BRABANT AAN ZEE BRABANT~OMARMT~’T WATER~OMARMT~BRABANT 2 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE 3

BRABANT AAN ZEE BRABANT~OMARMT~’T WATER~OMARMT~BRABANT 4 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE 5 INHOUDSOPGAVE

6 Inleiding

Deel I • VERKENNING 10 • Opgave 12 • Ligging 14 • Situatie 18 • Doelgroep 20 • Visie

Deel II • CONCEPT 24 • Het Park 26 • Park-kunde 28 • Waterpark Brabant aan Zee (BaZ) 30 • ZONES IN HET PARK RIJK I: Biesboschregio 34 • ZONES IN HET PARK RIJK II: Lint van Nassau 38 • ZONES IN HET PARK RIJK III: Brabantse Zeearmen

Deel III • PROJECTONTWIKKELING 44 • Regie op het gebied 46 • PARKONTWIKKELING RIJK I: Biesboschregio 50 • PARKONTWIKKELING RIJK II: Lint van Nassau 56 • PARKONTWIKKELING RIJK III: Brabantse Zeearmen 60 • Masterplanning 62 • De ontbrekende factoren 64 • Communicatieraamplan 66 • Waterparkevenement 68 • Komende stappen

70 Colofon 6 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE 7 INLEIDING

In de Strategische Agenda West-Brabant worden de hoofdlijnen geschetst gezamelijke SES West-Brabant formuleerde het koepelproject Waterrand dat precies deze doelstelling heeft. beleidinspanning van negentien West-Brabantse gemeenten in de periode 2008-2011. Toerisme, De activiteiten van de deelgemeenten zijn geïnventariseerd, de collectieve doelstelling is vastgelegd recreatie, duurzaam ruimtelijk beslag en bereikbaarheid zijn daarin belangrijke thema’s. Men wil en een initiële projectorganisatie is opgezet (Startnotitie juni 2008). De komende stap is het het gebied economisch, ecologisch en sociaal ontwikkelen en letterlijk ‘op de kaart’ zetten. Er zijn formuleren van het bindende concept. De opgave luidt letterlijk: harde streefcijfers geformuleerd zoals 20% langere verblijfstijd in 2010, een toename van 20% van het aantal toeristische en zakelijke overnachtingen in 2015 en 10% meer bezoekers van de • schrijven van een visie en belevingsconcept dat bijdraagt aan de samenhang van de stadscentra. afzonderlijk te ontwikkelen projecten inclusief een ontwikkelingslijn voor de promotie en marketing van ‘de waterrand’; De gedachte daarachter is sterk: het werken aan een aantrekkelijk toeristisch product impliceert • opstellen communicatieraamplan voor het koepelproject ‘waterrand’; een aantal acties: natuurlijke en culturele schatten van het gebied worden zichtbaar gemaakt, • programmeren van de projectinitiatieven met als leidraad de programma-eisen vanuit de verbindingen zoals fietspaden en waterwegen worden verbeterd. Een product levert een groeiende structuurfondsen; toeristenstroom die nieuwe bedrijvigheid oplevert. Met andere woorden: toerisme, recreatie • bundelen visie, concept en projecten tot een uitvoeringsprogramma dat in aanmerking komt en marketing werken als bindende factoren in de Strategische Agenda. voor externe financiering vanuit hogere overheden. Voorliggend document bevat de uitwerking van deze opgave. In het eerste deel, ‘Verkenningen’ worden de waarden van het gebied afgezet tegen duurzame trends in dagrecreatie. Dit mondt Toerisme, recreatie en marketing uit in een visie op het toeristische potentieel van het gebied. In deel twee, ‘Het Park’, wordt een bindend concept beschreven, dat van West-Brabant een samenhangend en sprekend gebied kan maken dat aansluit op wensen van eigentijdse consumenten, niet in de laatste plaats die van de werken als bindende factoren in eigen bevolking. In deel drie, ‘Parkontwikkeling’, worden bestaande projecten in lijn gebracht, resulterend in een masterplanning. Tenslotte wordt in deel vier de communicatie beschreven de Strategische Agenda. naar zowel waterrecreanten als bestuurders om dit programma uit te rollen. Waterrecreatie is ketenbusiness. Je hebt In diverse studies is onderzocht hoe het toerisme is West-Brabant ontwikkeld kan worden. De Vereniging Varen in Brabant maakte recreative vaarkaarten. ZKA, FABRIC en Telos schreven ‘Terug naar de Kust’, een scenariostudie voor het gebied. Daaruit volgde Water Rijk, een niet veel aan een enkel havengezicht projectvoorstel in het kader van Pieken In de Delta dat de specifieke kansen van waterrecreatie onderzocht. Dit bleek een factor van belang, enerzijds vanwege de gevarieerde watergebieden in de regio, en anderzijds vanwege de groeiende markt van waterrecreatie. De HISWA, één of één verharde oever. Alleen door van de opstellers van het document, stelt vast dat er een langdurige groei is van het aantal waterrecreanten, dat die recreanten langer op en rond het water vertoeven en dat zij steeds meer geld uitgeven per dag. Eén en ander vormen beslist een economische kans voor de regio, samen te werken is een sterk toeristisch zij het dat die kans nog benut moet worden. De regio staat nu nog niet bekend als belangrijk watersportgebied. Er zijn uiteenlopende activiteiten, maar die worden door consumenten nog niet als eenheid ervaren. product te ontwikkelen. 8 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE THEMAPARK OMSCHRIJVING 9

DEEL I VERKENNING 10 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL I • VERKENNING 11 OPGAVE

Kern van de zaak is het formuleren van een water-recreatief profiel van de regio West-Brabant. In een aantal beleidsvelden wordt een snelle doorsteek gemaakt: de ruimtelijke structuur, Dit profiel noemen we Waterrand, hoewel inmiddels duidelijk is dat deze term niet geschikt waterberging, economische ontwikkeling, culturele aantrekkelijkheid en toeristische informatie is voor externe communicatie. Waterrand is namelijk ook de aanduiding van risicovolle blauwe worden in één beweging gebundeld. De talrijke experts die aan dit document meewerken zien zones in het kustgebied van Nederland en de beheersing daarvan (zie www.waterrand.nl). Niet slechts een fractie van hun bijdragen terug. Bij de komende stappen zullen zij in hun eigen veld direct een aantrekkelijk beeld voor toeristen! Waterrand verwijst in het vervolg van dit stuk naar moeten zien aan te haken aan het geformuleerde concept. Dit is een normale zaak bij toeristische het koepelproject en het geografische gebied van de deelnemende gemeenten (zie kaart). In het productontwikkeling. Feitelijk is het project Waterrand een ruimtelijke ontwikkelingsopgave, vervolg zal de term worden vervangen door de term ‘Brabant aan Zee’. Ook dit is een werktitel. een marketingproject en een bestuurlijke innovatie in één. In het hoofdstuk Communicatie wordt een vervolg benoemd voor de naamgeving. Om tot een compact beeld te komen worden de belangrijkste eigenschappen van het gebied op de komende pagina’s samengevat. Ten eerste de ligging ervan, dan de kenmerken van de gebieden Feitelijk is het project Waterrand een alsmede het niveau van het toeristische aanbod ter plekke. Dit leidt, samen met de SWOT-analyse die SES West-Brabant eerder maakte tot de gewenste visie. ruimtelijke ontwikkelingsopgave, een marketingproject en een bestuurlijke innovatie in één.

Het formuleren van het profiel van Waterrand vergt een generalistische blik. We moeten werken vanuit de authentieke waarden van het gebied, want een kunstmatig profiel is onmogelijk waar te maken. Daarbij is het ondoenlijk om de kwaliteiten van alle gemeenten op te tellen en van een noemer te voorzien. Los van de grote veelzijdigheid van de deelnemende gemeenten is de ‘korrel’ dan te fijn. De consument ziet dan door de bomen het bos niet meer. Het is andersom: het koepelproject moet een kader bieden waarbinnen gemeenten zich thuis voelen en dat recht doet aan hun afzonderlijke kwaliteiten. 12 BRABANT AAN ZEE

richting staande mast Noordzee & route Zeeland Maas richting Duitsland

richting Antwerpen Frankrijk BRABANT AAN ZEE DEEL I • VERKENNING 13 LIGGING

Waterrand is een sterk gevarieerd waterrijk gebied dat vanuit alle windstreken per boot te bereiken Toegangspoorten is. In het oosten bestaat Waterrand uit het rivierengebied van de Afgedamde Maas, de Bergse Het vaargebied van West-Brabant staat niet op zichzelf. Het is onderdeel van de Zuidwest Maas, de en de Boven . Aangrenzend aan dat gebied ligt Nationaal Park de Nederlandse Delta, feitelijk een middengebied van het rivierengebied dat de Betuwe insluit Biesbosch, één van de grootste natuurgebieden in zijn soort in West-Europa. Deze omvang zal en Zeeland. Het heeft directe verbindingen met de Zeeuwse stromen, de Noordzee en het nog toenemen wanneer de Hollandse met de Brabantse Biesbosch fuseert en aan de oostelijke achterland van België. kant een stuk waternatuur zal ontstaan doordat laagland wordt teruggegeven aan de natuur voor bergingsdoeleinden (Noordwaard). Over de grote rivieren naar het oosten zijn Limburg en Duitsland te bereiken. Via de Dordtse kil is het achterland van de Rotterdamse haven bereikbaar en de rest van de -Hollandse Meer naar het westen en zuidwesten liggen de voormalige zeearmen het en het wateren. Van de Hollandse plassen tot het IJsselmeer, van Friesland tot de Waddenzee. . Dit zijn grote wijde vaarwegen die ook veel door de industriële beroepsvaart worden gebruikt, maar ook toegankelijk zijn voor recreatietoervaart. Helemaal in het westen ligt het Al met al mag Waterrand zich tot de meest centraal gelegen en veelzijdige watergebieden Schelde Rijnkanaal met een directe ontsluiting naar het Nationaal Park Oosterschelde. van Nederland rekenen.

Het Binnenland van West-Brabant wordt doorkruist met kleine riviertjes en kanalen zoals de Steenbergse Vliet, de Dintel en de die verbinding met de zeearmen maken. Kleinere kanalen verbinden de plaatsen en bieden bedding voor (verdwijnende) lokale industrie. Daarnaast poelen, beken en turfvaarten. Opmerkelijk aan dit gebied is de rijke cultuurhistorische beleving op het land met steden als Steenbergen, Breda, Oosterhout en Willemstad. Waterrand is een sterk gevarieerd waterrijk gebied dat vanuit alle windstreken per boot te bereiken is.

In de nabije toekomst komt er meer wateroppervlak op dit gebied door de vereiste nieuwe ruimte voor het water vanaf de aanvoerroute van de Delta. Een deel van deze watervoorzieningen zijn seizoensgebonden en worden geplaatst in de uiterwaarden. Een ander deel zal een meer permanent karakter krijgen en is daarmee geschikt voor recreatieve ontwikkeling. Noordwaard is een goed voorbeeld van zo’n ontwikkeling. 14 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL I • VERKENNING 15 SITUATIE

De gebieden waaruit Waterrand bestaat hebben sterk verschillende profielen: groen, rustig, Nieuwe plassen zijn vorm te geven nautisch-industrieel en besloten. Het landschap wisselt, de bebouwing, het voorzieningenniveau en de gastvrijheidcultuur. Een korte impressie. als surfplas, zwemparadijs, lighaven, Qua toeristische samenhang is het ‘binnenland’ onder het Hollands Diep de zwakste schakel. Mogelijk als gevolg van de hardvochtige geschiedenis met het water, heeft dit gebied zich in zekere zin van het water afgekeerd. Wie nu bijvoorbeeld in Dinteloord naar het water wil moet er echt drijvend uitgaanscentrum, vaarschool naar zoeken. En als men het vindt moet men eerst door een ongastvrij bedrijventerrein heen om het daar bijna ongebruikt aan te treffen. Aanlegplaatsen, horeca en andere voorzieningen zijn ronduit schraal te noemen op een enkele vooruitstrevende ondernemer na. Daar tegenover staan winterstalling, vrije ligplaats of wat recreatieve parels als , Bergen op Zoom (moeilijk bereikbaar!) en Oudenbosch met zijn basiliek een onmisbaar icoon. dan ook. De ruimte voor water is een Uniek voor West-Brabant zijn de kreken en beken in elkaars relatieve nabijheid. Het zijn herkenbare, natuurlijke elementen in het cultuurlandschap. Het Westbrabantse krekenland kenmerkt zich door dijken, lintbebouwing op en langs de dijken, rechte polderwegen en grote ontwikkelingskans in de Delta. kronkelende kreekrestanten. De zandgronden zijn dooraderd met schilderachtige beken. Het Waterschap herontwikkelt momenteel de kreken en de beken. Voorbeelden zijn de Roosendaalse Vliet, de Molenbeek en de Tonnekreek. Biesbosch en Rivierengebied De Biesbosch zal na haar fusie een groot en uniek natuurgebied opleveren voor de rustzoekende In dit ‘Lint van Nassau’ bevinden zich schatten met cultuurhistorische waarde. Schitterende toerist. Met (bescheiden) overnachtingsmogelijkheden en attracties als het Beverbos, vormt het steden en plaatsen en oeroude natuurgebieden wachten op bezoek en zijn in principe bereikbaar een natuurlijke partner met het toekomstige Noordwaard, dat ook voortkomt uit waterberging. via het water. De recreant van deze tijd heeft zijn varende huiskamer bij zich. Dat betekent dat zij Met het landschappelijk aantrekkelijke achterland rondom het en de (onder onze doelgroep rekenen we veel seniore stellen en gezinnen) in de markt zijn voor tochtjes Bommelerwaard zoekt de Biesbosch naar een nieuw profiel. Met name voor de recreant met op 10 kilometer vanaf de wal. Omgekeerd zijn de vaarwegen met relatief simpele middelen meer tijd ligt koppeling met andere gebieden voor de hand. aantrekkelijk te maken voor recreatie vanaf de oever, huizenbouw, horeca en zorg. Het stroomgebied van de Afgedamde Maas wordt wel de van Brabant genoemd. De afgedamde Maas kronkelt door een landschap met dijkboerderijen en charmante uitzichten Een grote kans en vormt de grens tussen de provincie Noord-Brabant en . De landschappelijke De grote kans van dit binnengebied komt uit onverwachte hoek: De West-Brabantse Delta, eenheid strekt dus verder dan de provinciegrens. In Werkendam en vind je aangevoerd door het gelijknamige waterschap, heeft als opdracht om de komende jaren veel ruimte historische schepen, variërend van zalmschouwtjes tot grotere (zeilende) platbodems. In het te gaan maken voor het water. Het water stijgt als gevolg van de klimaatverandering en in de Delta gebied tussen Maas en Merwede, varend over de afgedamde Maas, liggen mooi behouden zijn ingrepen nodig om dat te bergen. Nieuwe plassen zijn vorm te geven als surfplas, zwemparadijs, dijkboerderijen in een fraai landschap. De waterrecreatiemogelijkheden zijn beperkt doordat lighaven, drijvend uitgaanscentrum, vaarschool winterstalling, vrije ligplaats of wat dan ook. er onvoldoende aanlegplaatsen zijn. Ook hier liggen prachtige cultuurhistorische objecten zoals De ruimte voor water is een ontwikkelingskans in de Delta. het slot Loevenstein. Korte trips op het land, vanaf het water zijn een kans. Er zijn jaarlijkse toeristische evenementen maar er is een gebrek aan oevers met grote publiekscapaciteit. Ook rondvaarders klagen over een tekort aan aanlegplaatsen. 16 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL I • VERKENNING 17 SITUATIE

Hoofdwaterwegen Het plaatje De hoofdwaterwegen in de , het Volkerak en het Hollands Diep worden gebruikt De obstakels van het gebied zijn de moeilijke toegankelijkheid vanaf het water en naar het water door de beroepsvaart en door recreanten. Dit is een kans en een risico. Er liggen goede havens toe. Een deel van het gebied, zeker het binnenland maar ook de streek in het rivierenlandschap en er passeren veel recreanten die op zoek zijn naar vertier en verteer. Er liggen ambitieuze is in de afgelopen eeuw ‘met de rug naar het water’ ontwikkeld. Zo zijn veel kleine kanalen en plannen om de passanten ‘op de wal te trekken’ maar dat is niet eenvoudig. Zeeland, met een rivieren hoog bedijkt zodat toervaarders domweg niets van het omringende land kunnen zien. ijzersterk recreatief imago trekt en men steekt de brede vaargeulen vaak zo snel mogelijk door Werkhaventjes bij kleine plaatsen zijn op grote loopafstand van kernen aangelegd, waardoor er om van de beroepsvaart af te zijn. Daar komen de moeilijke sluizen van het Volkerak nog bij. weinig intimiteit en comfort kan worden geboden. Oude industrieën drinken hun koelwater uit de rivier en vormen soms de enige afwisseling met het platteland. Dat platteland is sterk Hollands: Aan de andere kant zijn prachtige plaatsen als Raamsdonksveer, Drimmelen en Willemstad direct zeer open en vlak wat niet iedereen aanspreekt. Er is weinig samenhang in bouwculturen, vanaf bereikbaar. Vanaf de zeearmen zijn plaatsen als Steenbergen makkelijk bereikbaar. Het brede water het water zijn niet veel culturele sporen te ontdekken. Bovendien is het voorzieningenniveau sterk leent zich voor grote evenementen, waar de kadesteden natuurlijke tribunes zijn. Een eeuwig wisselend. twistpunt blijft de confrontatie met de beroepsvaart. De breedte van de vaargeulen biedt echter kans op vreemdzame co-existentie. Daar tegenover staan bijzondere cultuurhistorische plaatsen en bezienswaardigheden, evenals schitterende groene struingebieden en fietspaden. De waterrecreant zal verleid moeten worden om de eentonigheid te doorkruisen die tussen de parels ligt. Het open maken van oevers, creëren van De obstakels van het gebied zijn de aanlegplaatsen en faciliteiten zijn eerste vereisten.

Als het de ambitie is om Waterrand toeristisch op de kaart te zetten, dan moeten gebieden moeilijke toegankelijkheid vanaf het met verschillende kwaliteiten en ontwikkelingsstadia bij elkaar worden gebracht. Het is niet noodzakelijk dat ze dan ook op elkaar gaan lijken. Eigentijds toerisme kan goed steunen op water en naar het water toe. afwisseling en variatie. In het de komende hoofdstukken presenteren we daar een kader voor.

Dat betekent dat deze gebieden elk vanuit hun eigen waarde moeten worden ontwikkeld. Het is modieus om pakkende ‘merken’ te ontwikkelen die een gebied in één keer herkenbaar maken, maar de consument is niet gek. Het is niet verstandig om West-Brabant met één saus te overgieten en het zou de uniciteit van de deelgebieden niet goed doen uitkomen. Tenzij dat ‘merk’ juist de veelzijdigheid is waarbinnen de consument zelf kan variëren. 18 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL I • VERKENNING 19 DOELGROEP

Op welke doelgroepen kan West-Brabant zich het beste richten? Hoe gedragen doelgroepen zich Symbio’s tegenwoordig? En hoe gedragen ze zich over vijftig jaar? Bij Waterrand is het duidelijk dat het Bij haar visie op recreatie in de 21e eeuw schetst het NBTC (Nederlands Bureau voor Toerisme vooral bezitters van motorjachten zijn die worden bediend en in mindere mate zeilers. Daarbij en Congressen) bovenstaand beeld en tevens het product dat bij dit gedrag past: symbio’s. Dat zijn recreanten van het vaste land in beeld die naar het water toetrekken om daarvan te genieten. zijn combinatieproducten met veel keuzevrijheid die een consument of een groep consumenten Dat zijn zeer veel typen gebruikers. Toch is het mogelijk om hier een sterke vereenvoudiging in staat stelt een dagprogramma naar eigen keuze samen te stellen. De symbio’s zijn vaak te maken waarop marketingtechnieken van toepassing zijn. gethematiseerd, bijvoorbeeld ’groen’, ‘stad’ of ‘avontuur’. Belangrijker is echter het gemak waarmee het eigen programma kan worden samengesteld en de volledigheid van de symbio. Waterrecreant Denk aan rust, vermaak en natuurlijk eten en drinken. We noemen al degenen die op of aan het water recreëren waterrecreant. Er is een breed scala aan gebruikers, leeftijden en welstandklassen te benoemen. We vatten dit samen als alle mensen die De veelzijdigheid van Waterrand is geschikt voor het vormen van symbio’s. De waterroutes en van het water houden, passief of actief. Van deze groep geven we hieronder een karakteristiek. aanlegplaatsen zijn als basis te nemen, waarbij bestemmingen op het land als invulling kunnen Deze staat los van de waan van de dag en is gebaseerd op een ontwikkeling die al een eeuw gaande worden gebruikt. Belangrijke kenmerken van die producten zijn: afwisseling, het aanbieden van is en nog zeker een halve eeuw zal voortduren. uiteenlopende prijsniveaus (van snackbar tot sterrenrestaurant) en comfort. Uiterst belangrijk is goede interactieve informatievoorziening zodat consumenten gemakkelijk uiteenlopende attracties Vrijetijdseconomie kunnen combineren. Meestal wordt bij vrijetijdseconomie de producentenkant bestudeerd, het geheel van aanbieders, afgezet tegen het volume vrije tijd van consumenten. Maar vanuit die consument is veel meer te zien. Ook consumenten bevinden zich in een vrijetijdseconomie. Hij is namelijk meestal met Belangrijke kwaliteiten van symbio’s voor Waterrand. een groep op pad. Deze groep, bestaande uit mensen van gelijke of verschillende levensfasen heeft twee zaken gemeen, ongeacht scholingsniveau, welstandsklasse of leeftijd: men heeft het Afwisseling. Gezinnen en andere groepen hebben een complex wensenniveau dat druk en wil alles meemaken. Marketeers zijn allang opgehouden om doelgroepen in te delen op geoptimaliseerd moet worden. Winkelen is bij wijze van spreken even belangrijk als een voorspelbaar gedrag. Mensen vertonen grillig consumptiegedrag, waarbij ze veel ervaringen willen museum. De bestemming moet hierin voorzien. Dit is een grote troef voor Waterrand. mixen. ‘s Ochtends zwerven in de Biesbosch, ‘s middags een stukje Tour kijken, of zeeschepen in Verschillende prijsniveaus. Eigentijdse consumenten vertonen een onvoorspelbaar Moerdijk en ’s avonds uitgaan in het centrum van Breda of Roosendaal. bestedingsgedrag. Soms zijn ze uiterst prijsbewust, denk aan de spreekwoordelijke zak aardappelen die mee aan boord genomen wordt. Diezelfde consument telt makkelijk tientallen euro’s neer voor een terrasbezoek. De bestemming dient in die variatie te voorzien. Bij Waterrand Eigentijdse consumenten, ook de zijn nog teveel aanbieders op het middenniveau, beide uitersten van het spectrum moeten worden uitgebreid. Comfort. Waterrand bedient vooral gebruikers van motorjachten en dat zijn overwegend senioren onder hen, willen meerdere senioren, hoewel het vermoeden bestaat dat dit in de toekomst zal uitbreiden naar gezinnen en jongeren. Over het algemeen zal de bezoeker echter prijsstellen op een hoog comfortniveau van voorzieningen. Uitzondering daarop zijn de watersporters maar dit is een relatief kleine groep. ervaringen combineren. Het verhogen van het voorzieningenniveau is noodzaak. Goede informatievoorziening. Symbio’s strekken zich uit over categorieën die geheel anders zijn dan die van ondernemers of overheden. Mensen worden steeds eigenzinniger in hun Waar vroeger de vrije tijd werd gebruikt voor uitrusten en zorg voor kinderen en ouders heeft dagbesteding. Het is niet nodig om pakketten te vormen voor dit gedrag. Veel belangrijker de ‘homo ludens’ een soort loopbaan in zijn privéleven waarbij de tijd het meest schaarse goed is goede informatievoorziening zodat men dit zelf kan doen. De recreatiekaart van Varen in is. Men wil steeds meer beleven in steeds minder tijd. Nu het voorzieningenniveau toeneemt op Brabant is een goede start. Deze kan met meerdere opties worden uitgebreid, bijvoorbeeld particuliere schepen zetten mensen deze leefstijl voort als ze op pad zijn. Dit zijn de klanten van uitgaan, winkelen, breedbandaansluitingen, bunkerplekken, culinaire avonturen en duikplaatsen. Waterrand en van deze trend is veilig aan te nemen dat ze de komende decennia zal stijgen. 20 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL I • VERKENNING 21 VISIE

Uit voorgaande indicaties, veel gesprekken met inwoners, bestuurders en deskundigen en Deze observaties leiden tot de volgende conclusie: omzwervingen in het gebied, formuleren we de volgende visie. Het is de blik op sterke en zwakke kanten van het gebied, zoals ook geformuleerd door het Brabants Bureau voor Toerisme in haar Van Waterrand is in potentie een bijzonder en onderscheidend recreatiegebied te maken. SWOT in 2007. Onderstaande visie biedt aanknopingspunten voor het te ontwikkelen concept. De sterkste troeven zijn daarbij de goede ligging, de afwisseling en het open karakter van het landschap, in die zin dat er nog veel van te maken is. Door de afzondering van de attractieve • Waterrand heeft een uitstekende ligging in de Nederlandse Delta. Het heeft verbindingen zones in het gebied moet sterk worden ingezet op verbindingen van die zones. met de grote waterrecreatiegebieden in Nederland en België en heeft via de grote vaarwegen verbinding met verder weg gelegen vaargebieden. Gezien de groei van de waterrecreatie (CBS 2009) ligt hier een kans op economische ontwikkeling. De bindende factor

• Waterrand is zeer veelzijdig. Veel watertypen in de zin van verschillende vormen van recreatief gebruik zijn voorhanden, veel meer dan in andere watersportgebieden. Gezien de behoeften is het water zelf. van eigentijdse waterrecreanten biedt ook dit een kans.

• Nieuwe waterbergingsgebieden die de stijgende Delta zal krijgen bieden een kans op Een bindend concept moet niet worden gebaseerd op culturele sporen of sfeerbeelden want ontwikkeling van bijzondere recreatiegebieden. De Waterschappen zijn bereid hier aan die zijn te weinig zichtbaar of te weinig consistent. De bindende factor is het water zelf. mee te werken en ook om achtergestelde gebieden te revitaliseren. Het ontwikkelen van Waterrand tot een florerend waterrecreatiegebied is een ruimtelijk- • De attractiviteit van Waterrand ligt voor een groot deel op het land. Met name op het structurele, landschappelijke en marketingtechnische opgave. Alleen als al deze zaken gebied van cultuurhistorie en groen. collectief en in samenhang worden aangepakt is economische ontwikkeling te verwachten.

• Het landschap van Waterrand is op enige parels na niet onderscheidend van andere Op de komende pagina’s wordt een concept beschreven dat voor de verbinding kan zorgen. plattelandsgebieden in de regio. Het landschap is open en vrij maar ook eentonig, agrarisch industrieel en vlak. Veel recreanten zullen het als weinig sfeervol ervaren.

• Met uitzondering van de grote vaarwegen is het land ‘van het water af’ ontwikkeld. Er is sprake van hoge bedijking wat het uitzicht belemmert, er ligt veel industrie aan het water en er zijn te weinig aanlegplaatsen.

• Er is geen zichtbare culturele identiteit in bebouwing, ruimtelijke ordening of gastronomie. De belangrijke Brabantse troef het ‘Bourgondische’ komt in de steden tot uitdrukking maar niet op het platteland. Dit zal door bezoekers worden vergeleken met de uitbundige gastronomische voorzieningen die er bijvoorbeeld op de Hollandse en Friese meren bestaat. Het voorzieningenniveau wisselt sterk per deelgebied. 22 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE THEMAPARK OMSCHRIJVING 23

DEEL II CONCEPT 24 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 25 HET PARK

Een waterpark met verschillende rijken Brabant aan Zee Om een kapstok te bieden aan huidige en toekomstige ontwikkelingen en voor een te Er zijn meer regio’s die het water als bindend element opvoeren. Denk aan Noord-Holland ontwikkelen marketingplan wordt gezocht naar een bindend concept. (‘De Waterprovincie’) en Friesland. Om de positie van Waterrand te benadrukken stellen we de naam Brabant aan Zee voor. Deze naam is nog niet gelegitimeerd door de partners in dit Dit concept: project en fungeert vooralsnog als werktitel. Hij kan echter goed werken omdat hij precies doet wat hij moet doen: hij vertelt iets over Brabant dat Nederland nog niet wist. En hij werkt • moet authentiek zijn in die zin dat het steunt op reële waarden in het gebied. niet alleen voor Nederland. ‘Brabant am Meer’ of Brabande sûr mer klinken ook niet gek. Dat betekent: het water als bindend element, het open, beetje woeste landschap als drager en de afzonderlijke parels als bestemming; Brabant aan Zee kan effectief zijn • moet eenvoudig en begrijpelijk zijn. Een eenvoudige metafoor die overal in het landschap toepasbaar is. Daarin hoort de afwisseling van het gebied terug te komen; als titel omdat hij precies doet wat • moet bruikbaar zijn voor de meervoudige ontwikkelopgave van het gebied: ruimtelijk, landschappelijk, marketingtechnisch; hij moet doen: hij vertelt iets dat Dit leidt tot het beeld van een park:

• Parken danken hun bestaan in eerste instantie aan hun ligging. Zowel stads- als natuurparken Nederland nog niet wist. En hij werkt ontstaan door de balans van toegankelijkheid en afzondering. Waterrand heeft beide in de juiste verhouding. niet alleen in Nederland. Ook Brabant • ‘Park’ impliceert een zekere samenhang, een betekenis. Door Waterrand als park te definiëren vertellen we bezoekers en inwoners dat die samenhang er is. Door het een waterpark te noemen geven we direct de noemer aan: Waterrand is een park waar je alles kunt beleven am Meer en Brabande sûr mer klinken op het gebied van water.

• Parken bestaan vaak uit verschillende gebieden die uiteenlopende ervaringen bieden. ook niet gek. Hiermee zijn de verschillende zones te plaatsen.

• Een park impliceert een gecultiveerde omgeving. Door Waterrand als park te definiëren laten we zien dat er nagedacht is over de omgeving, over de attracties, over beleefwerelden en faciliteiten. Het biedt een ontwerpkader dat kan worden ingepast in de structuurvisie uit de Agenda. 26 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 27 PARK-KUNDE

Het invoeren van een parkconcept biedt niet alleen houvast voor het bestuurlijke, ruimtelijke en Volgens het standaardwerk van Pine en Gilmore (De beleveniseconomie, 1999) zijn belevingen marketingtechnische programma. Het is een veelgebruikte term in de leisurewereld, de industrie in te delen aan de hand van de dimensies actief en passief en in de mate van absorptie van klanten die de vrije tijd als markt beschouwt. Partijen als Disney, De Efteling, Warner Brothers maar ook in een omgeving (absorptie, onderdompeling). De belangrijkste factoren zijn dan: Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer gebruiken parkconcepten als ontwerpkader. Er is veel kennis voorhanden op dit gebied die direct inzetbaar is, dankzij de deelname van experts in het samenwerkingsverband: Entertainment: Iets meemaken (voelbaar) Hier gaat het om de gezelligheid en het plezier rondom en op het water. Logistiek Parken hebben in- en uitgangen, parkeerplaatsen, brandgangen, hoofd- en zijwegen Het kan puur passief vermaak zijn of samen met anderen een activiteit doen. Met voldoende en basisvoorzieningen als toiletten, beheersposten en landmarks (zie later). Er zijn wetmatigheden variatie, voor elk wat wils. De sociale context is belangrijk. Mensen hebben behoefte aan bekend over dit soort zaken die leidend kunnen zijn voor het ruimtelijke ontwerp. ontmoeting, contact en het delen van interesses.

Oriëntatie Bezoekers beschouwen een park als een ingericht gebied met een zekere logica in Educatie: Iets leren (context) indeling, routing en navigatie. Van een park is een kaart te maken die eenvoudig navigeert, waarbij Iets leren over de omgeving, de historie, de mensen en hun verhalen, geeft houvast en laat je door bezoekers zich verplaatsen via herkenbare punten. het is nu al mogelijk een ‘belevingskaart’ van een andere bril kijken naar het watergebied. Vaak worden de verhalen die men hoort en uitwisselt Brabant aan Zee te maken, waarbij de waterkaart van Varen in Brabant een prima basis vormt. het meest herinnert en doorvertelt. Ontsluiting van verhalen op plekken, tijdens routes, maken een vaargebied interessanter. Bestuur Nationale parken omvatten geografisch vaak meerdere gemeenten en regio’s. Er is veel kennis te vinden over geschikte bestuursvormen die coherent beheer en ontwikkeling mogelijk Escapisme: Iets doen (ervaren) maken. Even weg uit het alledaagse, het binnentreden in een totaal nieuwe belevingswereld geeft ruimte en vrijheid. Je wordt onderdeel van de ervaring, je doet mee aan het avontuur. Het zorgt voor spanning, uitdaging en het verleggen van grenzen. Aan de andere kant van dit spectrum kun je Brabant aan Zee als overkoepelde entiteit je ook compleet overgeven aan de rust. Stopplekken in de natuur, gevoel van in ‘the middel of nowhere’ te zijn en een rustige haven moeten naast het overige aanbod goed worden gekoesterd.

met een gedeelde geschiedenis. Dit komt Esthetiek: Ergens zijn (zichtbaar) Een mooie omgeving, een pittoresk haventje in de stad, prachtig in het landschap geïntegreerde architectuur geven een plek of regio een beeldkwaliteit. Daar willen waterrecreanten graag perfect tegemoet aan het diverse karakter vertoeven of hebben ze een omweg voor over. van West-Brabant met haar vele iconen.

Beleving Zoals gezegd selecteren bezoekers een park op bereikbaarheid en op de mate waarin het tegemoet komt aan de wensen van de afzonderlijke leden van de groep. Hierbij worden de voorzieningen als vanzelfsprekend beschouwd en ligt het onderscheid in de belevingswaarde van het gebied. In het kader van deze studie - het formuleren van een bindend concept- staan we hier iets uitgebreider bij stil. 28 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 29 WATERPARK BRABANT AAN ZEE (BaZ)

BaZ is via het water compleet ontsloten en biedt de waterrecreant een rijk en gevarieerd aanbod. BaZ als park met drie verschillende rijken, allemaal verbonden door water. Een afgebakend gebied Het waterrijke gebied is groot en divers en daarom goed op te delen in clusters, die eenzelfde soort midden in de Zuid West Nederlandse waterdelta. Brabant aan Zee als overkoepelde entiteit met van vaarwater met elkaar gemeen hebben: een gedeelde geschiedenis. Dit komt perfect tegemoet aan het diverse karakter van West-Brabant • de rivierendelta (De Biesbosch, de Amer, de Afgedamde Maas en de Bergse Maas) met zijn vele iconen. • de voormalige zeearmen (Hollands Diep, Volkerrak, Oosterschelde) • de binnenwateren (Steenbergse Vliet, Mark en de Dintel). In het volgende hoofdstuk worden de verschillende rijken van Brabant aan Zee beschreven op identiteit, oorsprong, iconen en overige attracties. Op de bijbehorende kaarten wordt het rijk Rijken aangeduid en worden de aanpalende rijken of verbindingsvaarwegen aangegeven. Al deze clusters hebben, net zoals themapark De Efteling dat verschillende ‘rijken’ heeft, een Daarna worden bestaande ontwikkelingsplannen per rijk benoemd en getoetst op belevingswaarde. min of meer eigen identiteit en bijbehorende vaarwegen, iconen en attracties.

Binnen een rijk (clusters) zijn de volgende onderdelen van belang: • Elk rijk heeft een eigen identiteit en vaak een gedeelde geschiedenis (oorsprong). • Sterke rijken zijn bekend en worden vaak herkend door beeldbepalende iconen. • Alle attracties binnen een rijk passen vaak bij- en versterken de identiteit van het rijk. • Het aanbod binnen een rijk bepaald zijn eigen bezoekersgroep en is daarbinnen gevarieerd om bezoekers zo lang mogelijk bezig te houden. • Het aanbod van attracties, wandelpaden, horecavoorzieningen is binnen een rijk op elkaar afgestemd, zodanig dat de bezoekers zich altijd verwend en/of bediend voelt. Dat kan ook een cyclus zijn van rust en spanning of gezelligheid en avontuur. • Een rijk wordt extra attractief wanneer omliggende rijken makkelijk te bereiken zijn en een andere belevingswereld kunnen aanreiken.

Brabant aan Zee als overkoepelde entiteit met een gedeelde geschiedenis. Dit komt perfect tegemoet aan het diverse karakter van West-Brabant met haar vele iconen. 30 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 31 ZONES IN HET PARK RIJK I biesbosch regio

Oorsprong Nieuwe Hollandse Waterlinie Ontstaan door een samenspel tussen water, natuur en mensenhanden. Watersnoodrampen (Sint Deze militaire verdedigingslinie uit de 19e eeuw loopt van Muiden tot aan de Biesbosch en was Elisabethsvloed) en waterbeheersing (Deltawerken) hebben het oorspronkelijk cultuurgebied bedoeld voor bescherming van de grote steden in dit gebied. Slot Loevestein, onderdeel van de veranderd in een nat natuurgebied van internationale betekenis. Sinds 1994 is de Biesbosch een Vestingdriehoek, maakt ook onderdeel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. nationaal park en één van de grotere nationale parken in Nederland. De Biesbosch is het enige zoetwatergetijdegebied in Europa. Vestingstadjes Woudrichem en Geertruidenberg zijn bekende vestingstadjes. Identiteit Het rivierenlandschap ten oosten van de Biesbosch wordt begrensd door de aan Riet en griendcultuur de noordkant, de Afgedamde Maas aan het Oosten en de Maas aan de zuidkant. Het stroomgebied Het be- en verwerken van riet tot bijvoorbeeld hoepelhout voor vaten en hoogwaardig van de Afgedamde Maas wordt ook wel de Vecht van Brabant genoemd. De afgedamde Maas geriefhout voor land- en tuinbouw hebben eeuwenlang het karakter van Werkendam en andere kronkelt door een landschap met dijkboerderijen en charmante uitzichten en vormt de grens Biesboschdorpen bepaald. tussen de provincie Noord-Brabant en Gelderland. De landschappelijke eenheid strekt dus verder dan de provinciegrens. Marianne Vos Nederlands beste en bekendste Wielrenster komt uit Babylonienbroek, een karakteristiek dorpje De Biesbosch is een zoetwater moeras (wetland) met honderden kreken, eilandjes, wilgenbossen in de Biesboschregio. en bijzondere planten en dieren. De verdeelt de Biesbosch in een Zuid-Hollands en Brabants deel, maar landschappelijk vormen ze één uniek gebied. De griendwerkerscultuur Hoogstamfruitbomen draagt ook bij aan de bekendheid van het gebied. In het Land van en Altena worden oude fruitrassen opgespoord, vermeerderd en weer opnieuw aangeplant. Kenmerken Zalmschouw Griendverleden In Werkendam en Woudrichem vind je historische schepen, variërend van zalmschouwtjes tot In de Biesbosch staat een replica van een oude griendwerkershut waar echt in overnacht grotere (zeilende) platbodems. kan worden. Er zijn nog steeds grienden die bij worden gehouden door verschillende natuurorganisaties. Dijken en Dijkbebouwing In het gebied tussen Maas en Merwede, varend over de afgedamde Maas, vind je mooi behouden dijkboerderijen in een ‘liefelijk’ landschap. Deze waterloop wordt ook de Vecht van het zuiden genoemd. 32 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 33 ZONES IN HET PARK RIJK I biesbosch regio

De Biesbosch in de oorlog Iconen In de 2de Wereldoorlog werd er ondergedoken in de Biesbosch. Onderduikers werden geholpen De bever om de rivier over te steken naar het veilige natuurgebied. Bevers zijn in 1988 uitgezet nadat ze sinds 1825 waren uitgestorven. Het is met 125 cm het grootste knaagdier van Europa. De Biesbosch telt meer dan 60 beverburchten en bijna 150 bevers. Stilte Het gebied kenmerkt zich door een combinatie van stiltegebieden en afwisseling in het landschap. Jan Claessen Voor het Arsenaal staat het beeldje van Jan Claessen/Jan Klaassen: koerier en trompetter in Fietsen en wandelen het leger van prins Maurits. Jacoba van Beieren woonde enkele jaren in Woudrichem. Hieraan Het achterland van de Biesbosch leent zich bij uitstek voor het maken van prachtige fiets- en herinneren het Jacoba van Beieren-huis en een standbeeld. wandeltochten. Ook door boerenland en in uiterwaarden kan worden gewandeld. Kasteel Dussen Streekproducten Dit kleine charmante kasteel in Dussen bestaat reeds meer dan 700 jaar. In en rondom de Biesbosch wordt een variëteit aan steekproducten gemaakt die in de hele regio verkrijgbaar zijn.

Veerponten en kunstwerken Het gebied kent een veelheid aan bruggen, sluizen en pontjes op en nabij de rivieren. 34 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 35 ZONES IN HET PARK RIJK II lint van nassau

Oorsprong Vlotkamperen Een hoofdzakelijk agrarisch poldergebied gevormd door de inwerking van water, een landschap en Unieke overnachtingsbeleving op het water. Met de kano zelf naar je vlot varen om daar in alle volksaard dat zich kenmerkt door strijd, strijd met en tegen het water en strijd met vele belagers en rust te overnachten. vijandelijke bezetters. Naast de strijd die tegen het water geleverd is, heeft het water grote invloed op de economische ontwikkeling in het gebied. Vroeger betrof dit de handel en industrie, nu ligt De Heen de nadruk op recreatie. Steenbergen bijvoorbeeld is groot geworden door handel, meekrap en Recreatiecentrum aan de Steenbergsche Vliet. Hier kan zowel op het water als op het land suikerindustrie. Op dit moment ligt de nadruk op de agrarische sector. Het oorspronkelijk feodale worden gegeten, gedronken en overnacht. gebied bestaat voor een groot deel uit polders die zijn ingepolderd door de prinsen van Oranje, graven van Nassau en heren van Breda. Grote Kerk Breda De 15de eeuwse Grote Kerk van Breda is een gebouw met een rijk cultuurhistorisch verleden. Identiteit Niet alleen de imposante architectuur van de buitenzijde van het gebouw, maar ook de in de kerk Het water stroomt door een uitgestrekt en open cultuurlandschap met cultuurhistorische steden, aanwezige monumenten, gewelf- en muurschilderingen maken het gebouw tot het belangrijkste plattelandsdorpen en vestingsteden, omgeven door contrastrijke agrarische en natuurlandschappen. monument van Breda. Zeer bijzonder is de Prinsenkapel met zijn bladgoud beklede plafond, waar de voorvaderen van ons Koninklijk Huis begraven zijn. Kenmerken Vestingsteden Historische schepen De linie telt veel vestingstadjes met een interessante geschiedenis en uitstraling: Willemstad, In Etten-Leur vind je historische schepen, variërend van zalmschouwtjes tot grotere (zeilende) Steenbergen, Bergen op Zoom, Breda, Klundert, Oudenbosch en Geertruidenberg. platbodems.

Turfvaart Van Gogh In de Middeleeuwen was er sprake van een zekere bloei door de opkomst van de turfstekerij. Voor een cultureel uitstapje zijn Zundert en Etten-Leur interessant. De schilder Van Gogh werd De turf diende als huisbrandstof en werd via de Roosendaalse haven uitgevoerd naar Holland, geboren in Zundert en woonde en werkte gedurende zijn leven in onder andere Zevenbergen, Zeeland, Vlaanderen en Antwerpen. De Vliet stond toen nog in de open verbinding met de Etten-Leur, Tilburg en Antwerpen. Zijn vader was aan het einde van de 19e eeuw dominee in Noordzee. Etten-Leur.

‘Sleutel van Holland’ Winkelen Geertruidenberg was de eerste plaats in het graafschap Holland die stadsrechten kreeg. Vanwege de In Roosendaal kunnen winkelliefhebbers hun hart ophalen. Naast meerdere (overdekte) strategische ligging kon de stad zich voorspoedig ontwikkelen, maar dit maakte Geertruidenberg in winkelcentra met een uitgebreid winkelaanbod in het centrum, kunnen bezoekers ook bij de 80-jarige oorlog ook een gewild bezit voor elkaar bevechtende mogendheden. Factory Oulet Centrum Rosada terecht. Breda en Oosterhout hebben een uitgebreid aanbod van winkelvoorzieningen, zowel in de historische kernen als in overdekte centra. Verdedigingswerken Verschillende steden en dorpen hebben nog zichtbare verdedigingswerken. Dit betreft bolwerken, Suiker en Vlas schansen, forten en ravelijnen. Het is niet moeilijk om hier het interessante verdedigingsverleden In de westhoek van Noord-Brabant verbouwt men al eeuwen de grondstoffen voor de productie te herleven. Verschillende vestingsteden hebben een groep mensen die een stadmilitie uit vroegere van lijnolie, vlaslint, linnen en suiker. Midden in dit gebied, in het vestingsstadje Klundert, staat tijden imiteren. Er is een fietsroute langs verdedigingswerken ontwikkelt door Brabant aan de bijvoorbeeld het Nationaal Vlasserij-Suikermuseum, waar het verleden en heden samenkomen. Biesbosch. Deze themaroute leidt langs wallen en grachten en is aan de hand van de bestaande routeknooppunten samengesteld. 36 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 37 ZONES IN HET PARK RIJK II lint van nassau

Industrialisatie Iconen Langs de Dintel zie je de sporen van de bietenteelt, eeuwenlang de motor van de economie in deze Basiliek van de heilige Agatha en Barbara regio. In Oudenbosch vind je de grote Basiliek van de H.H. Agatha en Barbara die tussen 1865 en 1892 gebouwd is en een verkleinde kopie van de Sint-Pietersbasiliek in Rome is. Forten en linies Rondom Breda, Oosterhout en Drimmelen zijn verschillende forten. Het fort in Terheijden Roosendaalse en Steenbergse Vliet (Fort de Kleine Schans) zal de komende jaren worden hersteld. Een beschermd natuurgebied, vooral bestaande uit rietmoeras. Ten noorden van Roosendaal was vroeger een land van kreken en gorzen, dat in latere jaren steeds verder werd bedijkt. De Routes belangrijkste kreken, zoals de Roosendaalse en Steenbergse Vliet, behielden hun waterafvoerende Er zijn prachtige routes te varen van stadje naar dorpje. Er zijn zelfs rondjes te varen die meerdere functie. In de oeverzones broeden de bruine kiekendief, de rietzanger, de roerdomp en de grote dagen kunnen duren. karekiet. De Steenbergsche Vliet is een natuurrijk pareltje voor watersporters. In de beschutting van het riet Bovensas kan worden gevaren met zeilboot, motorboot en kano. Tevens is het een aantrekkelijk visgebied en Bij dit voormalige sluizencomplex in de Steenbergsche Vliet is het goed liggen, vissen en varen. kan men er op vlotten overnachten. Dit complex is opgenomen in verschillende wandel- en fietsroutes. Oranje Nassau Wielersport Breda is een Oranjestad, het is zelfs de thuisbasis van de Nederlandse tak van de familie van West-Brabant is de bakermat van het Nederlandse wielrennen. Veel historie en nog een actief Nassau, het voorgeslacht van het Nederlands Koninklijk Huis. Tot de allure van Breda wordt heden. zeer bijgedragen door de aanwezigheid van twee kastelen. Het Kasteel van Breda en het elegante Kasteel Bouvigne, het jachtslot van de Oranjes.

Willemstad Willem van Oranje liet Ruigenhil versterken tot vesting. Na diens dood in 1584 verleende zijn zoon, Prins Maurits, de plaats in 1585 stadsrechten. Willem’s stad kreeg de officiële naam Willemstad. Er bestaat nog altijd een band tussen Willemstad en de familie van Oranje; één van de titels van koningin Beatrix is Vrouwe van Willemstad. 38 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 39 ZONES IN HET PARK RIJK III brabantse zeearmen

Oorsprong Kenmerken Het Hollands Diep, het Volkerak en de Oosterschelde vormen samen met de overige Zeeuwse Voormalige zeearmen stromen de Zuidwest Nederlandse Delta en hebben een roemruchte geschiedenis achter de rug. De voormalige zeearmen staan in rechtstreekse verbinding met de Zeeuwse stromen en de Vele overstromingen en zeeslagen zijn overwonnen, met als tastbaar bewijs de vestingwerken Noordzee. Het brede vaarwater is aantrekkelijk voor grotere zeil en motorschepen. langs het Hollandsch Diep, het Volkerak, het Schelde-Rijnkanaal, rondom Willemstad en de deltawerken in Zeeland. Nationaal Park Oosterschelde De huidige Oosterschelde is het resultaat van de eeuwenoude strijd tussen mens en zee. Het Een groot getijdengebied met schorren, slikken en platen, kreken vol bodem- en waterdieren, water wordt omsloten door de dijken van de (voormalige) eilanden Schouwen-Duiveland, Sint vogels en bijzondere planten. De recreant kan te voet, per fiets, zeilend, surfend, varend of Philipsland en Tholen, Noord-Beveland, Zuid-Beveland en de dammen van de Deltawerken. Het duikend genieten van de Oosterschelde. inpolderen van schorgebieden en weer prijs moeten geven van eerder gewonnen land wisselen elkaar doorlopend af. Tot in de middeleeuwen was de Oosterschelde een relatief kleine rivierarm, Benedensas die in de loop van de eeuwen uitdijde tot een machtige stroom. Door verlegging van stromingen Het natuurrijkste stukje van Steenbergen aan het einde van de Steenbergsche Vliet. Met en slecht dijkonderhoud werd de mens gedwongen zich stukje bij beetje terug te trekken en land jachthavens, een monumentale sluiscomplex en aansluitend het natuurgebied Dintelse Gorzen. op te geven. Het land werd keer op keer getroffen door watersnoden. De laatste was in 1953, Dintelse Gorzen en Slikken van De Heen waarna men heeft besloten tot een versnelde uitvoering van de Deltawerken. In de afgelopen 30 jaar ontstaat het Slikkengebied met observatiehutten en ongerepte landschappen waar Hooglanders vrij rondlopen. Identiteit Het Hollands Diep, het Volkerak en een puntje van de Oosterschelde raken de ‘kust’ van Brabant. Streekproducten Deze voormalige zeearmen zijn door de Deltawerken getemd, maar staan nog steeds onder invloed Het Bourgondische leven in Bergen op Zoom wordt gesymboliseerd door de drie A-tjes, Asperges, van eb en vloed. Het vaarwater is breed en wordt intensief bevaren door de binnenvaart en grotere Aardbeien en Ansjovis. De asperges refereren aan het rulle zand van de Brabantse Wal en de plezier zeil- en motorschepen. Daarbij is het goed viswater en door de (verwachte) verzilting krijgt ansjovis aan de ligging van de stad aan de Oosterschelde. Lokale restaurants profileren zich met de de recreatie meer kans. AAA streekproducten: Asperges, Aardbeien en Ansjovis.

Tot de jaren tachtig van de vorige eeuw was de Oosterschelde een open rivierdelta, waar het Bij de restaurants en eetgelegenheden staan daarnaast ook de Zeeuwse streekproducten zoals zoute zeewater bij vloed tot diep in de rivierarmen stroomde. Het mengde zich daar met zoet mosselen, zeekraal, lamsoor en Oosterscheldekreeft op het menu. rivierwater, dat via onder andere de Oosterschelde naar zee afgevoerd werd. Door deze menging van zoet en zout water was het achter in de Oosterschelde brak met een kenmerkende flora en Zoommeer en Binnenschelde fauna. Na uitvoering van het Deltaplan is de Oosterschelde door de Philips- en Oesterdam van de Het Zoommeer is een favoriet voor watersporters en zwemmers. rivieren afgesneden. Zo is de Oosterschelde een zeearm geworden met een min of meer permanent zoutgehalte. Bovendien is met het gereedkomen van de dammen de oppervlakte van de zeearm Water(sport) behoorlijk teruggebracht. Stroomsnelheden zijn afgenomen, het water is helderder geworden en Omgeven door water is Tholen aantrekkelijk als watersportgebied. Er zijn diverse jachthavens en door de stormvloedkering is ook het getijverschil afgenomen. populaire duiklocaties aan de Oosterschelde.

Ondanks de strijd is de zee ook een vriend van de mens. De zee brengt voedsel en biedt mogelijkheden voor vervoer over water. De mens maakt er van oudsher gebruik van en drukt nadrukkelijk zijn stempel op het gebied. Naast de visserij en de scheepvaart is met name de recreatiesector voor vele bewoners van het Oosterscheldegebied een belangrijke bron van inkomsten geworden. 40 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL II • CONCEPT 41 ZONES IN HET PARK RIJK III brabantse zeearmen

Rust en ruimte Iconen Vanwege het feit dat de omgeving rondom Tholen voor het grootste gedeelte bestaat uit groene Willemstad vlakten, afgewisseld met rustige kernen en doordat er geen doorgaande (nationale) verkeersroute Aan Hollands Diep ligt vestingstad Willemstad met een van de meest geliefde havens in het door de gemeente loopt, is het een ideaal vakantieoord voor de vakantieganger die de rust wil centrum van het stadje. Prachtige vestingwallen en leuke terrassen en eetgelegenheden aan opzoeken. het water.

Faciliteiten Moerdijkbrug Jachthaven Noordschans, Jachthaven Dinteloord, Jachthaven Tholen en Jachthaven Bergen op De Moerdijkbrug was bij de opening de langste brug van Europa. Het vormt een barrière Zoom zijn in deze regio aanwezig. voor schepen met masten langer dan 8.5 meter.

Vaarwater en verbindingen Volkeraksluizen De voormalige zeearmen staan in directe verbinding met de Zeeuwse stromen en de grote rivieren Dit sluizencomplex is misschien wel de drukst bevaarbaarde van Europa, druk met zowel naar het Oosten, Zuiden en Westen van ons land. Het Hollands Diep en het Volkerak worden dan beroeps- en pleziervaart. ook vaak als verbindingswater op doortocht gebruikt.

Fort Henricus Dit Fort is onderdeel van de West-Brabantse waterlinie en tekent de geschiedenis van Steenbergen. Het vijfhoekige bouwwerk is op dit moment een eldorado voor vogels en wordt ontwikkeld tot natuurrijk recreatiegebied.

Cruijslandse kreken De Cruijslandse kreken is een gebied waar genieten en flora en fauna hand in hand gaan. De wateren in dit krekengebied kunnen per roeiboot of kano worden bevaren.

Zout varen, zoet liggen Steenbergen biedt een prettige combinatie van zout varen en zoet liggen. Vanuit de havens is het zoute water binnen afzienbare tijd te bereiken. 42 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE THEMAPARK OMSCHRIJVING 43

DEEL III PROJECTONTWIKKELING 44 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 45 REGIE OP HET GEBIED

De West-Brabantse Delta / Waterrand / Brabant aan Zee is al in wording. Veertien gemeenten Landschap Een tweede zeer belangrijk punt is de direct ervaarbare omgeving voor de hebben projecten in de steigers staan die basisfaciliteiten voor waterrecreatie realiseren. Deze waterrecreant. In de recent gepubliceerde nota ‘Landschap ontwikkelen met Kwaliteit’ spreekt hebben betrekking op ontsluiting van het water (zoals kadeontwikkeling en het revitaliseren van het Ministerie van Landbouw en daarmee het Kabinet zich krachtig uit voor zorg van het havens), groenontwikkeling en het scheppen van nieuwe recreatiezones. Zonder dat er sprake landschap, waarmee gedoeld wordt op het uiterlijk van groene, rode en blauwe gebieden van was van overkoepelende regie blijken deze projecten opmerkelijk goed te beantwoorden aan de Nederland. De aanleiding voor dit beleid is de ingrijpende verandering die het land doormaakt basiseisen van een park, namelijk infrastructuur en beleving. Op de komende pagina’s vindt u als gevolg van (ondermeer) de Reconstructieprojecten in de landbouw. Dit is zeer van toepassing deze projecten terug. op West-Brabant met haar zandgronden. De bezoeker merkt dit. Het gebied is weinig interessant op de meeste plaatsen, aangezien het de afgelopen eeuw vooral werd bestemd als landbouwgrond Bestuurlijk wordt het tijd voor de volgende stap: het verbinden van deze initatieven onder het en daarmee een agrarisch-industrieel uiterlijk heeft. Niet alleen de (groene) bebouwing is eentonig parkconcept in de genoemde dimensies inrichting, landschap en marketing. Deze lijnen zijn en weinig pittoresk, ook de stenen bouw kent weinig regie en is op sommige plaatsen ronduit niet lokaal te ontwikkelen. In het convenant van de Strategische Agenda West-Brabant hebben rommelig. West-Brabant kan niet bogen op sterke visuele historische bouw, zoals bijvoorbeeld de gemeenten zich uitgesproken voor samenwerking. In het volgende worden de factoren van Friesland en Drenthe dat wel hebben (en stevig exploiteren). deze samenwerking benoemd. Het is zaak het gebied landschappelijk te ontwikkelen, zowel naar het water toe als op de wal. Hiervoor zijn aanzienlijke middelen beschikbaar. Hiertoe stimuleert het Rijk het opstellen Brabant aan Zee is al in wording. van regionale of gemeentelijke landschapsontwikkelingsplannen met subsidie: het Besluit Ontwikkeling Landschappen (BOL). Uiteraard vereisen deze middelen stevige regie op het Veertien gemeenten hebben projecten landschap die ter plekke geregeld moet zijn. Marketing West-Brabant is nog weinig bekend als regio die een veelzijdig aanbod heeft voor waterrecreatie. Als de projecten van gemeenten worden uitgevoerd volgens plan en kansen op het in de steigers staan die basisfaciliteiten gebied van waterspaarbekkens en landschapsontwikkeling worden benut ontstaat in de loop van de tijd een interessant gebied.

voor waterrecreatie realiseren. In het volgende hoofdstuk staan de gemeentelijke ontwikkelprojecten die relatie hebben met het waterpark. Aangegeven is welke bijdrage zij leveren aan Brabant aan Zee. Zij vormen een essentieel onderdeel van de masterplanning van het gehele gebied. Ruimtelijke structuur In de Ruimtelijke Regionale Visie die onderdeel uitmaakt van de Strategische Agenda zijn de belangrijkste ingrepen in het gebied genoemd, die ondermeer zijn afgestemd met Staatsbosbeheer en het Waterschap. Hieroverheen dient een belevingskaart te worden opgenomen, die aanduidt waar de interessante iconen voor het gebied liggen, waar de belangrijke iconen liggen en waar leemtes op te vullen zijn. De hoofdverbindingen zijn op orde, hoewel opgemerkt dient te worden dat Bergen op Zoom nog een goede directe vaarverbinding ontbeert. Dit is een grote ingreep die alleen met nationale inspanning gerealiseerd kan worden. 46 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 47 PARKONTWIKKELING RIJK I biesbosch regio

Revitaliseren strandje Andel - Woudrichem Culturele erfgoedkaart - Woudrichem In de loop der jaren is het huidige strandje kleiner geworden door afslag van zand en het gebrek Het ontwikkelen van een (digitale) erfgoedkaart om het culturele erfgoed ten behoeve van aan onderhoud. Zandsuppletie vindt plaats en voorzieningen als bankjes, fietssteunen, een nieuwe toeristisch recreatieve ontwikkelingen, educatieve projecten voor de jeugd en ruimtelijke drijverlijn en afvalbakken worden aangebracht. doelen in kaart te brengen.

Recreatieve maatregelen herinrichting Polder Jannezand - Werkendam Opzetten van een VVV-kantoor voor de regio - Land van Heusden en Altena Polder Jannezand wordt gebruikt om een aantal agrariërs te herplaatsen die in het kader van Samenbrengen van huidige verspreide informatievoorzieningen tot 1 integrale Ruimte voor de Rivier een andere locatie moeten zoeken. Bij herinrichting van de polder worden informatievoorziening met decentrale uitvoering naar de diverse kernen. Bijvoorbeeld maatregelen genomen om de ecologische, landschappelijke en recreatieve waarden van de polder te het oprichten van een VVV Altena. versterken. Inrichtingsplan haven Drongelen - Aalburg Upgraden camping “de Mosterdpot” - Woudrichem De huidige camping is achterstalling in onderhoud en wegens de kans op hoog water jaarlijks van Uitbreiding jachthaven Wijk en Aalburg – Aalburg oktober tot april verlaten. De camping qua uitstraling verbeteren en recreatie het hele jaar mogelijk te maken. Wandelen in de uiterwaarden bij Veen en Wijk en Aalburg - Aalburg De uiterwaarden zullen beter toegankelijk worden gemaakt voor wandelaars, door middel van Ruimte voor de rivier/ Noordwaard - Werkendam de aanleg van paden, het plaatsen van bankjes en hekjes. Het realiseren van waterstandverlaging door middel van het bieden van ruimte voor de rivier. In dit kader wordt circa 2000 ha landbouwgrond ontpolderd en teruggegeven aan de natuur. Ontwikkeling plassengebied Veen - Aalburg Hierbij ontstaan kansen voor (water)recreatie. Het inrichten van een hoogwaardig recreatiegebied waarbij ook natuurontwikkeling een belangrijke rol speelt. Aanleg recreatief fietspad over dijk tussen Vissershang en Pontje Steur - Werkendam Aanleg van een fietspad van ongeveer 7 kilometer. Ontwikkelingen voetveer Woudrichem- Loevestein - Woudrichem Het aanbrengen van een goede dijkafrit t.b.v. fietsverkeer, het aanbrengen van een fietsenstalling Ontsluiten vd uiterwaarden bij de kern Werkendam ad Nieuwe Merwede - Werkendam en het aanpassen van de opstelruimte met een wachthuisje. De uiterwaarden worden toegankelijk gemaakt voor wandelaars door middel van (laarzen)paden. Tevens zullen er voorzieningen worden aangebracht zoals bankjes, prullenbakken, visvoorzieningen Realiseren Watertaxi - Werkendam en bebording. Realisatie van een veerverbinding voor fietsers en voetgangers tussen Boven-Hardinxveld - Werkendam - Sleeuwijk en Gorinchem. De veerverbinding zal een toeristisch-recreatieve functie Kanoroute - Aalburg vervullen voor deze waterrijke regio. Realisatie van een sluitend routenet voor kanovaarders. Versterking Watertoerisme Project Zwaaikom - Oosterhout Opstellen toetsingscriteria voor vestiging van verblijfsaccommodaties - Land van Heusden en Altena Door verplaatsing van aan het water gelegen bedrijven, krijgt de waterkant een kwaliteitsimpuls. De variatie aan verblijfsaccommodaties in de regio is beperkt. Voor de fietsers en wandelaars Doelstelling is het watertoerisme te versterken. De aanwezige jachthaven wordt ook uitgebreid. die veelvuldig Woudrichem aandoen, zijn karaktervolle, kleinschalige overnachtinglocaties het belangrijkste gemis. Dit is reden om deze vorm van verblijf te stimuleren. 48 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 49 PARKONTWIKKELING RIJK I biesbosch regio

Reconstructie Rivierkade - Geertruidenberg Plannen/studies Inspelen op de kansen en potenties van het gebied Rivierkade Geertruidenberg, waarbij Opstellen recreatieve visie – Land van Heusden en Altena ook gekeken wordt naar de toeristische en recreatieve mogelijkheden. Dit houdt in het Bestaand aanbod wat het gebied en de regio kenmerkt beter vermarkten. Middels citybranding, samenvoegen van de havens en aanleggen toeristische en recreatieve faciliteiten, verplaatsing van marketing en promotie. de gemeentewerf en de brandweerkazerne en het beter benutten van de rivier de voor recreatievaart. Beleidsplan Recreatie en Toerisme voor de Biesbosch Regio - Overlegorgaan NP De Biesbosch Het formuleren van beleid voor recreatie in het plangebied, gericht op het creëren en beheren Nieuwbouwplan Dongeburgh - Geertruidenberg van voldoende en goede mogelijkheden voor verschillende soorten recreanten, zodat zij op een Realisatie van 950 woningen op beide oevers van rivier de Donge midden in de gemeente aantrekkelijke manier kunnen recreëren met respect voor de aanwezige en beoogde natuur- en Geertruidenberg. Het bestaat uit drie deelgebieden met ieder een eigen karakter. landschapswaarden.

Opwaardering haven Terheijden - Drimmelen Onderzoek naar en stimuleren van innovatie bij de watersportbedrijven – Drimmelen Het fort De Kleine Schans in de haven zal in de komende jaren gerestaureerd worden en een De huidige en toekomstige ‘vraag’ naar watersportmogelijkheden in kaart brengen en toetsen of toeristische invulling krijgen. Daarnaast zal door vervanging en vergroting van de kiosk in de ‘het huidige aanbod’ daarop is afgestemd. Zo niet, dan zullen bedrijven geactiveerd moeten worden haven een aantrekkelijkere aanlandplek voor recreanten en passanten gecreëerd worden. te innoveren.

Informatieborden - Drimmelen Creëren van zandstrandjes aan de rivier - Drimmelen Het gebruik van faciliteiten rond de havens en fiets- en wandelroutes promoten en stimuleren Door de aanleg van één of enkele zandstrandjes langs de Amer kan toerisme worden getrokken. door op veelgebruikte parkeergelegenheden en bij de belangrijkste toegangspoorten toeristische Als eerste moet hiertoe een haalbaarheidsonderzoek naar locaties (fysieke mogelijkheden, informatieborden te plaatsen. bereikbaarheid, veiligheid, parkeermogelijkheden etc.) en kosten plaatsvinden.

Kwaliteitsimpuls Havenhart Lage Zwaluwe - Drimmelen Realisatie fiets-voetveer of watertaxi naar NP De Biesbosch - Drimmelen Kwaliteitsimpuls van het havengebied in Lage Zwaluwe door aanvulling van toeristische en Drimmelen heeft een veer of watertaxi nodig om zich als de zuidelijke toegangspoort naar het NP watersportgerelateerde functies en het verbeteren van de toegankelijkheid van het gebied. De Biesbosch te kunnen profileren en zo meer bezoekers te kunnen trekken. Als eerste stap hiertoe zal een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd moeten worden. Bezoekerscentrum Drimmelen/ Biesbosch In het havengebied van Drimmelen is een bezoekerscentrum van Staatsbosbeheer gevestigd. Dit zal de komende jaren een andere invulling/ locatie krijgen. Het bezoekerscentrum zal zich richten op duurzaamheid.

Planontwikkeling toeristisch aantrekkelijk centrum Drimmelen - Drimmelen Tussen de nieuwe Marina en de oude haven komt een aantrekkelijk toeristisch centrum. Hier is ook ruimte voor nieuwe bedrijven.

Nieuwe watergerelateerde evenementen - Drimmelen Voorbeelden van dit soort evenementen zijn een Biesbosch fietsmaand, de Biesboschweek (focus watersport) en Historisch Drimmelen. 50 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 51 PARKONTWIKKELING RIJK II lint van nassau

Project Waterrand - Halderberge Cultuurhistorische infoborden langs de waterranden - Halderberge Kades, kademuren en aanlegsteigers herinrichten. Aanvullend hierop wordt het kadeplein ten behoeve van de terrassen uitgebreid. De groenstructuur rondom de haven wordt verbeterd en SpoorHaven, fase I (Gebiedsontwikkeling) – Roosendaal er wordt kwalitatief hoogwaardig straatmeubilair geplaatst. Stadsoevers is de naam van het nieuwe stadsdeel van Roosendaal. Het water zal hier een belangrijke plek innemen. De Vliet ondergaat een metamorfose, dit wordt een boulevard. De Molenbeek Waterrand Halderberge: Haven Oudenbosch - Halderberge wordt verlengd en kronkelt door het plangebied heen. Het kadeplein wordt een levendig stadsplein Vergroten van de aantrekkelijkheid van de haven van Oudenbosch, de ontsluiting tot de haven en en vormt de verbinding tussen wijk en binnenstad. de directe omgeving ten behoeve van de recreant en toerist. Havenkwartier Breda - Breda Haven Steenbergen - Steenbergen De realisatie van hoogwaardig gebied voor wonen, werken en recreëren met als onderdelen het De uitbreiding en herontwikkeling van de Steenbergse stadshaven ten behoeve van recreatieve en versterken van de ecologische verbinding langs rivier de Mark in de vorm van een groene oever toeristische doeleinden. Dit komt tot stand door uitbreiding en ontwikkeling van de jachthaven, en voorzieningen voor de recreatievaart. de realisatie van een boulevard en onroerend goed (detailhandel, horeca, bedrijf, wonen) en tot slot het versterken van de fysieke verbinding met centrum Steenbergen. Realisatie kanorondje Steenbergen - Kruisland (Cruijslandse polder) - Steenbergen Door opheffing van bestaande belemmeringen in de vaarwateren tussen Steenbergen en Kruisland Aanlegsteiger rondvaartboot haven Oudenbosch - Halderberge en de realisatie van aanlegsteigers voor kleine vaartuigen wordt een ‘rondje varen’ mogelijk.

Herstel/ realisatie voet-/fietsveer Stampersgat - Halderberge 52 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 53 PARKONTWIKKELING RIJK II lint van nassau

Realisatie wandel/ fietspad langs Steenbergse Vliet - Steenbergen Op dit moment zijn grote delen van de Steenbergse Vliet alleen te beleven vanaf het water. De realisatie van een wandel/ fietspad langs de Steenbergse Vliet brengt daarin verandering. Op die manier kan walgebonden waterrecreatie in Steenbergen worden gestimuleerd.

Waterrand Halderberge: Realisering fiets-veerverbinding - Halderberge De aanschaf en aanleg van de pont, het aanpassen van de omgeving en infrastructuur en de exploitatie van de pont.

Realisatie eco-waterrecreatiewoningen De Heen - Steenbergen In het kader van de verdieping en verbreding van het accommodatieaanbod in Steenbergen worden eco-waterrecreatiewoningen gerealiseerd. Deze woningen worden (gedeeltelijk) in het water geplaatst waardoor een optimale beleving van de omgeving wordt gegarandeerd.

Verbetering toeristische informatievoorziening - Steenbergen Verbetering van informatievoorziening over het aanbod van waterrecreatieve producten en diensten door middel van het plaatsen van informatieposten op knooppunten, het verbeteren van de bewegwijzering en objectaanduiding.

Waterrand Halderberge: aanlegsteiger Stampersgat - Halderberge Aanleg van voorzieningen ter plaatse van de aanlegsteiger. Invulling exploitatie, bij voorkeur in combinatie met een van de bestaande havens op de rivier de Mark. 54 BRABANT AAN ZEE Zoete Inval: modern wonen Havenkwartier: Stationskwartier: nabijZoete deInval: binnenstad modern wonen uniekHavenkwartier: woongebied crogtdijk blikvangerStationskwartier: nieuwe kadijk Belcrum nabij de binnenstad uniek woongebied crogtdijk blikvanger nieuwe kadijk doornboslaan backer en ruebweg Belcrum Belcrum doornboslaan terheijdenseweg backer en ruebweg Belcrum terheijdenseweg

belcrumweg

belcrumweg stationslaan stationslaan speelhuislaan stationslaan stationslaan speelhuislaan stationsweg spoorstraat Spoorbuurt stationsweg spoorstraat Spoorbuurt Spoorbuurt delpratsingel academiesingel willemstraat oranjesingel Spoorbuurt delpratsingel academiesingel willemstraat oranjesingel Markoevers: Drie Hoefijzers: internationaalMarkoevers: centrum Centrum historischDrie Hoefijzers: en modern internationaal centrum Centrum valkenberg park historisch en modern valkenberg park BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 55 PARKONTWIKKELING RIJK II lint van nassau Zoete Inval: modern wonen Havenkwartier: Stationskwartier: crogtdijk Realisatie Cruise bij nacht - Steenbergen Plannen/studiesnieuwe kadijk nabij de binnenstad uniek woongebied Door middel van het selectief verlichten van natuurlijkeblikvanger elementen en objecten in en langs het Visie en concept “Water en vrijetijdsbesteding Breda” – Breda water wordt de aantrekkelijkheid van de Vliet als vaargebied vergroot. Een tocht over de Vliet Het ontwikkelen van een brede visie op de mogelijkheden voor het watertoerisme en -recreatie Belcrum bij schemer of donker wordt zo een cruise bij nacht. in Breda. Vervolgens vertalen naar een concept dat als kapstok dientdoornboslaan voor de gewenste ontwikkelingsrichting. Aan de visie en het concept wordt een actieplan gekoppeld. Steigers in de Singel - Breda backer en ruebweg BelcrumOntwikkeling van steigers aan de singel in Breda om toeristisch en economisch functioneren van Interactieve beleidsontwikkeling ter vorming v/e visie op waterrecreatie - Steenbergen de binnenstad verder te versterken. Op interactieve wijze tot een visie komen voor de ontwikkeling van waterrecreatie in Steenbergen. terheijdenseweg Dit met betrokkenheid van recreatie-ondernemers, de afdeling horeca en de winkeliersvereniging. Fiets- en wandelpadenplan - Moerdijk Om een compleet en veilig fiets- en wandelnetwerk in de gemeente Breda te realiseren, worden nieuwe paden aangelegd en veiligheidsmaatregelen getroffen voor de bestaande paden, wordt een wandelknooppuntensysteem aangelegd en het huidige fietsknooppuntensysteem wordt geactualiseerd. belcrumweg

stationslaan stationslaan speelhuislaan

stationsweg spoorstraat Spoorbuurt Spoorbuurt delpratsingel academiesingel willemstraat oranjesingel

Markoevers: Drie Hoefijzers: internationaal centrum Centrum historisch en modern valkenberg park 56 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 57 PARKONTWIKKELING RIJK III brabantse zeearm

Historische Havens - Bergen op Zoom Toeristische parkeervoorzieningen Willemstad - Moerdijk De Historische Havens reconstrueren en verbinden met de Schelde. Oplossen van knelpunten met betrekking tot het toeristisch-recreatief parkeren bij de vesting Willemstad. Bergse Haven - Bergen op Zoom Aanleg van een stedenbouwkundige verbinding van de historische binnenstad met de Schelde. Waterkwaliteit in Zoommeer en Binnenschelde - Bergen op Zoom Daarnaast de toeristische ambitie van Bergen op Zoom scherp stellen. In de geïsoleerde Deltawateren gaat het niet goed met de ecologische waterkwaliteit. Bergen op Zoom gaat dit probleem aanpakken. Verzilting is een optie om dit probleem tegen te gaan. Binnenschelde - Bergen op Zoom De ontwikkeling van het Nautisch Centrum Binnenschelde door waterrecreatieve ontsluiting, Waterfront Moerdijk - Moerdijk gebiedsontwikkeling in de Bergse Haven en de ontwikkeling van een stedelijk recreatiegebied De volledige herontwikkeling van de haven van de kern Moerdijk. Doel is om naast een aan de Binnenschelde. Ontwikkeling van de Jachthaven, waarbij de waterkwaliteit, de knelpunten toeristisch/ recreatieve invulling, een landschappelijke impuls én permanente woningbouw te in de Bergse diepsluis en een nieuw te bouwen sluis in de dam in de Noordlandseweg en het creëren. bevaarbaar maken van de Binnenschelde centraal staan. Toeristisch-recreatieve invulling Fort Sabina en Sabina Henricapolder Ontwikkelingsplan “Versterken toeristische band met het water” – Moerdijk Toeristisch-recreatieve invulling geven aan het fort. Overdragen gerestaureerd fort aan De ligging aan de ‘grote wateren’ biedt unieke kansen om verschillende vormen van waterrecreatie commerciële marktpartij met duidelijke uitgangspunten over gebruik/invulling in samenspraak te beleven. Bijvoorbeeld toervaren, kanovaren, fietsen en wandelen langs het water. met Staatsbosbeheer. Tevens toeristisch-recreatieve opwaardering van de omliggende polder.

(Cultuur)toeristisch ontwikkelingsplan voor Willemstad - Moerdijk Realisatie Boulevard Brabant - Steenbergen Het onderscheidende vermogen van Willemstad versterken en daarbij inzetten op vernieuwende, Aanleg van een fiets/ wandelpad langs de Brabantse wateren (Schelde-Rijn kanaal, Volkerak, creatieve ideeën. De relatie met het water en met het ‘achterland’, inclusief de forten Sabina Hollands Diep, Amer, Maas) zodat een Brabantse Boulevard ontstaat. Deze boulevard leent zich Henrica en De Hel worden hierbij meegenomen. voor het beleven van het water vanaf de wal, middels wandelen of fietsen.

Herinrichting en uitbreiding jachthaven Stavenisse - Tholen Realisatie semi-floating recreatiewoningen De Heen - Steenbergen Invulling oude handelshavengedeelte en vervanging van de steigers in de jachthaven. In het kader van de verdieping en verbreding van het accommodatieaanbod in Steenbergen worden semi-floating waterrecreatiewoningen gerealiseerd. Elk van deze woningen wordt voorzien van een Aanleg jachthaven bij Gorishoek - Tholen eigen aanlegsteiger waardoor de koppeling tussen wal en water wordt geoptimaliseerd. Ontwikkelen van een jachthaven bij Gorishoek voor 600 ligplaatsen. Daarnaast aanvullende voorzieningen zoals horeca en faciliteiten voor sportduiker en sportvissers realiseren. Waterrand - Steenbergen De waterrand in West-Brabant aantrekkelijker te maken en hiertoe een gezamenlijk project op te Aanleg jachthaven bij Bergse Diepsluis, capaciteitsuitbreiding Bergse Diepsluis - Tholen zetten. Gedacht wordt aan het realiseren van een waterboulevard met tal van toeristisch-recreatieve Ontwikkelen van een jachthaven voor 200 ligplaatsen. Deze haven combineren met voorzieningen en activiteiten. voorzieningen voor sportduikers en sportvissers. Daarnaast wordt de sluiscapaciteit vergroot. 58 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 59 PARKONTWIKKELING RIJK III brabantse zeearm

Realisatie aanlegsteiger Fort Henricus - Steenbergen Plannen/studies De gebruiksmogelijkheden van het fort worden verder ontwikkelen. De realisatie van Haalbaarheidsonderzoek pontjesverbindingen Willemstad- Numansdorp en aanlegfaciliteiten maakt het fort toegankelijk voor de watersporter en betekent een uitbreiding van Strijensas-Moerdijk -Willemstad - Commissie ism ISGO het recreatieve product van Steenbergen. De regio Hoeksche waard wil samen met de regio Goeree-Overvlakkee en de gemeente Moerdijk fiets- en veerverbindingen realiseren. Realisatie aanlegsteiger Benedensas - Steenbergen Aanleg van een steiger waaraan grotere schepen (breder dan de sluisbreedte) kunnen afmeren en Waterrijk: naar 1 compleet vaargebied - HZ/ NHTV/ HISWA waarvandaan passagiers aan wal kunnen gaan. Het tot stand brengen van een compleet vaargebied, dat als één destinatie wordt aangeboden en dat door de consument als één totaalproduct kan worden beleefd. Aquaduct A4 - Steenbergen Versterking van het waterrecreatieve imago van West-Brabant en de ruimtelijk en milieutechnisch verantwoorde inpassing van rijksinfrastructuur in het bestaande natuurlijke landschap. 60 BRABANT AAN ZEE MASTERPLANNING

masterplanning Projecten in de Waterrand

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

havenfront recreatie accommodatie informatie masterplanning Projecten in de Waterrand startvisie jachthaven/ afmeerfaciliteiten 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 overigmasterplanning Projecten in de Waterrand havenfront 20082008 20092009 20102010 20112011 20122012 2013 20142014 20152015 20162016 recreatie Wat Wie Wanneer Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 accommodatie 1 Historischehavenfront Havens Bergen op Zoom collegeperiode 06-10 informatie 2 Bergserecreatie Haven Bergen op Zoom collegeperiode 06-10 visie 3 Projectaccommodatie Waterrand Gemeente Halderberge 2008-2011/2013 jachthaven/ afmeerfaciliteiten 4 Winformatieaterrand Halderberge: Haven Oudenbosch Gemeente Halderberge 2009 overig 5 Planontwikkelingvisie toeristisch aantrekkelijk centrum Drimmelen Gemeente Drimmelen 2009-2010 6 Havenjachthaven/ Steenbergen afmeerfaciliteiten Gemeente Steenbergen 2009-2016 Wat 7 SpoorHaven,overig fase I (Gebiedsontwikkeling) Wie GemeenteWanneer Roosendaal Q1 Q2 Q3 Q4 Q12009-2013Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 1 Historische Havens 8 Waterfront Moerdijk Bergen op Zoom Gemeentecollegeperiode Moerdijk 06-10 2010-2011 2 Bergse Haven 9 HavenkwartierWat Breda Bergen op Zoom GemeenteWcollegeperiodeie Breda 06-10 2010-2020Wanneer Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 3 Project Waterrand 101 VHistorischeersterking WHavensatertoerisme Project Zwaaikom Gemeente Halderberge GemeenteBergen2008-201 op1/2013 ZoomOosterhout binnencollegeperiode 3 jaar 06-10 4 Waterrand Halderberge: Haven Oudenbosch121 InrichtingsplanBergse Haven haven Drongelen Gemeente Halderberge GemeenteBergen2009 op AalburgZoom nogcollegeperiode niet bekend 06-10 5 Planontwikkeling toeristisch aantrekkelijk123 centrumReconstructieProject WDrimmelenaterrand Rivierkade Gemeente Drimmelen Gemeente2009-2010 GeertruidenbergHalderberge nog2008-201 niet bekend1/2013 6 Haven Steenbergen 134 TWoeristischeaterrand Halderberge: recreatieve Haveninvulling Oudenbosch Fort Sabina en SabinaGemeente Henricapolder Steenbergen Gemeente2009-2016 MoerdijkHalderberge 20082009 7 SpoorHaven, fase I (Gebiedsontwikkeling)145 HaalbaalheidsonderzoekPlanontwikkeling toeristisch pontjesverbindingen aantrekkelijk centrum DrimmelenGemeente Roosendaal CommissieGemeente2009-2013 DrimmelenHoeksche Waard ism ISGO 2008-20092009-2010 8 Waterfront Moerdijk 156 NieuweHaven Steenbergen watergerelateerde evenementen Gemeente Moerdijk Gemeente2010-2011 DrimmelenSteenbergen 2008-20102009-2016 9 Havenkwartier Breda 167 RealisatieSpoorHaven, fiets-voetveer fase I (Gebiedsontwikkeling) of watertaxi naar NP De BiesboschGemeente Breda Gemeente2010-2020 DrimmelenRoosendaal 2008-20102009-2013 10 Versterking Watertoerisme Project Zwaaikom178 RevitaliserenWaterfront Moerdijk strandje Andel Gemeente Oosterhout Gemeentebinnen 3 jaar WMoerdijkoudrichem mei-082010-2011 11 Inrichtingsplan haven Drongelen 189 RecreatieveHavenkwartier maatregelen Breda herinrichting Polder jannezandGemeente Aalburg Gemeentenog niet bekend WBredaerkendam 20092010-2020 12 Reconstructie Rivierkade 1910 RealisatieVersterking kanorondje Watertoerisme Steenbergen Project Zwaaikom - Kruisland (CruijslandseGemeente polder) Geertruidenberg Gemeentenog niet bekend SteenbergenOosterhout 2009binnen 3 jaar 13 Toeristische recreatieve invulling Fort Sabina2011 Fiets-Inrichtingsplan en Sabinaen wandelpadenplan Henricapolder haven Drongelen Gemeente Moerdijk Gemeente2008 AalburgMoerdijk 2009-2010nog niet bekend 14 Haalbaalheidsonderzoek pontjesverbindingen2112 CreërenReconstructie van zandstrandjes Rivierkade aan de rivier Commissie Hoeksche Waard ism ISGO Gemeente2008-2009 DrimmelenGeertruidenberg 2009-2010nog niet bekend 15 Nieuwe watergerelateerde evenementen2213 RealisatieToeristische wandel/ recreatieve fietspad invulling langs SteenbergseFort Sabina en Vliet SabinaGemeente Henricapolder Drimmelen Gemeente2008-2010 SteenbergenMoerdijk 2009-20102008 16 Realisatie fiets-voetveer of watertaxi naar2314 NPRealisatieHaalbaalheidsonderzoek De Biesbosch Boulevard Brabant pontjesverbindingen Gemeente Drimmelen GemeenteCommissie2008-2010 SteenbergenHoeksche Waard ism ISGO 2009-20102008-2009 17 Revitaliseren strandje Andel 2415 UpgradenNieuwe watergerelateerde camping "de Mosterdpot" evenementen Gemeente Woudrichem Gemeentemei-08 WDrimmelenoudrichem 20102008-2010 18 Recreatieve maatregelen herinrichting Polder2516 WRealisatieaterrand jannezand fiets-voetveerHalderberge: Realiseringof watertaxi fiets-veerverbindingnaar NP De BiesboschGemeente Werkendam Gemeente2009 HalderbergeDrimmelen 20102008-2010 19 Realisatie kanorondje Steenbergen - Kruisland2617 RuimteRevitaliseren (Cruijslandse voor de strandje rivier/ polder) NoordwaardAndel Gemeente Steenbergen Gemeente2009 Werkendamoudrichem 2010-2015mei-08 20 Fiets- en wandelpadenplan 2718 AanlegRecreatieve recreatief maatregelen fietspad herinrichting over dijk tussen Polder Vissershang jannezandGemeente en Pontje MoerdijkSteur Gemeente2009-2010 Werkendam 20122009 21 Creëren van zandstrandjes aan de rivier2819 WRealisatieandelen kanorondjein de uiterwaarden Steenbergen bij Veen - Kruisland en Aalburg (CruijslandseGemeente polder) Drimmelen Gemeente2009-2010 AalburgSteenbergen nog2009 niet bekend 22 Realisatie wandel/ fietspad langs Steenbergse2920 OntwikkelingFiets- Vliet en wandelpadenplan plassengebied Veen Gemeente Steenbergen Gemeente2009-2010 AalburgMoerdijk nog2009-2010 niet bekend 23 Realisatie Boulevard Brabant 3021 Herstel/Creëren realisatievan zandstrandjes voet-/fietsveer aan de Stampersgat rivier Gemeente Steenbergen Gemeente2009-2010 HalderbergeDrimmelen nog2009-2010 niet bekend 24 Upgraden camping "de Mosterdpot" 3122 OntsluitenRealisatie wandel/vd uiterwaarden fietspad langsbij de Steenbergsekern Werkendam Vliet ad NieuweGemeente Merwede Woudrichem Gemeente2010 WSteenbergenerkendam nog2009-2010 niet bekend 25 Waterrand Halderberge: Realisering fiets-veerverbinding3223 KanorouteRealisatie Boulevard Brabant Gemeente Halderberge Gemeente2010 AalburgSteenbergen nog2009-2010 niet bekend 26 Ruimte voor de rivier/ Noordwaard 3324 NieuwbouwplanUpgraden camping Dongeburgh "de Mosterdpot" Gemeente Werkendam Gemeente2010-2015 GeertruidenburgWoudrichem 2006-20122010 27 Aanleg recreatief fietspad over dijk tussen3425 VRealisatieWissershangaterrand semi-floatingHalderberge: en Pontje Steur recreatiewoningenRealisering fiets-veerverbinding De Heen Gemeente Werkendam Gemeente2012 SteenbergenHalderberge 2009-20102010 28 Wandelen in de uiterwaarden bij Veen en3526 AalburgRealisatieRuimte voor eco-waterrecreatiewoningen de rivier/ Noordwaard De Heen Gemeente Aalburg Gemeentenog niet bekend SteenbergenWerkendam 2009-20142010-2015 29 Ontwikkeling plassengebied Veen 3627 WAanlegaterrijk: recreatief naar 1 compleet fietspad overvaargebied dijk tussen VissershangGemeente en Pontje AalburgSteur HZ/Gemeentenog NHTV/ niet bekend WHISWerkendamA 1-5-2009/2012 12-2011 30 Herstel/ realisatie voet-/fietsveer Stampersgat3728 OpstellenWandelen toetsingscriteriain de uiterwaarden voor bij vestigingVeen en Aalburg van verblijfsaccommodatiesGemeente Halderberge LandGemeentenog nietv Heusden bekend Aalburg en Altena nog niet bekend 31 Ontsluiten vd uiterwaarden bij de kern W3829erkendamCultureleOntwikkeling ad erfgoedkaart Nieuwe plassengebied Merwede Veen Gemeente Werkendam Gemeentenog niet bekend AalburgWoudrichem 2009nog niet Q1 bekend 32 Kanoroute 3930 OpzettenHerstel/ realisatie van een VVVvoet-/fietsveer-kantoor voor Stampersgat de regio Gemeente Aalburg LandGemeentenog nietv Heusden bekend Halderberge en Altena 2009nog niet Q1 bekend 33 Nieuwbouwplan Dongeburgh 4031 InformatiebordenOntsluiten vd uiterwaarden bij de kern Werkendam ad NieuweGemeente Merwede Geertruidenburg Gemeente2006-2012 DrimmelenWerkendam 2009nog niet bekend 34 Realisatie semi-floating recreatiewoningen4132 DeVKanorouteerbetering Heen toeristische informatievoorziening Gemeente Steenbergen Gemeente2009-2010 AalburgSteenbergen 2009-2010nog niet bekend 35 Realisatie eco-waterrecreatiewoningen 4233De HeenBezoekerscentrumNieuwbouwplan Dongeburgh Drimmelen/ Biesbosch Gemeente Steenbergen Gemeente2009-2014 DrimmelenGeertruidenburg eind2006-2012 2009 36 Waterrijk: naar 1 compleet vaargebied 4334 CultuurhistorischeRealisatie semi-floating infoborden recreatiewoningen langs de waterranden De Heen HZ/ NHTV/ HISWA Gemeente1-5-2009/ 12-201HalderbergeSteenbergen1 nog2009-2010 niet bekend 37 Opstellen toetsingscriteria voor vestiging4435 vanRolbeschrijvingRealisatie verblijfsaccommodaties eco-waterrecreatiewoningen West-Brabant De Heen Land v Heusden en Altena StuurgrGemeentenog niet. Rolbeschrijving bekend Steenbergen W-Brabant 2000-20022009-2014 38 Culturele erfgoedkaart 4536 BinnenscheldeWaterrijk: naar 1 compleet vaargebied Gemeente Woudrichem BergenHZ/2009 NHTV/ Q1 op ZoomHISWA collegeperiode1-5-2009/ 12-201 06-101 39 Opzetten van een VVV-kantoor voor de 4637regioOntwikkelingsplanOpstellen toetsingscriteria "Versterken voor toeristische vestiging van band verblijfsaccommodaties met hetLand water" v Heusden en Altena GemeenteLand2009 v Q1 Heusden Moerdijk en Altena 2008nog niet bekend 40 Informatieborden 4738 BeleidsplanCulturele erfgoedkaart Recreatie en Toerisme voor de Biesbosch RegioGemeente Drimmelen OverlegorgaanGemeente2009 Woudrichem NP De Biesbosch 2008-20102009 Q1 41 Verbetering toeristische informatievoorziening4839 OnderzoekOpzetten van naar een en VVV stimuleren-kantoor vanvoor innovatie de regio bij de watersportbedrijvenGemeente Steenbergen GemeenteLand2009-2010 v Heusden Drimmelen en Altena 2009 Q1 42 Bezoekerscentrum Drimmelen/ Biesbosch4940 WInformatiebordenaterrand Gemeente Drimmelen Gemeenteeind 2009 SteenbergenDrimmelen 2009-20102009 43 Cultuurhistorische infoborden langs de5041 waterrandenVerbeteringisie en concept toeristische "Water eninformatievoorziening vrijetijdsbesteding Breda" Gemeente Halderberge Gemeentenog niet bekend BredaSteenbergen 2009-2012009-20101 44 Rolbeschrijving West-Brabant 5142 OpstellenBezoekerscentrum recreatieve Drimmelen/ visie Biesbosch Stuurgr. Rolbeschrijving W-Brabant LandGemeente2000-2002 van Heusden Drimmelen en Altena 2009-201eind 20091 45 Binnenschelde 5243 KwaliteitsimpulsCultuurhistorische Havenhart infoborden Lage langs Zwaluwe de waterranden Bergen op Zoom Gemeentecollegeperiode DrimmelenHalderberge 06-10 2009-201nog niet bekend1 46 Ontwikkelingsplan "Versterken toeristische5344 (Cultuur)toeristischRolbeschrijvingband met het water" West-Brabant ontwikkelingsplan voor WillemstadGemeente Moerdijk GemeenteStuurgr2008 . Rolbeschrijving Moerdijk W-Brabant 2010-2012000-20021 47 Beleidsplan Recreatie en Toerisme voor5445 de InteractieveBinnenscheldeBiesbosch Regio beleidsontwikkeling ter vorming v/e visie opOverlegorgaan waterrecreatie NP De Biesbosch GemeenteBergen2008-2010 op ZoomSteenbergen nogcollegeperiode niet bekend 06-10 48 Onderzoek naar en stimuleren van innovatie5546 HerinrichtingOntwikkelingsplan bij de watersportbedrijven en uitbreiding "Versterken jachthaven toeristische Stavenisse band met hetGemeente water" Drimmelen Gemeente2009 TholenMoerdijk 2008 49 Waterrand 5647 RealisatieBeleidsplan aanlegsteiger Recreatie en Fort Toerisme Henricus voor de Biesbosch RegioGemeente Steenbergen GemeenteOverlegorgaan2009-2010 Steenbergen NP De Biesbosch 2009-20102008-2010 50 Visie en concept "Water en vrijetijdsbesteding5748 RealisatieOnderzoek Breda" aanlegsteiger naar en stimuleren Benedensas van innovatie bij de watersportbedrijvenGemeente Breda Gemeente2009-2011 SteenbergenDrimmelen 2009-20102009 51 Opstellen recreatieve visie 5849 Waterrand Halderberge: aanlegsteiger Stampersgat Land van Heusden en Altena Gemeente2009-2011 HalderbergeSteenbergen 20102009-2010 52 Kwaliteitsimpuls Havenhart Lage Zwaluwe5950 AanlegVisie en jachthaven concept "W Gorishoekater en vrijetijdsbesteding Breda" Gemeente Drimmelen Gemeente2009-2011 TholenBreda 2012-20142009-2011 53 (Cultuur)toeristisch ontwikkelingsplan voor6051 AanlegOpstellen Willemstad jachthaven recreatieve Bergse visie Diepsluis, capaciteitsuitbreidingGemeente Bergse Moerdijk Diepsluis GemeenteLand2010-201 van Heusden1 Tholen en Altena 2012-20142009-2011 54 Interactieve beleidsontwikkeling ter vorming6152 UitbreidingKwaliteitsimpuls v/e visie op jachthaven waterrecreatie Havenhart Wijk Lageen Aalburg Zwaluwe Gemeente Steenbergen Gemeentenog niet bekend AalburgDrimmelen nog2009-201 niet bekend1 55 Herinrichting en uitbreiding jachthaven6253 StavenisseAanlegsteiger(Cultuur)toeristisch rondvaartboot ontwikkelingsplan haven Oudenbosch voor WillemstadGemeente Tholen Gemeente2008 HalderbergeMoerdijk nog2010-201 niet bekend1 56 Realisatie aanlegsteiger Fort Henricus 6354 OntwikkelingenInteractieve beleidsontwikkeling voetveer Woudrichem- ter vorming Loevestein v/e visie opGemeente waterrecreatie Steenbergen Gemeente2009-2010 WSteenbergenoudrichem winternog niet 2008-2009 bekend 57 Realisatie aanlegsteiger Benedensas 6455 RealisatieHerinrichting Cruise en uitbreiding bij nacht jachthaven Stavenisse Gemeente Steenbergen Gemeente2009-2010 TholenSteenbergen 20092008 58 Waterrand Halderberge: aanlegsteiger Stampersgat6556 OpwaarderingRealisatie aanlegsteiger haven Terheijden Fort Henricus Gemeente Halderberge Gemeente2010 DrimmelenSteenbergen 2009-2012009-20101 59 Aanleg jachthaven Gorishoek 6657 AquaductRealisatie A4aanlegsteiger Benedensas Gemeente Tholen Gemeente2012-2014 Steenbergen 2010-20132009-2010 60 Aanleg jachthaven Bergse Diepsluis, capaciteitsuitbreiding6758 RealiserenWaterrand Halderberge:Watertaxi Bergse Diepsluisaanlegsteiger Stampersgat Gemeente Tholen Gemeente2012-2014 WHalderbergeerkendam nog2010 niet bekend 61 Uitbreiding jachthaven Wijk en Aalburg6859 SteigersAanleg jachthaven in de Singel Gorishoek Gemeente Aalburg Gemeentenog niet bekend TholenBreda nog2012-2014 niet bekend 62 Aanlegsteiger rondvaartboot haven Oudenbosch6960 TAanlegoeristische jachthaven parkeervoorzieningen Bergse Diepsluis, W illemstadcapaciteitsuitbreidingGemeente Bergse Halderberge Diepsluis Gemeentenog niet bekend TholenMoerdijk nog2012-2014 niet bekend 63 Ontwikkelingen voetveer Woudrichem- 7061LoevesteinWUitbreidingaterkwaliteit jachthaven in Zoommeer Wijk enen AalburgBinnenschelde Gemeente Woudrichem BergenGemeentewinter 2008-2009op ZoomAalburg nog niet bekend 64 Realisatie Cruise bij nacht 62 Aanlegsteiger rondvaartboot haven Oudenbosch Gemeente Steenbergen Gemeente2009 Halderberge nog niet bekend 65 Opwaardering haven Terheijden 63 Ontwikkelingen voetveer Woudrichem- Loevestein Gemeente Drimmelen Gemeente2009-2011 Woudrichem winter 2008-2009 66 Aquaduct A4 64 Realisatie Cruise bij nacht Gemeente Steenbergen Gemeente2010-2013 Steenbergen 2009 67 Realiseren Watertaxi 65 Opwaardering haven Terheijden Gemeente Werkendam Gemeentenog niet bekend Drimmelen 2009-2011 68 Steigers in de Singel 66 Aquaduct A4 Gemeente Breda Gemeentenog niet bekend Steenbergen 2010-2013 69 Toeristische parkeervoorzieningen Willemstad67 Realiseren Watertaxi Gemeente Moerdijk Gemeentenog niet bekend Werkendam nog niet bekend 70 Waterkwaliteit in Zoommeer en Binnenschelde68 Steigers in de Singel Bergen op Zoom Gemeentenog niet bekend Breda nog niet bekend 69 Toeristische parkeervoorzieningen Willemstad Gemeente Moerdijk nog niet bekend 70 Waterkwaliteit in Zoommeer en Binnenschelde Bergen op Zoom nog niet bekend masterplanning Projecten in de Waterrand

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

havenfront recreatie accommodatie informatie visie jachthaven/ afmeerfaciliteiten overig

Wat Wie Wanneer Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 1 Historische Havens Bergen op Zoom collegeperiode 06-10 2 Bergse Haven Bergen op Zoom collegeperiode 06-10 3 Project Waterrand Gemeente Halderberge 2008-2011/2013 4 Waterrand Halderberge: Haven Oudenbosch Gemeente Halderberge 2009 5 Planontwikkeling toeristisch aantrekkelijk centrum Drimmelen Gemeente Drimmelen 2009-2010 6 Haven Steenbergen Gemeente Steenbergen 2009-2016 7 SpoorHaven, fase I (Gebiedsontwikkeling) Gemeente Roosendaal 2009-2013 8 Waterfront Moerdijk Gemeente Moerdijk 2010-2011 9 Havenkwartier Breda Gemeente Breda 2010-2020 10 Versterking Watertoerisme Project Zwaaikom Gemeente Oosterhout binnen 3 jaar 11 Inrichtingsplan haven Drongelen Gemeente Aalburg nog niet bekend BRABANT AAN ZEE 12 DEELReconstructie III Rivierkade• PROJECTONTWIKKELING Gemeente Geertruidenberg 61nog niet bekend 13 Toeristische recreatieve invulling Fort Sabina en Sabina Henricapolder Gemeente Moerdijk 2008 14 Haalbaalheidsonderzoek pontjesverbindingen Commissie Hoeksche Waard ism ISGO 2008-2009 15 MASTERPLANNINGNieuwe watergerelateerde evenementen Gemeente Drimmelen 2008-2010 16 Realisatie fiets-voetveer of watertaxi naar NP De Biesbosch Gemeente Drimmelen 2008-2010 17 Revitaliseren strandje Andel Gemeente Woudrichem mei-08 18 Recreatieve maatregelen herinrichting Polder jannezand Gemeente Werkendam 2009 19 Realisatie kanorondje Steenbergen - Kruisland (Cruijslandse polder) Gemeente Steenbergen 2009 20 Fiets- en wandelpadenplan Gemeente Moerdijk 2009-2010 21 Creëren van zandstrandjes aan de rivier Gemeente Drimmelen 2009-2010 22 Realisatie wandel/ fietspad langs Steenbergse Vliet Gemeente Steenbergen 2009-2010 23 Realisatie Boulevard Brabant Gemeente Steenbergen 2009-2010

24 Upgradenmasterplanning camping Projecten "de Mosterdpot" in de Waterrand Gemeente Woudrichem 2010 25 Waterrand Halderberge: Realisering fiets-veerverbinding Gemeente Halderberge 2010 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 26 Ruimte voor de rivier/ Noordwaard Gemeente Werkendam 2010-2015 27 Aanleg recreatief fietspad over dijk tussen Vissershang en Pontje Steur Gemeente Werkendam 2012 havenfront 28 Wandelen in de uiterwaarden bij Veen en Aalburg Gemeente Aalburg nog niet bekend recreatie 29 Ontwikkeling plassengebied Veen Gemeente Aalburg nog niet bekend accommodatie 30 Herstel/ realisatie voet-/fietsveer Stampersgat Gemeente Halderberge nog niet bekend informatie 31 vervolgOntsluiten vd uiterwaarden bij de kern Werkendam ad Nieuwe Merwede Gemeente Werkendam nog niet bekend visie masterplanning Projecten in de Waterrand 32 Kanoroute Gemeente Aalburg nog niet bekend jachthaven/ afmeerfaciliteiten 33 Nieuwbouwplan Dongeburgh Gemeente Geertruidenburg2008 20092006-2012 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 masterplanningoverig Projecten in de Waterrand 34 Realisatie semi-floating recreatiewoningen De Heen Gemeente Steenbergen 2009-2010 20082008 20092009 20102010 20112011 20122012 2013 20142014 20152015 20162016 havenfront 35 Realisatie eco-waterrecreatiewoningen De Heen Gemeente Steenbergen 2009-2014 Wat Wie Wanneer Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 recreatie 36 Waterrijk: naar 1 compleet vaargebied HZ/ NHTV/ HISWA 1-5-2009/ 12-2011 1 havenfrontHistorische Havens Bergen op Zoom collegeperiode 06-10 accommodatie 37 Opstellen toetsingscriteria voor vestiging van verblijfsaccommodaties Land v Heusden en Altena nog niet bekend 2 recreatieBergse Haven Bergen op Zoom collegeperiode 06-10 informatie 38 Culturele erfgoedkaart Gemeente Woudrichem 2009 Q1 3 accommodatieProject Waterrand Gemeente Halderberge 2008-2011/2013 visie 39 Opzetten van een VVV-kantoor voor de regio Land v Heusden en Altena 2009 Q1 4 informatieWaterrand Halderberge: Haven Oudenbosch Gemeente Halderberge 2009 jachthaven/ afmeerfaciliteiten 40 Informatieborden Gemeente Drimmelen 2009 5 visiePlanontwikkeling toeristisch aantrekkelijk centrum Drimmelen Gemeente Drimmelen 2009-2010 overig 41 Verbetering toeristische informatievoorziening Gemeente Steenbergen 2009-2010 6 jachthaven/Haven Steenbergen afmeerfaciliteiten Gemeente Steenbergen 2009-2016 42 Bezoekerscentrum Drimmelen/ Biesbosch Gemeente Drimmelen eind 2009 7 overigSpoorHaven, fase I (Gebiedsontwikkeling) Gemeente Roosendaal 2009-2013 Wat 43 Cultuurhistorische infoborden langs de waterrandenWie WanneerGemeente HalderbergeQ1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3nog Q4niet Q1bekendQ2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 8 Waterfront Moerdijk Gemeente Moerdijk 2010-2011 1 Historische Havens 44 Rolbeschrijving West-Brabant Bergen op Zoom collegeperiodeStuurgr. Rolbeschrijving 06-10 W-Brabant 2000-2002 9 WHavenkwartierat Breda WGemeenteie Breda W2010-2020anneer Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 2 Bergse Haven 45 Binnenschelde Bergen op Zoom collegeperiodeBergen op 06-10 Zoom collegeperiode 06-10 110 HistorischeVersterking HavensWatertoerisme Project Zwaaikom BergenGemeente op ZoomOosterhout collegeperiodebinnen 3 jaar 06-10 3 Project Waterrand 46 Ontwikkelingsplan "Versterken toeristische band metGemeente het water" Halderberge 2008-201Gemeente1/2013 Moerdijk 2008 211 BergseInrichtingsplan Haven haven Drongelen BergenGemeente op ZoomAalburg collegeperiodenog niet bekend 06-10 4 Waterrand Halderberge: Haven Oudenbosch 47 Beleidsplan Recreatie en Toerisme voor de BiesboschGemeente Regio Halderberge 2009Overlegorgaan NP De Biesbosch 2008-2010 312 ProjectReconstructie Waterrand Rivierkade Gemeente HalderbergeGeertruidenberg 2008-201nog niet bekend1/2013 5 Planontwikkeling toeristisch aantrekkelijk centrum48 Onderzoek Drimmelen naar en stimuleren van innovatie bij deGemeente watersportbedrijven Drimmelen 2009-2010Gemeente Drimmelen 2009 413 WToeristischeaterrand Halderberge: recreatieve Haveninvulling Oudenbosch Fort Sabina en Sabina Henricapolder Gemeente HalderbergeMoerdijk 20092008 6 Haven Steenbergen 49 Waterrand Gemeente Steenbergen 2009-2016Gemeente Steenbergen 2009-2010 514 PlanontwikkelingHaalbaalheidsonderzoek toeristisch pontjesverbindingen aantrekkelijk centrum Drimmelen GemeenteCommissie Drimmelen Hoeksche Waard ism ISGO 2009-20102008-2009 7 SpoorHaven, fase I (Gebiedsontwikkeling) 50 Visie en concept "Water en vrijetijdsbesteding Breda"Gemeente Roosendaal 2009-2013Gemeente Breda 2009-2011 615 HavenNieuwe Steenbergen watergerelateerde evenementen Gemeente SteenbergenDrimmelen 2009-20162008-2010 8 Waterfront Moerdijk 51 Opstellen recreatieve visie Gemeente Moerdijk 2010-201Land1 van Heusden en Altena 2009-2011 716 SpoorHaven,Realisatie fiets-voetveer fase I (Gebiedsontwikkeling) of watertaxi naar NP De Biesbosch Gemeente RoosendaalDrimmelen 2009-20132008-2010 9 Havenkwartier Breda 52 Kwaliteitsimpuls Havenhart Lage Zwaluwe Gemeente Breda 2010-2020Gemeente Drimmelen 2009-2011 817 WRevitaliserenaterfront Moerdijk strandje Andel Gemeente MoerdijkWoudrichem 2010-201mei-08 1 10 Versterking Watertoerisme Project Zwaaikom53 (Cultuur)toeristisch ontwikkelingsplan voor WillemstadGemeente Oosterhout binnenGemeente 3 jaar Moerdijk 2010-2011 918 HavenkwartierRecreatieve maatregelen Breda herinrichting Polder jannezand Gemeente BredaWerkendam 2010-20202009 11 Inrichtingsplan haven Drongelen 54 Interactieve beleidsontwikkeling ter vorming v/e visieGemeente op waterrecreatie Aalburg nog nietGemeente bekend Steenbergen nog niet bekend 1019 VRealisatieersterking kanorondje Watertoerisme Steenbergen Project Zwaaikom - Kruisland (Cruijslandse polder) Gemeente OosterhoutSteenbergen binnen2009 3 jaar 12 Reconstructie Rivierkade 55 Herinrichting en uitbreiding jachthaven StavenisseGemeente Geertruidenberg nog nietGemeente bekend Tholen 2008 1201 InrichtingsplanFiets- en wandelpadenplan haven Drongelen Gemeente AalburgMoerdijk nog2009-2010 niet bekend 13 Toeristische recreatieve invulling Fort Sabina56 en RealisatieSabina Henricapolder aanlegsteiger Fort Henricus Gemeente Moerdijk 2008Gemeente Steenbergen 2009-2010 1221 ReconstructieCreëren van zandstrandjes Rivierkade aan de rivier Gemeente GeertruidenbergDrimmelen nog2009-2010 niet bekend 14 Haalbaalheidsonderzoek pontjesverbindingen57 Realisatie aanlegsteiger Benedensas Commissie Hoeksche Waard ism ISGO 2008-2009Gemeente Steenbergen 2009-2010 1322 TRealisatieoeristische wandel/ recreatieve fietspad invulling langs SteenbergseFort Sabina en Vliet Sabina Henricapolder Gemeente MoerdijkSteenbergen 20082009-2010 15 Nieuwe watergerelateerde evenementen 58 Waterrand Halderberge: aanlegsteiger StampersgatGemeente Drimmelen 2008-2010Gemeente Halderberge 2010 1423 HaalbaalheidsonderzoekRealisatie Boulevard Brabant pontjesverbindingen CommissieGemeente SteenbergenHoeksche Waard ism ISGO 2008-20092009-2010 16 Realisatie fiets-voetveer of watertaxi naar NP59 De BiesboschAanleg jachthaven Gorishoek Gemeente Drimmelen 2008-2010Gemeente Tholen 2012-2014 1524 NieuweUpgraden watergerelateerde camping "de Mosterdpot" evenementen Gemeente DrimmelenWoudrichem 2008-20102010 17 Revitaliseren strandje Andel 60 Aanleg jachthaven Bergse Diepsluis, capaciteitsuitbreidingGemeente BergseWoudrichem Diepsluis mei-08Gemeente Tholen 2012-2014 1625 RealisatieWaterrand fiets-voetveerHalderberge: Realiseringof watertaxi fiets-veerverbindingnaar NP De Biesbosch Gemeente DrimmelenHalderberge 2008-20102010 18 Recreatieve maatregelen herinrichting Polder61 jannezandUitbreiding jachthaven Wijk en Aalburg Gemeente Werkendam 2009Gemeente Aalburg nog niet bekend 1726 RevitaliserenRuimte voor de strandje rivier/ NoordwaardAndel Gemeente Woudrichemerkendam mei-082010-2015 19 Realisatie kanorondje Steenbergen - Kruisland62 (CruijslandseAanlegsteiger polder) rondvaartboot haven Oudenbosch Gemeente Steenbergen 2009Gemeente Halderberge nog niet bekend 1827 RecreatieveAanleg recreatief maatregelen fietspad herinrichting over dijk tussen Polder Vissershang jannezand en Pontje Steur Gemeente Werkendam 20092012 20 Fiets- en wandelpadenplan 63 Ontwikkelingen voetveer Woudrichem- LoevesteinGemeente Moerdijk 2009-2010Gemeente Woudrichem winter 2008-2009 1928 RealisatieWandelen kanorondjein de uiterwaarden Steenbergen bij Veen - Kruisland en Aalburg (Cruijslandse polder) Gemeente AalburgSteenbergen 2009nog niet bekend 21 Creëren van zandstrandjes aan de rivier 64 Realisatie Cruise bij nacht Gemeente Drimmelen 2009-2010Gemeente Steenbergen 2009 2029 Fiets-Ontwikkeling en wandelpadenplan plassengebied Veen Gemeente AalburgMoerdijk 2009-2010nog niet bekend 22 Realisatie wandel/ fietspad langs Steenbergse65 VlietOpwaardering haven Terheijden Gemeente Steenbergen 2009-2010Gemeente Drimmelen 2009-2011 2130 CreërenHerstel/ realisatievan zandstrandjes voet-/fietsveer aan de Stampersgat rivier Gemeente DrimmelenHalderberge 2009-2010nog niet bekend 23 Realisatie Boulevard Brabant 66 Aquaduct A4 Gemeente Steenbergen 2009-2010Gemeente Steenbergen 2010-2013 2231 RealisatieOntsluiten wandel/ vd uiterwaarden fietspad langsbij de Steenbergsekern Werkendam Vliet ad Nieuwe Merwede Gemeente SteenbergenWerkendam 2009-2010nog niet bekend 24 Upgraden camping "de Mosterdpot" 67 Realiseren Watertaxi Gemeente Woudrichem 2010Gemeente Werkendam nog niet bekend 2332 RealisatieKanoroute Boulevard Brabant Gemeente AalburgSteenbergen 2009-2010nog niet bekend 25 Waterrand Halderberge: Realisering fiets-veerverbinding68 Steigers in de Singel Gemeente Halderberge 2010Gemeente Breda nog niet bekend 2433 UpgradenNieuwbouwplan camping Dongeburgh "de Mosterdpot" Gemeente WGeertruidenburgoudrichem 20102006-2012 26 Ruimte voor de rivier/ Noordwaard 69 Toeristische parkeervoorzieningen Willemstad Gemeente Werkendam 2010-2015Gemeente Moerdijk nog niet bekend 2534 WRealisatieaterrand semi-floatingHalderberge: recreatiewoningenRealisering fiets-veerverbinding De Heen Gemeente HalderbergeSteenbergen 20102009-2010 27 Aanleg recreatief fietspad over dijk tussen Vissershang70 Waterkwaliteit en Pontje in SteurZoommeer en Binnenschelde Gemeente Werkendam 2012Bergen op Zoom nog niet bekend 2635 RuimteRealisatie voor eco-waterrecreatiewoningen de rivier/ Noordwaard De Heen Gemeente WSteenbergenerkendam 2010-20152009-2014 28 Wandelen in de uiterwaarden bij Veen en Aalburg Gemeente Aalburg nog niet bekend 2736 AanlegWaterrijk: recreatief naar 1 compleet fietspad overvaargebied dijk tussen Vissershang en Pontje Steur GemeenteHZ/ NHTV/ WHISWerkendamA 20121-5-2009/ 12-2011 29 Ontwikkeling plassengebied Veen Gemeente Aalburg nog niet bekend 2837 WOpstellenandelen toetsingscriteriain de uiterwaarden voor bij vestigingVeen en Aalburg van verblijfsaccommodaties GemeenteLand v Heusden Aalburg en Altena nog niet bekend 30 Herstel/ realisatie voet-/fietsveer Stampersgat Gemeente Halderberge nog niet bekend 2938 OntwikkelingCulturele erfgoedkaart plassengebied Veen Gemeente AalburgWoudrichem nog2009 niet Q1 bekend 31 Ontsluiten vd uiterwaarden bij de kern Werkendam ad Nieuwe Merwede Gemeente Werkendam nog niet bekend 3039 Herstel/Opzetten realisatie van een voet-/fietsveerVVV-kantoor voor Stampersgat de regio GemeenteLand v Heusden Halderberge en Altena nog2009 niet Q1 bekend 32 Kanoroute Gemeente Aalburg nog niet bekend 3140 OntsluitenInformatieborden vd uiterwaarden bij de kern Werkendam ad Nieuwe Merwede Gemeente WDrimmelenerkendam nog2009 niet bekend 33 Nieuwbouwplan Dongeburgh Gemeente Geertruidenburg 2006-2012 3241 KanorouteVerbetering toeristische informatievoorziening Gemeente AalburgSteenbergen nog2009-2010 niet bekend 34 Realisatie semi-floating recreatiewoningen De Heen Gemeente Steenbergen 2009-2010 3342 NieuwbouwplanBezoekerscentrum Dongeburgh Drimmelen/ Biesbosch Gemeente GeertruidenburgDrimmelen 2006-2012eind 2009 35 Realisatie eco-waterrecreatiewoningen De Heen Gemeente Steenbergen 2009-2014 3443 RealisatieCultuurhistorische semi-floating infoborden recreatiewoningen langs de waterranden De Heen Gemeente SteenbergenHalderberge 2009-2010nog niet bekend 36 Waterrijk: naar 1 compleet vaargebied HZ/ NHTV/ HISWA 1-5-2009/ 12-2011 3544 RealisatieRolbeschrijving eco-waterrecreatiewoningen West-Brabant De Heen GemeenteStuurgr. Rolbeschrijving Steenbergen W-Brabant 2009-20142000-2002 37 Opstellen toetsingscriteria voor vestiging van verblijfsaccommodaties Land v Heusden en Altena nog niet bekend 3645 WBinnenscheldeaterrijk: naar 1 compleet vaargebied HZ/Bergen NHTV/ op ZoomHISWA 1-5-2009/collegeperiode 12-201 06-101 38 Culturele erfgoedkaart Gemeente Woudrichem 2009 Q1 3746 OpstellenOntwikkelingsplan toetsingscriteria "Versterken voor toeristische vestiging van band verblijfsaccommodaties met het water" LandGemeente v Heusden Moerdijk en Altena nog2008 niet bekend 39 Opzetten van een VVV-kantoor voor de regio Land v Heusden en Altena 2009 Q1 3847 CultureleBeleidsplan erfgoedkaart Recreatie en Toerisme voor de Biesbosch Regio GemeenteOverlegorgaan Woudrichem NP De Biesbosch 20092008-2010 Q1 40 Informatieborden Gemeente Drimmelen 2009 3948 OpzettenOnderzoek van naar een en VVV stimuleren-kantoor vanvoor innovatie de regio bij de watersportbedrijven LandGemeente v Heusden Drimmelen en Altena 2009 Q1 41 Verbetering toeristische informatievoorziening Gemeente Steenbergen 2009-2010 4049 InformatiebordenWaterrand Gemeente DrimmelenSteenbergen 20092009-2010 42 Bezoekerscentrum Drimmelen/ Biesbosch Gemeente Drimmelen eind 2009 4150 Verbeteringisie en concept toeristische "Water eninformatievoorziening vrijetijdsbesteding Breda" Gemeente SteenbergenBreda 2009-20102009-2011 43 Cultuurhistorische infoborden langs de waterranden Gemeente Halderberge nog niet bekend 4251 BezoekerscentrumOpstellen recreatieve Drimmelen/ visie Biesbosch GemeenteLand van Heusden Drimmelen en Altena eind2009-201 20091 44 Rolbeschrijving West-Brabant Stuurgr. Rolbeschrijving W-Brabant 2000-2002 4352 CultuurhistorischeKwaliteitsimpuls Havenhart infoborden Lage langs Zwaluwe de waterranden Gemeente HalderbergeDrimmelen nog2009-201 niet bekend1 45 Binnenschelde Bergen op Zoom collegeperiode 06-10 4453 Rolbeschrijving(Cultuur)toeristisch West-Brabant ontwikkelingsplan voor Willemstad StuurgrGemeente. Rolbeschrijving Moerdijk W-Brabant 2000-20022010-2011 46 Ontwikkelingsplan "Versterken toeristische band met het water" Gemeente Moerdijk 2008 4554 BinnenscheldeInteractieve beleidsontwikkeling ter vorming v/e visie op waterrecreatie BergenGemeente op ZoomSteenbergen collegeperiodenog niet bekend 06-10 47 Beleidsplan Recreatie en Toerisme voor de Biesbosch Regio Overlegorgaan NP De Biesbosch 2008-2010 4655 OntwikkelingsplanHerinrichting en uitbreiding "Versterken jachthaven toeristische Stavenisse band met het water" Gemeente TholenMoerdijk 2008 48 Onderzoek naar en stimuleren van innovatie bij de watersportbedrijven Gemeente Drimmelen 2009 4756 BeleidsplanRealisatie aanlegsteiger Recreatie en Fort Toerisme Henricus voor de Biesbosch Regio OverlegorgaanGemeente Steenbergen NP De Biesbosch 2008-20102009-2010 49 Waterrand Gemeente Steenbergen 2009-2010 4857 OnderzoekRealisatie aanlegsteiger naar en stimuleren Benedensas van innovatie bij de watersportbedrijven Gemeente DrimmelenSteenbergen 20092009-2010 50 Visie en concept "Water en vrijetijdsbesteding Breda" Gemeente Breda 2009-2011 4958 Waterrand Halderberge: aanlegsteiger Stampersgat Gemeente SteenbergenHalderberge 2009-20102010 51 Opstellen recreatieve visie Land van Heusden en Altena 2009-2011 5059 VAanlegisie en jachthaven concept "W Gorishoekater en vrijetijdsbesteding Breda" Gemeente TholenBreda 2009-2012012-20141 52 Kwaliteitsimpuls Havenhart Lage Zwaluwe Gemeente Drimmelen 2009-2011 5160 OpstellenAanleg jachthaven recreatieve Bergse visie Diepsluis, capaciteitsuitbreiding Bergse Diepsluis LandGemeente van Heusden Tholen en Altena 2009-2012012-20141 53 (Cultuur)toeristisch ontwikkelingsplan voor Willemstad Gemeente Moerdijk 2010-2011 5261 KwaliteitsimpulsUitbreiding jachthaven Havenhart Wijk Lageen Aalburg Zwaluwe Gemeente AalburgDrimmelen 2009-201nog niet bekend1 54 Interactieve beleidsontwikkeling ter vorming v/e visie op waterrecreatie Gemeente Steenbergen nog niet bekend 5362 (Cultuur)toeristischAanlegsteiger rondvaartboot ontwikkelingsplan haven Oudenbosch voor Willemstad Gemeente MoerdijkHalderberge 2010-201nog niet bekend1 55 Herinrichting en uitbreiding jachthaven Stavenisse Gemeente Tholen 2008 5463 InteractieveOntwikkelingen beleidsontwikkeling voetveer Woudrichem- ter vorming Loevestein v/e visie op waterrecreatie Gemeente SteenbergenWoudrichem nogwinter niet 2008-2009 bekend 56 Realisatie aanlegsteiger Fort Henricus Gemeente Steenbergen 2009-2010 5564 HerinrichtingRealisatie Cruise en uitbreiding bij nacht jachthaven Stavenisse Gemeente TholenSteenbergen 20082009 57 Realisatie aanlegsteiger Benedensas Gemeente Steenbergen 2009-2010 5665 RealisatieOpwaardering aanlegsteiger haven Terheijden Fort Henricus Gemeente SteenbergenDrimmelen 2009-20102009-2011 58 Waterrand Halderberge: aanlegsteiger Stampersgat Gemeente Halderberge 2010 5766 RealisatieAquaduct A4aanlegsteiger Benedensas Gemeente Steenbergen 2009-20102010-2013 59 Aanleg jachthaven Gorishoek Gemeente Tholen 2012-2014 5867 WRealiserenaterrand Halderberge:Watertaxi aanlegsteiger Stampersgat Gemeente HalderbergeWerkendam 2010nog niet bekend 60 Aanleg jachthaven Bergse Diepsluis, capaciteitsuitbreiding Bergse Diepsluis Gemeente Tholen 2012-2014 5968 AanlegSteigers jachthaven in de Singel Gorishoek Gemeente TholenBreda 2012-2014nog niet bekend 61 Uitbreiding jachthaven Wijk en Aalburg Gemeente Aalburg nog niet bekend 6069 AanlegToeristische jachthaven parkeervoorzieningen Bergse Diepsluis, W illemstadcapaciteitsuitbreiding Bergse Diepsluis Gemeente TholenMoerdijk 2012-2014nog niet bekend 62 Aanlegsteiger rondvaartboot haven Oudenbosch Gemeente Halderberge nog niet bekend 6170 UitbreidingWaterkwaliteit jachthaven in Zoommeer Wijk enen AalburgBinnenschelde GemeenteBergen op AalburgZoom nog niet bekend 63 Ontwikkelingen voetveer Woudrichem- Loevestein Gemeente Woudrichem winter 2008-2009 62 Aanlegsteiger rondvaartboot haven Oudenbosch Gemeente Halderberge nog niet bekend 64 Realisatie Cruise bij nacht Gemeente Steenbergen 2009 63 Ontwikkelingen voetveer Woudrichem- Loevestein Gemeente Woudrichem winter 2008-2009 65 Opwaardering haven Terheijden Gemeente Drimmelen 2009-2011 64 Realisatie Cruise bij nacht Gemeente Steenbergen 2009 66 Aquaduct A4 Gemeente Steenbergen 2010-2013 65 Opwaardering haven Terheijden Gemeente Drimmelen 2009-2011 67 Realiseren Watertaxi Gemeente Werkendam nog niet bekend 66 Aquaduct A4 Gemeente Steenbergen 2010-2013 68 Steigers in de Singel Gemeente Breda nog niet bekend 67 Realiseren Watertaxi Gemeente Werkendam nog niet bekend 69 Toeristische parkeervoorzieningen Willemstad Gemeente Moerdijk nog niet bekend 68 Steigers in de Singel Gemeente Breda nog niet bekend 70 Waterkwaliteit in Zoommeer en Binnenschelde Bergen op Zoom nog niet bekend 69 Toeristische parkeervoorzieningen Willemstad Gemeente Moerdijk nog niet bekend 70 Waterkwaliteit in Zoommeer en Binnenschelde Bergen op Zoom nog niet bekend 62 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 63 DE ONTBREKENDE FACTOREN

De ontbrekende factoren: commerciële faciliteiten en het super-icoon MiniDelta, maxifun. Het geheel aan projecten overziend, valt op dat deze zich richten op de staat waar het waterpark Het antwoord daarop is het bouwen van een recreatiecentrum met een hoge bezoekerscapaciteit zich nu bevindt: die van vorming. Enerzijds door het ‘openen’ van het water naar het land, waarin de veelzijdigheid van Waterrand verdicht wordt weergegeven. Een waterpark waar de hele anderzijds door het creëren van nieuwe watervelden in de regio. Er ontbreken nog enkele familie in een enkele dag een tiental waterattracties kan beleven. Dit is geen authentieke uiting belangrijke structurele voorzieningen zoals de ontsluiting van Bergen op Zoom en het bevaarbaar van waar West-Brabant voor staat maar wel een treffende en een toekomstgerichte. De regio kan maken van de haven van Breda. Een volledig overzicht van ontbrekende structurele voorzieningen zich hiermee neerzetten als levendig recreatieoord. valt buiten het kader van deze studie. Het ligt voor de hand dit op te nemen in de volgende fase, bij het opstellen van een Masterplan. Waterparken bestaan op de wereld in vele soorten en maten maar het toeval wil dat Nederland er nog geen heeft. Duinrell in Wassenaar komt het dichtst in de buurt maar is toch overwegend Binnen het kader van de studie valt de recreatieve blik: heeft Waterrand nu voldoende in huis om een pretpark. Verschillende steden, waaronder , hebben waterrecreatiecentra in zich te profileren als waterpark Brabant aan Zee? Hierbij vallen twee zaken op. voorbereiding wegens de groeiende markt. Deze richten zich echter meer op kennisontwikkeling en voorzieningen voor jachteigenaren. Er is nog geen groot speelpark op het gebied van water in • het voorzieningenniveau in de zin van faciliteiten wisselt nog te sterk. Er is te weinig de planning. gedifferentieerde horeca op veel plaatsen, de spreiding van jachthavens is niet goed en de recreatie onderweg is vaak nog te zwak, zeker in het zuidelijke gedeelte. Dit zijn overwegend Op de wereldmarkt zijn diverse bedrijven actief die waterparken bouwen en exploiteren. Met private zaken die door ondernemers moeten worden opgepikt. Gelijksoortige ontwikkelingen ander woorden: het is mogelijk om zonder investering een waterpark naar binnen te halen. Dit op andere locaties wijzen uit dat het weinig zin heeft ondernemers te forceren met kan een grote impuls geven aan de werkgelegenheid. Er lijkt voldoende ruimte in de regio te zijn. stimuleringsprogramma’s of andere middelen als de markt er niet rijp voor is. Dit wordt dan Plaatsing in het gebied van de voormalige suikerindustrie rond Dinteloord ligt voor de hand mede ook afgeraden in dit stadium. Als het te vroeg is voor deze markt dan is dit niet kunstmatig op door de impuls die het aan de werkgelegenheid kan geven. Er zijn in Nederland adviseurs met te wekken. De structurele en landschappelijke ingrepen moeten eerst gebeuren, dan komen connecties op de wereldmarkt die ingeschakeld kunnen worden bij het zoeken naar een dergelijke toeristen en ondernemers ‘vanzelf’. Het spreekt voor zich dat ondernemers tezijnertijd wel partij. Uiteraard staat die markt er anno 2009 niet heel florissant voor maar een dergelijke maximaal gefaciliteerd moeten worden om hun projecten op te starten. Hierbij is weer een ontwikkeling hoort bij een lange termijn perspectief. Daar is dus overheen te komen. waarschuwing op zijn plaats: de waterrand in letterlijke zin is veel waard. Op dit moment zijn er op diverse plaatsen bouwontwikkelingen te zien van wonen en zorg aan het water die de wal opnieuw dichtzetten. Regie is hierbij geboden.

• er is nog geen super-icoon dat BaZ op de kaart zet. Veel, zo niet alle recreatiegebieden hebben iconen die het hele gebied samenvatten in één beeld. Denk aan de scheve toren van Pisa, Manneke Pis, het Edelhert (Veluwe!) Langnek in de Efteling en het Red Light District in Amsterdam. Uit deze opsomming blijkt dat een super-icoon geen boeiende attractie op zich hoeft te zijn maar dat deze beelden moet zijn voor het achterliggende aanbod. Manneke Pis staat voor de ontwapenende gezelligheid van de Vlamingen, de Wallen staan voor het frivole Amsterdam. Zo’n beeld wordt een Landmark genoemd.

Waterrand heeft zo’n Landmark nog niet. Er zijn wel kanshebbers zoals de basiliek in Oudenbosch of de bever in de Biesbosch maar deze belichten telkens een deel van het profiel. 64 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 65 COMMUNICATIE- RAAMPLAN

Onderdeel van de opdracht is het opstellen van een communicatieraamplan, waarmee Brabant Een voorbehoud is echter op zijn plaats. Vaak worden in de vroege fasen van toeristische aan Zee de komende jaren een gezicht krijgt. Dit gezicht toont zich in eerste instantie aan de ontwikkeling campagnes gestart om bezoekers te trekken. Het product is dan nog niet af West-Brabanders zelf en in latere fasen aan alle waterrecreanten. We onderscheiden drie ramen waardoor het effect gering is en de bezoekers niet terugkeren. Deze campagnes zijn dan ook in dit plan, die elk om een eigen benadering vragen: niet gebaseerd op een te verkopen product, maar komen voort uit de prille bestuurlijke structuur die er is. Een communicatiecampagne is relatief makkelijk te organiseren, zeker in vergelijking Eerste raam: partners. met gebiedsontwikkeling. Het levert een tastbaar resultaat op en daarmee tevreden bestuurders. Er is een grote hoeveelheid betrokkenen bij dit proces, zoals gemeenten, expertpartijen en maar het is geen echt resultaat! En dus wemelt Nederland van de campagnes, websites, routes grote land/waterbeheerders als Rijkswaterstaat, het Waterschap de Provincie en LNV. Deze en arrangementen waarvan de afname gering is. De regio moet zich klaarmaken om dit grote moeten allemaal vanuit de parkgedachte gaan werken, wat wil zeggen dat zij hun eigen programma in gezamenlijkheid aan te pakken (ramen 1 en 2) Terzijnertijd is de buitenmarkt ontwikkelprogramma’s afstemmen op het parkontwerp. In het hiernavolgende hoofdstuk relatief eenvoudig te benaderen. worden daarvoor de organisatorische kaders geschetst. Communicatie speelt echter een zeer belangrijke rol. De ontwikkelopgave is complex en verschillende disciplines moeten hun IDEE: jaarlijks waterparkevent werk kunnen ‘aanhaken.’ De wijze waarop dit bidbook is gemaakt leent zich voor vervolg. De betrokkenen stellen zich op als co-auteur en dragen zo vanuit hun belang en/of expertise bij Om de eerste twee ramen te bedienen en in de loop van de tijd de derde, wordt een jaarlijks aan het grotere geheel. Een passende volgende stap is het maken van een Masterplan waarin het evenement voorgesteld dat het water in West-Brabant beleefbaar maakt en de hele regio positief park wordt ingetekend in het de Regionale Ruimtelijke Visue van de Strategische Agenda en laat wennen aan het idee onderdeel uit maken van een park. Het evenement verbindt alle nieuwe bouwprojecten als Deltaland worden benoemd. Het Masterplan is de zakelijke versie vaargebieden (de rijken) en schakelt de bevolking in om mee te doen met het bouwen van het van dit conceptplan. Het biedt betrokkenen een mogelijkheid om zich verder te verbinden. park. Een stap later volgt een Ontwerpplan dat vooral de technische aspecten van het park weergeeft. Dit is een praktisch handvat voor uitvoerders zoals planologen, stedelijke ontwikkelaars en We stellen een SAIL-achtig watersportevenement voor, waarbij alle watersporten aan bod komen. projectontwikkelaars. Een soort water-olympiade met een sterk recreatieve inslag. Het speelt zich af in het hoogseizoen maar bevat een carnavesk karakter: Alle gemeenten varen naar het evenement toe in een groeiende Tweede raam: binnenmarkt optocht. Het evenement wordt elk jaar in een andere gemeente gehouden. Bezoek aan gemeentes Tegelijk met het eerste raam dient de bevolking van West-Brabant waargemaakt te worden voor die juist een nieuw waterproject hebben afgesloten ligt voor de hand. Zo worden gemeenten en het idee dat ze in een park (gaan) wonen. Als gezegd leeft een deel van die bevolking van het water hun bevolking (ondernemers!) gestimuleerd om zich maximaal te profileren. Denk aan de enorme af, wat mogelijk veroorzaakt door de roerige geschiedenis ermee. Een ander deel recreëert al volop. impuls die wereldsteden krijgen door een editie van de Olympische Spelen te organiseren maar Het gaat erom de sympathie met het water te vergroten en de verbindingen met andere steden te dan op een veel intiemere schaal. herstellen. Waterwegen worden niet meer gezien als verbinders maar zijn dat wel. De opdracht is het bewustzijn van die connectie te herstellen. De gastgemeente van dat jaar knapt de kades en andere aanlegplaatsen op en zorgt ervoor dat Dat gaat niet in één keer. Het is van belang herhaaldelijk op de verbinding te wijzen en de alle voorzieningen in gereedheid worden gebracht. Op de bewuste datum komen uit alle andere bevolking actief in te schakelen bij de vorming van dit idee. Dit is een meerjarig proces. gemeenten boten en bootjes aangevaren. Hieronder bevinden zich ook creatieve bouwsels, Onderstaand wordt een idee geformuleerd. waarvan de meest originele worden beloond met een prijs (Ter Land ter Zee en in de Lucht-sfeer).

Derde raam: buitenmarkt Zo ontstaat een parade in het hele gebied en de nodige onderlinge competitie. Deze wordt nog De doelstelling van Waterrand is duurzame economische ontwikkeling. Dat betekent per definitie versterkt door allerlei waterrecreatiespelen zoals vlootschouwen, vaarbehendigheidswedstrijden, dat de doelgroep uiteindelijk de toerist van buiten is, want alleen hij kan het ‘binnenlands boerenraces en waterveldslagen (op een speelse manier). Dit vormt het decor van een feestelijk product’ vergroten. Nederlanders, Belgen en Duitsers zullen Brabant aan Zee moeten gaan evenement omringt door feesten, markten en sportiviteit (denk aan De Sneekweek). Een impuls vinden en er uitgebreid op vakantie gaan. Hiervoor kan een campagne worden ontwikkeld door voor de lokale horeca. een gespecialiseerd toeristisch reclamebureau. Samenwerking met NBTC ligt voor de hand, hier draagt het Rijk een steentje bij. 66 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 67 WATERPARK- EVENEMENT

Het waterparkevenement is in eerste instantie bedoeld voor de eigen bevolking maar zal in de ontwikkeling loop van de jaren natuurlijk ook worden bezocht door nieuwsgierige recreanten. Denk aan de Voor het realiseren van een dergelijk evenement zijn de volgende aandachtspunten van belang: SAIL Amsterdam waar 90% van de bezoekers uit passerende recreanten bestaat. Cruciaal voor de doelgroep is grote toegankelijkheid voor recreanten en de mogelijkheid om mee te doen. • bouw het geleidelijk op. Alle grote evenementen in Nederland zijn klein begonnen. Het is Watersportevenementen heeft Nederland genoeg. Er zijn er echter nog geen waar ‘gordijnkruisers’ riskant om bovenstaande schaal bij de start te willen realiseren. Wel is het mogelijk om alle aan mee kunnen doen. De commercie zal zich niet onbetuigd laten. Naast de horecasector elementen in eenvoudige vorm te laten starten en per jaar te kijken welke onderdelen succesvol is deelname van jachtbouwers dekbaar, bijvoorbeeld door het organiseren van een drijvende zijn en uitgebreid kunnen worden. Cruciaal is het beslissen van meerdere edities vanaf de start, marktplaats waar jachten kunnen worden verhandeld. Het is de toegankelijke tegenhanger van de bijvoorbeeld voor vijf achtereenvolgende jaren. Anders ontstaat bij het altijd moeizame begin HISWA, omdat hier iedereen mee kan doen, met de nadruk op gebruikte voertuigen. Een soort elk jaar nieuwe vragen. Na vijf jaar is duidelijk of het evenement levenskans heeft, eerder niet. paardenmarkt voor recreanten. • hou het veelvormig. Veelvormigheid is de kracht van Waterrand. Het is cruciaal dat die tot Tenslotte heeft het evenement een bestuurlijke functie. Tijdens het evenement wordt de uitdrukking komt in het evenement anders bouwt het niet mee aan het merk. Een conferentie, jaaragenda voor de ontwikkeling van Brabant aan Zee besproken. Apart van het feestgedruis speelse publiekselementen, deelname van commercie en een gezellige recreatieve sfeer zijn komen leiders en uitvoerders van het park bij elkaar om de voortgang te bespreken, plannen kernelementen. te ontvouwen en knelpunten weg te nemen. De jaarvergadering eindigt met de feestelijke bekendmaking van de gastheerstad van het jaar daarop. • steun niet te zwaar op de commercie. De grote stadsevenementen in Nederland worden grotendeels gedragen door de consument en sponsoren maar er is er niet één dat door een commerciële partij wordt georganiseerd. In de kern is de gemeente of regio de eigenaar. Dat is een voordeel vanwege sturing, programmering en aansprakelijkheid. Bovendien zal in de eerste jaren forse steun van de overheid nodig zijn. Geen ondernemer kan dit dragen hoewel ze uiteraard wel organiserende partners kunnen zijn. Meestal wordt de meerjarige ontwikkeling belegd bij een voor dat doel in het leven geroepen organisatiebureau.

Met het optuigen van een dergelijk watersportevenement is een investering van drie tot zes miljoen vereist over de komende vijf jaar. 68 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE DEEL III • PROJECTONTWIKKELING 69 KOMENDE STAPPEN

Deze studie laat zich compact samenvatten: Waterrand heeft de potentie om zich te ontwikkelen • opdracht geven tot het maken van een Masterplan, dat het zakelijke vervolg is op dit creatieve tot een uniek waterrecreatiegebied. De markt waar het gebied geschikt voor is, voornamelijk plan. In dit masterplan worden de belangrijkste ruimtelijke structuuropgaven geformuleerd, motorjachtvaart en kaderecreatie zijn groeiende, en dit is een betrouwbare lange termijntrend. alsmede het landschappelijke programma. Het Masterplan is geschikt om fondsen te Sterke troeven zijn de veelzijdigheid en de goede ligging. benaderen, bijvoorbeeld het nieuwe Besluit Ontwikkeling Landschappen (BOL) van LNV. Ook Europese programma’s zijn benaderbaar, gezien de internationale importantie van het Zwaktes van het gebied zijn onderontwikkelde zones, een wisselend voorzieningenniveau en een gebied. weinig aantrekkelijk landschapsdecor. Dat betekent dat het ontwikkelen van dit gebied niet alleen een marketingtechnische opgave is, maar ook een ruimtelijk-structurele en een landschappelijke. • beslissen tot uitbreiding van het convenant. Uitvoering van dit Masterplan strekt zich uit over meerdere jaren en omvat het steunen van gemeenten, het oplossen van ruimtelijke knelpunten Er is een concept geformuleerd dat goed aansluit op behoeften van de consument en dat de en het ontwikkelen van een toeristisch profiel. De convenantstructuur is hiervoor geschikt, veelzijdigheid van het gebied onder één noemer brengt: een waterpark. Analoog aan een nationaal evenals de werkwijze waarbij participanten (gemeentes, landontwikkelaars als Waterschappen, park of een themapark kan dit geleidelijk worden ontwikkeld in een voor toeristen begrijpelijk Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer en experts) bijdragen aan de planontwikkeling. format. De verschillende gebieden van West-Brabant, die elk een eigen beleving bieden zijn te positioneren als rijken in dit park. • beslissen tot uitbreiding van de operationele kracht. Er is een parkbureau nodig. SES is de aangewezen partij om dit te scheppen, maar zal dan meer capaciteit moeten (kunnen) De naam ‘Waterrand’ is ongeschikt voor dit park omdat deze al wordt gebruikt voor andere vrijmaken voor deze integrale job. Het is raadzaam te onderzoeken hoe andere parkorganisaties toepassingen. ‘Brabant aan Zee’ kan dienen als naam, omdat deze informatief is en tevens werken die meerdere gemeenten omspannen. verrassend voor de consument. • opdracht geven tot een productieplan voor een jaarlijks evenement. Het communicatierataplan Uitgaande van die rijken blijkt ‘Brabant aan Zee’ al in ontwikkeling. Veertien gemeentes uit voorziet in de organisatie van een jaarlijks evenement dat zowel de lokale bevolking als het convenant brengen lokale verbeteringen aan waterwegen, havens en andere faciliteiten. de buitenmarkt warm maakt voor Brabant aan Zee. Dit evenement, in de vorm van een De bezoekersstroom aan het gebied neemt geleidelijk toe. Gezien de groeiende markt is het recreatieve olympiade wijst elk jaar een andere plaats van ontvangst aan die haar voorzieningen te verwachten dat de bezoekersstroom ook geleidelijk zal toenemen met vestiging van nieuwe op peil brengt en een economische impuls krijgt. Dit evenement zorgt tevens voor een hoog bedrijvigheid als gevolg. Dit is een positieve stimulans voor de werkgelegenheid. bestuurlijk productieniveau omdat het een jaarlijkse fasering van plannen impliceert.

Deze groei is van korte duur als er uitsluitend lokaal wordt gewerkt. Een waterrecreatiegebied kenmerkt zich door een sterke belevingswaarde van het hele gebied, niet alleen van momenten. Het is dus tijd voor een regionale aanpak. De West-Brabantse Vergadering is weer aan zet. Deze kan op grond van dit stuk de volgende stappen zetten: 70 BRABANT AAN ZEE BRABANT AAN ZEE 71 COLOFON

Experts Mevrouw D. Van Dijk Gemeente Oosterhout Rini Boertjes Camping Bovensluis De heer S. Van Dijk Gemeente Drimmelen Jos Akkermans Ondernemer, directeur Akkermans Outdoor centre Mevrouw M. van Oosterhout Gemeente Geertruidenberg Robert Holmes Hiswa De heer T. Arts Gemeente Bergen op Zoom Erik Willemsen Gemeente Breda Mevrouw. K. Vermeulen Gemeente Roosendaal Tiny Arts Gemeente Bergen op Zoom De heer W. van Haperen Gemeente Halderberge Rob van Engelen Jachthaven Waterkant te Dinteloord. Mevrouw C. Hornstra Gemeente Tholen Marcel Bultink NHTV, kenner trends in waterrecreatie Mevrouw. E. Riedé Gemeente Moerdijk Diana Korteweg-Maris Kenniscentrum NHTV Mevrouw E. van Iersel TOP Brabant Rob Vrolijks Watersportexpert, Adviesbureau Vrolijks De heer R. Holmes Hiswa Peter Vermeeren Eigenaar Rondvaartboten in West-Brabant, De heer G. Wetzels Vereniging Varen in Brabant Lid Vereniging Varen in Brabant De heer A. van Schendel NHTV Claudine van Wijngaarden fanatiek zeiler in o.a. West-Brabant, lid watersportverenigingen Agendaleden Ed van Wijngaarden fanatiek zeiler in o.a. West-Brabant, De heer. A. Linters Kenniskring Visitor Management, lid watersportverenigingen Mevrouw. D. Buijck Rijkswaterstaat Maarten Velthoen Bestuurslid Watersportvereniging De Schelde, De heer V. Witter Waterschap Brabantse Delta voormalig lid hoofdbestuur Watersportverbond De heer W. de Vries Waterschap Brabantse Delta Mevrouw N. van der Sluis Gemeente Etten-Leur SES West-Brabant Femke van Damme Jan Willem Van der Werff Stuurgroep Waterrand Nico Sommen Dhr. H. Nuijten,Voorzitter, Kerngroeplid Gemeente Alphen-Chaam De heer J. Van Hoek, Kerngroeplid Gemeente Halderberge Tinker imagineers Stan Boshouwers De heer C. Zijlmans, Kerngroeplid Gemeente Steenbergen Cas Verholt De heer. R. Bergsma Gemeente Woudrichem Imke Asmussen Mevr. A Grootenboer-Dubbelman Gemeente Moerdijk Sanne Jacobs De heer. G. de Kok Gemeente Drimmelen, RAC R&T Li Hoekstra De heer W. De Jong Gemeente Werkendam Anna Hoving Mevr. L. Lijmbach Gemeente Aalburg Marleen Bos De heer. Y. De Boer Gemeente Oosterhout Nine Geertman Mevr. M. Vos-Kroeze Gemeente Drimmelen De heer F. Goossen Gemeente Tholen Begeleidingsgroep Mevr. L. Verschuren- van Strien Gemeente Geertruidenberg De heer T. Linssen Gemeente Bergen op Zoom Vaste leden De heer W. Van Overveld Gemeente Roosendaal De heer H-J. Keur Gemeente Steenbergen Mevr. E. Aarts Gemeente Breda Mevrouw A. de Stigter Gemeente Woudrichem De heer J. van Hal Gemeente Etten-Leur Mevrouw D. Ernest Gemeente Werkendam De heer J. Hogendoorn Vereniging Varen in Brabant Mevrouw S. van Trigt Gemeente Aalburg De heer Hieltjes Dijkgraaf Waterschap Brabantse Delta De heer E. Willemsen Gemeente Breda