten en schemeringsperioden op rotorhoogte door hetwindpar ktrokke n(dri e rijenwindturbines ,waarva n eendee ldraaiend ) en devastgesteld e botsingspercentages bijdraaiend e windturbines,werde n 68 dodevogel sverwacht , hetgeen neerkomto péén dodelij kgebotst e vogelpe r 64 passages op rotorhoogte (of per 100 gepasseerde vogels). Dit aantal is groter dan het maximum aantal slachtoffers dat op theoretische gronden verwachtwer do pgron dva nd etijden sd ezoekactie sgevonde naantalle ndod e vogels indi e periode. Het betrekken vanuitgebreid e vindkansproeven bijd e zoekacties is derhalve geen luxe, maar pure noodzaak om tot enigszins verantwoorde uitspraken van de aantallen slachtoffers bij windturbines op grondva noverda guitgevoerd ezoekactie st ekome n(vgl .Winkelma n 1990a, 1992a). Wanneer het gehele windpark ind e onderzoekperiode in 1988 had gedraaid, zou het totale aantal slachtoffers op 170 dode vogels hebben gelegen. Dit komt neer op één dode vogel van iedere 25 op rotorhoogte passerende groepen of van iedere 40 (2,5%) op rotorhoogte passerende vogels. Het botsingspercentage voor alle 's nachts en ind e schemering op windturbinehoogte envla kdaarbove n(0-6 0m )aanvliegend evogel slig ti n het onderhavige onderzoek opgemiddel d0,37% . In198 8 botste ind ewee k met warmtebeeldcamerai nhe thel ewindpar k(1 8windturbines )va nall epassante n op0-6 0 m 1,1% (0,06%pe rwindturbine) .Verlichtin gva nd ewindturbine so m nachtelijke vogelaanvaringen te voorkomen, werkt op nevelige en mistige nachtenvermoedelij kaverechts ,terwij lhe ttijden snachte nme tgoe dzich tee n overbodige maatregeli s gebleken. 118 J.E .Winkelma n

SUMMARY

Inth e spring of 1984,th e DLO Institute for Forestry and Nature Research (IBN-DLO),formerl y DLO-Research Institute for Nature Management (RIN- DLO),Arnhem ,starte da fiel d study onth e impact of the experimentalwin d parknea rOosterbierum ,provinc eo f Friesland,norther npar to fTh eNether ­ lands,o nbirds .Th ewin dpar kconsist so f1 8win dturbine s(30 0k WHAT ,thre e rotor blades, tower height 35 m, rotor diameter 30 m) and sevenmeteoro ­ logical towers, situated on 55 ha of agricultural land, 3-4 km inland of the WaddenSea . Aspectsstudie dinclude ddaytim esearche sfo rbir dvictim sdu e to collision with the wind turbines and meteorological towers (Winkelman 1990a, 1992a), disturbance of breeding, resting or feeding, and migrating birds,respectivel y(Winkelma n1990b ,1992c) ,an dbehaviou ro fbird sapproa ­ chingth ewin dturbine s(Winkelma n1990c ,1992b) .

Searching for dead birds during daytime does not provide answers to the questionso f( 1 ) ho wman ybird spas sth ewin dturbine sa tsimila rheight sdurin g the nightbefor eth esearch ,an d(2 )th eproportio no f passingbird stha thav e actually collidedwit hth ewin dturbines . During 1985-1988,thes e questions werestudie db yusin ga searc happroac hrada r(t oprovid equalitativ eassess ­ mento f large-scale migration at heights aboveth e wind park),tw o passive image intensifiers incombinatio nwit h infrared spotlights (to providequanti ­ fication of bird movements near onewin dturbine ,wit h identification of bird speciessometime sbein gpossible) ,an da therma limag eintensifie r (species identification and quantification of numbers passing up to several hundred metres being possible as well as a description of the behaviour of birds approachinga roto ri noperation) .Al limage swer erecorde do nfil m(radar )o r videotape.Becaus ecros s references (passive imageintensifies )faile dan d suchreference swer eno tpossibl ewit hth etherma limag eintensifier ,image s were two-dimensional. Determination of flight heights was therefore only possibleb ycalculation ,usin gassume dai rspeed so fth especie sgroup s(ow n measurementsan dmeasurement stake nfro mth eliterature ) (chapter3.6) .

Migrationpattern

During 16night san dadjoinin gtwiligh t periodssimultaneou sobservation so f migrationthroug han dabov eth ewin dpar kwer emad eb yradar ,passiv eimag e intensifier and thermal image intensifier. Records from both a radar and thermal image intensifier were availablefo r one night, recordsfro ma rada r andpassiv eimag eintensifie rwer eavailabl efo rfou rnights ,whil erecord sfro m onlypassiv eimag eintensi fier(s )wer eavailabl efo r2 0nights .

The simultaneous observations showed that migration intensities at wind turbine height (0-50 m) and higher (50t o 300 or 1200 m) were not always related.A twin dturbin e heightpeak si nbir dnumber soccurre dmainl ydurin g sunrise (resulting from flights from night roosts to feeding areas, end of nocturnal migration and start of daytime migration) and to a certain extent duringsunse t(resultin gfro mflight st oroost san dstar to fnocturna lmigration) . Relationships with low and high water were weak. Some low or moderate Sep-proefwindcentrale:nachtelijk eaanvaringskanse n 119

migrationwa srecorde da twin dturbin e heighta swel la sa tgreate rheight so n theradar ,especiall ydurin gmoderat ewind sfro mth ewest . During(tail )wind s from the east, migration occurred mainly above wind turbine height. Inthi s situation, (low) migration at wind turbine height was only recorded during stronglarge-scal eautum nmigratio na sindicate do nth eradar .Migratio nabov e windturbin e height(5 0 m,radar )ofte nshowe don epea kbefor ean don eafte r midnight.

Birdmovement swer erecorde di nth ewin dpar kever ynight .Relativel ystron g migrationwa s recorded inon e out of seven nights in each of the two years (1986,1988)w e useda therma limag e intensifier. Duringth e 1986 "top night' (onlya fe wwin dturbin etower serected )313 2group so r438 3bird s(2 4group s or 33 birds/h/100 m) passed through the wind park at wind turbine height. Duringth e'to pnight 'i n198 8(win dpar kcomplet ean dnin erotor si noperation) , 2543 groups (3705 birds) passed through (19 groups or 27 birds/h/100 m). Duringbot hnight s56 %an d70 %respectivel ypasse da troto rheigh t(2 1-5 0m) . At night few birds were recorded at 0-10 m above the ground,compare d to numbersrecorde da theight so f1 1-2 0m ,2 1-5 0m an d5 1-6 0m .Durin gtwiligh t anddayligh t manymor ebird swer e recordedtha na t night,an dmos to fthes e were at a height of 0-10 m. During the seven nights and adjacent twilight periodsi n198 8i ntota l432 4group s(679 3birds )passe dth ewin dpar ka troto r height,792 3 (13904) between0 an d5 0 m,an d937 6 (15330) between0 and 60 m. This figures with an average of 13,7 birds/h/100 m front at heights between 0an d6 0m .

Flightbehaviour

Flightbehaviou rnea ra roto ri noperatio ncoul db estudie da ta distanc eo fles s than2 0m fro mth ecentr eo fth eroto r(fig .25) .Durin gdayligh t92 %o fth ebird s approachedth e rotorwithou tan yhesitatio n(n odifferenc ebetwee nhea dan d tailwinds) .Durin gth enigh t43 %approache dwithou thesitation .Wit htai lwind s 29%approache dwit hstrongl yflutterin gflight ,whil ewit hhea dwind s87 %di d so. Duringdaytim e 15%o fth e approachingbird saltere dthei rfligh tcalml yt o avoidcrossin gth erotor ,whil ea tnigh t36 %di dso .Th eothe rbird sal lcrosse d ortriedt ocros sbetwee nth eroto rblades ,mos to fthe mdoin gs oeitherflappin g theirwing spowerfull yo rfluttering .

Thevide oimage sd ono tprovid ea nanswe rt oth equestio na st owhethe rbird s also avoid the wind park at great distances by shifting their flight paths sidewayso r by shiftingt o higher altitudes. However, the distributiono f birds inth eai rspac e between0 and 100 mi nan dabov eth ewin dpar k showstha t the shift to higher altitudes is rather unlikely, unless birds shift to altitudes above 100 m.Compariso no fth e numbero f birdsapproachin gth e rotorsan d those approaching the area in-between showed that about 25-30% of the former have shiftedthei rfligh tpath ssideway st oavoi dconfrontatio nwit hth e rotorswhe ncrossin gth ewin dpark .

Numberof collisions

Duringdayligh t 14bird swer e recordedtryin gt ocros sth erotor .On eo fthes e (7%)collided .Durin gtwiligh tan dtota ldarknes s5 1bird swer e recordedtryin g tocros sth e rotorarea ,o fwhic h 14(28% )collided .Collision swer e notalway s mortal. In four cases the birds recovered after colliding and continued their flight (Table 17). Accidents were not always real collisions. In six of the 14 120 J.E.Winkelma n

nocturnalaccident sth ebird swer eswep tdow nthroug hth ewak ebehin dth e rotor.Thre eo fthes eaccident swer efatal ,th eothe rthre ebird srecovere dsoo n afterth e'collisions' .Al lbird sswep tdow ndi ds oafte rcrossin gth eroto rblade s withtai lwinds .

Fivepe rcen to fth ebird stha tcollide dwhe napproachin g anoperatin g rotor within a distance of 15 mt o each side during night andtwiligh t werekilled . Smallsongbird sappeare dparticularl yvulnerable .O fapproachin gsongbirds , 75%o fth esmal lones ,49 %o fth e middle-sizedones ,an d21 % ofth e large onesshowe da reactio nt oth e rotori noperatio ndurin gapproach ,an d 25%, 15%an d3% , respectively,collided .Base do nth e number of birds passing throughth ewin dpar ka troto rheight ,th enumbe ro fwin dturbine si noperation , andth eproportio no fbird scolliding ,6 8bird s(o naverag eon ebir dou to fever y 64group so rever y10 0bird spassing )wer eexpecte dt ob einvolve di na morta l collision with the wind park during the seven nights and adjoining twilight periods in 1988.Thi s number is largertha nth e maximumo f the95 % confi­ denceinterva lcalculate dfro mth enumbe ro fdea dbird sfoun di nth ewin dpar k during the daily searches intha t period,a proportiono f birdsdisappearin g through prédation; birds are also missed through insufficiently searching (Winkelman1990a ,1992a) .I fth eentir ewin dpar kha dbee ni noperatio ndurin g the sevennight s andtwiligh t periods in1988,17 0 birdswoul dhav ecollide d (onaverag eon ebir dou to fever y2 5group so ron ebir dou to fever y4 0(2.5% ) birds migrating throughth e wind park at rotor height). This figures with an averageo f0.05 1 deadbirds/h/10 0m fron ta theight sbetwee n0 an d6 0m . So for allbird s approaching at night andadjacen ttwiligh t periodan da t heights between0 an d6 0m ,0.37 %(0.06%/win dturbine )o naverag ear ebelieve dt o diedu et ocollisio n(1.1 %fo ral lbird spassin gth ewin dpar ksystem) .

Illumination of the wind turbines to avoid collisions is not believed to be necessary,becaus ebird ssee mt ob equit egoo da tspottin gth ewin dturbines , even during conditions of moderate visibility at night. During poor visibility (foggyweather ) the illumination mayeve nattrac t birds, whichma yincreas e theris ko fcollision . Tabel 1. Bijd eberekeninge nvoo rd erestlichtversterker s aangehouden detectiepercentages perafstan d enonderscheide n soortgroep in respectievelijk 1986-1987 (boven)e n198 8 (onder) (vgl.bijlag e3) .

Soortgroep Afstand (m)

<50 51-75 76-100

Kleinezangyogel s 100 50 0 Grotezangvogels , kleine steltlopers 100 100 50 Middelgrote steltlopers 100 100 50 Grotesteltlopers , duiven,kraaie n 100 100 100 Meeuwen, eenden 100 100 100

Soortgroep Afstand inm

<20 21-30 31-40 41-50

Kleine zangvogels 100 0 0 0 Grotezangvogels , kleine steltlopers 100 60 45 0 Middelgrote steltlopers 100 65 50 0 Grotesteltlopers , duiven,kraaie n 100 100 100 50 Meeuwen,eende n 100 100 100 100 Tabel2 . Bijd eberekeninge nvoo rd ewarmtebeeldcaraera' saangehoude n detectiepercentages perafstan de nonderscheide n soortgroep (gemiddelden, afgerondo pvijftallen ) (3-gradencameraboven ,5-gradencamer a middelste twee,15-gradencamer aonder) .Vergelij kWinkelma n (1988a)voo rbasis ­ gegevens 3-graden- en15-gradencamer ae nbijlag e4 voo rbasisgegeven s camerame t5-gradenuittreehoek .

3-gradencamera :

Soortgroep Afstand (m)

<500 501-700 701-900 901-1100

Kleinezangvogel s 100 75 40 10 Middelgrote zangvogels 100 100 50 25 Grotezangvogels , kleinesteltloper s 100 100 100 75 Middelgrote steltlopers 100 100 100 100 Grotesteltlopers , duiven,kraaie n 100 100 100 100 Meeuwen,eende n 100 100 100 100

5-gradencamera :

Soortgroep Afstand (m)

<400 401-500 501-600 601-70-700 0 701-800

Kleinezangvogel s 80 50 40 20 0 Middelgrote zangvogels 100 100 50 30 0 Grotezangvogels , kleine steltlopers 100 100 100 75 60 Middelgrote steltlopers 100 100 100 100 100 Grotesteltlopers , duiven,kraaie n 100 100 100 100 100 Meeuwen ,eende n 100 100 100 100 100

Soortgroep Afstand (m)

801-900 901-1000 looi-i ;

Kleinezangvogel s 0 0 0 Middelgrote zangvogels 0 0 0 Grotezangvogels , kleine steltlopers 30 0 0 Middelgrote steltlopers 100 0 0 Grotesteltlopers , duiven,kraaie n 100 100 100 Meeuwen ,eende n 100 100 100 Tabel2 (vervolg).

15-gradencamera:

Soortgroep Afstand (m)

<50 51-100 101-150 151-200 201-300 301-500

Kleinezangvogel s 100 30 0 0 0 0 Middelgrote zangvogels 100 50 25 0 0 0 Grotezangvogels , kleine steltlopers 100 100 75 25 0 0 Middelgrote steltlopers 100 100 100 50 25 0 Grotesteltlopers , duiven,kraaie n 100 100 100 100 50 0 Meeuwen,eende n 100 100 100 100 100 100 Tabel 3. Hoek (ingraden )tusse nwaargenome nvogel ,warmtebeeldcamer a en aardoppervlak,gemete naa nd ehan dva nd e (gemiddelde)hoogt eva nd evoge l ophe tbeeldscher m inc m (1i sonderst epositi e inbeeld , 12i sbovenst e positie). Onderscheid isgemaak tvoo rd everschillend e typenwarmtebeeld ­ camera's e nopstellinge n (B,C ,I ,L :maste nwaaro pcamer aachtereen ­ volgenswa s gericht).

Hoogte 3-gradencamera 5-gradencamer a 15-gradencamer a f\T\ scherm op B C I L 1987 1988

1 6,3 3,8 2,7 1,8 2,8 0,01 0,1 2 6,4 3,9 2,8 1,9 3,1 0,01 1,0 3 6,5 4,1 2,9 2,0 3,4 0,01 1,9 4 6,7 4,3 3,0 2,2 3,7 0,8 2,7 5 6,8 4,4 3,2 2,3 4,0 1,7 3,5 6 6,9 4,6 3,3 2,5 4,3 2,5 4,4 7 7,1 4,7 3,4 2,6 4,6 3,4 5,3 8 7,2 4,9 3,6 2,7 4,9 4,2 6,1 9 7,3 5,0 3,7 2,9 5,2 5,1 7,0 10 7,4 5,1 3,8 3,1 5,5 6,0 7,8 11 7,6 5,3 4,0 3,2 5,8 6,8 8,7 12 7,7 5,4 4,1 3,4 6,1 7,6 9,5 Tabel4 . Bijd eberekeninge naangehoude n 'stillai r speed'voo rd e onderscheidensoort(groep)e n (vgl.bijlag e6) .

Soort(groep) Stillai rspee d (m/sec)

Blauwereige r 14 Ganzene nzwane n 22 Wildeeen d 18 Overigewatervogel s (1) 17 Buizerd 12 Kleinesteltloper s (2) 11 Middelgrote steltlopers (3) 12 Grotesteltloper s (4) 12,5 Meeuwen (5) 13 Kleinezangvogel s (6) 11 Middelgrote zangvogels (7) 12 Grotezangvogel s (8) 13 Duiven (9) 16 Kraaiachtigen (10) 14

(1)kuifeend ,meerkoet ,duikeend ,een dspec , (2)'kleine 'strandlopers , (3)goudplevier , 'grote'strandlopers , (4)scholekster ,kievit ,wulp ,(5 ) kok-,storm - enzilvermeeuw ,meeu wspec ., (6 )graspieper ,veldleeuweri k en kleiner (exclusiefzee rklein ezangvogel sal sgoudhaantj e enwinterko ­ ning), (7 )kwikstaart ,vinkachtigen ,gorze ne nongedetermineerd , (8) lijsters,spreeuw , (9)houtdui fe nongedetermineerd e duiven, (10)ekster , kauw,kraai . Tabel 5. Aangehoudenreductie s encompensatie sva nd e 'airspeed '(vgl . tabel4 )voo rd eonderscheide n soort(groep)envoo rmeewind ,zij -e n tegenwind,voo rzwakk e (<10m/sec) ,matig e (10-15m/sec )e nhard e (>1 5 m/sec)wind .

Ganzene nzwanen :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) - Mee Zije ntege n

< 10 0 0 10-15 0 0 > 15 0 0

Blauwereiger ,eenden ,buizerd ,meeuwen :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) Mee Zije ntege n

< 10 0 +10 10-15 -25 +25 > 15 -50 +50

Kleine steltlopers,grot ezangvogels :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) Mee Zije ntege n

< 10 -10 0 10-15 -10 +20 > 15 -15 +50

Middelgrotesteltlopers :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) - Mee Zije ntege n

< 10 -10 +10 10-15 -15 +25 > 15 -30 +50 Tabel5 (vervolg).

Grotesteltlopers :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) Mee Zije ntege n

< 10 -5 +10 10-15 -25 +25 > 15 -50 +50

Kleinezangvogels :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) Mee Zije ntege n

< 10 -10 +20 10-15 -15 +40 > 15 -33 +80

Middelgrotezangvogels :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) Mee Zije ntege n

< 10 -10 +15 10-15 -15 +30 > 15 -33 +65

Duivene nkraaiachtigen :

Windkracht Windrichting t.o.v.voge l (m/sec) Mee Zije ntege n

< 10 0 0 10-15 -10 +20 > 15 -15 +50 Tabel6 . Beschikbarevideo -e nfilmbeelde nva nrestlichtversterker s (S: tweeversterker s inwerking ,beid eonde r elkaar genoemd),warmtebeeld - camerae nradar .H :oo kgegeven srestlichtversterke rbeschikbaar ,W :oo k gegevenswarmtebeel dbeschikbaar ,R :oo kgegeven s radarbeschikbaar .Gate n inhe tbeeldmateriaa lva nminde r dan1 5minute nnie tapar tvermeld .

Typeapparatuu r Datum Uur Bijzon­ derheden

Restlichtversterker 21/22 okt 1985 20.15 -05.3 0 4/5 nov 1985 18.00 -07.0 0 5/6 nov 1985 18.00 -07.0 0 6/7 nov 1985 17.45 -07.0 0 7/8 nov 1985 17.45 -07.0 0 12/13 nov 1985 18.00 -07.0 0 13/14 nov 1985 18.15 -07.0 0

12/13 okt 1986 18.45 -06.1 5 S 18.45 -06.1 5 13/14 okt 1986 19.15 -03.3 0 WR 14/15 okt 1986 18.30 -06.3 0 WR 15/16 okt 1986 18.30 -06.3 0 WR 16/17 okt 1986 18.15 -21.3 0 WR 19/20 okt 1986 18.15 -06.3 0 R 21/22 okt 1986 18.15 -06.4 5 WR 22/23 okt 1986 18.15 -06.4 5 WR 23/24 okt 1986 18.15 -06.3 0 WR 24/25 okt 1986 18.00 -06.4 5 25/26 okt 1986 18.00 -06.4 5 26/27 okt 1986 18.00 -06.4 5 27/28 okt 1986 18.00 -06.4 5 28/29 okt 1986 18.00 -06.4 5 29/30 okt 1986 18.00 -06.4 5

19/20 okt 1987 18.15 -22.1 5 R 23.45 -06.4 5 21/22 okt 1987 19.45 -06.4 5 SWR 19.45 -2 3 .15,00.0 0• •06.4 5 22/23 okt 1987 18.00 -1 8 .15,19.1 5• -06.1 5S W R 18.00 -06.1 5

13/14 okt 1988 20.00 -06.3 0 S 20.00 -06.3 0 14/15 okt 1988 18.15 -06.1 5 S 18.15 -02.1 5 15/16 okt 1988 18.15 -06.1 5 S 18.15 -06.1 5 16/17 okt 1988 18.15 -06.1 5 S 18.15 -06.1 5 17/18 okt 1988 18.15 -06.1 5 S 18.15 -06.1 5 18/19 okt 1988 18.30 -06.1 5 S 18.30 -06.1 5 19/20 okt 1988 18.15 -06.1 5 S 18.15 -06.4 5 Tabel6 (vervolg)

Typeapparatuu r Datum Uur Bijzon­ derheden

21/22 okt 1988 18.15 -06.1 5 S 18.15 -06.4 5 22/23 okt 1988 18.00 -06.4 5 S 18.00 -06.4 5 23/24 okt 1988 17.45 -06.4 5 S R 17.45 -06.4 5 24/25 okt 1988 18.00 -06.3 0 S WR 18.00 -06.3 0 25/26 okt 1988 18.00 -06.3 0 S WR 18.00 -06.3 0 26/27 okt 1988 18.00 -06.3 0 S WR 18.00 -06.3 0 27/28 okt 1988 18.15 -06.3 0 S WR 18.15 -06.3 0 28/29 okt 1988 18.00 -06.3 0 S WR 18.00 -06.3 0 29/30 okt 1988 18.00 -06.3 0 S WR 18.00 -06.4 5 30/31 okt 1988 18.00 -06.4 5 S WR 18.00 -06.4 5 1okt/ 1 nov 1988 18.00 -04.3 0 S R 18 .00- 0 1 .45,03 . 30- •06 . .30

Warmtebeeldcamera 13/14 okt 1986 15.30 -06.3 0 HR (3-gradenhoek) 14/15 okt 1986 14.00 -08.0 0 HR 15/16 okt 1986 15 .00- 2 3 .00,03 . 00• -0 7 .00 HR 16/17 okt 1986 15..0 0- 0 4 .30,06 . 00• •1 0 .00 HR 21/22 okt 1986 16.30 -08.0 0 HR 22/23 okt 1986 11.00 -08.0 0 HR 23/24 okt 1986 14.30 -08.0 0 HR

Warmtebeeldcamera 20/21 okt 1987 18.00 -08.0 0 R (5-e n15-graden - 21/22 okt 1987 17.00 -09.3 0 HR hoek) 22/23 okt 1987 17.00 -09.3 0 HR

Warmtebeeldcamera 24/25 okt 1988 16.30 -09.0 0 HR (5-gradenhoek) 25/26 okt 1988 14 .30- 0 3 .00,06 . 30• -0 9 .00 HR 26/27 okt 1988 15.00 -24.0 0 HR 27/28 okt 1988 24.00 -09.0 0 HR 28/29 okt 1988 15.00 -09.0 0 HR 29/30 okt 1988 15.00 -09.3 0 HR 30/31 okt 1988 15.00 -09.3 0 HR

Radar 22/23ok t198 5 17.55 -10.3 0 23/24ok t198 5 17.25 -10.2 0 24/25ok t198 5 11.40 -09.0 0 25/26ok t198 5 10.00 -09.3 0

13/14ok t198 6 16.40 -08.5 5 HW 14/15ok t198 6 17.20 -09.5 5 HW Tabel6 (vervolg) .

Typeapparatuu r Datum Uur Bijzon­ derheden

15/16ok t198 6 16 .55• -1 0 .45 H W 16/17ok t198 6 16 .45• -1 0 .55 H W 19/20ok t198 6 17,.2 5• -1 0 .40 H 20/21ok t198 6 16,.2 0• •1 0 .25 21/22ok t198 6 17,.1 0• -09 , .45 H W 22/23ok t198 6 16,,5 5• •08 . .15 H w 23/24ok t198 6 15..1 5• -09 . .45 H w 19/20ok t198 7 16.50 -09.0 5 H 20/21ok t198 7 17.10 -08.5 0 w 21/22ok t198 7 17.00 -09.1 5 H w 22/23ok t198 7 17.00 -17.45 ,18.1 5 -09.2 5 H w 23/24ok t198 8 16.10-09.30 H 24/25ok t198 8 16.30 -23.30 ,07.3 0 -18.00 * HW 25/26ok t198 8 18 .30- 08.00 , 08.30• -21.00 * HW 26/27ok t198 8 23 .05- 08.00 , 08.25• -11.00 * HW 27/28ok t198 8 11.40 -0 9 .25 HW 28/29ok t198 8 11.40 -1 1 .15 HW 29/30ok t198 8 11.45 -1 6 .05 HW 30/31ok t198 8 16.30 -1 1 .30 HW 31okt/ 1no v198 8 11.50-16.20 H

* intussenliggend eperiod e (26ok too kva n21.50-23.05 )we lbeelde n beschikbaar,maa rallee nva nd e (voorhe tonderhavig edoe longeschikte ) hogebundel . Tabel 7. Totaleaanta lme tee nwarmtebeeldcamer ai n198 6 (boven),198 7 (midden)e n198 8 (onder)waargenome npassage s (groepen)pe ronderscheide n soortgroep (mettusse nhaakje she taanta lvogels) ,voo rnach t (donker), schemering endaglich t (licht)gescheide n (1:2-uitlezing).Schemering : hetuu rron dzonsondergan grespectievelij k rondzonsopgan g (zonsondergang vallend ineerst ekwartier ,zonsopgan g invierd ekwartie rva nbedoel d uur).

Soortgroep Periode Toltaa l

Donker Schemering 1Lich t

Eenden 159 (277) 100(221 ) 44 (119) 303 (617) Grote steltlopers 17 (46) 7 (21) 6 (8) 30 (75) Middelgrote steltlopers 27 (38) 13(35 ) 18 (31) 58 (104) Kleinesteltloper s 14 (16) 6 (16) 8 (16) 28 (48) Meeuwen 53 (144) 104(145 ) 183 (188) 340 (477) Grotezangvogel s 45 (59) 17(44 ) 36 (75) 98 (178) Middelgrote zangvogels 60 (64) 28(67 ) 47 (81) 135 (212) Kleinezangvogel s 136 (155) 27(77 ) 43 (64) 206 (296) Duiven,kraaie n 1 (1) 6 (13) 26 (44) 33 (58) Overigesoorte n 1 (1) 0 1 (1) 2 (2) Onbekend 5 (9) 6 (6) 28 (28) 39 (43)

Totaal 518 (810) 314(645 ) 440 (655) 1272 (2110)

Soortgroep Periode Tot;aa l

Donker Schemering Licht

Eenden 8 (11) 8 (22) 7 (18) 23 (51) Grote steltlopers 0 0 0 0 Middelgrote steltlopers 3 (4) 4 (6) 3 (8) 10 (18) Kleine steltlopers 0 1 (1) 0 (0) 1 (1) Meeuwen 2 (3) 32(56 ) 97 (129) 131 (188) Grotezangvogel s 2 (2) 5 (14) 1 (1) 8 (17) Middelgrote zangvogels 2 (2) 5 (5) 0 7 (7) Kleine zangvogels 0 20(28 ) 1 (1) 21 (29) Duiven,kraaie n 2 (2) 1 (2) 1 (1) 4 (5) Overige soorten 0 3 (3) 1 (1) 4 (4) Onbekend 1 (1) 4 (12) 0 5 (13)

Totaal 20 (25) 83 (149) 111 (159) 214 (333) Tabel 7 (vervolg)

Soortgroep Periode Tc?taa l

Donker Schemering ]Lach t

Eenden 438 (1264) 100 (194) 116 (812) 654 (2270) Grote steltlopers 17 (54) 6 (18) 3 (3) 26 (75) Middelgrote steltlopers 112 (309) 24 (118) 40 (99) 176 (526) Kleine steltlopers 20 (34) 13 (15) 12 (18) 45 (67) Meeuwen 73 (238) 186 (361) 602 (703) 861 (1302) Grote zangvogels 166 (182) 5 (31) 15 (428) 186 (641) Middelgrote zangvogels 103 (107) 18 (20) 56 (108) 177 (235) Kleine zangvogels 37 (37) 35 (49) 37 (85) 109 (171) Duiven, kraaien 1 (2) 7 (8) 33 (38) 41 (48) Overige soorten 3 (4) 3 (3) 18 (269) 24 (276) Onbekend 83 (144) 19 (19) 29 (36) 131 (199)

Totaal 1053 (2375) 416 (836) 961 (2599) 2430 (5810) Tabel8 . Aandeel (%) metee nwarmtebeeldcamer a waargenomenpassage sme t tussenhaakje she taandee lvogel s (vgl.tabe l 7)i n198 6 (boven),198 7 (midden)e n198 8 (onder),gescheide nvoo rnach t (donker),schemerin ge n daglicht (licht).Steltlopers :grote ,middelgrot e enklein e tezamen ; zangvogels:grote ,middelgrot e enklein e tezamen ;overig esoorten : duiven,kraaien ,overig e soortene nonbeken d tezamen .Schemering :he t uur rondzonsondergang ,alsmed ehe tuu rron dzonsopgan g (zonsondergang vallend ineerst ekwartier ,zonsopgan g invierd ekwartie rva nbedoel d uur).

Soortgroep Periode Totaal

Donker Schemering Licht

Eenden 30,7 (34,2) 31,9 (34,3) 10,0 (18,2) 23,8 (29,2) Steltlopers 11,2 (12,3) 8,2 (11,2) 7,3 (8,4) 9,1 (10,8) Meeuwen 10,2 (17,8) 33,1 (22,5) 41,6 (28,7) 26,7 (22,6) Zangvogels 46,5 (34,3) 22,9 (29,1) 28,6 (33,6) 34,5 (32,5) Overigesoorte n 1,4 (1,4) 3,8 (2,9) 12,5 (11,1) 5,8 (4,9)

Soortgroep Periode Totaal

Donker Schemering Licht

Eenden 40,0 (44,0) 9,6 (14,8) 6,3 (11,3) 10.7(15,3 ) Steltlopers 7,5 (16,0) 6,0 (4,7) 2.7(5,0 ) 5,1 (5,7) Meeuwen 10,0(12,0 ) 38,6 (37,6) 87,4 (81,1) 61,2 (56,5) Zangvogels 20,0(16,0 ) 36,1 (31,5) 1.8(1,3 ) 16.8 (15,9) Overigesoorte n 15,0(12,0 ) 9,6 (11,4) 1,8 (1,3) 6,1 (6,6)

Soortgroep Periode Totaal

Donker Schemering Licht

Eenden 41,6 (53,2) 24,0 (23,2) 12,1 (31,2) 26,9 (39,1) Steltlopers 14,2 (16,7) 10,3 (18,1) 5,7 (4,6) 10,2 (11,5) Meeuwen 6,9 (10,0) 44,7 (43,2) 62,6 (27,0) 35,4 (22,4) Zangvogels 29,1 (13,7) 13,9 (12,0) 11,2(23,9 ) 19,4 (18,0) Overige soorten 8,3 (6,3) 7,0 (3,6) 8,3 (13,2) 8,1 (9,0) u • CD •- M O, O ' G -H a • r-l i i r-4 i eu 43 n i i 1 III i CM O O O O O O i ' i i o • O O O CM-d -o • D 3u 33 «c i CM i i CO i c 4-> 0044 eu Cfl .HO) 4-> •' r-\l •l •i \ C3>• • J3 HU U O " CM i i CM i CU T) 4-> )-l w ß • co bO 60 Id H V r-4 o cd b0 43 eu O 4-> > T3 ' O i • O ' 43 co -O ' r-l 1 1 1-1 1 r-l - CI •i-l 1 1 1 III V-l •!-! in CM 1 r-l O O O r-l O O 1 ' 1 1 CJV 1 O O CM0 0-J -O ' eu 4J n a > Ol i i CM i Ou W • \ 1 1 \ 1 CU 43 CcU • O i i 00 i - -O C oo i CM i i CM i ^ fi .H eu 4-> o 43 u C m h h 3 •i-4 «^ 3 3 CU r-l • O i i o " Ve^ r~ u 'r-Ml 1 1-1 1 l l r-l l eu oo "O <4-l ^ 1 1 1 III C «y. C C ' O O r-l O O O O ' 1 I I 00 i O O O O O O i •i-l r-4 O • eu i CM i i i CM ' 43 UH • \ > 1 1 \ . l-i - oO co i <3\ i i i r^ i 3 ^O > r-l 1 1-1 1 i i CM i ü SH eu i bO C O r-^ m O d) in H M (U \ ëô i O i i i O ' eu vo eu i r-l • l 1 r-4 > •<-, U r-l fi cd 1 l i 1 III i-I bû •<-* N i r*- i O O O O O O ' • i i r^ i oo o o o -o • £i G V X> > r-l i i i CM i cd eu o) i-i (U 1 1 \ 1 C r-l B 3 4J i> \\0 ' i i i vo ' M U O • i-i i i i CM i 4-1 J-i C r4 O cd eu C bO (X cd TS 4J > r-4 C C o eu • O • i i o ' O 0) 4J C (U ES « r-l 1 i g i r-4 i U X -^ eu •O 3 i i i i 3 i i i eu T3 4J i VO i O O O CM O vo i > i U i VO ' O O O 00O O " Ol ri CO 1-1 C cd i i-i i 1-1 1 i Cd i CM i H «J CO vi eu Q • \ • i Q i N • Ol 10 O H i m i i i in i bO CU r-l M - r r-l l i i CM i O 40 l-i co > C eu 1-1 .- CU (U eu eu cd 3 bû T3 oo ^-s O • O > i i O i C SC l r-4 i l r-4 l vu cd ta co l l I III >-i 3 o cd i m O O O 00 O O ' ' i i in i o o i \ i U] -H CU r-l eu '1 <\f • i 44 r-l r-l eu • o i • O > 1-4 M eu eu • r-i 1 1 1-1 1 Cd - Cd LM TJ bû i i 1 III 4J 4J P. Cd • <î 1 <* 1 o o o o o<ƒ • C CO C ••1-o1 i r-4 o o o o o o ' < i i CM i cd cd c cd i i \ , i \ i cd S eu > a > CO 1 1 CO 1 eu 44 i r-l i i CM i a> C a) • - (cU /—N r-l -H 1-1 6 r-l cd Xi 4J eu 4J r-l w o C r-l o 3 eu m •1-1 eu " O i i O i 4-> 4-> 43 eu 43 i i-l i i r-l i eu r-i cd i i i ill eu T3 •- 4J ^i u i r-i O O O vo oo vo i i i i co i O O O CM <*O i T) C Xi bû i i-l i i CM i C O oo C eu i i \ i eu 1-1 eu r-l r-l i• CM\ i i CM i 44 ^ r-l r-l 1-1 bû i r-4 i i CM i 0> 3 44 cd i-I VO 3 r-l - s«>/ CU oo bû cd #^%(4- 1 (Q Ov 'i-l P* e (U U) r-l <4-l •H U l /—^ l /—s i fi oO CO CU S , E ' • C • eu r-l 3 p. 1 N-^ i »-^ i O >i-l r-l 44 r-l 0 oo eu eu O 1-1 i eu i o i i eu i o i-i y > n 4J 4-1 i •• 4J i o o o o o o • i.. 4J i o o oo o o eu 43 4-> bC «eu r-l i vo bû i i-l 00 VO m CM r-4 en i i vo bû i r-l0 0 43 Ü - w C eu • 00 O 1 1 1 1 1 1 1 1 1 i 00 O ' vom CMr- l cd cd en eu i 0\ O 1 r-l r-l r-l r-l r-l VO O 1 i 0> O' r-4r- 4r- lr- lr- 4V O O H C en 43 r-l * W r-l X l 00 VO en CM rH i • r-l X ' oo vo in CMi— i o i

l 00C MO i

o r-l i 00 • «*O O •

4J i O O O ' Q

o r-l i i o vDv D t VO r-\l m

co 00s fV D CM o> 0) o u o o O o O O 4-1 io O o O r*> b0 r-l 00 vO m CM r-l OO bû i r-li n CM i-l in 00 o 1 1 i ( i i oo O i • i 1 i • •8 a> o r-l r-l r-l r-l r-l v£> o^ O 1 r-l r-l r-l VO O i-i X 00 10 m CM r-l r-l 33 t in CM r-l 00 O 00 O CM CM

CM

i O O O ' CM

vO CM

VO •JCO

in SO O O CM so m

CM

u •vf o o CM i -J- 00 CM cd CM a P1HH en CM

co > o o o i i o -a- O CM

CM O CM co

4J cd Q

CM • 00 00 CM O CM co

CM

• O o o • i O O CM i CM Ml O oo r-l CM CM O > u > (D o * CU •o * •u o O O O • o o O O CD 00 hO I-I CM r-l in 00 u0Û • r-l CM.- 1 in m m i -O 00 O • i i 1 i oo o i l i i i CO o\ O r-i <-i r-l MD O ON o 1 r-l I-I l-lV O O H r-l •x in CM i-I >-l X, p in CM l-l w

CU bû 0 >

rH y~* i-I CU td M eu C 1 y^ y-N l 4J 3 U T-l • t y"N y—N ^-v y—s 1 i Vl i in y^ y—-• y"*v y-v y—s in y-N l C 3 m cu cu i Vl i ^/v^\VO CO ^v in in i • 3 i ON o o o o o ON O • cd i-I X) • 3 ' O rH O ^y Nw* v^y N^y vy N-y i Cd CM • -,* o • 3 1 N^ N^ V«y N^ N_y N_y N—y N^ 1 1 \ i -j- o o o o o •si- O • U) T-l 1 \ ' O rH O O rH O CM CM i ' 23 > - Vl •• Vl 1 CM rH co m i d) u cu cd o | z jZ o) Pu N Pu X) O r-l 01 C t-l J»i 0) 0) o U Tj •l-)N_/ rH •- ß CU V) CU ,c*d bO 4J i-H <4-i « e 91 tl lU 1 y"N S-K •—N ^-S 1 •—s, y-N l J3 'H bû (U l rH 1 yx vO 00 rH r-l i 1 <-{ o O • Vi CU O Vi • cd i y—N PN y-N -xt ï—i y-N 00 O0 i i ca 0^> S"** -»—N '"S •*-\ **—•». ON y-N i C cu 4J > 4-> • cd • O i-l O uo CM O r^ r^ i i cd i-I o o o o o rH O ' O MUI i 4-) 1 N_y V N_y N_y N-y N^ v-^ s_y i i 4-> S—-* N^-^ N—• N^ ^^ S»^ N_y N.y i «o eO) Vl G £1 o ooiOMno rH CM i i o 00 o o o o o 00 O 1 w ,fi bû cd 0) H l 4J M X) c 4-1 CU cu 4-1 0) III 4) H 0) -o Vl O XI >cu S bû Vl bO • cd ^-S X^ ^N •—\ ^-V ^-S ^-^ •-v 1 bû C CU • N < cd y-~N *^^ X^V •'V . i c Nwo ' oV— ' oN_ Xo S_ o^ S^oX •*_• >»o • oS_ X • | - TH •- rH -i-I bO 1 rH N o o o o o o O O i X) C O) M o o o o o o O O ' rH \-^ N_y N^' ^^ N^" s»y N/ N^y i O) XI CU y; o o o o o o O o • cd oc) S -O 4J bû 1 O •• C O) y^^ >—s /<^ •-N ^-\ y^v y—S y^V 1 y—s. y—s y—N y-N y—s y—N y-N y-N l ,C CM Cu cd Pu > O O ' > O O l e V^o / os_ ^ os^ •o s_ o^ S^o^ N^- c o o o o o o rH ca N cu e cd N»-' "O—«* 1 cd •*—y s_y w v-y ^*^ x-y N-y N_y i VI a) o 0) N o o o o o o O O i M o o o o o o O O • CU - e •- vi g Cu C C0 bû cd 0) •- r-l N .* > C cu cu h O CU hOXl cu cd x> XI O r-l 4J Pu^ C > 0) cd S~\ ^-^ ^-S X-N /—S •—\ y—v y—s 1 cd y—s y—s y-N y-x y—s y—N y—N y-N, i CU 00 X) bû N o o o o o o O O ' IM o o o o o o O O 1 4-> 4J CU C Xl c Vl ' N-^ ^S ^^ "^S S_^ \^^ v—y N—y i Vl > ^^ ^y* N^y v^ ^^ ^-y N.y N_y | CU ,C Cd TH cd O i o o o o o o o o • CJ i o o o o o o O O i JS ü ••NS t>0 cd Cu CU Cu > M c ca eu bû o < o CU 4-) ca • o u M O CU •o -y N-^ >-• ^^y N^ N^ | (U rH ON cd > ùà > o o o o o o O O i o o o o o o O O • Cu Cd t-l N Oe i ^ • cj) cd M pu V4 • Pu • Pu O 4-1 Vl hûrH cu i CU VI o eu 3 Vi '• o ' o 60 4-> ja -~x 3 Vl i Vl N^ o m ni 3 bû s-^ s-^ y—-. y—\ 1 < bû •U 4-1 Vl X> 4J rH l x-s x-s >*-v CO U*i >--N 00 00 « > 4-1 rH • y—s y—v y-N y—s y—\ y—x y-N y-N t CO O) M (U Vl 0) i O O O tH vj O m m i • VI CU • O O • •-—y N—y i o o o o o o CU jC O Cu 4-1 CcU !• o 4-1 i S_r* •"«»-• ""^-^ N«^ S^r* •<*_• ' o 4J i N—y ^^ N^ N^ ^^ N»y N^ N^ | 60 O CU CU i o C/> > O O O CM rH O co co i • o C/3 i o o o o o o O O • cd vi ca • CA O NHfl 3 cd > ro « ri rH i 0" - H W « Cu co cd y—s y—s y—s 1 C ceu pu bO 4-1 /*-y •-N /'V O /"N •-V O O ' 4-1 y~s y—s y-s /N y^ y-v y-N y-N i (0 ca m co co i 0) VI Cd «0 rH c Cu y^-\ /—\ •—*. O /—S '^V O O i Pu y-s y—N y—\ y—v y-N y—v y-N y-N i i-I o 4J r-l 01 o ca O O O CM o o CM CM i ca o o o o o o O O • cd o c A: bo N 0) *W* N—• N^y V«^ V^- V/ N—y '-w' t ^ ^^- s»y s^ ^^ N.^ '—y N^ i 4-) ca cd o E O O O vo O o VO VÛ 1 s o o o o o o O O ' o cd •- > X) VO VO vO i 4-> C ca c CU CU Vi r-l o 0) X) xl cu cd Vl X» -H rH CU 4J /-V ^-N y—s y—x I y-N y^ i C cu CU O C Vl *-\ O ro O co i o O • a> £. X) r-l Cd 3 Pu ^--v r^ ^v r^ r~ ^-N vO <}• i Cu ON y—v y—s y—v y^ y—N ON y-N t X o X) 4-1 Cd 3 ca O I-I O CM r-l O ~J CO 1 ca rH O O O O O rH O • 0) co •r-l rH CU x^' Nw-" s_y s_y N^^ >s.^ ^^ v—y i co N^y v^y sy \y \^y V,^ N_y N^ i VI VI e eu 4J e w O ON O r-» s 4J o o o o o o O O i i 4-> o o o o o o O O ' 0) Vl cu bû rH 00 VO UI CN rH r-i m l i bû rH 00 VO m in rH I-H in i e x) w> 1 1 1 1 1 1 • i i ,o o w xl C rfi o 1 1 1 1 1 1 1 1 1 i o cd o rH T-l Cd o o rH r-l tH rH tH O o o • ' o rH rH rH rH tH O o o • H > cd e N on ac 00 VD ITI CM rH ' X 00 VO in CM rH ^-v ^^^ ^ NO >ï ^-S /^S CSl ON 00 s~\ r-l o y* ^^ -—. 00 00 ^-N r-» NO O o 1-1 CM CM O OJ CM O i-l O co co O r^ r-~ 3 •«w* •^^ **s •^w* s-^ v—y ^w' v-^ *w> N^ ^^ ^—^ s^' v-/ v-^ \_** O O NO r^ O o co r-. O r-l O r^ .-H O ON 00 00 CM r-l o T-i CM CO CO

/--\ NO m NO r-l ^-v CM S~\ r-l r~- cd •-N m ^s m in /-^ CM r-l cd •—\ s~*> J ON ON cd o o CM CO m O *• >*• ^-^ N—' o o 00 O O

cd N oooooo oo cd t-l N us V^ N—' X_X \^ v^X S_^ V^ v_^ oooooo oo oooooo oo >w* S—^ >w* V.^ *N^ N_-/ S_^ N^ ^ oooooo oo

>--s •-s <*-•* o ^ -d* O O O CM ^X X^ N—' s^s s_^ oooooo oo

cd N OOOOOO OO cd u N N—'N ^ X_X S^ N*^ *W N^ N»^ u oooooo oo OOOOOO oo oooooo oo

•u oooooo oo UI N_"N ^ N^ >•-• ^ ^w' '—'N- ^ oooooo oo oooooo oo *: N^ N^X ^^r v^^S^ '%« • ^^ N«^ CU V oooooo oo o O H u bO 00 u (U o o o o -*o ~*» ^ ^•••^- ^ ON o oooooo oo o (O 00 oooooo oo u (0 o UI 4-> •u oooooo oo N-^ N—'N— •>- •N^ /*** • ^^ S_^ u oooooo oo o oooooo oo oooooo oo

ON ON 00 00 OM y-v x~^ ^N O CM /~-v CO CO y-v x-^ /—v co in *-s 00 00 OOOCMr-IO COCO o- u \^S V—' >.^ >*• *W ^/ >w- N^/ U) ooo^-mo ONON cd OOO00CMO oo (U OOOr-lr-IO CMCM o NO -tf r-l r-l 2 co ^- p^r ~

tu •s ^». r» oo o m /^\ ON CO ON o. '> ^N in ^-v CM CO x-v 00 NO fi ^-N X-V -J" O /*—v s-\ CO o 10 • O i-I O CM CM O >_• N^ >w^ N-^ S*-^ ^^ ^—' *—s cu N»^ V N„^ S^' N^' S_^ \~S N_X Cl) w • O 00 O

O CU O 4J OOOOOO O O •u oooooo O O bO r-l 00 NO in CM r-l r-\ m 00 r-i m o i i o r-l 00 NO m CVI r-l I I o r-l r-l r-K r-l r-l O O O o H s 00 NO in CM r-l 00 NO m CM r-l o o ^ ^ r~ 00 3 ^N. ^-v •-N i-l r-~ s~^ i-i o •—s y-N y^ •—v w o O VO Ov r^o CM vO o o o CMm o CM CM VO m

^•sC M -tf m VO ^ vT 1^ r». cd •—\ v—s r~o r-l s-\ m i-I (0 <*-N s-~* ^~>C O VO •—\ co I-Ii- i r-l CM CM a\ c^ O o o "»-• 0) o o O coi- I o i-i I-I 4-1 'S—• N—j' N—' V N—' Nw' x-y 4J *>«y >^ N-^ **• N.^ N—' s-y ^s o O O CM 00 CO O CO iH o o o O 00o o 00 00 H i-ii n m CM r-l H i-Iv O r^ r~

<0 cd N N OOOOOO oo r-l oooooo oo r-l \_< -^y -^y **_y \^s v_y \_y \_^ S-X N»X S-^ S-X V«^ >*• V N«^ OOOOOO oo oooooo oo

CO oooooo oo cd oooooo oo N s_x N«^ N-x s-y s-y N—^ \^ ^^ >*_• N_X S_^ >s_X v-y s^^ >»_• S_*» OOOOOO oo oooooo oo

cd N N r< oooooo oo oooooo oo O N_^ *^f >^/ v V S_y V-^ X—' o>- l N-^ ^—^ V-y ^^^ "V-y V—y N-^ "»—' oooooo oo oooooo oo

4J 4J oooooo oo co oooooo oo V \/ >*• S^ V N-*' N^ V«^ s«5 O. oooooo oo ex oooooo oo CD 0) O o U l-l bO bO 4-1 4J )-i u VO O oooooo oo o 00 O co \^s >^ s_y >w^ N_y *w* N—^ s_y o 4J oooooo oo 00 oooooo oo co 00 N->* Nw' S-y Nw' ^^ Vw' N-*^ S«^ oooooo oo l-l 0) ,Q O 4J ^•s ^-N ^-\ ^-v VO y—s VO VO 4J m OOOOi-IO i-li-l co 4J u \_y *^ S^ ^^ N^ N_' \-X «*»• S-l oooooo oo o v-^s_ yN- ^v / v^> ^ >—'v- ^ O oooooo oo VO VO vO oooooo oo vO

o. (X > X-S y-N r^ er* ^~v^^ * VO o\ w oooooo oo V) O o r-l coo O mc o (0 (U 0) x^ v—^ ^-^ N*^ ^W* V-X ^—'s— ' O >*• ^^ N^ N-^ s/ \-^ s—* ^-^ o o CMCTN O O 1-1( ^ oooooo oo a r-lC M

0) *—\ y-s y^s •s y— ^J- r-~r- « y~s y—s. y-x CO i-I -~v p^ p^ •u (X ,»-. ^-v /M*-• N.^ V-X O) W OOO00OO oooo u o o O Ovc o O CM CM "O CMm 00 00

O O 0) o o CU O 4-1 oooooo oo 4-> OOOOOO oo bO i-ioovoincsii-i i-iu-i bO r-li n O) i-io ov o m CMi- i O o I I •3 O i-l i-I r-l r-l i-I o o o o l-li- Ir- lr- lr- l O o o H Ä 00 VO Ut CM i—I oo vo m CMi— i VO .—^ ^-s r~- co ON CM CM 3 -j M» M m CO u O CO <]• CM CO a\ vO 3 i—i i—i co m i—i 3 CM VO r-l

o •->. co m H U K CM VO i-H CO cd vo o in t-i r~ vo ON /--\ in co vo r^ 00 CM cd ri CM

cd ^-^ s~\ **^ O ^"^ O o N o o o o- o cd I-t N O O O O O O O O m O m m N«' >—• V»^ ^-^ **^* o o co co co o o o o o o o

s^ co o co vO VO vo r*^» ^-^ '*•>* co •—s m o r-l O O r-l O O O O i-I O r-.r - cd cd N-^ V >w/ ^w' N*-' VO O O r-l O r-> i-i O O O 00 o 00 00 i-l CM CO CM

ON •—•. cd /-<

<* -J- ^N ^-\ *—\ r-l ^—v ca O O O i-l O u 1-1 ca o o o o o O O O 00 o 00 00 o o ON ON ON o o o o o o o (X eu CU o o u CO ^-^ u •-V O ^"v co *—\ co co bO o m o oo o i-I 00 U bO a> '—' —' U CU o o o o o o o v© c/i O vo o r- O co r^ O 00 CM r-^ o co o o o o o o o ON O c/> o u CU o ca o o o o o O O 4J ^s N—' ca u s^ s.^ s.^ \_^ >^* o o o o o o o O rl \*S V.rf' N^ N-^ N^' O o o o o o O o o o o o o • o o

/—^ y—N 1^. I-I •—\ 00 O p- /*-V \D /"N •"** *^*V VO /-v pi­ O r-l co CO Oi _ • "W >—• co ^-X S_^ >w^ v x*/ V/ ^x cd S O 00 o O O • oo o S ov r^ o^ m -* 1 >t OV o CM CO ON o\ vo CM m CO r-i

CU

•3 H /MTI Cf CO O0 CM •-V VO CM 00 O o 4-> Pu in in oo oo r^ r-^ in P- •—V

•o S^ o • *~1 0) o CU o 1-1 4J o O o O O O o o u O O O O O O o o co bO i-i oo vo in CM T-i bO i-i oo vo m CM i-i i-i m O o xc>d O i-l i-I r-l i-I i-l O o r-l r-l r-l r-l i-l O H 3C oo vo m CM i-i oo vo m CM r-i ^-s O r-^ r~ ^v ^-v o r-l ON S-i rsCft vf 00 vO 1-1 ^ ^v ^ in r-l VO UI ^-v O^ ON CM OO

S~^ •-N *^" ON CO ^-^ oo r~^ r-l CM '-V O Ol CM CO r-l /VN mm r- co cd .-v vo ON ON r-- CO CO cd •-N ON 1^ O vO ON ON cd O CM CM CM CO -• N-^ V—' >-• v«X ^** 4J S.rf' S^^ "*_• N_^ N_^ v-^ s^ o i OvtCO O-J VO CM o O 00 ON ON O VO 00 H r-i r- r^. r~ CO CM H r-l r- oo r-» in co r-IH in ON o\ -*

^s •~N /—S /—s ^^ •-N ^-N. r^ r~- r- -~> co r-> 00 00 cd ^^ ^^ x-N x-s CM CM CM cd •—\ <~v 00 1-1 co VO vO N O O O O CM CM CM N o O i-l CM vO 00 00 r-l N_X N_X ^^ >w^ N_^ %-• s_^ \*^ >*-• s-^ v-^ s^ x_x v^ ' O O O O O o o o O vO co 00 r-- r» o r^ r-l ON ON CM CoM CoM CM CM CM

•—s >~\ •—s ^^ v*~v ^V CM CM CM ^-N •-S VO VO VO x-s /—N •-s ^-\ r-l r-l r-l y-N /-•* VO w' 'w' v_^ cd <****— • N--' v_^ v/ >—' ^^ • O O O O r-l r-l r-l N o r^ -d- o r-l r-l CO CO CO o CM O CO CO oo 00 00 I-I 1-1 1-1

s-^ y"~s x—s. •—^ J^\ J^S. »• N—' N_^ l-l s^ V-^ >»• >^^ N^' S^' N—' o o o

^_^ /•—N «—\ r~ r^r ~ 4J ^-v •-N ^-v ^"v r—1 r-l r-l ^*\ ^-^ ^-s >^ •—V -ï ca O O O O r-l r-l r-l O O O vo O V•O* vO •—1> s^, ^^ >^^ s^. ^s "W N^* N-X %-• N.^ N^ >*• *^ O O O O O O o O O O • o o S-l /—\ y-N CM CM b0 y-v *^v m ^-s ^—v in m t>0 X-N •—v r- in /~v O o •U ai in in u 01 O O CM r- r-l r-l N-oo* ^^ mN ^ o o N_y s^y S_^ N^' o VO u 4J >^ ^-^ v—y u u *»«• ^S N^ 00 o co O O O O o O O ON m o o o oin in o 00 o co co oo m oo CM U 0) o O u y-s •—s •~s /-^ CM CoM CoM w O o o O 00 00 00 w o o o o O o o u u N_y s_y *—•* 'w' •»*• x_*» rJ ^^ o o o o **-• -^-^ N_^ S_X S_^ o O o o o o o O O O O O o o CM CO co co CM

/^0\ »—' N-^ V—• N_^ >«• N^ V-^ a) S i o o ON in ON co co o ' o o o o o o o r-l ON CM CM i-I CM •J"

0) ^"N ^-V y—v CO p^ 'S r\in os -tf in CM x-\ <* CO CO ON O •—s. VO CO VO CM O o o- y-s. ON O ON CM in CM •u w o CM CM CM in r-l 1-1 en o co 1-1 ^^y >-• N—• S_^ N-^ \~s \—' cu N—' *w/ v-' >-• N_X *-•

•"V ^"N 00 •~N CM r^- y—\ *d" ON VO o CO VO /~v /N4 CO O vo cd I-I o a\ o o CM O r~ •-v ~s cd CM r-l CM r-l CO m m o ' O f-. O ON C^—M / 00 i-I •u V—' V/ ^-^ N^ N..^ ^^ v—/ H «cirim O CM P^ o i ON oo co r» m in m CM m CO i-l O H r-l CM 00 r-l in CM r-l rH ON VO oo r^ 1-1 CM CM

•^ y^v s-\ *~\ o VO 00 -• v—y >*• >*• v.^ v-^ %-• v^ N-^ v^ y*S ^*• -d- -d- ' o o O m oo CO CO r-l r- ON ON o o o -d- o r-i r-l r-l ^ •—V ^-N CM 00 00 y-N ^-s •-% CM CM ^^ y-v vO r-» r-~ > ^-v U"l -d CO CM CM >—^ -—N co co t—i CM CM c o»«— \ o N Klvt i-l i-l O O CM ON r-l r-l r-l cd v-^ •w N-^ **-* ^^ v—' s-^ cd N-X N-X v^y- >»• N-^ v-^ s^y N o o CO ON ON 1-1 i—1 i O O O r-l

•—\ *^-V •—s ^-v 00 00 00 cd • y—s y-v y—v -^ |—I r-i I-I cd /-N -^*v ^^. O CM ON ON N • o O o vo m t-t rH N o o O r- CM CM CM 1-1 > V ^^ N^ -W V«y N—' \w^ u V-X %»• >*• S^ \w' *^ N^ O • • o o o ON o\ 00 co o O O O >* 00 CM CM >d en 00 00 CM r~ O O

y-v rH 4J -—* •—N CO /^ S~\ u •—^ ^-v ON CO •-N voO voo ca O O r-l O O co O O CM rH O rH rH N—y S-X V^y N^ N^' N_^ ^^ O O r-l O O O O rH ON o O o rH ^ o

u ^-N ON CO CM CM y-N /-N "•N O m 4J *• v^ ^-^ >*-/ ^-^ •*_• ^-^ u *w' v-y N_* ^x ^^ o O r-l 00 o ON ON o o o r~- rH O 00 00 O r-l in o VO VO co CM y-s. y-v \ y-v CM m m CS y—\ ^-v i—I O rH CM y~s m ON m m CM H ON >t CM 'N r-l VO o- /—s -• co i O ON VO I-» O CM CO 2 o o ON CM ON O o o CM CM »d CO CO 00 •^ O 00 -* -d- CM r-l m r^ co CO

XI cd /^-S CO ON co O in r^ •—N •—V co vO CM u (X •—\ in w* ^^

<4H > B O i N^ rH 1 cd • 0 r-l r-l r-l r-l r-l O o o o rH rH rH rH rH O o o H a: oo vo m CM r-i SC 00 VO UI CM rH y-s

--N O CO /N rH CO ^-\ m t-i m O -^ 00 y-^ •-». CM m rH 00 cd CO O CM in CM r- co i-H y—S i-H co m VO O cd m co CM i-i VO »• N-^ •w >—** cd i-H CM VO rH i-H CO co o 0\ CM -^ in CO CO CM 4-) SS v-y s-y "s—S 'w' \~s N^ H CM CM VO CM -4- 00 CO o 00 O r~-

,-s ss y—* /—S CO SS yv VO VO O in m 00 i-l ON cd rsCMrl i-i CM O 00 r-> —s CO CO CM ON ON ^^ ^-y >•• ss N^ SS N-' N O O CM CM i-H m m o vo m 1-1 CO m o\ S.X N—' S»y N^ N^ ^^S O rH

y-^ SS y—s ss 00 •"N 1-1 -* y^s SS SS /—\ •-* r-» CM VO SS VO CM rH ss CM CM i-H O co co ON O —' ss i-H o m o CO rH o v N^ ^^ co os 00 CM 00 00 O vo O>* ^ 00 O CM -tf CO m CM m<* CO 00

ss 1-1 ss r~ 00 cd SS

SS /—S VO S~\ SS VO VO •u co m m 1-1 N_o ^ V—o ' mN— • ov— ' N—o ^ s^ o o o o o o o ^^ ss N—• \—' NW \^ s_y s-y O O 00 o o 00 00

0) o- o ï _• Nw' N—' N—' U •p H 4-) VO O '^^ 00 00 C/5 o O -tf ~tf O O CO ' o o o r~ o r-r~ - 00 O CO ON CM CM ON to o ON ON ON L0 U CU SS VO CO m in CO CO CO x> iJ /"S SS VO -J- 1-1 r~ r^ •U i •—S y—S y—\ >—s. r^ p^ r^ o ca O o i-l CM CM

CM SS /^\ \ s~v y—v 00 00 CO ss O 00 CM 00 y—s CM vo ON ON CM Pu < ss *$ in CO ss i-H 00 (X *"—> •^v o CO in co • O CM i-l co O m «• '*->' \~S N—' CU oS^ N—o ' s-y N_y s-x \y ss i O 00 ON o o r^ ON i o o r~» CM v* CO CO o s ;

CU

•s SS •-V ON SS ON w' \^s N^- SS N.^ •«,• SS ^—' ss ss N-y v«y -t**-sf ON ON CU w CM

bO • O i Ne^ «-H i O O O O O O O O O O O O o O o o 0) i u bO i-H 00 VO m CM i-H oo m rH 00 vo in CM rH 00 J3 • O bO m i-H i-H i-H rH i-H O O rH i-H rH rH rH O o o cd • O O H • 00 VO in CM rH o o 00 VO in CM ac ac CO u G eu c 0) T) •H m e ui (U co o >-i QJ 4-> CL bû O ed • 4J C r-l N CU 0) •r-l 4J rH T) S U rH X o s-^ CT. s~^ CM r~- CM CO •-N /—s pv in 0) 0> S-l > fi h0-O bD bû 0) o C <« ^ o m r-i m O e Cd 4-1 *û H Cft i^ o /—\^ ^ ^-s ^^ CO ^-\ rC 4J N 0> cd vo vo o ^-^ CM r-~ -3- m 00 VO in CT. « r-l cd m CM r-l O >tc o cd O 00 r-- 00 r-l cd CM m i-i r-l r-l CT. fi rH VU VO CO v^ *w* ^~s "w* s—' s—' o -ï0 0 m co O vO l-i CO en oo r-» er. vo H CM m r» vo rO 0) l-i C bû (U CM CM r-lC O roH VO m o S S a) UI w 3 C /—\ •-v ,*—s y—N vO CT. y—K H J* «J T3 -O (U •-^ ^ m ro» j O -* UM 11 cd CT. CT* -ï s~^ N CM VO r-l O CMC M N i-lC N r-H O CO CM a> r-l Vw* >-• >w* ^—y V s—^ bû er. er. m o O -ï vO O r-H p~ r-l CU o C a. CM VD CU cd 4J C (X o S ta o eu rO o eu • - u W) •—s r-l CTv r-l O u) bû r-l CT» rv ^-s /N >d"V O '-V o o e c i—I to • - r~ VO r-l O a\o o O CO r-H O m in O £, "O eu CL i cd ^-^ Vw' 'w' N_X cd O O C bû eu OO CM r-l O r-lC O o CMm o p- p^ t-i cd eu O O •- vo vo r-^ O co rH C (!) > U C VX5 r-l CO r-l bû bû eu CT. 00 Ai TJ 4J v^* ^»^ *>~s ^^ ^—' *».•s. ^ N N—/ >«•N_ ^ V_^ ^-^ cd U N-^ v—y 4-> cd O "O vor- ^ r-i o o 00 rH u io o o o o eu 4-> U H-l bû in -d- o o rO CT> o o o X. o bo e c VO r-l 00 P^ 4-> cu cd U bû bû O cd Cu O N CU O U T3 CO o bû C 4J ^^^ •—\ ^ r^ ^"v o ^-s^^ \•— si n *^N in m c O (0 o av vo CM o co O O O CM o CMC M C •- cd N r-l r-l co > O m m m o m o x«' '^y s_xs v N—^ CMC M eu O O O CM o CMC M a i-i -o ro t—i m m CM CU CU cu c CL CL C m CLrH o CU 0) o cu CM O 3 >-i O o U U *~\ •-N vO vo voC M u CO VO bû >-< x bû y^^ %J NJ f^ IT! ^-N bû •-N /^VP ^ -^ CM ^"N O f« CU CM 3 4J cu 1-1 co 4-1 CU 4-1 CU O en co vo i-i o o o CM m r-i o co CU U 4-> er. oo u u S^X N^,^ S_^v_ ^ ^ CMr- l rO 3 "•—* *s V eu u u o CO o co m er. bû ca cu C o O ^ bû o o m r-i co o CT—.' -ï CM O o o CJ r-l CM o o o o o o cd CU CJU C cd i-i ^-N. y—s cd o o CT. /-\ yr-v*^ sC O VO 00 CT. U) V) CL vO CNI CM CM VO s~- VO 0r0~ CL CM CT. o rH H _U ) in 00 CT.r H /-vo o > r-l r-l CO vO CT» 00 CM VO O CO CM (0 CM m CM CM O i-I CO e -tf v^-y eu Ae4u eCuU "_O o eu N^ *~s eu v-^N. ^ N.^ ^-y V#* >-• N—' cd -X) (X bû N ini ni— i~ ^i n o o CT. -ï CM VO OO O CO P-« iH 4J CO T3 > e CM CO CO 00 CM -J- O rH CO t-l1— I O co CM f-l .r-l o o CM CM o eu e r-l > "O 4J bû eu •W C cu O bû eu cd o •O 4J 4J u C 4J ca C NJ W 4 Cvl Cl er. m CU cu cd CL CM m N Ov N /-> oov o M X eu cd (0 CMC OC Mr- lC M O vo- * CL m eu 4J eu ^^ v-y UI O O -*r -o O U CU o 4-> C U cor oc o- *C M O CT.V O e 4J O O O O O O O o 4-1 o o o o o o O O bû vo m bO voi n ^ 3 r-l bû eu r-l0 0 VO UI CM i—I i—I0 0 VO in CN r-l cd 3 <ü G X O O cd •U cd O O o o O r-lr- lr- lr H r-l O O O J3 CM w N co 05 oov oi n CNr- i 00 VO in CM r-l ^v r^ o in ON CM u O ON m <)• 00 00 u r^ co o r- CM r-l r-l CM n CM ON 00 3 t-i CM CM CM r-- r^ 3 *~s s_^ »w/ S_^ x_^ s_• 3 N^^ •^^ ^—* •*~s N»^ CO O m 00 r-l co \ O V>^O^ t- l m CM CM CM

•~N •*~s •-V •~\ ON O <^s yr»v •-s 00 ^^ >w %_• s^ >*• N—' •w N—' s**' N—y S^' s«^ ^x o m 00 O <-i

cd •—\ m O >*-s m m N O t-l co O -• *—• N O CM O CM in in **^ ^-^ ^~S N-^ >-• o in o o in m v—' w t-i CO * 1-1 1-1 co co

•-s •"N CM r-l CO 00 r-l in r^ t-i CM CM c •w1 V—o ' *~s %«• O O O O o o cd cd •**** ^-^ N—/ N_*- i \^ ^^ N \o 00 vO o O o o o o l-l CM CM

^—\^* *x- s •—N w" U O t-l co r>» r-^^l^ O^ i O O 00 o o 00 00 t-l r-l m m o CM t-l

•"N CO >~N /—N <•—N CO y~- 4J O r-l O O O i-l o ON O CM o o CM r-l t-l V N—' >-• ^»™^ N^ • o r^ o o o r-» o i 00 O 00 o o 00 o (X P. CU CU O o 00 >J U M ^« •J- 1-1 bO bO CU •U ^~\ s-^ /—s CM /—^ •—N CM CM 4-> o -tf co m vo o 4-> >-i CU O O O co o o co co U 00 CO o oo *• >»-• ^w^ \—' O 00 t-l t-l CM CM VO -J- O CO O O O r^ o O ON O co c/J

1-J CU CO CO CO ON C^ 0\ ,û 4-> ^-S /~N •—\ /—N •"*«* O o o 4-> ^-N y^^ S~\ /—s «^ /-V O u VX N-X ^^ V-' >*• ^*X u O O O O O t-l o o o o o m o m in o o o o co co co VO \C M CM N^ N—y cu S O o o m ON r-l m in S O O O r^~ CM O ON ON -d- VO ON O O m m t-i CM m m

cd •—•*^~ N «~"N m ^•^ ON (-- ^N^NCVI i~~ co ON 4J CX < O O CMC M CM S-s vO m /M-I -JC M CM •-V 00 ooC Mr -. * ON O o CO u O ONr- l in 00 O >* CO -o t-i i-i r- t-l o ON t-i CM r^ r^ r~- in

CU CU 4J o o o o o o o o 4J O O O O O O O O bO vo m bû t—i oo vo m CM i—i cu r-l 00 VD m CM i—i vo m O O •8 O t-l t-l t-l i-H t-l o o o O r-l r-l r-l t-l r-l O o o H X oo vo m CM i—i X 00 VO in CM r-l !-l •-S I-I m VO vO u *—N 00 co r-~ r^ 3 O CN o o VoO r-l O r-l O O o m CM CM O ON co ON CM -it CM C-O* co

O CM ON m m V_•S_ ^> ^ >_• V—' N^ o • O vo O O VO VO o ow-i-j r-~ r-« H VO 00 -J- O CT\ H r-J O" VOv o

cd CO •-•* f—1 |—1/— N CM CM N O <-lC M O en en O o o o o o V_*» W N—'N- ^ V—'v-* - io oom o Cl CO o o o o o o .-i CM CM

O O O O cd o o o o o o o o S_^ V N_^ N»^ cd N-• V_* »»_• V/ V-X V/ i O O O O o o > o o o o o o

cd cd N O O O O O o o N o o o o o o o u V N./ V/ >w* N—«* ^^ N^ *W V_^ N_* i O O O O O a o o • o o o o o o o

w ca r-l o o o o o o o o o o o o o o S/ V_' >*• >W N—' V_^ V V *W v_X > o o o o o o o o o o o o o o a. CU CU o o V-J 00 W) 4-> 4J y—s y—s x-s ^*s 00 r—I 1-1 CU o o o o o o o o V-i CU O O O O vo .-I 00 o 4-> o V 00 o co o o o o o o o o o co o o o O m m o o CO co r-H CM

u CU Xt 4-1 4-1 •~Ny— v •-sy-* x/- ^y^ s s-^ *~•. o W ca 4-> o o o o o o o o OV/ oV. / O>» •OV- OX V O V—* ON— 'o S^ ' V_^ V^ N^ S_^ N^ N^ u o o o o o o o o o o cj o o O O O O O o r- CM \ /—N ^-V X^v 00 00 VO r-lr- lV O OO 00 CM a (X /—vx- s ^-»o com o o ca o o o o o o o o O r-lC Mr~ « r-4r- l cu CwU Ov_ ^o's / s^ v_^S» /N^ / v«^ v^ >-" •*•• >—' ^-^ sy s«^ o voo oo \ CO CO o o o o o o o o S o o in CMr- l r-l

CU •8 u ci- a ^^ ^^ •-^y— sC M *—s o o ca O 00 O CM o o CS1 CM E ca 1 V-*o* ^o / o * ^o o^

CU CU •u o o o o o o o o u o o o o o o O O CU 00 00 vo m o H !» IX) ifl M H vo m o r-l 00 VO in CM r-l ca o r-l r-l r-l r-l i-l O o o o r-l r-l r-l r-l r-l O o o H X O0 * KI CM rl S oo vo m CM r-l •-S CO VO /—s vo co r4 •J- co O /—s. vf O u CO CO in •vi- O vo 3 r-l CO co r~ 00 r-~ 3 *_/ s-^ N-/ 3 s./ N_/ V—' N«/ >w* S^' CO 1-1 00 vO CO 00 vO CO •* co o m 1-1 CM i-l in -ï CM r^ -* -d- CN i-i 1-o1 co CO

*^^ y-^ •-S i-i m CM CO o ^N Nw* ^-/ N—' Nw* ^^/ N^' O •J-< f CM r-l r-l r-« o vO vO ON o •H m H VO VO CM in O co H - m co i-( vov o ,_^ /-% CM /-s /-s. r^ ^-^ •-N ^^v ON ON UI vO ON /-*s CM m cd •—N. •-N VO co CO CO N i-i in 1-1 O CM r^ N O O 00 in i-I1- 1 \-/ N—' N-/ \—' v-/ •s—/ N^* N—• •s^* sw* V >*• CMv O ON o r-~ m ^ O O CNI 00 O o m in 1-1 CM r^ vo co i-i CM o o

^-v ON co s-*\ CM CM > 00

O O coc o o 1-1r- l cd >s*/ V—/ s_* s_^ s^. ^s-/ Ss^ tv] O O oo O O 00 oo Ou • i i O O r^v o O coc o 1-1 CMr~ - O O i o o m o o m m

4-) s~>* y-v in s~^ ^-s. CM in CO O O i-l o o co o r^C M o co CM >—/" *W 's/ 's—/ N-/ 1-1 **_• ^-^ N_^ N_/ oN^ ' N—*• N_*- o VO CM O o 00 CM i O O vO o O CM CM CM G. Cl- 0) CU O V4 o 00 CM CM u ^CN 00 CM 4J ^ o 00 00 /-s. /~»s ^-s, CM i—I <^ 00 ^\/-wo N /-\ s-^ m CM U a) 4-> cu 00 O o o o f» r-t o OOc0i-(OO r-liH •s—/ N-/ S—• W N—' S—/ !-i 4J CO O C/5 vO vO O C/5 V^ 's—/ Vs/ S_/ 's—/ *w/ V—/ Ss/ o> on O O O O vO O O CO x> •U o CO oooooo oo u ca CM CM O O O CM o o V 'S V—/ s—/ N_/ S«/ Sw/ S^/ u >—/ s^, s^/ V./ %•• N—/ ü OOOOOO oo o CS o o o ON o o CO C\ M r- ON ON -* r-l /^ oo o CM a /—s x—v ^s CM r^s /-N CM CN ex s—. ^SS <-x co r^ *-/ s—/ >—' 's—/ 2 ON ON m m m m CM r^r- - o o o CMr ^ o a o ooO N m r-l CO CO CM i-i CO CO

a) Xi cfl ^-•s/-s .V O s~\ /—s. o\ ON ^s. /-s. CO *^N o s_/ s^/ N—/ Ss-/ V^/ >s-/ Vs-/ Vs«/ O Ov CM r»C M CM co r--. cu w x-t o o vo o -j ON o C M VO CM O coi- io o in r~. r-l ON 1-1

•a

cu CU V o o o o o o o o •u OOOOOO O O CD 00 r-l 00 VO in CM rH vo m OO i-H 00 VO in CM i-l vo m XI O o Cd O i-H i-l t-i i-l r-l O O o o r-l r-l r-l r-l r-l O O O H X oo vo m CM i—i 35 oo vo in CM i—i ^H (N 00 «* u --.H cNi in -d- * U y-v CM CO 00 ON co >d 1^.r- l CM -*^ NO — 'X_ ^ ^-y-»— ' "W'N— • v-y s™^ s_y *s i CM

/—\ •-N •~s NO VO y-s m o> CM O co ^ CM< J - • o -* p- NO NO CO o\ o vj 00

cd cd

^ •^ ^^N s~\ in m m O r-l O O o O O oo 00 00 cd ced N/ >^y>* • ^»-y ^-*v^ - ' O co O O CM i iO o o o 00 o00 o00

cd /"•N <"—V ^-N r^ *^~v NOr ^ cd N i O ON O r-l O CM r-l N O O O O O o o )-l • s^_/s^ ^s_ ^\^ / s^. U ^—'^ ^ ^—' Nw' V^ V N.X V N^ CJ . io ooo m o co in r-l CM r-l • o o o o o o o

iJ CA O O r-l O O en O O ON O O ON ON i-l Nw* N-^ **• S^ ^ s^y ^^/ s^^ ^ Vw^ S^-' V./ i o o vo o o NO NO O O 00 O O 00 00 O. 4) CU o u o bO ^\ •—s VO 00 00 bO •u ^-s. /*--* «^"\ ON CO ON m m 4J 0) O O O ON NO CM rl cu oooooo oo 00 U Nw' ^-^ *W N-^ >—' V^ o o N—' •*-• ^-^ N-^* V^ >-^ V N^ 00 o c/1 O O O r-l VO CO o o o co ON co <ƒ• CM CM ON ON C/3 oooooo oo

>-l

\ ^v CM ON vO ON 00 •—*. s-** CM r-l CM CO co CU ^NCO Nf H P. y^ P^ ^-N VO ^^ y—N NO vO en O ON r~m CM »• N^yN_ y 0) 2 * O CM o o CM CM o m COC OC O O ON r-l vi) NO VD r-l CM ^ co

•s ^-v *->* /—N •4- •^ /-N m * vO NO O ca * VO r~ O CO NO O d) •o CM in CO CM CM CO r-l 00 u O >J O r-l o o r-l CM r-l i—i co

cu 4J OOOOOO O O o o o o o o O o •u O) bO vo m r-i oo NO m CM i—i vo. in rICO » Ifl NH bO O o O o o o r-l r-l r-l r-l r-l O O O H oo vo m CM t—i X 33 oo NO in CM i—i CO CM ON in ^-N O i-l y-N 1-1 r-i yv co o y—\ a\ co w^ s.^ v-^ s^y "s-y •»*• x_y ^r* <* 3 v-y s_^ V—y CM VO 00 O vO «* i m co VO O

y-s i-l Ol r-- o VO CO VO O"« cd r-- r-i r-i y-v O co cd •-N O CM y—s CO CM cd r- «• N—^ V*y *••• N.X V N_X v_y v«y Vw* v—y s_y o l OOI KI O -* "

y-v co y-s yv > ^N H /v 00 00 so vo O i—i in o VO VO cd o vo o o cd >~y X_y N_y s^y v—.' v—y o o o o O O NI i i O VO 00 O -*

cd y-^ s~* t—1 co y-N —^ V> S_y X_y V_y v^ \«y O O O o o o o U rl x-y N-y s_y s«y ^^ v—' v_y O i O O VO CM O 00 00 a o o o o o o O

•"N y-N CO /-N y~S co co 4-> O O CO O O co co VI O O O r-l O r-i r-i i-i N—y s_y N^y v_y s«y ' O O 00 O O • o o o m o m in o. O. O) cu o o rl bO ±J CO y*\ CM 00 y^ y—v O 00 •U y—y y—s y—s P** y—v y—\ U cu m o i-i >* o o VO

1-^y- o s-y s_y >«^ v_y v_y >*• o o o a>o o o o o m o o m m o \c o CM y—s y-^ y—\ r-- o o. VO VO (X y^ ~J y-v 00 CM y-x m m CM CM UI O CO 1— in o> O i-l r-l CO o o o CM o o CU vy N—y s_y v.y s.^ s^y ^w* N—y N-^ s-' x_y v_y •*»• Sy* x> cd y-S y"N y^ y^ VO r-l r- V p. CN CM <* r-l O y-x CM CTN UI W CO (N O» H O CM i-i (X y-^ y-s y-v m ~tf y—V c^ o\ a a) N—' "x-y Sw/ X_y N_y- x_y x^ v-^ UI O O O t-H co O v—' s^y v_y o- —• N_y v^y s_y "O st >t H in IO CO t-l u O o o o> r-l O O O CM co co

SM

O) (U 4J oooooo oo V OOOOOO O o 0) 00 t-i oo vo m CM I-I vo m 00 r-l 00 VO in CM r-l vo in O o O i-IrHi-li-li-IO OO o O o H 3C oo vo m CMi— i 5C oo vo m CMi— i •~v VO in s-** ^/Vw ' %_• N^ CM O O o CM O in VO r-l O CM r^ 1-1 r-l CM CM t-l i-l ro CM

-~vC M CM ï M H O o- ro cd vt r-~ i-i y-N i-l 00 4-i N-X* w -w- N»^ "S-^ v-^ cd CO ~ïc o O t-l r~- o CM r-O N O 00 vO 4J N-y *^ N—y >«•• N^ >w^ H CM CMi- I NO <* o O Olr- l O ro ro i-H t-l CM CM H t-l ro CM vO m

cd *—\ •—s ON /—\ ON ON cd -—* i—I >3" y-N m m N O O .-I O i-l t-l N O CM i-I O ror o 1-1 •*— N^ t-l • O O ON O ON ON i O m O O m in CMC M

> --^ r^ /~- /-v c O m o o m m c O O O O O O cd cd o m o o m m N i O O O O O o m m

cd >—^y-s .r \ CO *—s Os ON cd m m N O O NOr oO enr o N o o oo t-l o J-l \^y sw/N_ y s»X N_^ ^^ N ' l-i CMC M o >o o m O O m ui ü i o o m I-I o ro m ro

4J *»—*^- s CM O ••x CM CM 4-1 (0 o o CM CM O St *• \^x ^w^ CM i-l ro ro i o o -* o o •3 <3 o o i-l i-l o CM CM O. PL 0) CU O O l-l bO bO 4J S-^ O O ^~N O -'"V NO NO 4-> -—N CM I <"-N <^ >^V U 0) O i-l r-l O CO O •j- co u 0) O CO CM O O O CM o 00 O 4-1 o 4-1 00 O CO o C/l O r^ NO O O O NO o ON c/l o ~ï

u O 4-1 ^s oo •"N in /->. •—v in m 4-1 4-1 u O -• N-y >_• >*• >^ N-y O o o NO o m o o m m O

O Pu o o o. co o o o m o o in in w OOOOOO o o O) V^ V-*/ ^^ N^X \^> \_^ CU V v«^ v_y v-^ ^-> v-y S O O O ON O O ON ON S OOOOOO o o

01

u /—s /~s/- ^ S-** y~v NO NO P- ON o o CM —*. in CM P- /-% ON ^-N CO y—\ y-N O co e w NO J oo o o w -* CMi- l ro-d 1 ON r^

bO

O O cd O t-l i-l i-l i-l r-l o oo O o o H 3C 00 NO U~> CM r-l oo NO in CMi- i Tabel 12a. Gemiddelde aantalpassage s (vogels)o protorhoogt e (21-50m ) pernach te nschemerperiode ,respectievelij kpe ruur ,bereken d overd e geheleonderzoekperiod e metwarmtebeeldcamer a in198 6e n1988 .

Herfst Nacht Schemering

Totaal N/uur Totaal N/uur

1986 444 (650) 37(54 ) 157 (335) 79 (146) 1988 437 (651) 35(52 ) 181 (320) 91 (160)

Tabel 12b. Aantallengepasseerd e groepen (vogels)o pwindturbinehoogt e (0-50m )e nrotorhoogt e (21-50m )tijden sd enachte nva n23/2 4oktobe r 1986e n24/2 5oktobe r 1988 (gegevenswarmtebeeldcamera) .

Periode,areaa l 23/24-10-1986 24/25-10-1988

0-50m 21-50m 0-50m 21-50m

Nacht,gehel epar k 3132 (4383) 1764(2210 ) 2643 (3705)185 7 (2610) Uur,gehel epar k 261 (365) 146 (184) 212 (297) 149 (209) Minuut,gehel epar k 4,4 (6,1) 2,4 (3,1) 3,5 (5,0) 2,5 (3,5)

Uur, 100m par k 24(33 ) 13(17 ) 19 (27) 14(19 ) Tabel 13. Aantal (percentage)berekend epassage s doorhe tpar ko p0-10 , 11-20,21-5 0 (rotorhoogte)e n51-6 0m gedurend e denach t (87,5uur) ,d e schemering (14uur )e nd eda g (30,5uur )i nd egehel e onderzoekperiode van1988 .

Hoogte (m) Nacht Schemering Dag

N (%) N (%) N(% )

51-60 742 (12,7) 193 (4,5) 410 (3,5) 21-50 3083 (53,0) 1391 (32,5) 2302 (19,9) 11-20 1573 (27,0) 1093 (25,5) 3204(27,7 ) 0-10 424 (7,3) 1605 (37,5) 5651 (48,9)

Totaal 5822 (100) 4282 (100) 11567 (100) CM VD • v *—N y~\ i

•Oo -^0) s-** i •r-l rH •- ON i /~\ s~\ 1 CM VD 1 ON ON .<—x i uCU x e in i - - 00 i ft •• o • cd i-I VD O ^v i • cd 00 CO - y^ i >-4 *J in i N CM r-l r-l O l i N VO -* ON O " CU U) • i i-l N—^ ^w^ 1 i r-l N^ v-y ^w^ v_y | S r-l r-l t 1 i CM VD ON O 1 • ^ 1 1 i 4"1MO ' CU ^ CM • * 1 - i J= i-l VO m i ON i-i r~ i o .- .. CM 1-1 O i -} CO • co ca a) r-l l n -u CU CU 60 /—•* **-s i •ö o. o •-V ON CO 1 C o o 00 - - i s-\ 1 «H JS - m o > ^-s >ï . N 4J ^ r-t VO CO <-N i 1-1 - 1 C i-I O > m .-I i-i o i •-^ - O y~v ' eu eu u cd N-' V-' *w- *•*• 1 > o r~~ r-i o i u u o N 1 1 VO ON 00 O " ced •*—' N»X V^y •«-• 1 bO co o4 - » 1 N 1 • O r^ oo O ' ON 00 -tf 1 •• - i ced cu • ^ m M i VD ON 1 cd -u w i-i r-i i O f-l C (-1 0) S-*. ^-N 1 g) bO b0 ^-s s-^. CO CO 1 r-l O ro ON i s~- CU > - - ON CO i Ct) M cd CM r-. m m •--. i eu "O C N CM CO i-H r-l O i cd s-^ s~\ s—\ s~* s~\ 1 > -H cd U "*-^ >*-** N^ S_^ V^ | N O O O O O ' O g N CJ t CM CO CM r-- O i U S_^ N^X V/ ^_/ Nw^ 1 rQ CJ 1 O O O O O i N^ . . CU o - s S"* 1 ^s 1 ^v CO 1-1 1 CO 1 c .1-0 •• r^ - - i 1 cu >-i cd 4J i ^-s - m o *—^ ' 4J S—N /^ /^-V VO y~N 1 "O CU N CO i O VD i-l CM O i CO • O O O r-l O • ftr-l i-l i *»• N-X x^ N—^ «w t r-l i ^-^ *-^ v-y v—^ >*• 1 ß o r* 1 o r- >* o o ' S4 > 1 O O O co O ' •rl r-l ^ ' - t 1 4J .. CO 00 i-I i ^-M-l W 1-1 1 r-0 ^•N ^^ 1 4-1 O ft i s-^ CM CO i • ft i —.y—>_ ^- \ i v_- cu > cu i VD - - i i m i VD co CO 1 4J t>0 O i - CM ^ï i i 0 i i M O C U ' i-l i ,*-*v ^v i-l VD I-l ^s 1 i U > r-l 1 ,—N ^-» r^ r-l- ON S-^ 1 3 u cd bO • CU > o O VD r-l i-I O i > bO i CU < o O r-l r-l r- o • 3 MN 4-> i 4-> i V-r* S_^ *—S S—/ N-/* S_^ | i 4-) i 4J 1 N—^ V-y •*_• N*^ N_^ | U • CO i o oo-} mo i i U i C/5 i ^o O ON m vo o « g\ ••CU O ' « i i 0 ' 1 O • in in r^ r^ < i 0 i CO CM- r^ i e -u P C/5 i CM VD 'r-l U i #—N ^v r-l- r 00 /~v i rH 3 ß (0 ' O O r-l f» CM O i 4J i •-s ^-S /^V S-N X-S ^—\ 1 CU CU U i '•w' Nw' »W' N^ 1 CO i o O O O O O i bO ^ O r» V^D m o i U < •w ^-^ N_^ \»y s^y i o E > o ' i CJ i o^ O O O O O ' ro- CM- ON 1 w> •• cdc ft N C co 0) CU •- ^-N 1 a- e co ^N ^^ •^ ^-s •-v 1 >—^ S—>, S-** ON 1 CU i-H 4J i r~- CM in CM CM i vo ON r^ - i O •- CU CO l o*—*. - - - o " MA: co CO ON CO 00 •-s i 00 00 -ï /-v CM i tOl^ cl o 0) i CftO ' i CM co in in -ï o ' CftO 00 - r-l r-l -tf O i—1 " 4-1 ' cu • N—' Nw* ^»-^ N«y ^x v»<' i CU s^y X^ N_y -s.^ V^ S^' 1 r-l •Go b>O S - O VD VD CM CO O ' m CM -J- 00 O ON i s ~ ^ 1 cd eu c CU ' •u cu cd •H i ON CM CM O 00 i ^—\ 1 CU CU o n ' ^x O -i C [d i w O O ON r~ o O i cu bO cu < r-- VD P^ r~^ 00 ' - - i ü rl >J r>- ON CM r-l i VO ON 1 CU •- >CU i HM r-l i i—1 1 ,n co bO ' • O u CU i y—s 1 •—V Cd 4-> CU bO ' • E •JJ! ft e 1 ^-' i-l o o C '• ^-^ 1-1 CU ' CU o i CU O Hin u CU > 4J o O O O O O ' i 4J O O O O O O ' CU CM i-l bO • bO r-4 oo vo m CM I-I t i bû r-l oo vo m CM i-i ' r<3 \ w' s_^ o CM O o 1 I-- r-l

•-v co ^.^ co ON co - cd ^-V - O /-N •—\ - ,rv NO N O -J co O O m O r-l N-X ^^ S-^ **-• N-* N_^ N-^ *W* « O (J>roO i o 00 O r-

v*~v •—» r-1 <* « • CO a. co m CM i-l o cd N^' *w cd o o o o N NO •j- o ts] N—' *»• N—' N^

/—^M cOv O in - - - in cd -C M ON CO /-v cd N m .-Hi- i NO o N O O CM O o •*_• ^-^ N->* V—*" N-^ U )-i S^< •*_• S-^ s*-^ *_• i o I—Im NO o O O O r>- O O UI*.-.».H INt ^ . H H in

ON ~J 4-1 •—s CO ^ ^N ^N 4-1 ca O i-l o o o UI CM O vt O O O r-t O O O i NO o oo o o

CM CO

O. /-N. ^ ^ ^ a O — — »• « o V-l «-I 1-1 4-> N™* N-^ N«' •^s 4J 4-1 U C/> O 1-1 ON CO >-l Vi O O O m o O O o o O ON co

00 M3 00 4-1 •~\ ^"V S-*. ^-N •-N O en O O O O O co >-i N-X "*—• N-' Nw^ S-^ V^ ^/ U o o o o o o a) CM o o o o o o X>o O u o O NO NO CM (X S~*\ /*~\ S~\

ï CO O U) O ON CM CM 00 O S ci) eu O O r-l >J CM O w O r-i r-» oo r-. O X) 0\ vo r~- NO co in o CM r-l r-i r-i m

CU 0) 4-> O O O O O O 4J bû bO o o o o o o CU i—i oo o m CM I-I r-l 00 NO m CM r-l O 0 O r-l i-l r-l r-l r-l o O r-l r-l i-l rH r-l O •8 00 NO m CM iH 00 NO in CM i-l H X 3C ^N

^v r-~ co cd ^—\ - co •—s o o o o N o CM i-I o ^^ S-^ N_^ V ^ > o o o o i o r~- 00 o i-H O

> c cd o o o o cd o o o o N >—' **-• N^ ^^ N >W* S_^ Nw^ N.rf' " o o o o i O O O O

cd cd N N u o o o o u o o o o o •w* **• N_^ \^ o N_' S_^ ^^ N_^ N_^ o o o o o o o o o

4-1 4-1 o o o o o en o o o o o \^ s_^ ^^ s_^ s-^ *w* V-' "W Vw' •*•• ' o o o o o o o o o o

0) 0) o o u 1-1 •-V ^^ ^^ ^-s >J- co bû bû CU O O O O o o o o o o u to O O O O oo co O c/> N«^ N«^ \^ V^^ V^^ S^ o o o ON vo c/n o o o o o o co

00 00 4J 4-1 W o o o o o o «1 O O O O O O u N_^ ^^_• •*_• \_• \^ N«/ u CJ o o o o o o C3 w^ V >«-• N.X N—' s O O O 00 CM -ï o o o o o o 1-4 CO CM Cd i-I 00 1^ CM

^-N co ucd ON U-> a. O CM O vo o o O O O .-I CM o S *W* ^S "*_• N—* N—' Nw' CU

O i S -* 1 >*• iH i Ol CU i-I l 4J CU > ubû o o o o o o bû o o o o o o J3 ' O o i—i oo vo m CM i—i cd i O i-< i-l r-l r-l i-l O o i-I i-I i-I i-l i-H o H • X oo vo m CM i—i X co * in CN H m /-^ .—i ^s - CM - *£) -~-v 00 ON s~v VD -i—l O - - NO CM ON r^ CM - ON CM cd ro NO co O m cd t—I O CM vu cd m .-I CM ON •u 4-1 v-^ N—' ^~s •*~S o r~~ vt co CM O i O oo m m H H ON co co r^ O

vf ON <~~* •-N m

-—. 00 r^ ~ CO -O •—s - NO •**v i-i »•i n y~^ o ON1- 1 o r-4 m cd v—' N-^ W N-^ cd N^ s_** <-< o o ON r-l O 1—1 00 o o » • 00 NO 1-1 vt m r-l

CM •—s *"~\ - r—1 '—s cd cd o o r>- NOo N O O i-l O O N ^*^S-* ' W N_^ N_^ 1-1 ^^ >*• >-• N—*- S_y U o o inm o O O O r-l O O NO m in

NO NO co 4-> O O CM O O ui o -tf m o o 4-> •*_• V-/ \_^ N—' •*«• *—' N^^ ^^ ^„/ \_^ i O o

a (X 0 eu O O CM CM O O 4J eu 4-1 4-) U u O O O CM NO O u C/5 o o CM r-» o o O o O f-, co o m m co c/2

00 NO 00 ON 4-> O O O M3 O O 4J U] \^ ^ N-^ ^^ ^^ N^* M o o o o o o )-l >-l u O O O CM O O o o o o o o A! O

00 CM a ,^ •-N - O i-I 1-1 \ a o o o r- r^ o w O o in r^ i-i VD 0) Nw' V-X ^w^ ^w' •—' r» U) ^»^ CO ON 00 00 CM (U o o o ON o o S o o

CM r~ CO 00 i-l co cd CM CO V£> co

CD •8 in 00 CM rH NO o. CM r-l CO CM NO O CO i-H CO CM O (X o UI •*•• •w* ^w' v-' ^~s s«/ B w CU

T3

(U 01 O 4J O O O O •u O O O O O O o o bû i—I 00 NÛ UI CM r-1 bû r-l 00 vO in CM 1-4 1 1 1 1 t i i O 0 O l-l 1-1 r-4 1-1 r-4 O O 1-1 1-1 1-1 i-i r-l O CM i-l H CO ID m N r-l S 00 VÛ m -—v vo m r-- /M<1 CM [^ - - - ^VO - - - in m vo vo - r~ I— ca O CM i—I LO ca - ON m CM ca m H rl N ca 4 CM H m •u u o i—i r- m ON o i vo m i-H oo H H CM H Ifl Cl CM oo r- CM m * in H H COO CM

O ca N o m o o ca N o o o o i o NO o o i o o o o co

«• >w/ cd N N ' O rH O O o o o o CM C"> in

--V CM

ca /-v - <—. CM *-\ N O vo O i-I O cd u N-^ V V—' >*-• N—* N o o o o o o i O 00 o o o 1-1 V-/ *'~S S_^ N^* N_X i O O O O O m i—I

vO ON u U) O O CM o o O O i-I O O N—' N^ "«w* '^^ »w' O O r- o O o o

O. (X »_• v^ s^ \^s O ON ON CT» o o o o o o o C/5 i—I 00 c/i

00 r^ - 00 ON UI O O o m en o •>W "W S.^ ^*• N^ V ui O O O ON O O o o o o o o u S^ ^^ ^/ N^X >*• N—' 0) o o o o o o J3 O 4J M O /-vn ON /->^CM - - ON ON VO -f- - i-t CM ex y*~v CO *^» ON >~^ ^^ (X ^->» - -C M inr ~ \ UI O i-l O en O O UI O CM4 H H

.O in i— m co vo vo -—. in cd O. MN J H 4 O o. ^ - ^ O -^ ^ ui H ei >f in CM 4 UI O r- o i-i O O E

CU

CU 0) 4-> O O O O O O 4-> o o o o o o CU W) H co «c m CM H bO i—i oo vo m CM i-i XI O o i-l i-I O

^^ CT. oo cd CT.r - ^ •""N - 00 '-N N CM r-l o o O co r-l O v^ N^ v*-" •^—' ^^^ ^ —-• CT co o o >i o r^r ^ o — ~ » « CT>r~ CM CO CM r-l

.-v CM VO > >*-v - CO >—s O r-l O O c O co co o cd cd v—- >»• S-^ ^w' tsl O v* O O CM . i O -* CM O CO r-l

cd s~i •-< CM - s~\ O %_• N-^ ^_^ N»^ S_^ " O O O 00 o o o o o o i-l 00

00 4J 4J W O O r-^ o O M O O O i-l o V ^—' •>-• V-^ V-^ >W N-X >-• N-X V-^ i O O m o O Ü > O O O 00 o CT>

P- P. O U CT» ^"N - i—( «-V S-*. l-i CD ^-% ^V /—N VO /^^ y^^ 0Ù 0) r-l O 00 i-l o o 00 O O O i-l o o 4J 4-> N^ N^' ^X N—' V ^^ 4J to U CO CT< U O O O vo o o O o r- oo o o O O r-~ co -J- CO CO o CO

00 00 4J v ON w O O O vo O O m u o o o -* o o O O O CM O O O -*»• N_/ ^-^ v^y ^-^ N—y J-l O O O i-l o o 0) CM ja o 4-1 o H --.CM CO o co - VO - - co 0- <"> CM - CM CT> ^v w O O O vD O o «1 O CM ^- i-l in o \ V/ v—- .—y ^-- ._• ^ CT* N^/ \^ N^ S_^ \_^ S-^

vO vo CM CT>

4J o. CT>CT> r- - i-l r-~ -r—V o. s~^ /^v ,*-v - CM -^*> « CM CM r-i CM r^ o vi O O O co CM O e Cd *w* ^^ •—' •*-• ^x s^ 0) W VD VO CM O o o O O O CT. r^ O •O r-^ r^ O CO vO i-I CO i-i i-< i-l 1-1 ~ï

4-> o o o o o o •u bO i—i oo vo m CM .—i bû o o o o o o O O r-l 00 VD in CM i—I Cd O r—I <—I 1—t i—I •—I CD O r-l rH rH r-l r-l O H ac 00 VO u-l CM i-H X 00 VO m CM i—I ^^ •~x ,•—«s r~ CSI O r-l ~ - ON - co cd CM O 'S cd ON SO ro *~- cd CM OS- CM O cd CNj m i-I O •u N^- •u ' ' V ' ^_X V ' o m 00 rs o o i—1 UI ON O H H so SO» co SO O o r-l ro 00

cd ^ ^ sj ^ N o o ^ o O 4 » o i-l o o os o ^ i o CM m o en

o r-< o o o o o o cd cd s^ v_y- >*• s^ ' o CM o o i o o o o co

<-N CN rs cd co cd -'S y^ » 1—I /S N N u u O O r-l i-H o O O i-l csl O N_• s^y >*_• s-** >-• N^ ^^ s_^ S_^ S»^ O O i-l CM O O O Csl OS O i-i rs

.-^ SO ro •U y—\ ^ -

CX P. CU CU O o M u /s o rs -s* '—v <^s bü CU bO CU O i-l r-l O O O U U 4-> U en U co o CM ON o o o O O O o CM CO CO co

CM 00 00 4-> •U y-s CT» < O V M O ex ,-S S~\ *S CM 'S y*S w O O O i-l o o ex o CU "*»• S_" N-y* N-** **• ^-^ UI o o o o o o CU co O O O vo o o S/ N_y< s-^ s-yy s_x s/ s o o o o o o cd

CD J3 ON in O m o cd O so r^- 4-1 CX ' >tf ^ï Csl CM ex /^N •- 'S X—^ W • CM i-l CM i—1 m o UI O ON ~ï CM o o e CU CU \^^ \-^ \^y ^.s Sy* ^w* CU 00*H i-H o w w O 00 so Is o o vf 00 CO r^ CM i-l r-l m CM r-i

CU O O O O O O u o o o o o o cu i-i oo o m CM i-i i-i oo so m CM i—i O bO O i-I i-H i—I i—I i-I o 0 i-I i—I i—I i-l i—I o •s O 00 VO in CM rH H oo so m CM i—i •• e cd -i cd CU .M 4-> i W CO VO ifl i ' i cd 1 ON ON O C*ï 1 1 X rH rH M o m r-i o- i i 4-1 r~ •r-t m CU > n 0) .o O) C C J3 •H C •H cu cu r-l > cd r-» o i-i i ON CM i 1-1 ^N- .il! CU N - • cd - - 1 cd >-i N r-l i O r-l CM CM i i N i O O r^ 4-> 3 4-1 CU rH • 0 CO r-l « 4-> UI r-l r-l rH ^ cd •u 0) - •- G X U ca cd CU n > > r- ! NO ~ 4J G C bfjrH i O O O NO i " 4J CU U bO e> ' iH CM i 1-1 bO O O /-v rH > ex • 0- ' o V-J CU bO cu i cu i w 3 •o C o • o • 3 •O cd u i u < u •r-l N bO i bO • CU -tf e u V > ' 4-1 i fxlH CU u co • •j- m i i S-J i 4-1 • ro in i •• c o r-l i i o • CO > 1 1-1 - r-l 'H o ^ i O CM NO O ' ' i o > rH 1 i o o CM r~ i « 3 G CU CU C/5 i 00 i Ï4 • 3 eu 4-1 r-l •* \T3 ca ^ a T3 e H-I .- • > M B ca cd I-I w r-l N CU r-l O - 00 fX,* r-l co ID in i rH ON ON 1 o CU - i CU 1 ^\ N c.1-1 1-1 •- 4-1 i CM o oo m i • V • O O rH «tf 1 1 4J ca GO CSI 1 C/5 ON 1 CeU u(U r-l rH CX s CU CU eu eu 4J bO O X. CO O u o bO CO cu b>O 4-> C ^^ CU o cd 4J NO ON i 4-> m r^ i co TJ U N CO i CO • CU bO u 1 O O rH CM 1 1 U i O O rH VO i i bO - CU o CM I O CM i cd ^"^ .. 4-> en u 4-1 O co 3 ca )-i cd 3 U bO CX bûr-l -tf S cu i rl 4 0> H l i ca i iH CM NO CM i i cd cu 3 S co i cu rH r^ -* t*» l cd > 0) •• • S NO t o -O x i-i >-' e ccd cu •• N T) 4J (X •o .c 0) •- H-( u cu co ' O. C > W l CO CM NO i > cu 1 4 1^ CN| CM 1 CU CU • w i iH -J- i ac> o> •o > 1 /—N 1 •-N cd . o o o O O O i i 4J i O O O O O O ' cu 3 (X 4J CU > 00 i iH 00 NO m CM iH i i bO 1 r-l 00 NO in CNI iH 1 JD -O ca o bO i O 1 1 1 1 1 1 1 1 ' O 1 1 1 1 1 t 1 1 cd cu cu V-i cd • O i rH rH rH r-l r-l NO I i O l rH rH rH r-l rH NO • H W)W «I-O • 3C I 00 NO in CM iH i • S i 00 NO m CM rH i Ol 0\0 m m r^ oo •u M \o m H o i-i r^ H i-i

co N i O O oo

i O O O 00 cd i-l 00 N

r~^ oo va (U O CM rx CN i CO •4- r-~

iJ CO ' O O O O i

o> 00

bû

O > vu m o vo u CO CU (U i o\ csi r^ ^^ ^•N cd e i-mi >«^ CU i-i iJ O O O O O O 0) bû i—i oo vo m CM i—i Xi O cd O H 33 CO ID in N H G CU UI cd cd N r-l >-l bO .C*U r-l U • . « cd NO CO O NO i i r-l m r-i in co i I l-l O CM CM CO l bûoo ca cd - t 1 cd - i • cd » i O 00 u u i i i-i co co NO i • Cd i i m i—i o co i • cd i i co o i-i m i o o cu o CO N 1-^ -J i 1 4J CN 0\ r-l -J" 1 • 4J CM CO \0 ON " 43 t-4 a H r-l r-l • < O r-l CM r~ O 1 • o r-l CM ON NO i o • H r-l 1 • H r-l ' G +J i-i cu ca V •0 <4-l i-i •H m CU Cl) O CJi CO CO i '< cd m CM . - 1 U ^-N G l-l i i r-~ r^ r-- o ' i N i i ^ï Oi ^ï CM i > l-l 1 1 O 00 ON r-l 1 CU M •H CN CN i • r-l CM in ON oo i • ^ CM >* • N Cl ca i-i rH CM 00 00 r-l i in o r^ i m o co i^ i > ' > * 1 4* « 1 ' G - i '> > •cH M- cd 1 1 r-l -J- CS O " i cd . i i o ON ~j o i > G i i CM co .j- in i CU .. CU N r-l CO CO l i M i r-i in m i i cd m CM in CM i rH "O ca i-> i N r-l l cd C >-i bO cd o CU o 4J v^ a o 4oJ bOi-ol XH cd V o • C XI r-l 4J 1 cd i O oo o O > ' U i • O O r^ r^ o i i U i i O CM 4J i i 4J > O 3 CU bO i ca i ca X> C i—i i - 1 i ca i - i 1 r-l • - - i 3 X) U r-l i \--l CA M - J S r-l i •d CM CN r>- CM - CD • J3- ca cd i 4J i i—i CM m m o oo i 1 4-1 1 O r-l CO in CM r-l i i 4J < i-I CM CM co oo r~ • l-l t»0 u N • C/5 l r-l CM r-l c i C/3 i i-l r-l CM CM i i C/3 i r-l r-l l-l 1 - C cu i-i O •-! Q.X > \ >-l o ' ^v CU i-i •- •u ca CcU eCU r-l r-l cxx: CU CU CU o 4J bO 4J ON o ci NO i • u CM CO CM i i 4-> in O O i-i i i CJ CM i i CJ CM i >-• 73 4J G o cd ca - l-l N cu <~N bO bO U CU cd 3 .. 4-1 ca 3 4-> o ca ca u CM 00 in r-l -l ' ON r-H r-l CM r-l VD VO 1 i CU r-l rH CO CM VO r-» • i-l 00 .. 73 < S i-i co r-« i • S r-i r~ -d- i cd C X) r-i i v - CU -i-I S 6 ced ccu 3 cd > S G Cu cn co ON o m r- i CM CM ON O i i Ou i r^ <ƒ• CM m i •O x | - -V - | i-I w cd ca i• caa r. 1 i ca cu •• N cu CO 00 r-H i—l m CN i i m i O oo co O co O i i CU i o m co CM w i r-l CO VD ON i • M i CM CM CO i XI 4= O) .. ..-1 CJ eu ca S cd e r-l CU c CU CJ • - bû CU G O X) CU > -0 bO i •—\ i y~s. l ^—V X CU G G • e • e ' S in x> cu cd >«• • ^»^ 1 "^w r-l C CU N CU i CU • O • i CU i O ' i cu i O ' i-l u .. CU • V i O O O O O O ' I 4J i O O O O O O i i 4J i o o o o O O i cu 3 CU 4J > bO 1 rH 00 NO m CN rH 1 i 00 1 r-l 00 NO in CM l-l 1 i bO i r-i oo vo m CM i-i i 43 "O ca o i O i i • i i i i i i 0 • i i i i * « t • O i i i i i i i t cd cu CU l-l i 0 i r-l r-l r-l r-l r-l O ' i O 1 r-l r-l r-l r-l r-l O ' • O 1 r-l r-l r-l l-l r-l O l H bO W W) • 5C i oo vo m CM r-l l ' X 1 00 NO U0 CM rH 1 i 3C r 00 VO m CM r-l • Tabel 16a. Samenvatting reactietypenva no pd ewindturbine s aanvliegende vogels tijdensdaglich t in198 8 (N= 13 ;exclusie fcategori e 'onbekend', vgl.bijlag e16a) .

Aanvlieg- Meewind patroon Geen Wel Dodelijke Totaal passage passage 'botsing'

Normaal 1* 6 0 7(100% )

Fladderend 0 0 0 0 (0%)

Totaal 1(14% ) 6(86% ) 0 (0%) 7

* bijstilstaand eturbine .

Aanvlieg- Tegenwind patroon - Geen Wel Dodelijke Totaal passage passage 'botsing'

Normaal 0 5 0 5(83% ) Fladderend 1 0 0 1(17% )

Totaal 1 (17%) 5(83% ) 0 (0%) 6 Tabel 16b. Samenvattingreactietype nva no pd ewindturbine s aanvliegende vogels inschemerin g enduisterni s in198 8 (N= 4 7; exclusie fcategori e 'onbekend',vlg .bijlag e16b) .

Aanvlieg- Meewind patroon Geen Wel Dodelijke Totaal passage passage 'botsing'

Normaal 6 6 5 17 (71%) Fladderend 1 6 0 7(29% )

Totaal 7 (29%) 12 (50%) 5(21% ) 24

Aanvlieg- Tegenwind patroon Geen Wel Dodelijke Totaal passage passage 'botsing'

Normaal 1 2 0 3(13% ) Fladderend 6 11 3 20(87% )

Totaal 7 (30%) 13 (57%) 3 (13%) 23 Tabel 17. Overzichtva nd ewaargenome nbotsinge nva nvogel sme td eroto r ofhe tzo gachte rd eroto r tijdens schemeringe ngedurend e denach te n hetgevol gdaarva nvoo r devoge l ((zeervermoedelijk )gedood ,o fherstel ­ lendbinne nbeeldveld ) (N= 14). Totaalaanta lwaarneminge nva nvogel si n hetrotorvlak :N = 51 .

Botsing Gedood Herstel N

Met rotorblad 5 (10%) 0 5(10% ) Met zog 3(6% ) 3(6% ) 6(12% ) Oorzaakonbeken d 2 (4%) 1(2% ) 3(6% )

Totaal 10 (20%) 4 (8%) 14(28% ) Tabel18 . Totaleaanta l (T)waargenome nvogels ,aanta lreactie s (R)e n aantaldodelijk e aanvaringen (D)pe rsoortgroe p entotaa lron droto r3 5 (rotorhoogte,afstan d totcamer a425-47 5m ;beeldbreedt e ruim 39m )i n schemering enduisternis ,respectievelij k tijdensdaglich tva n 24/25-28/29 oktober (rotordraaiend ,boven )e n29/30-30/3 1oktobe r 1988 (rotorstilstaand , onder), 1:2-uitlezing .Tusse nhaakje s percentage.

Soortgroep Schemeringe n Licht duisternis

T R D T R D

Eenden 11 1 (11) 0 13 0 0 Meeuwen 11 0 0 20 4 (20) 0 Grote steltlopers 1 0 0 1 0 0 Middelgrote steltlopers 10 0 0 8 0 0 Kleine steltlopers 6 0 0 10 0 0 Grotezangvogel s 34 7 (21) 1 (3) 29 1 (3) 0 Middelgrote zangvogels 13 7 (49) 2 (15) 8 1 (13) 0 Kleinezangvogel s 8 6 (75) 2 (25) 8 1 (13) 0

Totaal 94 21 (22) 5 (5) 97 7 (8) 0 (0)

Soortgroep Schemer'in ge n Licht duisternis

T R D T R D

Eenden 1 0 0 0 0 0 Meeuwen 11 0 0 14 0 0 Grote steltlopers 0 0 0 0 0 0 Middelgrote steltlopers 0 0 0 7 0 0 Kleine steltlopers 2 0 0 1 0 0 Grotezangvogel s 1 0 0 2 0 0 Middelgrote zangvogels 2 1 (50) 0 3 0 0 Kleinezangvogel s 5 2 (40) 1 (20) 3 0 0

Totaal 22 2 (9) 1 (5) 30 0 (0) 0 (0) Tabel 19. Aantallenpe rnach te ni nschemerin g draaiende turbines tijdensd ewarmtebeeldopname n in1988 .

Datum Turb inerij Totaal

Oost Midden West

24/25-10-1988 5 3 1 9 25/26-10-1988 5 2 1 8 26/27-10-1988 4 2 1 7 27/28-10-1988 5 2 1 8 28/29-10-1988 5 2 0 7 29/30-10-1988 3 2 1 6 30/31-10-1988 2 2 1 5

Totaal 29 15 6 50

Tabel20 . Gemiddeldevindkanse nva ni nhe tvel dgevonde nklein e (boven) engrot e (onder)slachtoffer s inhe twindpar k ind eperiod eme t warmtebeeldcamera (uitWinkelma n 1990a).Tusse nhaakje she t theoretische minimume nmaximu m opgrondva nhe t95% -betrouwbaarheidsinterval .

Activiteit Predatie Zoekeffi- Afgezochte Zoekdag- turbines ciëntie oppervlakte correctie

Stilstaand 0 ,90(0,70-1,,00 ) 0,,52(0,35-0 ,,78 ) 1,00 0,14 Draaiend 0,,90(0,70-1 ,,00 ) 0,,52(0,35-0 ,,78 ) 1,00 1,00

Activiteit Predatie Zoekeffi- Afgezochte Zoekdag- turbines ciëntie oppervlakte correctie

Stilstaand 1,,00(0,48- 1 ,00) 0,,89(0,60-1 ,,00 ) 1,00 0,14 Draaiend 1 ,00(0,48-1 ,00) 0 ,89(0,60-1,,00 ) 0,44 1,00 Bijlage1 . Datawaaro pwindturbinemaste n (nummersva nmasten )werde n opgericht.

04 08 1986- 15 08 1986 11, 21, 31, 13 01 09 1986- 11 09 1986 23, 33, 35, 36 30 10 1986 38 31 10 1986 25, 26, 37 17 11 1986- 16 12 1986 27, 28 05 01 1987- 26 01 1987 15, 16, 17, 18 Bijlage 2. Datawaaro pgondel se nwieke no pturbinemaste n (nummers masten)werde ngeplaatst .

Eindme i198 7 31 Eindme i- 14 09 1987 11, 21, 13, 23, 25, 33, 35 15 09 1987 15 16 09 .1987 16, 26 01 10 1987 37, 38 02 10 1987 27 13 10 1987 17, 28 09 11 1987 18, 36 Bijlage 3. Resultatendetectieproeve n restlichtversterkers:afstande n waaropvogel s 'savond s inoktobe r 1987 (boven)e noktobe r 1988 (onder) tijdensredelijk e engoed eweersomstandighede n inhe tbeeldvel dva nee n restlichtversterkerwerde nlosgelate ne nachtera fwe l (+= duidelijk , (+) - matig)o fnie t (-) opd evideobande nwerde nteruggevonden .

Soort Afstand (m) Totaal - - -- aantal 5 10 15 25 50 60 75

Vink, rietgors + 2+ 2(+) 5 Zanglijster + + + 3 Postduif +++(+) 4

Soort Afstand (m) Totaal aantal <15 20 25 30 35 40 45

Roodborst + 2+ 4 Koperwiek, zanglijster 3+ 5+,- 4- +,- - - 17 Merel,kramsvoge l 2+ 2+ 4+ 2+,2- +,- +,- - 17 Goudplevier 2+ 2+ 2+ - + - 9 Postduif + + 2+ + 5 Bijlage 4. Resultaten detectieproevenwarmtebeeldcamer a (5-graden- uittreehoek): afstandenwaaro p vogels inhe t beeldveld van de camera avonds tussen ca. 21.00 en 23.00 uur en tijdens redelijke tot goede zichtomstandigheden werden losgelaten (N= 104) en achteraf wel (+— duidelijk, (+)= matig) of niet (-) op de videobanden werden teruggevonden. Gegevens uit oktober 1987 (N= 30) (vgl.Winkelma n 1988a) en oktober 1988 (N— 74) (beide Oosterbierum) gecombineerd. Soorten gerangschikt naar groottegroepen. Eerste referentiepunt inbeeldvel d op ongeveer 200 m afstand.

Soort Afstand (m)

225 300 350 375 400 450 500

Goudhaantje - - - Roodborst, heggemus, pimpelmees +,- + +,(+) 2+,3- 2- Koolmees, kwikstaart, zwartkop, vink, keep + 3+ (+),2+ Koperwiek, zanglijster 2+ 2+ Merel, kramsvogel + + 2+ + 3+ Goudplevier + Postduif

Soort Afstand (m)

600 650 700 750 800 850

Goudhaantje - Roodborst, heggemus, pimpelmees (2+),3- (+),- 3- 2- Koolmees, kwikstaart, zwartkop, vink, keep 2+,2- - Koperwiek, zanglijster + - - + Merel, kramsvogel 3+ +,(+ ) 3+,(+),- 2+,2- 2+ +, ,(+),3- Goudplevier + + + + Postduif + 2+ + +

Soort Afstand (m) Totaal aantal 900 950 1050 1100

Goudhaantje 4 Roodborst, heggemus, pimpelmees - 25 Koolmees, kwikstaart, zwartkop, vink, keep 12 Koperwiek, zanglijster 2- 2- - 14 Merel, kramsvogel +),- - 32 Goudplevier +2- 8 Postduif + + 7 Bijlage 5. Uittekenschemava nvideobeelde nva nrestlichtversterker s en warmtebeeldcamera'se ninvoerschem a incomputer .

Kolom Onderwerp Bijzonderhede n

1 Datum dag,maand ,j aa r

2 Tape-nummer

3 Typecamer a 1 (restlichtversterker);3 ,5 ,1 5(graden , warmtebeeldcamera)

4 Tijd afgerondo phel eminute n

5 Soort 9999= soor tonbeken d

6 Determinatie 1- o psoort ,2 = o psoort ,maa r onzeker,3 - o p groep,4 — o pgroep ,maa ronzeker ,9 — onbeken d

7 Aantal 0 =groep ,maa raanta lonbeken d

8 Snelheid aantalbeeldje snodi gvoo r eenschermlengte , 0 =nie tgeteken d

9 In-hoogte invlieghoogte opzijkan tscher m (0-14cm) , 99— onbeken do fnie tgeteken d

10 Uit-hoogte uitvlieghoogte opzijkan tscher m (0-14cm) , 99— onbeken do fnie tgeteken d

11 Vlucht Rechte Boog Viaboven - lijn ofonder ­ kantscher m

Vanlink snaa rrecht s 1 3 Vanrecht snaa r links 2 4

7= rondcirkelen , 8= va ncamer aaf ,naa rcamer a toe,9 - onbeken d

12 Reactieo f Reactie Botsing botsing Ja Nee

Ja 1 3 Nee 2 4

13 Passage Restlichtversterker en3-gradenwarmtebeeldcamera : (indicatie 1= voorlang smas to fmolen ,2 = achterlangs ,9 - vanafstand ) onbekend Bijlage 5(vervolg) .

Kolom Onderwerp Bijzonderheden

5-gradenwarmtebeeldcamera :

Voorlangs Achterlangsmas to fmole n masto f — molen 36 35 33 Onbekerid/n.v.t.*

36 - - - 1 35 2 - - 3 33 4 5 6 Onbekend 7 8 9 0

15-gradenwarmtebeeldcamera :

Voorlangs Achterlangsmas to fmole n masto f molen 37 36 35 33 31 Onbekend/n.v.t.*

37 A 36 B C 35 DE--- F 33 G H I J 31 K L M N - 0 Onbekend P Q R S T U

* n.v.t.= nie tva ntoepassin g Bijlage 6. Ind e literatuur opgegeven '(still)ai rspeeds 'voo rverschil ­ lendesoorten ,onderverdeel dnaa rd e inonderhavig e studie onderscheiden soort(groep)en.

Soortgroep Soort Air speed (m/sec)(Bron )

Blauwereige r Blauwereige r 12 (3), 14,3 (12)

Zwanene nganze n Kleinezwaa n 24(10 ) Kolgans 22.3(5 ) Grauwegan s 21,9 (10)

Wildeeen d Wildeeen d 18 (3),19, 2 (10) BlackDuc k 17,9(12 )

Overigewatervogel s Amerikaanse smient 17,7 (12) Krakeend 20.7(12 ) Pijlstaart 16,6 (12) Eendspec . 17.4(12 )

Buizerd Buizerd 15,6 (10)

Kleine steltlopers Bontestrandlope r 13 (3),14, 1 (7) Strandloperspec . 19.1(12 ) Ongedetermineerd 10,8-12,1 (2)

Middelgrote Zilverplevier 16.2 (12),16, 4(5 ) steltlopers Kanoetstrandloper 13.8(7 )

Grotesteltloper s Scholekster 14-16 (3),14, 2 (7) Kievit 12.5(10 ) Ongedetermineerd 11,9-14,8 (2)

Meeuwen LaughingGul l 12.6 (12) Zilvermeeuw 10-11 (3),12, 6 (12) Meeuwspec . 13-14(12 )

Kleinezangvogel s Ongedetermineerd 10,6-13,8 (2)

Middelgrote Spreeuw 9-10 (3),10,6+2,8 3(11) , zangvogels 12.2(10 ) Huismus 8-11 (3),11, 2(8) , 12,6+2,27 (11) Vink 10-14 (3),10, 3 (4),1 5 (6) Keep 11,5 (4) Zonotrichia leucophrys 15,4+3,4 (9) ZonoCrichia atricilla 15,4+3,4 (9)

Grotezangvogel s Ongedetermineerd 12,8+4,17 (1)

Duiven Houtduif 17.3 (3) Postduif 15,8 (10),16, 9 (8) Turkse tortel 14.7(8 )

Kraaiachtigen Ekster 15.8(5 ) Kauw 15,5 (5) Bijlage6 (vervolg)

Soortgroep Soort Air speed (m/sec)(Bron )

Zwartekraa i 14 (3),14, 4(10 )

Overigevogel s Zeerklein ezangvogel s 10,0-14,2 (2) Zangvogels 12,6+3,36 (1) Steltlopers 12,1±4,03 (1) Steltlopers,eende n enralle n 14,9±5,02 (1)

(1)Bloc h& Brudere r (1982), (2)Bloc h et al. (1981)(bi jmee -o f tegenwind), (3)Campbel l& Lac k (1985), (4)Gatte r (1979), (5)Greenewal t (1975), (6)Klom p (1956), (7)Noe r (1979) (groepen), (8)Oehm e& Fran z (1987), (9)Pearso n (1961), (10)Pennycuic k (1969,1981) , (11)Schnel l& Heilack (1978), (12)Tucke r& Schmidt-Koeni g (1971)(gemiddelden) . Bijlage7 . Ind eliteratuu rgenoemd e 'airspeeds 'o fmat eva ncompensati e enreducti eva n 'airspeeds' ,beid e inrelati eto td ewindrichting .

Groep Soort Windrichting

Mee Tegen Zij

Eenden Pijlstaart (10) 15,5m/ s 18,4m/ s 16,5m/ s Ongedetermineerd (3) -50%

Kleine Bontestrandlope r (6) -1/3 +40% steltlopers Ongedetermineerd (1) <0 % wordenvermede n Ongedetermineerd (3) -1/3 <+60 %

Middelgrote Kanoetstrandloper (6) +40% steltlopers

Grote Scholekster (6) -1/3 +40% steltlopers Scholekster (9) 9,8m/ s 13,5±1,5m/ s Ongedetermineerd (1) >-50 % >+50 % ?

Meeuwen Zilvermeeuw (11) 11,8m/ s 14,9m/ s 10,3m/ s Drieteenmeeuw (8) variatie+ 18 %

Kleine Ongedetermineerd (1) + 0% sterkecompensati e zangvogels Ongedetermineerd (3) -1/3 <+60 %

Middelgrote Vink (2) ? +32% zangvogels Zonotrichia albicollis (5) -1/3 ? Z. leucophrys (10) < 17,6m/ s 17,6m/ s Ongedetermineerd(1 ) -1/3 sterkecompensati e

Grote Ongedetermineerd (1) grotevariati e zangvogels Ongedetermineerd (3) onafhankelijk

Duiven Houtduif (4) 16m/ s 17m/ s 16,5m/ s Postduif (7) onafhankelijk

Kraaien Zwartekraa i (4) 14m/ s 15m/ s 14,5m/ s

Overige Wad- en vogels watervogels (3) -50% Kleinewad - en watervogels (3) +40% Grotewad - en watervogels (3) >+40 % Zeerklein e zangvogels (3) <+90 % Middelgrotee nklein e zangvogels (3) sterkecompensati e Algemeen(2 ) + 15-32% Bijlage 7 (vervolg).

(1)Bloc h& Brudere r (1982), (2)Brudere r (1971), (3)Bloc h et al. (1981), (4)Campbel l& Lac k (1985), (5)Emle n (1974), (6)Noe r (1979), (7)Oehra e& Franz (1987), (8)Oldé n& Peter z (1985), (9)Schnel l& Hellac k (1978), (10)Schnitzle r (1972), (11)Tucke r& Schmidt-Koeni g (1971). ß

bO i ß ß u T3 ß »« csi n CM m n •—l co i—i r-4 co cn^Hf-icMHvtHnrtHHni-lNnN M O l-i ß U u ex • •+ + +• •'+ + +'++' + ''•'+ + + + +''+ + « it II e > > co •3 o CU CJ HOB tl od « ^ H "O 01 (U . O m in in m CU O! ü oocowooconnnnnNNNNNcini-iHr-1 •o M a. cd co Hr-IHHN-J -oai - ß T-I cfl ai > > 3 4-> ß u •oma) « CU >*r^rocNcx5CT\rOi-icr>in ,c cd ca H H CM CM N r-lr-l i-li-li-Hi-li-lr-li-li-l r-4 i-l<-li-lT-li-lt-li-li-li-l.-l b0 CX> o > ß > bO ai > ß •i-t ß ^ - i 4J cd bO bO ß CJ SaHHHSSSSIHHHgHHaHSSSSHHHHHSSHH •W T-I O) 4J

O ß -H cd U O cd T3 CU CMCONtMCOCMlOOCMCOCMOONlOOOOlOOlOCMCMOOOCMOtfCMNN ß » ta to 3 ••-> •O "H «U - > 0) » (X> tX ca o o CU vomi—ioo»-icr>i—ii—ir-^cMvocMincMCMr^inocsicMcom-J-i—i oo a\ co vo r~. CXX> bO ta CMNHHHNHCMCM CM CM H (N CM CM H CM •H ß cd 4-> O 0) U •O CU ß •.-, 00 cd -i-I 4-1 ai > 4-> Cd bO cd E M 4-> cd x: o r~-d-oom^-d-oocM>a-vi-oorH»-(commr~-ooooi-i f-i ca cu 4J r-l cd V4 HNCMM-J^CMCMCMCMCMMMMfOCOfOCMCMm U cd 4J 0) 4-1 01 Ü bO «0 X •3 «4-1 4-1 CJ ^•3 < cd co u cd cu ß ß 4-1 cd cd • O > cd oo 4-1 00 cd ß ON 73 U ooooinoomomoinmoooinoininmoomooinmmo eu 4-1 r-4 ß 0) OOmor^inmcMOP-«or-^cMOOOCMmr~r»-cMinmr~oocMCNCNin bO U in^COlû(O[ 0) ai a> ai > bO bO CX (X a CU -Q 01 0) 01 O O 01 CU ai 0) bO 4J CU i-l 4J 4-1 T4 -H ••-I cu CU M cd 0) 4-1 4-1 ai 01 01 CX T4 .i-l CX CX o- . 4J 4J CU •3 H£ 6 U •o XI X) X) XI CO co ca A: 1-1 u u 4J ••-I u O r-4 r-4 'S > > cd cd cd ß cd cd ca 3 •i-l ß Cd O •1-4 T-l o o 3 O) O) l-l u u O C/l N O N W O ^ *! o o o o o > Bijlage9 . Windrichting (afgerondo phel egraden )e nwindkrach ti nd e periodeme twarmtebeeldcamer ai n198 8 (bron:eige nwaarnemingen ,KNM I 1988,metinge nwindpark) .

Datum Tijdvak Windrichting Windkracht (graden) (m/sec)

24.10.1988 16.46-22.30 135 3 22.31-24.00 113 4 25.10.1988 00.01-06.00 113 4, 06.01-09.00 113 7 14.31-24.00 113 9 26.10.1988 00.01-03.00 113 10 06.31-09.00 158 10 14.31-23.00 158 12 23.01-24.00 180 12 27.10.1988 00.01-07.00 180 12 07.01-11.00 180 16 11.01-15.00 203 16 15.01-19.00 225 19 19.01-22.45 248 16 22.46-24.00 248 12 28.10.1988 00.01-02.30 248 12 02.31-06.45 225 12 06.46-09.00 248 12 14.31-20.45 270 16 20.46-22.50 293 16 22.51-24.00 293 12 29.10.1988 00.01-02.00 293 12 02.01-06.50 315 10 06.51-09.00 315 8 15.01-22.00 315 7 22.01-24.00 338 5 30.10.1988 00.01-09.30 338 5 15.01-23.00 338 4 23.01-24.00 315 4 31.10.1988 00.01-03.00 315 4 03.01-09.30 293 9 Bijlage 10. Globaleomschrijvin gpe rnach te nschemerperiod eva nhe t weere nd ewaargenome n trekme tradar ,warmtebeeldcamer ae n restlichtversterker.Hogerop :o prada rwaargenomen , inclusiefaanduidin g hoofdvliegrichtingen. Park:me twarmtebeeldcamer a of restlichtversterkers (*) waargenomen;+++ :sterk e trek,++ :redelijk e trek;+ :matig e trek;0 : weinig trek; -:nauwelijk so fgee ntrek ;ZON :ron dzonsondergang ;ZOP : rondzonsopgang . 'Kleine'echo's :voora lzangvogels , 'grote'echo's : vooralgrot evogel s (meeuwen,eenden ,steltlopers) .Zi eoo kbijlag e9 .

Nacht Weer Trek

22/23.10.1985 0mati g Hogerop:++ + ->+ ;W-WZ W Park:? 23/24.10.1985 0matig , Hogerop:+ + ->+ ;W-Z W vanafZO Pmis t Park:? 24/25.10.1985 0 matig Hogerop:+ + ->+ ;ZW-WZ W ->W-N W Park:? 25/26.10.1985 0 matig Hogerop:+ + ->++ ;W-Z W ->ZW-ZZ W Park:? 12/13.10.1986 0Z0zwa k Hogerop:? Park:- * 13/14.10.1986 ZZOzwak , Hogerop:+ + ->+ ;W , later Z-ZW; dichtemis t ZOPgetij - enslaaptrek . Park:0 . 14/15.10.1986 ZWzwak , Hogerop:0 ->- ;W-ZW ; ZOPgetij ­ buien,mis t enslaaptrek . Park:0 ,ZO Ne nZOP :0 15/16.10.1986 Beginnach t Hogerop: -->++; ZZW-Z,late rZZW-Z O passage Park: -,ZO Ne nZOP :0 koufront, NNWmatig , mist 16/17.10.1986 0 zwak, Hogerop:++ + ->++ ;W-Z W ->ZW- Z nanachtmis t Park:+ ->0 ,ZO Pe nZON :+ 19/20.10.1986 Whard estorm , Hogerop: -;ZO-N O regen Park:- * 20/21.10.1986 Whard estorm , Hogerop: ?- >0 ;ZO-N O regen Park:? 21/22.10.1986 Wstorm , Hogerop:0? ,ZOP :0 ;NO+Z W ->Z-Z O regen Park:0 ->++ ,relatie fvee lzangvogel s 22/23.10.1986 Wstorm , Hogerop:0? ,ZOP :0 ;NO-Z O regen Park:+ ,ZOP :+++ ;relatie fvee l zangvogels 23/24.10.1986 NWstorm ,i n Hogerop:? - >+/++ ;Z-ZO ,eers tklein e nanachtN W6 echo's,vana fZO Pmee rgrot e engoe dzich t Park:+/ 0 ->+++ ;pie keers tvoora l zangvogels,vana fZO Pmee rgrot evogel s 24/25.10.1986 Z-W 4/5 later Hogerop:? t/m 6/7,vee lbuien , Park:-/0 * 29/30.10.1986 veelbewolkin g 19/20.10.1987 ZO ->ZZ Omatig , Hogerop:+ + ->+ ;WNW-Z W (ookiet sZO) , helderenach t ZOP:WZW-WN W+ 0Z 0 Park:- * Bijlage 10 (vervolg)

Nacht Weer Trek

20/21.10.1987 ZZO-ZO matig, Hogerop: + ->0 ; WNW-NW ->WZ W zicht matig Park: -, ZOP: ++ 21/22.10.1987 Z-ZZO krachtig, Hogerop: 0; W, later ook ZO-ZZO en ZZW passage actieve Park: - , ZO N: + , ZON: + + depressie 22/23.10.1987 Z-ZZO zwak, Hogerop: +->++; ZZW-ZZO, ZOP: WZW+ZO nanacht en ZOP Park: 0 dichte mist 13/14.10. 1988 0 matig, Hogerop: ? t/m bewolkt, Park: + -> -* 16/17.10. 1988 droog 17/18.10. 1988 0 matig, Hogerop: ? t/m bewolkt, Park: -* 20/21.10. 1988 buien 21/22.10. 1988 Z-OZOmatig , Hogerop: ? t/m nevelig, Park: -* 22/23.10. 1988 droog 23/24.10. 1988 ZZO zwak/matig, Hogerop: ++ ->+++ ;W-WZ W (kleine nevelig, echo's) ->ZW-ZZ W vanaf ZOP Park: - ->++ * dichte mist 24/25.10.1988 OZO-ZO zwak/ Hogerop: ++ -> ? ->+++ ; WZW-ZW matig, helder, Park: +++ ->+++ , relatief veel begin nacht zangvogels; vanaf ZOP: piek met buien, relatief veel grote vogels start passage hogedrukgebied over Scandinavië 25/26.10.1988 0Z0 matig, Hogerop: + ->+ + ->+ ; W-ZW enkele buien Park: ++ ->0 , vanaf ZOP: ++ 26/27.10.1988 Z matig, Hogerop: +; NW-N-NO enkele buien, Park: -, tot ZON envana f ZOP: ++ veel maanlicht 27/28.10.1988 WZW-ZW matig, Hogerop: +; vanaf ZOP 0; ZO-NO, later helder, ook NW veel maanlicht Park: ++ ->+ ; vanaf ZOP: +++ met relatief veel grote vogels 28/29.10.1988 WNW-NW matig, Hogerop: +; W-Z ->ZZ W + ZO bewolkt, Park: + ->0 ,vana f ZOP +++,voora l buien grote vogels 29/30.10.1988 NW-NNW zwak, Hogerop: ++;Z-WZ W bewolkt, Park: + -> 0, tot ZON envana f ZOP +++ buien 30/31.10.1988 NW-NNW matig, Hogerop: ++/+;Z-Z O+ ZW-WZW bewolkt, Park: + -> 0, vanaf ZOP: +++ buien 31.10/1.11. W matig, Hogerop: ++ ->+ ; WZW-ZW 1988 bewolkt, Park: + -> 0* enkele buien Bijlage 11. Bijd eberekeninge nva nd evlieghoogt e gebruiktecorrectie ­ factorenvoo rhe tdoo rd erestlichtversterker s bemonsterdevertical e luchtruim enextrapolati enaa r 250m 2 perhoogteban dva n5 m dikt ei n 1986,198 7e n198 8to t1 7oktobe r (gerichto pmiddelpun t (denkbeeldige) rotor;vgl .fig .23a ) (boven)e n198 8vana f 17oktobe r (extrapolatienaa r 500m 2 perhoogteband ;vgl .fig .23b )(onder) .

Hoogte Soortgroepen (m) - - * ** *** 96-100 - - 1,7 91- 95 - - 1,6 86- 90 - - 1,5 81- 85 - - 1,5 76- 80 - - 1,4 71- 75 - 31,3 1,3 66- 70 - 4,0 1,3 61-65 - 2,3 1,2 56- 60 - 1,7 1,2 51- 55 - 1,4 1,1 45- 50 25,0 1,1 1,1 41- 45 3,7 1,1 1,1 36-4 0 2,2 1,0 1,0 31- 35 1,7 1,0 1,0 26- 30 1,6 1,0 1,0 21- 25 1,4 1,0 1,0 16- 20 1,4 1,0 1,0 11- 15 1,5 1,4 1,4 6- 10 2,9 2,9 2,9 0-5

*:klein ee nmiddelgrot e zangvogels,** :grot ezangvogel se nklein e steltlopers,** *overig e soorten (vgl.tabe l1) .

Hoogte Soortgroepen (m) * ** *** **** 45- 50 ... 1,6 41- 45 ... i(i 36- 40 - - 2,0 1,2 31- 35 - - 1,4 1,4 26- 30„ - 2,6 1,7 1,7 21- 25 - 2,1 2,1 2,1 16- 20 3,6 2,6 2,6 2,6 11- 15 3,6 3,6 3,6 3,6 6- 10 5,8 5,8 5,8 5,8 0-5 - - - -

*:klein ee nmiddelgrot e zangvogels,** :grot e zangvogels enklein e steltlopers,*** :middelgrot e steltlopers,**** :overig esoorte n(vgl . tabel1) . Bijlage 12. Depe rherfs t enpe rsoortgroe pwaargenome naantalle n passageswaarva nd evlieghoogt eko nworde nbepaald ,me ttusse nhaakje s hettotaa laanta lwaargenome npassages ,respectievelij khe taanta lbinne n 1100m afstan dva nd ecamer awaarva nd evlieghoogt eko nworde nbepaal d (l:2-uitlezing).

Soortgroep Herfst

1986 1987 1988

Eenden 230 (303;197) 10 ( 23;7) 422 (654;298) Meeuwen 303 (340;295) 107 (131;107) 705 (861;678) Grotesteltloper s 27 (30;27) 0 (0;0) 22 (26;18) Middelgrote steltlopers i 48 (58;47) 8 (10;8) 135 (176;133) Kleine steltlopers 25 (28;25) 0 d;0) 42 (45;42) Grotezangvogel s 89 (98;89) 4 (8;4) 170 (186;170) Middelgrote zangvogels 122 (134;119) 5 (7;5) 160 (177;160) Kleinezangvogel s 182 (206;180) 9 (21;9) 100 (109;100) Duiven,kraaie n 30 (33;29) 1 (4;0) 39 (41;36) Overige soorten 2 (2;2) 3 (5;3) 23 (24;15) Onbekend - (39;-) - (5;-) - (131;-)

Totaal 1058 (1272;1010) 147 (215;143) 1818 (2430;1650) Bijlage 13. Bijd eberekeninge nva nd evlieghoogt e gebruikte correctiefactorenvoo rhe tdoo rd ewarmtebeeldcamera' sbemonsterd e verticale luchtruim enextrapolati enaa r 5500m 2 perhoogteban dva n 5m dikte in198 6 (cameragerich to pmas t 21, 31e n35 )e n198 8 (camera gerichto proto r 35)(vgl .fig .24) .() :bi jd eberekeninge nbuite n beschouwinggelaten .

Hoogte 1986 1988 (m) 21 31 35 35* 35** 35***

96-100 6,5 5,5 . - - 6,3 91-9 5 6,9 11,0 - - - 4,9 86- 90 7,0 6,9 - - - 4,0 81- 85 7,4 5,3 - - - 3,4 76- 80 7,9 4,2 42,3 - 6,3 2,9 71- 75 8,4 3,6 12,0 - 5,1 2,6 66- 70 9,1 3,5 6,9 - 4,2 2,4 61- 65 10,0 3,7 4,8 - 3,6 2,2 56- 60 11,0 4,4 3,7 7,1 3,1 2,0 51- 55 12,0 4,7 3,0 5,4 2,7 1,8 45- 50 13,1 5,3 3,1 4,4 2,5 2,0 41- 45 14,5 5,8 3,6 3,7 2,3 2,3 36- 40 15,7 6,5 4,0 3,2 2,5 2,5 31-3 5 17,2 7,5 4,5 3,0 2,9 2,9 26- 30 20,4 9,0 5,0 3,6 3,5 3,6 21- 25 22,0 11,0 5,6 4,2 4,2 4,2 16- 20 28,9 17,7 8,5 5,4 5,4 5,4 11- 15 42,4 20,4 12,2 7,6 7,6 7,6 6- 10 (55,0) 34,4 19,6 12,5 12,5 12,5 0- 5 (110,0) (61,2) (50,0) 36,7 36,7 36,7

*:klein ee nmiddelgrot e zangvogels,** :grot ezangvogel se nklein e steltlopers,** *overig esoorten . Bijlage 14. Gemiddelde groepsgrootte (x), standaarddeviatie (s.d.), maximum groepsgrootte (max)e ntotal e aantalwaarneminge n (N)pe r soortgroep gedurende denach t (boven), deschemerin g (midden)e noverda g (onder)i nd eherfs tva n198 6e n1988 ,waargenome nme t warmtebeeld- camera.Allee nwaarneminge nva nvogel sme tee nvliegaf stand tussen1 e n 1100m va nd ecamer azij ni nbeschouwin ggenomen .

Soortgroep 1986 1988

X s.d. Max N X s.d. Max N

Eenden 1,8 1,33 8 96 1,7 1,43 10 189 Meeuwen 3,1 2,72 9 29 2,6 3,63 16 42 Grote steltlopers 2,7 2,41 9 15 3,0 3,13 12 11 Middelgrote steltlopers 1,1 0,29 2 21 2,4 4,97 36 81 Kleine steltlopers 1,2 0,55 3 12 1,8 1,89 9 17 Grotezangvogel s 1.3 0,84 4 45 1,1 0,76 10 152 Middelgrote zangvogels 1,1 0,30 2 51 1,0 0,25 3 90 Kleine zangvogels 1,1 0,77 9 118 1,0 0,00 1 33 Duiven,kraaie n 1,0 1,00 1 1 2,0 0,00 2 1

Soortgroep 1986 1988

X s.d. Max N X s.d. Max N

Eenden 2,2 1,65 9 74 1,6 1,12 8 67 Meeuwen 1,4 0,94 7 99 1,8 2,41 18 143 Grote steltlopers 3,5 2,93 8 6 4,3 3,11 9 4 Middelgrote steltlopers 3,0 2,95 9 11 4,5 10,16 45 18 Kleine steltlopers 2,7 1,37 5 6 1,2 0,36 2 13 Grote zangvogels 2,9 2,58 9 14 1,5 0,87 3 4 Middelgrote zangvogels 2,3 1,92 8 23 1,1 0,24 2 17 Kleine zangvogels 2,9 1,81 7 25 1,4 1,43 9 33 Duiven,kraaie n 2,2 0,90 3 6 1,1 0,35 2 7

Soortgroep 1986 1988

X s.d. Max N X s.d. Max N

Eenden 2,8 2,08 7 27 1,5 1,27 10 65 Grote steltlopers 1,3 0,47 2 6 1,0 0,00 1 4 Middelgrote steltlopers 1,9 1,95 7 15 1,5 1,69 11 43 Kleine steltlopers 2,1 2,10 7 7 1,4 0,82 4 19 Grote zangvogels 2,4 2,35 8 30 24,7 63,25 250 14 Middelgrote zangvogels 1,7 1,47 8 45 1,7 1,80 11 65 Kleine zangvogels 1,6 1,37 8 37 2,1 5,92 40 43 Meeuwen 1,0 0,19 2 167 1,3 1,49 28 603 Duiven,kraaie n 1,7 1,36 5 22 1,2 0,58 4 30 Bijlage 15. Rekenvoorbeeld 5-gradenwarmtebeeldcamera,gerich to p middelpunt rotor turbine 35,donker eperiod e 25/26oktobe r1988 , middelgrotesteltlopers .

Totaalwaargenome n (NO) 10 Waargenomenme tafstan d 1-1100m (NI) 8 Waargenomenme tafstan d0 m (N2) 2 Waargenomenme tafstan d>110 0m (N3) 0

A:verdelin gN ove rhoogtebande nva n5 m B:afstandsklass e (m)to tcamer a C:correctiefacto rvoo rafnemend edetecti eme tafstan d (tabel1 ) D:correctiefacto rvoo rbemonsterd e luchtoppervlakte enextrapolati e naar 1100m (gehelepark ) (bijlage13 ) N1*C*D:berekend eaanta lpassage spe rhoogteban ddoo rhe tgehel epar k %:procentuel everdelin gove rd ehoogtebanden , (N1*C*D)/N5 E:verdelin gN 4ove rd ehoogtebande n(%*N4 ) T: (N1*C*D)+E Tot:correcti e inverban dme t1:2-uitlezing ,T* 2

A NI B C D N1*C*D % E T Tot

86-90 1 901-1000 1,3 4,0 5,2 17,3 1,3 6,5 13,0 71-75 1 701- 800 1.0 2,6 2,6 8,6 0,7 3,3 6,6 66-70 1 1001-1100 2,0 2,4 4,8 15,9 1,2 6,0 12,0 56-60 2 601- 700 1,0 2,0 4,0 13,3 1,0 5,0 10,0 41-45 1 601- 700 1,0 2,3 2,3 7,6 0,6 2,9 5,8 25-30 1 301-40 0 1,0 3,6 3,6 12,0 0,9 4,5 9,0 11-15 1 201- 300 1,0 7,6 7,6 7,6 1,9 9,5 19,0

Totaal 8 1-1100 _ _ 30,1(N5) 100,0 7,6(N4) 37,7

Totalevermenigvuldigingsfactor : N1*C*D/N1= 30,1/ 8 =3,8 Toedelingongecorrigeerd e aandeelN 2aa nNI : (N2/(N2+N3))*N2- (2/2)*2- 2,0 Totaalaa nN Ito et evoege ngecorrigeerd e aantalN2 : 2,0*3,8- 7, 6 (N4)

Laatstestap :toedelin gTo taa nd eze sonderscheide nhoogteklassen :

81-100m 13 0 61- 80m 18 6 51- 60m 10 0 21- 50m 14 8 11- 20m 19 0 0- 10m 0 Bijlage 16a. Onderscheidentype nreactie sva nme tmeewin dc.q . tegenwind opd ewindturbine s aanvliegendevogel s tijdensdaglichtsituatie s in198 8 (rotor 35,onderst ehelf troto r 36e ndee lmast ) (N= 14) .

Meewind -normaa laanvliegend ,gee npassag e rotorvlak Aantal

Vlakvoo rpassag eme tscherp eboch t terugvliegend,vluch t steedsnormaa l (meeuw)

Meewind -normaa laanvliegend , (pogingtot )passag e rotorvlak Aantal

Vlakvoo rpassag e sterkfladderen dme tscherp eboch t terugvliegend,daarn anormal epassag e (meeuw) 1

Tijdenspassag ester kfladderen den/o fkantelen den/o f ingehoudenvlucht ,vri jsne ldaarn anormal evluch t (2meeuwen , 2zangvogels ) 4

Directn anormal epassag eenkel emeter snaa rbenede nvallend , waarbijvleugelsla gverminderde ;daarn ame tscherp eboch t terugvliegend (zangvogel) 1

Tegenwind -normaa laanvliegend , (pogingtot )passag e Aantal rotorvlak

Vlakvoo rpassag ester kfladderen dme tscherp eboch t terugvliegend, daarnanormal epassag e (zangvogel) 1

Tijdenspassag eme tscherp eboch t terugvliegend (eend, zangvogel) 2

Tijdense nvla kn apassag e sterkfladderen d en/ofkantelen den/o f ingehoudenvlucht ,vri j sneldaarn anormal evluch t (meeuwen) 2

Tegenwind -fladderen den/o fkantelen daanvliegen , Aantal geenpassag e rotorvlak

Ongeveer 10m voo rpassag eme tscherp eboch te nster k fladderend terugvliegend (zangvogel)

Onbekend Aantal

Sterkfladderen d enkantelen dme tflauw eboch tnaa rbenede n toedoo rbeel dvallen d (zangvogel) Bijlage16b . Onderscheiden typenreactie sva nme tmeewin d c.q. tegenwind opd ewindturbine s aanvliegendevogel s tijdens schemering enduisterni s in198 8 (rotor35 ,onderst ehelf troto r 36e ndee lmast )( N= 51) .

Meewind -normaa laanvliegend ,gee npassag e rotorvlak Aantal

Metwijd eboo gnormaa lvliegen do mroto rhee n (zangvogel) 1

Metwijd eboo ge niet sversneld evleugelsla g omroto rhee n (zangvogel) 1 Ongeveer 5to t1 0m voo rroto rplotselin gme tscherp eboch t normaalterugvliegen d (zangvogels)(vgl .figuu r 25b) 2

Idem,maa r snelfladderen d tijdensboch te ndaarn a (zangvogels) 2

Meewind -normaa laanvliegend , (pogingtot )passag e Aantal rotorvlak

Passagerotorvla knormaal ,maa rvla kdaarna ,no gvoo rmas t enkelemeter snaa rbenede nvallen de nverminderin gva n vleugelslag,waarn aabrup tword tomgekeer d enteruggevloge n (zangvogel)

Vliegtzonde rmee r tegenti protorbla d inhoogst e stand,val t dwarrelend enlich tfladderen d doorbeel dnaa rbenede n (zangvogel)

Vliegtzonde rreacti etege nti protorbla ddi eo pda tmomen tne t doorhoogst e stand is;word tnaa rbenede ngeslage ne nval t bewegingsloos doorbeel dnaa rbeneden ,i ntwe e (?)dele n (zangvogel)*

Tijdense nn apassag e sterk fladderend en/ofkantelend ee n duikelendevluch t (tweezangvogels ,kievit )

Idem,maa rvrijwe ldirec tn apassag eme tscherp eboch te n hoogtewinnen d terug (eend,zangvogel )

Tijdens enn apassag e sterkfladderend ,vla kn apassag emas t klaptvoge lplotselin g dwarrelendnaa rbeneden ,waarbi j alsne l geenvleugelsla gmee roptreed t (zangvogels)(vgl .figuu r25a )

* lichaamme tko pe nee nkleine rdee lnaa rbenede nvallend . Meewind -fladderen daanvliegend , geenpassag e rotorvlak Aantal

Enkelemeter svoo rroto rme twijd eboo gkal m terug (zangvogel) 1

Meewind -fladderen d aanvliegend, (poging tot)passag e Aantal rotorvlak

Tijdense nvla kn apassag e sterkversneld evleugelslag , daarnanormaa ldoorvliegen d (meeuwen) 2

Tijdenspassag e fladderende nkantelend ,daarn asne lschui nnaa r benedenvallen de ni ndezelfd erichtin gwegfladderen d (zangvogel)1

Tijdenspassag e fladderend,vla kn apassag eklap tvoge l enkelemeter snaa rbeneden ,herstel tzic he nvlieg tnormaa l door (zangvogel) (figuur25c ) 1

Tijdenspassag e snelfladderend ,n apassag e stijlomhoo g fladderendvla kvoo rmas te nn aongevee r 5m plotselin g naaropzi jvliegen de nmas tpasserend ;daarn avluch tnormaa l (zangvogel) 1

Vlakvoo rpassag e iets teruggeblazen,daarn ame tscherp e bochtnormal epassag ee nvervol gvluch t (zangvogel) 1

Tegenwind -normaa laanvliegend ,gee npassag erotorvla k Aantal

Vlakvoo rpassag e (<5m )plotselin gme tscherp eboch t terug (zangvogel) 1

Tegenwind -normaa laanvliegend , (pogingtot )passag e Aantal rotorvlak

Vlakvoo rpassag evluch t ietsingehoude ne ndalend ,daarn a normalepassag e (zangvogel) (figuur 25d) 1

Vlakvoo rpassag evluch t iets ingehoudene nster kfladderen d hoogtewinnend ,daarn anormal epassag e (zangvogel) 1 Tegenwind -fladderen d aanvliegend,gee npassag e rotorvlak Aantal

Opongevee r 5to t1 0m voo rpassag e rotorplotselin gme t scherpeboch t terugvliegend (zangvogels)* 4

Opongevee r 1to t5 m voo rpassag ewieke nscher p terugvliegend, daarna inwijd eboo gme t ietshoogteverlie s alsnognormal e passage (zangvogels) 2

* éénbi jstilstaand ewieken .

Tegenwind -fladderen d aanvliegend, (pogingtot )passag e Aantal rotorvlak

Vlakvoo rpassag enaa rbenede ngedrukt ,waarn aplotselin g normalepassag e (zangvogels) 2

Tijdenspassag e sterkfladderend ,n apassag enormaa l doorvliegend (eend,ze szangvogels ) 7

Tijdenspassag e sterkfladderend ,vla kn apassag eplotselin g metboch tteru g (zangvogels) 2

Tijdenspassag e sterkfladderen d enkantelen d endaarbi jdoo r rotorbladnaa rbenede ngeslagen ,ster kfladderen dneervallen d (zangvogel) 1

Idem,maa rn akla pgehee lbewegingsloo sneervallen d (zangvogels) 2

Onbekend Aantal

Opvliegendvana fachterzijd e rotorhuis,me tboo giet s fladderendme td ewin dme ewegvliegend ,daarbi j aanvankelijk sterkhoogt everliezen d (zangvogel) 1

Lichtfladderen dva nbove nnaa rbenede ndoo rbeel ddwarrelend , kopnaa rbeneden ,va l lijktt eversnelle n (zangvogels) 2

Idem,maa r lichaamsasongevee rhorizontaal ,e nonderi nbeel d herstele nwegvliegen d tegenwin d in (zangvogel) 1 Bijlage 17. Wetenschappelijkename nva n intekst ,tabelle ne nbijlage n genoemdevogelsoorte ne nwetenschappelijk e ofEngels ename nva n soortgroepen (alfabetischevolgorde) .

Amerikaanse smient Anas americana Amerikaanse torenvalk Falco sparverius Barmsijs Carduelis flammea Blauwereige r Ardea cinerea BlackDuc k Anas rubripes Bontestrandlope r Calidris alpina Buizerd Bufceo buteo Drieteenmeeuw Rissa trldactyla Duif Columba spec. Duikeend Aythya spec. Eend(en) duck(s) Eidereend Somateria mollissima Ekster Pica pica Frater Carduelis flavirostris Ganzen Anser spec., Branca spec. Graspieper Anthus pratensis Grauwegan s Anser anser Gorzen Emberizidae Goudhaantje Regulus regulus Goudplevier Pluvialis apricaria Grotesteltloper(s ) largewader(s ) Grote lijsterachtige Turdus spec. Grotezangvogel s largepasserine s Heggemus Prunella modularis Houtduif Columba palumbus Huismus Passer domesticus Kanoetstrandloper Calidris canutus Kauw Corvus monedula Keep Fringilla mont ifringilla Kievit Vanellus vanellus Kleinelijsterachtig e smallTurdida e Kleinesteltloper(s ) smallwader(s ) Kleine strandloper Calidris minuta Kleinezangvoge l smallpasserin ebir d Kleine zwaan Cygnus columbianus Kneu Carduelis cannabina Kokmeeuw Larus ridibundus Kolgans Anser albifrons Koolmees Parus major Koperwiek Turdus iliacus Kraaien Corvusspec . Krakeend Anas strepera Kramsvogel Turdus pilaris Kuifeend Aythya fuligula Kwikstaart Motacilla spec. LaughingGul l Larus atricilla Meerkoet Fulica atra Meeuw(en) Larus spec. Merel Turdus meruia Middelgrote steltlopers medium-sizedwader s Middelgrote zangvogel(s) medium-sized passerinebird(s ) Bijlage 17 (vervolg)

Pijlstaart Anas acuta Pimpelmees Parus caeruleus Postduif Columba livia var. domesticus Rallen Rallidae Rietgors Emberiza schoeniclus Roodborst Erithacus rubecula Scholekster Haematopus ostralegus Spreeuw Sturnus vulgaris Steltloper(s) wader(s) (Charadriidae,Scolopacidae ) Stormmeeuw Larus canus Strandloper Calidris spec. Tureluur Tringa totanus Turkse tortel Streptopelia decaocto Uil Strigidae Veldleeuwerik Alauda arvensis Velduil Asio flammeus Vink Fringilla coelebs Vinkachtigen Fringillidae Wildeeen d Anas platyrhynchos Wadvogels shorebirds Watervogels waterfowl Winterkoning Troglodytes troglodytes Wulp Numenius arquata Zanglijster Turdus philomelos Zangvogel(s) passerinebird(s )(Passeriformes ) Zeerklein ezangvogel(s ) verysmal lpasserin ebird(s ) Zilverplevier Pluvialis squatarola Zilvermeeuw Larus argentatus Zwanen Cygnus spec. Zwartekraa i Corvus corone corone Zwartkop Sylvia atricapilla Captionso ffigure s

Figure 1. Locationo fstud yare aincludin gexperimenta lwin dpar k (hatched)nea rOosterbierum ,provinc eo fFriesland .

Figure 2. Map showing theexperimenta lwin dpar knea rOosterbieru man d vicinity (wegen- roads ,windmeetmas t= meteorologica ltower , clustergebouw= cluste rbuilding ,controlegebou w- contro lbuilding) . Totalheigh to fC an dE 5 0m ,o fA ,B ,D ,F ,an dG 3 5m .

Figure 3. Aerialvie wo fth eexperimenta lwin dpar knea rOosterbieru m seenfro m thesouth-west .

Figure4 . Experimentalwin dpar knea rOosterbieru m under construction (October 1987). Invie wfro mlef tt origh tar ewin d turbine 13,towe r27 , andwin d turbines 11,26 ,25 ,2 3an d21 .

Figure 5. Passive image intensifierwit htw o infra-redbulb san dth e steeringmechanis m forlong-distanc e operationing ofth eintensifier .

Figure6 . Parto fth eequipmen tused .

Figure 7. Videopictur emad e throughon eo fth epassiv e imageintensi ­ fies, showing thetowe ro fa turbin ean da floc ko fgulls .

Figure8a . Positiono fth etw opassiv e image intensifiers (restlicht- versterkers)an d thetherma l image intensifier (warmtebeeldcamera)i n 1986,wit htower s11 ,13 ,21 ,23 ,an d31-3 6alread yerected .

Figure8b . As infigur e 8a,198 7an d198 8 (18win d turbines).

Figure9 . The infra-redregio no fth eelectromagneti c spectrum,showin g thethermal -imagin g 'windows'.

Figure 10. Basicprinciple so fth etherma l image intensifieruse d inth e Oosterbierumstudy .

Figure 11a. Thermal image intensifier PhilipsUsfa , typeU A905 3 (horizontal fieldo fvie w 3degrees) .

Figure lib. Thermal image intensifier PhilipsUsfa ,typ eU A909 0 (horizontal fieldo fvie w5 an d 15degrees) .

Figure 12a. Nocturnalvide opictur e fromPhilip sUsf atherma limag e intensifierU A905 3 (horizontal fieldo fvie w1 5degrees) ,depictin ga thrush (Turdusspec. )collidin gwit hth eto po fth etowe r inview .

Figure12b . Videopictur e (mirror image)fro mPhilip sUsf atherma limag e intensifierU A 9090 (horizontal fieldo fvie w 15degrees) . Fromlef tt o rightar esee nth e (partsof )th ewin d turbines 31,33 ,35 ,36 ,3 7an d2 1 (36an d3 7onl y tower erected).

Figure12c . Nocturnalvide opictur e (mirror image)fro mPhilip sUsf a thermal image intensifierU A 9090 (horizontal fieldo fvie w5 degrees) . From leftt origh ttw omallard s and (partsof )win d turbines 33,35 ,an d 36i nview . Figure13 . Passive image intensifiersan dstud ycaravan smounte dnea r wind turbine35 .

Figure 14. Locationo fmilitar y radarstation suse ddurin g theOoster - bierumstudy .A : SearchApproac hRada r (doublehatched : rangewit h off-centre settingo fpla npositio n indicator)nea rLeeuwarden ,B : SearchApproac hRada r (hatched:range )nea rWier .

Figure15 . Mapo fth esurrounding so fth ewin dpark ,take nfro mth epla n positionindicato ro fth eSearc hApproac hRada rnea rLeeuwarde n(off - centre setting),assemble dusin gfram epicture s takeni nOctobe r198 5 (windpar kno tye terected) .Black :permanen tgroun dclutter .H , S,0 ,F : built-up areas,1- 8windows .Hatched :win dpar karea .

Figure16 . Mapo fth erada rnea rWier ,assemble dusin g framepicture s takeni nOctobe r 1988.Black :permanen tgroun dclutter ,hatched :variabl e groundclutter .T an dA : isleso fTerschellin g andAmelan d inDutc h WaddenSea ,H ,La ,L ,an dK :built-u p areas,1-8 :windows .

Figure17 . Sidevie w (seenfro mth ewest ,se efig .2 )o fth erada r(R) , thermal image intensifierwit ha horizonta l fieldo fvie wo f5 degree s (camera)an dtw opassiv e imageintensifier s (H),wit ha fiel do fvie wo f 57degrees ,Octobe r1988 .

Figure 18. Groundclutte rpatter na twin dpar k location (hatched)i na n undisturbed situation (left),afte rerectio no fth eseve nmeteorologica l towers (centre),an dafte rerectio no fth ecomplet ewin dpar k (right).

Figure 19. Calculationo fth edistanc e toth ecamer a (D,fig .a ,b) ,an d flightheigh t (H,fig .b ,c )o fbird s seeno nth evide o screen (beeldscherm)o fth etherma l imageintensifier .U - horizonta lvie wo f camerai ndegrees ,A - fligh tdistanc eo nth evide o screen,? :numbe ro f degreesbetwee nth emiddl eo fth efiel do fvie wo fth ecamer aan dth e earth'ssurface .

Figure 20. Calculationo ffligh theigh to fbird ssee no nth evide o screeno fth epassiv e image intensifiers,erecte da ta nangl eo f4 5 degreeswit h theearth' s surface (seeals oFig .19) .

Figure 21. Relationshipbetwee nai rspeed ,win d speedan dgroun dspee d (vectors).

Figure22 . Numbero fbir dgroup spe rhour ,recorde db yrada r(A : window(s)abov esea ,B :abov ecoast ,C :abov eland ,C I (1985):abov ewin d park), thermal image intensifier (D:abov ewin dpark) , andpassiv eimag e intensifier (E,El ,E2 : abovewin dpark )fo reac hstud ynigh tan d adjoining twilightan ddiurna lperiod s in1985-1988 .Radar :time-laps e filmrecording ,number sbase do non eframe/minut e (1985-1987)o r 0.3 frame/minute (1988).Passiv e image intensifiers andtherma l imageinten ­ sifier:number sbase do n1 5minute s ofcontinuou srecordin gdurin geac h halfhour .Blac k inD :passerines .? :n odat aavailable ,M :midnight ,H : highwater ,L :lo wwater , •: sunset , ù: sunrise .

Figure 23. Vertical fieldo fvie wo fth epassiv e image intensifieri n 1986t o198 8 (top:u pt oan dincludin g1 6Octobe r 1988,bottom : from1 7 October 1988onwards )divide d intolayer so f5 m .Detectio nlimit sfo r eachspecie sgrou par eals ogiven . Figure24 . Exampleso fvertica lfiel do fvie wo fth etherma limag e intensifier (1986,horizonta l fieldo fvie w 3degrees ,pointe da ttower s 21, 31an d35 ,respectively) .

Figure 25. Exampleso fobserve d reactionso fbird sapproachin g (partof ) theroto ro fwin d turbines 35o r3 6 (seeals oAppendi x 16b).A :larg e passerinebir d (thrush),2 4Octobe r 1988,22.0 1h ,roto r 36.B :passerin e bird,2 4Octobe r 1988,20.5 4h ,roto r 35.C :passerin ebird ,2 4Octobe r 1988,23.3 5h ,roto r 36.D :middle-size dpasserin ebird ,2 7Octobe r1988 , 20.13h ,roto r35 .

Figure 26. Air turbulences (wake)behin d twodifferen t typeso f obstacles. Headings oftable s

Table 1. Percentage ofbird s recorded atdifferen t distances througha passive image intensifier (incombinatio nwit h two infra-red spotlights) whichwer eafterward ssee no nvide o tape (top:1986-1987 ,bottom :198 8 (seeAppendi x3) .

Table 2. Percentageo fbird srecorde da tdifferen tdistance s througha thermal image intensifierwhic hwer e seenafterward so nvide o tape(top : thermal image intensifierwit hhorizonta l fieldo fvie wo f3 degrees , centre:sam ebu t5 degrees ,bottom : samebu t1 5degree s (seeals o Appendix4) .

Table 3. Angle (indegrees )betwee nobserve dbird ,therma limag e intensifier,an dth eearth' s surface,accordin g toth e (mean)heigh to f thebir do nth evide o screeni nc m (1:botto mposition ,1 2to ppositio n onscreen) , fordifferen t typeso ftherma l image intensifiersan d formations.

Table4 . Stillai rspee dfo rdifferen t species (groups)use d incalcula ­ tions (seeals oAppendi x6) .

Table5 . Reductions andcompensation s ofai rspee d (seeTabl e4 )fo r differentspecie s (groups)i nrelatio nt ohea d (mee), side (zij) andtai l winds (tegen),an dwin d force (weak,medium ,hard) ,use d incalculations . Figuresbase do nliteratur e (Appendix 7)an dow nmeasurement s (see Appendix 8).

Table6 . Datesan dhour swit hfil m (radar)o rvide o recordings. Rest- lichtversterker =passiv e image intensifier, warmCebeeldcamera =therma l image intensifier (S:bot hpassiv e image intensifiersworking ,H :als o datafro mpassiv e imageintensifie ravailable ,W :als odat afro mtherma l image intensifier available,R :als odat afro mrada r available).

Table7 . Totalnumbe ro fgroup s (birds)fo reac hspecie sgroup ,durin g night (donker), twilight (schemering), anddayligh t (licht), recorded througha therma l image intensifier in198 6 (top), 1987 (centre),an d 1988 (bottom).Dat abase do nth e1: 2 readingso fvide o tapes.Twilight : onehou raroun dsunse tan don ehou r around sunrisecombined .

Table8 . Proportion (%)o fbird so ffiv especie sgroup spassin gdurin g night (donker), twilight (schemering), anddayligh t (licht) in198 6 (top), 1987 (centre),an d198 8 (bottom).Dat arecorde d throughtherma l image intensifier (seeals oTabl e7) .

Table9 . Calculatednumbe ro fbird spassin g theare aaroun dth eturbin e toweraccordin g toth epassiv e imageintensifiers .

Table10 . Calculatednumbe r ofbird san dbir dgroup so feigh tspecie s groupspassin g throughwin dpar k (1100m )fo r sixheigh tclasses ,a swel l asth emea nnumber spe rhour ,fo reac hnigh t (top,1 2hour so fobserva ­ tions)an dadjoinin g twilightperiod s (bottom, twohours) , accordingt o the thermal image intensifier (10a-g:13/1 4 -16/1 7an d21/2 2 -23/2 4 October 1986,respectively) .Numbe ro fbird scalculate dbase do nmea n group sizes (Appendix 14). -: n odat aavailabl e (seeals oAppendi x13) . Table 11. AsTabl e 10bu t1988 .(lla-g :24/2 5 -30/3 1Octobe r1988 , respectively).

Table12a . Meannumbe ro fbird spassin ga troto rheigh t (21-50m )eac h night (nacht) withadjoinin g twilightperiod s (schemering) (totaal = totalstud yperiod , N/uur -number spe rhour) .

Table 12b. Numbero fbir dgroup sa tturbin e (0-50m )an droto rheigh t (21-50m )durin g23/2 4Octobe r 1986an d24/2 5Octobe r 1988 (recordsfro m thermal imageintensifier) .

Table13 . Totalnumbe r (percentages)o fbir dgroup spassin ga theigh t intervals of0-10 , 11-20,21-5 0 (rotor)an d51-6 0m ,respectively , throughth ewin dpar kdurin gth enigh t (87.5hours) , twilight (14hours) , anddayligh t (30.5hours )i n1988 .

Table14 . Meannumber so fbirds/0, 1km 2/hpassin geac hnigh t (top),an d adjoining twilightperiod s (bottom)i n198 8 (rotorheight :21-5 0m ,a-g : seeTabl e11) .

Table15a . Meannumber so fbir dgroups/0, 1km 2/hdurin gth enigh t(top , 84observatio nhours) ,adjoinin g twilightperiod s (centre,1 4hours) ,an d daylight (bottom,1 5hours ) (autumno f1986 ,seve nnights ;- :n odat a available).

Table 15b. AsTabl e15 abu tautum n1988 ,seve nnights .

Table16a . Reactiontype so fbird sapproachin ga roto rdurin gdayligh t withtai l (meewind) orhea dwind s (tegenwind) (autumno f1988 ,N — 1 3 (category 'unknown'no tincluded ,se eAppendi x 16a). Aanvliegpatroon: behaviour duringapproac h (normaal :normal , fladderend :fluttering) . Geen passage: nocrossin go froto rarea , wel passage: crossingo froto rarea , botsing: collisionwit hroto ro rswep tdow nb ywak ebehin drotor ,* : rotorno t inoperation .

Table 16b. AsTabl e16 abu tdurin g twilightan dtota ldarknes s (N- 47 , category 'unknown'no tincluded ,se eAppendi x16b) .

Table17 . Summaryo fcollision so fbird swit hroto ro ro fbird sswep t downb ywak ebehin droto rdurin gth enigh t (N= 14), andfat e (gedood: killed, herstel: recovered).Tota lnumbe ro fobservations :51 .

Table18 . Totalnumbe r (betweenbracket spercentages )o fbird sobserve d (T), reactions (R),an dbird skille ddu et ocollisio n (D)a troto rheigh t ofturbin e 35,recorde da ta distanc eo f425-47 5m fromth etherma limag e intensifiercamer a (observed fieldo fvie wo nscree n3 9 m), duringtwi ­ lightan ddarknes s (schemering en duisternis) anddayligh t (licht) during 24/25 -28/2 9Octobe r 1988 (top,roto ri noperation )an ddurin g29/3 0- 30/31Octobe r 1988 (bottom,roto rno t inoperation) .Dat abase do n 1:2 readingso fth evide otapes .

Table 19. Number ofwin dturbine s inoperatio ndurin g thenigh tan d twilight inth estud yperio d in198 8 (turbinerij: rowo fwin dturbines , oost: easternpar to fwin dpark , midden: centrepart ,west :wester n part). Table 20. Meanvalue s (proportions)fo rprédatio n (predatie), search efficiency (zoekefficiëntLe), searchedare a (afgezochte oppervlakte), and numbero fday swit hsearche s (zoekdagcorrectie) with theoreticalminimu m andmaximu m (95%confidenc e limitsbetwee nbrackets) , stilstaand: rotor not inoperation , draaiend: rotor inoperation .Uppe r table:smal lbirds , lowertable :larg ebirds . Headings ofappendice s

Appendix 1. Dateso nwhic h thetower so fth ewin d turbines (fortowe r numbers,se eFigur e 2)wer eerected .

Appendix 2. Dateso nwhic hnacelle s androto rblade swer eplaced .

Appendix 3. Distance inmetre sa twhic hbird s releaseddurin g thefirs t halfo fth enigh twer erecorde db ya passiv e image intensifier (fieldo f view 57degrees )usin gtw oinfra-re dspotlights ,an dafterward ssee no n video tape (top:1987 ,N = 12 ;bottom : 1988,N = 52 ,+ = seen ,- = no t seeno nvide o tape).

Appendix4 . AsAppendi x 3bu ttherma l image intensifierwit hhorizonta l fieldo fvie w 5degrees .Bird srelease dbetwee n21.0 0an d23.0 0h an d duringfai rt ogoo dvisibilit y (N- 104 ;198 7an d198 8dat acombined) . Firstreferenc epoin ta t20 0m distanc e fromcamer a (+:clearl y seen,(+ ) moderately seen, -:no tsee no nvide o tapeafterwards) .

Appendix 5. Labouring scheme forbird s seeno nvide o tapes,an ddat a entering scheme forcomputer .

Appendix 6. (Still)ai rspeed so fdifferen t species (groups)take nfro m literature.

Appendix 7. Datafro mliteratur e oncompensatio nan dreductio no fai r speeds inrelatio nt owin ddirection s (mee:tai lwind , tegen: headwind , zij: sidewind) .

Appendix 8. Measurements ofai rspee do fbird spassin g through thewin d parka tknow ndistance s fromth etherma limag eintensifie ran dwit hknow n windconditions ;fiel dan dvide orecord scombined .

Appendix 9. Winddirection s (degrees)an dwin d forcesdurin gperio di n 1988 inwhic ha therma l image intensifierwa suse d (source:ow nobser ­ vations,KNM I 1988,measurement swin d park).

Appendix 10. Descriptiono fweathe r andbir dmigratio nintensit ya s observedb y radar {.hogerop) ,therma l image intensifier (park), an d passive image intensifier (park*), foreac hnigh tan dadjoinin g twilight periods in1985-1988 .Migratio nstron g (+++),fai r (++), lo w (+),littl e (0), andscarc e tonon e (-). ZON:aroun d sunset, ZOP: aroundsunrise .

Appendix 11. Correctionfactor suse d forcalculatio no fth e totalamoun t ofbird smigratin g atdifferen theight saccordin g toth evertica lfiel d ofvie wo fth epassiv e image intensifier andextrapolatio n to25 0m 2 in 1986 to198 8u p toan d including 16Octobe r 1988 (top)an d 500m 2 from1 7 October 1988onward s (bottom) (seeals oFigur e23) .

Appendix 12. Totalnumbe ro fbird s (birdgroups )pe rautumn ,fo rwhic h identificationo ffligh theigh twa spossible .Betwee nbracket s thetota l number ofbird s (birdgroups )passin gan dnumber s forwhic h flightheigh t within110 0m fro mth etherma l image intensifierwa s identified (horizontal fieldo fvie w 5degrees) . Basedo n1: 2reading s ofvide o tapes. Appendix 13. Correctionfactor suse d forcalculatio no fth e totalnumbe r ofbird smigratin ga tdifferen theigh t intervalsaccordin g toth e vertical fieldo fvie wo fth etherma l image intensifier and extrapolation to550 0m 2 (1986an d 1988).

Appendix 14. Meangrou p size (x),standar ddeviatio n (s.d.), andmaximu m numbers (N)fo reac hspecie sgrou pdurin g thenigh t (top), twilight periods (centre)an ddayligh t (bottom), inth eautumn so f198 6an d1988 . Onlyobservation swithi n110 0m fro mth etherma l image intensifiers included.

Appendix 15. Calculationexampl e todetermin e theamoun to fmigratio n through theentir ewin dpar ka tdifferen theigh t intervals (thermalimag e intensifier (horizontalvie wo f5 degrees) , 25/26Octobe r 1988,middle - sizedwaders) .

Appendix16a . Typeso freaction so fbird sapproachin g thewin dturbine s with tailwind s (meewind) orhea dwin d (tegenwind) duringdaylight , autumno f198 8 (rotoro fwin d turbine 35,an dpar to froto ran dtowe ro f windturbin e 36i nview )( N- 14 ) (normaal aanvliegend: normalfligh t behaviour duringapproach , fladderend en/of kantelend aanvliegen: flutteringo r turning flightdurin gapproach , geen passage rotorvlak: no passing throughroto rarea , wel passage rotorvlak: passing throughroto r area).

Appendix 16b. AsAppendi x 16abu tdurin g totaldarknes s andtwiligh t duringth eautum no f198 8 (N= 51) .

Appendix 17. Scientificname so fbir d speciesan dEnglis hname so f speciesgroup suse d intext ,tables ,figures ,an dappendice s (alphabetical order). RIN-rapporten en IBN-rapporten kunnen besteld worden door overschrijving van hetverschuldigd e bedrag op postbanknummer 94 85 40va n het DLO-ln- stituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO) te Wageningen onder ver­ melding van het rapportnummer. Uw girobetaling geldt als bestelformulier; toezending geschiedtfranco .

Gebruik geen verzamelgiro omdat het adres van de besteller niet op onze bijschrijving komt zodat het bestelde niet kanworde ntoegezonden .

To order RIN and IBN reports advance payment should be made by giro transfer of the price indicated in Dutch guilders to postal account 94 854 0 of the DLO Institute for Forestry and Nature Research, P.O.Box23,670 0 AA Wageningen, The Netherlands.Pleas enot etha tyou rpaymen t isconsidere d as an order form and should mention only the report number(s) desired. Reports are sent free of charge.

88/30 P.F.M.Verdonscho t & R.Torenbeek , Lettercodering vand e Nederland­ se aquatische macrofauna voor mathematische verwerking. 75 p. f 10,-

88/31 P.F.M. Verdonschot, G. Schmidt, P.H.J, van Leeuwen & J.A. Schot, Steekmuggen (Culicidae) in de Engbertsdijksvenen. 109 p. f 16,-

88/33 H. Eijsackers, C.F. van de Bund, P. Doelman & Wei-chun Ma, Fluctu­ erende aantallen en activiteiten van bodemorganismen. 85 p. f 13,50

88/35 A.J.d e Bakker & H.F. van Dobben, Effecten van ammoniakemissie op ep'rfytische korstmossen; een correlatief onderzoek in de Peel.4 8 p.f 7,50

88/36B .va n Dessel,Ecologisch e inventarisatieva n het IJsselmeer.8 2 p.f 13,-

88/38P .Opda m& H .va nde nBijtel ,Vogelgemeenschappe nva nhe t landgoed Noordhout. 65 p. f9, -

88/39 P. Doelman, H. Loonen & A. Vos, Ecotoxicologisch onderzoek in met Endosulfan verontreinigde grond:toxicitei t en sanering.3 4 p. f 6,-

88/40 G.P. Gonggrijp, Voorstel voor de afwerking van de groeve Belvédère als archeologisch-geologisch element. 13p .f 3,-

88/41 J.L Mulder (red.), De vos in het Noordhollands Duinreservaat. Deel 1: Organisatie en samenvatting. 32 p.

88/42 J.L. Mulder, idem. Deel 2: Het voedsel van de vos. 78 p.

88/43 J.L Mulder, idem. Deel 3: Devossenpopulatie . 129 p.

88/44J.L . Mulder, idem. Deel4 : Defazantenpopulatie . 59 p.

88/45 J.L. Mulder & A.H.Swaan, idem. Deel 5: De wulpenpopulatie. 76 p.

De rapporten 41-45 worden niet losverkoch t maar als serie van vijf voor f25,- . 88/46 J.E. Winkelman, Methodologische aspecten vogelonderzoek SEP- proefwindcentrale Oosterbierum (Fr.). Deel 1. 145 p. f 19,50

88/48J.J . Smit, Het Eemlande nd e polder Arkemheen rond het beginva n de twintigste eeuw. 64 p. f 9,-

88/49 G.W. Gerritsen, M.de n Boer & F.J.J. Niewold,Voedselecologi e van de vos in Nederland. 96 p. f 14,50

88/50 G.P. Gonggrijp, Permanente geologische ontsluitingen ind etalud s van Rijksweg A1 bij Oldenzaal. 18 p. f 4,50

88/52H .Sierdsema ,Broedvogel s enlandschapsstructuu r inee nhoutwalland ­ schap bij Steenwijk. 112p . f 16,-

88/54 H.W. de Nie & A.E. Jansen, De achteruitgang van de oevervegetatie van het Tjeukemeer tussen Oosterzee (Buren) en Echten. 18p . f 4,50

88/56 P.A.J. Frigge & C.M. van Kessel, Adder en zandhagedis op de Hoge Veluwe: biotopen en beheer. 16 p. f 3,50

88/62 K. Romeyn, Estuariene nematodene n organische verontreiniging in de Dollard. 23 p. f 5,-

88/63 S.E.va nWiere n& J.J . Borgesius, Evaluatieva n bosbegrazingsobjecten in Nederland. 133 p. f 18,50

88/66 K.S. Dijkema et al., Effecten van rijzendammen op opslibbing en omvang van de vegetatie-zones in de Friese en Groninger landaanwinnings- werken. Rapport in samenwerking met RWS Directie Groningen en RIJP Lelystad. 130 p. f 19,-

88/67G .Schmid t &J.C.M ,va n Haren,Achtergronde n van eensteekmuggen - plaag; steekmuggen (Culicidae) in de Engbertsdijksvenen 2. 162 p. f 21,-

88/68 R. Noordhuis, Maatregelen ter voorkoming en beperking van schade door zilvermeeuwen. 48 p. f 7,50

89/3 F. Maaskamp, H. Siepel & W.K.R.E. van Wingerden, Een monitoring experiment met ongewervelde dieren in graslanden op zandgrond. 44 p. f 13,50

89/5 R.J. Bijlsma, Remote sensing voor classificatie van de vegetatie en schatting van de biomassa op ganzenpleisterplaatsen in het waddengebied. 62 p. f 8,50

89/7 R. Ketner-Oostra, Lichenen en mossen in de duinen van Terschelling. 157 p. f 21,-

89/8 A.LJ.Wijnhoven , Effectenva n aanleg, beheer en gebruik van golfbanen en mogelijkheden voor natuurtechnische milieubouw. 19p . f 4,50

89/13 K. Lankester, Effecten van habitatversnippering voor de das (Meles meles); een modelbenadering. 101 p. f 15,- 89/14 A.J. de Bakker, Monitoring van epifytische korstmossen in 1988. 53 p. f 8,-

89/15 J.E. Winkelman, Vogels en het windpark nabij Urk (NOP): aanvarings- slachtoffers en verstoring van pleisterende eenden, ganzen en zwanen. 169 p. f22,-

89/16 J.J.M. Berdowski et al., Effecten van rookgas op wilde planten. 108 p. f 16,-

89/17 E.C. Gleichman-Verheijen &W . Ma,Consequentie s van verontreiniging vand e (water)bodem voor natuurwaarden in de Biesbosch.9 1 p. f 14,-

89/18A . Farjon &J .Wiertz , Milieu-e n vegetatieveranderingen in het schraal- land van Koolmansdijk (gemeente Lichtenvoorde); 1952-1988. 134 p. f 18,50

89/19P.G.A .te n Den,Achtergronde n enoorzake nva nd e recente aantalsont­ wikkeling van de fazant in Nederland. 168 p. f22, -

90/1 R.J. Bijlsma, Het RIN-bosecologisch informatiesysteem SILVI-STAR; documentatieva nFOREYE-programmatuure nsubprogramma's .9 6p .f 14,50

90/2 J.E. Winkelman, Vogelslachtoffers in de Sep-proefwindcentrale te Oos- terbierum (Fr.) tijdens bouwfase en half-operationele situaties (1986-1989). 74 p. f 10,-

90/5 G.M. Dirkse & P.A. Slim, Naar een methode voor het monitoren van vegetatieontwikkeling in het waddengebied. 40 p.f 6,50

90/6J.C.M ,va n Haren & P.F.M.Verdonschot , Steekmuggen (Culicidae) ind e Engbertsdijksvenen 3. 61 p. f 8,50

90/8 H. Siepel et al., Effecten van verschillen in mestsoort en waterstand op vegetatie en fauna in klei-op-veen graslanden in de Alblasserwaard. 50 p. f7,50

90/9 J.E. Winkelman, Verstoring van vogels door de Sep-proefwindcentrale te Oosterbierum (Fr.) tijdens bouwfase en half-operationele situaties (1984- 1989). 157 p. f21,-

90/10 P.J.H. Reijnders, I.M. Traut & E.H. Ries, Verkennend onderzoek naar de mogelijkhedenvoo r hetterugzette nva ngerevalideerd e zeehonden,Phoc a vitulina, ind e Oosterschelde. 36 p. f 6,-

90/11 M. Eibers & P. Doelman, Studie naar de mogelijke effecten op flora en fauna als gevolg van de inrichting van de Noordpunt Oost-Abtspolder als definitieve opslagplaats voor verontreinigde grond. 128 p. f 18,-

90/12 K. Kramer & P. Spaak, meadowsim, een evaluatie-instrument voor de kwaliteit van graslandgebieden voor weidevogels. 51 p. f 7,50

90/13 P.A. Slim & LJ. van Os, Effecten van natuurbeheer op de vegetatie in het veenweidegebied van de Donksche Laagten (Alblasserwaard). 45 p. f 7,- 90/14 F. Fennema, Effects of exposure to atmospheric SO2, NH3 and (NH4)2S04 on survival and extinction of Arnica montana and Viola canina. 60 p. f 8,50

90/15 D.A. Jonkers, Monitoring-onderzoek aan broedvogels in de periode 1969-1985. 95 p. f 14,50

90/17 J.E. Winkelman, Nachtelijke aanvaringskansen voor vogels in de Sep- proefwindcentrale te Oosterbierum (Fr.).20 9 p. f 26,50

90/18 N.J.M. Gremmen & R.J.B. Zwanikken, De haalbaarheid van een ken­ nissysteem voor heidebeheer. 49 p. f 7,50

90/19 N. Dankers, K.S. Dijkema, P.J.H. Reijnders & C.J. Smit, DeWaddenze e ind e toekomst -waaro m en hoet e bereiken? 137p . f 18,50

90/21 W.J.Wolff , Verslagva nd eworksho p op 2oktobe r 1990t e Wageningen gewijd aan het Rapport vand eWerkgroe p IIva n het Intergovernmental Panel on Climate Change. 63 p. f 9,-

91/2 W.A. Teunissen, De uitstralingseffecten van geluidsproduktie van de militaire 25 mm schietbaan ind e Marnewaard op plaatskeuze en gedrag van watervogels in het Lauwersmeergebied binnendijks. 101 p. f 15,-

91/3 G.J.M.Wintermans ,D e uitstralingseffecten van militaire geluidsproduktie ind e Marnewaard op het gedrag end e ecologieva nwadvogels . 60 p.f 8,50 91/6 J. Wiertz, De dassenpopulatie in Nederland 1960-1990. 74 p. f 10,- I 91/8 H. van Dobben, Monitoring van epifytische korstmossen in 1989. 62 p. f8,50

91/10 K.S. Dijkema et al., Natuurtechnisch beheer van kwelderwerken in de Friese en Groninger Waddenzee: greppelonderhoud en overig grondwerk. 156 p. f 20,50

91/12 A.J. Verkaik, Verspreidings- en verplaatsingspatronen van muskusrat­ ten Ondatra zibethicus in Flevoland. 79 p. f 13,-

1991-1 N. Dankers et al.,Th e Wadden Sea in the future - why and how to reach?RIN contributions to research on management of natural resources. 108 p. f 16,-

IBN-rapport 91/1 M.J.S.M. Reijnen & R.P.B. Foppen, Effect van wegen met autoverkeer op dedichthei d van broedvogels. Hoofdrapport 110 p.f 16,-

IBN-rapport 91/2 idem Opzet en methoden 44 p.f 7,-

RIN-rapport92/ 1 P.F.M.Verdonschot , J. Runhaar, W.F.va nde r Hoek, C.F.M, deBo k& B.P.M.Specken .Aanze tto t eenecologisch e indelingva noppervlak ­ tewateren in Nederland. 174 p. f 23,50 I RIN-rapport 92/2 J.E. Winkelman, De invloed van de Sep-proefwindcentrale te Oosterbierum (Fr.) op vogels; 1. Aanvaringsslachtoffers >

RIN-rapport 92/3 J.E. Winkelman, idem; 2. Nachtelijke aanvaringskansen

RIN-rapport 92/4 J.E. Winkelman, idem; 3. Aanvlieggedrag overdag

RIN-rapport 92/5 J.E. Winkelman, idem; 4. Verstoring

RIN-rapport 92/2-5 worden niet los verkocht maar als serie van vier voor f 77,50

RIN-rapport 92/7 J. Wiertz, Schatting van ontbrekende vocht-en stikstofindi- catiegetallen van Ellenberg (1979). 32 p. f 6,-

RIN-rapport 92/8 H.N. Siebel,Omvormin g naar een meer natuurlijk bos in het Spanderswoud. 118 p. f 17.-

RIN-rapport 92/9 A.A. Mabelis & M.C. van Velden, Bosjes in het cultuurland­ schap als ecologische eilanden voor ongewervelden; de rol van oppervlakte en isolatie. 68 p. f 9,50

RIN-rapport 92/10 C.J.M. Philippart, K.S. Dijkema & N. Dankers, De huidige verspreiding en de mogelijke toekomst van het litoraal zeegras in de Neder­ landse Waddenzee. 28 p. f 5,50

RIN-rapport 92/15 N. Dankers & J. de Vlas, Multifunctioneel beheer in de I Waddenzee; integratie van natuurbeheer en schelpdiervisserij. 18 p. f4,5 0

juni 1992 i

Ecologischekarakteriserin gva noppervlakte ­ watereni nOverijsse l ECOLOGISCHE KARAKTERISERING VAN OPPERVLAKTEWATEREN Ditboe ki see nproduk tva nee njarenlang e IN OVERIJSSEL samenwerking tussenhe tRijksinstituu tvoo r Natuurbeheere nd eprovinci eOverijssel . Pici F.M. Verdonschot 4 Eenecologisch e indelingva nwatere ni s nodigvoo rgoe dwaterbeheer .Me tdi tboe k kunnenecologisch edoelstellinge no pkort e ~3^- .. enmiddellang e termijngerealiseer dworden ; r" '"3 hetbeva tpraktisch eadvieze nvoo ree nge ­ >=> differentieerdwaterbeheer .Oo kkunne nd e maatregeleno phu necologisch eeffecte n wordenbeoordeeld . (.: :£&&V

301pagina' s prijsƒ 40, - bestelcode:EK0 0

Provincie Övcnjs^c!

Rijtssîn-Mimuï voor NitumrbchctT <

Ecologieva nklein e landschapselementen

Kleinelandschapselemente nvorme nvoo r veelsoorte nplante ne ndiere nva nhe t cultuurlandschapbiotoo pe necologisch e infrastructuur.I n198 6wijdd ehe tRI N eenstudieda gaa ndi tthema .I nhe t verslaghierva nwer dee noverzich t gegevenva nd estan dva nhe tonderzoe k ene ri sruim eaandach tbestee daa n praktijkproblemenva nd elandinrichting .

88pagina's ,geïllustreer d prijsƒ 20, - bestelcode:KL E

De boeken zijn te bestellen door het verschuldigde bedrag over te schrijven l-colojiic van kleine op postbanknummer9 4 854 0 van het lamK'hapselememen Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN-DLO)te Wageningen onder vermelding \ »K ,iWÏiOtfl van de bestelcode. Uwoverschrijving geldt als bestelformulier. De portokosten zijn voor onze rekening.