(1995) : Morfogeneza Osiedli Wiejskich W Polsce
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA PRACE GEOGRAFICZNE NR 163 HALINA SZULC MORFOGENEZA OSIEDLI WIEJSKICH W POLSCE WYDAWNICTWO 'CrtxĆCiXCCCr PRACE GEOGRAFICZNE IGiPZ PAN 140. Dziewoński K., Korcelli P. (red.), Studia nad migracjami i przemianami systemu osadniczego w Polsce, 1981, s. 276, 63 il. 141. Rościszewski M., Mashbits Y. S., Siemek Z. (red.), Third World, geographical pro- blems of development, Proceedings of the III Polish-Soviet Seminar, Warsaw, Sep- tember 1979, 1981, s. 121. 142. Słupik J., Rola stoku w kształtowaniu odpływu w Karpatach fliszowych, 1981, s. 98, 34 il., 10 fot. 143. Froehlich W., Mechanizm transportu fluwialnego i dostawy zwietrzelin do koryta w górskiej zlewni fliszowej, 1982, s. 144, 68 il., 17 fot. 144. Rościszewski M. (red.), Różnicowanie się i nowe podziały światowej przestrzeni społeczno-gospodarczej, 1983, s. 96, 13 il. 145. Baumgart-Kotarba M., Kształtowanie koryt i teras rzecznych w warunkach zróżnico- wanych ruchów tektonicznych (na przykładzie wschodniego Podhala), 1983, s. 145, 39 il., 13 fot. 146. Drozdowski E., Stratygrafia i geneza osadów zlodowacenia wistulian w północnej części dolnego Powiśla, 1986, s. 90, 22 il., 25 fot. 147. Kostrowicki A. S. (red.), Studium geoekologiczne rejonu jezior wigierskich, 1988, s. 134, 23 il. 148. Eberhardt P., Regiony wyludniające się w Polsce, 1989, s. 141, 10 map. 149. Szulc H., Morfogenetyczne typy osiedli wiejskich na Pomorzu Zachodnim, 1988, s. 138, 36 il., 3 mapy. 150. Leszczycki S., Badania geograficzne nad osadnictwem w południowej Anatolii, 1987, s. 113, 7 il., 45 fot. Kawecka-Endrukajtis B., Tuszyńska-Rękawek H., Spis zawartości Prac Geograficz- nych 1-150 (1954-1987), s. 43. 151. Rykiel Z. (red.), Struktury i procesy społeczno-demograficzne w regionie katowic- kim, 1988, s. 148, 31 U. 152. Korcelli P., Gawryszewski A. (red.), Współczesne przemiany regionalnych systemów osadniczych w Polsce, 1989, s. 176, 35 il. 153. Bogacki M. (red.), Współczesne przemiany rzeźby Polski południowo-wschodniej, 1990, s. 145, 10 il. 154. Dziewoński K, Koncepcje i metody badawcze z dziedziny osadnictwa, 1990, s. 288. 155. Kotarba A. (red.), System denudacyjny Polski, 1991, s. 223, 83 il. 156. Kostrowicki A. S., System „człowiek - środowisko" w świetle teorii ocen, 1992, s. 115,7 il. 157. Babiński Z., Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, 1992, s. 171, 62 il., 20 fot. 158. Matuszkiewicz J. M., Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski, 1992, s. 107, 24 il., 2 mapy. 159. Błażejczyk K., Wymiana ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem w różnych wa- runkach środowiska geograficznego, 1993, s. 123, 46 il. 160. Krawczyk B., Typologia i ocena bioklimatu Polski na podstawie bilansu cieplnego ciała człowieka, 1993, s. 96, 14 il. 161. Banach M., Morfodynamika strefy brzegowej zbiornika Włocławek, 1994, s. 176, 54 il., 35 fot. 162. Zgliński M., Kształtowanie się strefy żywicielskiej aglomeracji warszawskiej, 1994. s. 164, 50 il. http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA * PRACE GEOGRAFICZNE NR 163 http://rcin.org.pl GEOGRAPHICAL STUDIES No. 163 HALINA SZULC MORPHOGENESIS OF RURAL SETTLEMENTS IN POLAND http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA PRACE GEOGRAFICZNE NR 163 HALINA SZULC MORFOGENEZA OSIEDLI WIEJSKICH W POLSCE WYDAWNICTWO WROCŁAW 1995 http://rcin.org.pl KOMITET REDAKCYJNY REDAKTOR NACZELNY: ROMAN SZCZĘSNY CZŁONKOWIE: KRZYSZTOF BŁAŻEJCZYK, ANDRZEJ S. KOSTROWICKI, LESZEK STARKEL, ANDRZEJ STASIAK, GRZEGORZ WĘCŁAWOWICZ SEKRETARZ: IRENA STAŃCZAK Recenzent: Prof. dr Stanisław Trawkowski Mapa Typy morfogenetyczne osiedli wiejskich w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku, stanowiąca załącznik do publikacji, została przygotowana i wydrukowana przez Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera S.A. Oddział we Wrocławiu Redaktor Wydawnictwa: Jan Kuźma Redaktor techniczny: Maciej Szłapka © Copyright by Wydawnictwo Continuo, Wrocław 1995 ISBN 83-86682-00-0 PL ISSN 0373-6547 Skład i łamanie wykonano w Pracowni Składu Komputerowego TYPO-GRAF we Wrocławiu Wydrukowano we Wrocławskiej Drukarni Naukowej http://rcin.org.pl SPIS TREŚCI Wstęp 7 Typologie morfologiczne wsi - kierunki badań 9 Zakres badań, materiały i metody 18 Charakterystyczne formy osadnicze 25 Osiedla wczesnośredniowieczne (do XIII w.) oraz wsie, które nie przeszły regu- lacji średniowiecznej 25 Wsie średniowieczne (od XIII do końca XV w.) lokowane na prawie niemiec- kim 41 Wsie nowszego pochodzenia powstałe między XVI a pierwszą połową XIX wie- ku 58 Próba regionalizacji typów morfogenetycznych wsi na tle środowiska geogra- ficznego w pierwszej połowie XIX wieku 83 Relikty wsi zachowane do dziś 89 Regiony morfogenetyczne osiedli wiejskich Polski na tle osadnictwa środko- woeuropejskiego. Uwagi końcowe 101 Spis rycin 106 Wykaz skrótów czasopism i wydawnictw seryjnych 108 Skróty 109 Morphogenesis of rural settlements in Poland - summary 110 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl WSTĘP Wsie w Polsce są bardzo zróżnicowane pod względem zabudowy, układów pól, wielkości i stopnia skupienia. O wykształceniu się tak bogatej mozaiki form i struktur osadniczych zadecydowało wiele przyczyn, których należy szukać zarówno w morfo- genezie wsi, jak również w zróżnicowanych warunkach środowiska geograficznego Polski oraz w wielowiekowej ewolucji krajobrazu rolnego. Do najważniejszych z nich należą: - wpływy obce docierające do Polski w formie kolonizacji lub zbrojnych najazdów; - przeszło stuletnia niewola państwa polskiego i rozbicie na trzy państwa zaborcze, które na zagarniętych obszarach prowadziły odmienną politykę osadniczą; - różny stopień rozwoju gospodarczego poszczególnych dzielnic; - przemiany przestrzenne spowodowane uprzemysłowieniem i urbanizacją. Dla Polski brak jest kompleksowego opracowania morfogenezy osadnictwa wiej- skiego. Pierwszą próbą całościowego przedstawienia tego zagadnienia była w okresie międzywojennym praca B. Zaborskiego1, w której autor na podstawie analizy map w skali 1:100 000 wyznaczył obszary występowania charakterystycznych kształtów wsi w Polsce. Opracowanie to, choć zawiera dużo nieścisłości i jest schematyczne, było niewątpliwie wielkim osiągnięciem naukowym. Z okresu powojennego jedynym opracowaniem jest mapa M. Kiełczewskiej-Zale- skiej2, opublikowana w Narodowym Atlasie Polski, w skali 1:2 min, przedstawiająca współczesną sieć osadniczą Polski, z uwzględnieniem układów reliktowych z doby przedindustrialnej. Badania szczegółowe, analityczne form osiedli wiejskich zamykają się najczęściej w granicach regionów geograficzno-historycznych, które powstały w wyniku zróżni- cowanych warunków fizycznogeograficznych oraz kształtujących się w ciągu wieków różnic plemiennych, podziałów dzielnicowych, różnic kulturowych, społecznych i go- spodarczych. Do regionów tych należą: Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze, Podlasie, Pomorze i Warmia. Opracowania osadniczo-historyczne pod kątem morfogenezy wsi są dla poszcze- gólnych dzielnic Polski wyrywkowe, dotyczą tylko niektórych obszarów i różna jest ich wartość źródłowa. Poza tym zebrane przeze mnie w wyniku wieloletnich kwerend 1 B. Zaborski, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Prace Kom. Etnogr. PAU, 1, Kraków 1926. 2 M. Kiełczewska-Zaleska, Typy osadnictwa wiejskiego, [w:] Narodowy Atlas Polski, Ossoline- um 1973-1977, skala 1:2 min, plansza 60. http://rcin.org.pl 8 archiwalnych bogate materiały kartograficzne ze względu na wysoki koszt wykonania fotografii i czystorysów planów wsi nie mogły być w całości wykorzystane, a więc w pracy znalazły się także ilustracje, które były już w moich dotychczasowych pra- cach publikowane. W tej sytuacji nasuwa się pytanie, czy na tym etapie opracowań monograficznych poszczególnych regionów geograficzno-historycznych można poku- sić się o przedstawienie całości zagadnienia w skali Polski? Wychodząc z założenia, że na każdym etapie badań szczegółowych można i należy przedstawić próbę syntezy morfogenezy osadnictwa, została opracowana mapa typów morfogenetycznych wsi w Polsce wraz z krótkim komentarzem oraz omówieniem charakterystycznych dla danego okresu morfogenetycznego typów wsi. W pracy przyjęto układ chronologiczny i trzy skale opracowania: wieś, region geograficzno-historyczny oraz całą Polskę. Punktem wyjściowym były monograficzne badania wsi z różnych obszarów Polski. W sposób modelowy starano się wydobyć istotne cechy morfogenetyczne poszczególnych wsi, charakterystyczne dla danego okresu morfologicznego oraz regionu geograficzno-historycznego. Podstawę do badań analitycznych, jak również do uogólnień i prób syntezy dotyczącej typów morfogene- tycznych wsi stanowiły prace własne - głównie odnoszące się do Śląska, Podkarpacia i Pomorza, oraz prace innych autorów. Podjęto także próbę opracowania mapy występowania typów morfogenetycznych wsi w Polsce. Niestety morfogeneza osadnictwa wiejskiego nie mogła być jednakowo szczegółowo opracowana dla całego kraju z powodu różnych materiałów źródłowych i różnego stanu zaawansowania opracowań regionalnych. Badając morfogenezę wsi w Polsce starano się także uchwycić zasięgi regionów morfogenetycznych wykraczające poza granice kraju, gdyż są one wynikiem sto- sunków społecznych, gospodarczych, etnicznych, ukształtowania terenu, granic po- litycznych. http://rcin.org.pl TYPOLOGIE MORFOLOGICZNE WSI - KIERUNKI BADAŃ W miarę rozwoju badań geograficzno-historycznych nad morfologią osiedli wiej- skich, których początki sięgają wprawdzie końca XIX w., ale na szerszą skalę rozwi- nęły