Raport O Stanie Środowiska Województwa Warmińsko

INSPEKCJA OCHRONY ŒRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŒRODOWISKA W OLSZTYNIE

RAPORT O STANIE ŒRODOWISKA WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO W LATACH 1999–2000. CZÊŒÆ I – ROK 1999

Praca zbiorowa pod redakcj¹ S³awomira Ró¿añskiego

BIBLIOTEKA MONITORINGU ŒRODOWISKA OLSZTYN 2001 Wydano ze œrodków: WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W OLSZTYNIE WOJEWÓDZKIEGO INSPEKTORATU OCHRONY ŒRODOWISKA W OLSZTYNIE

Redaktorzy prowadz¹cy: S³awomir Ró¿añski Maria Planter

Redaktor wydawniczy: Danuta Jamio³kowska

Redaktor techniczny: Henryk Chmielewski

Zdjêcia na ok³adkach: S³awomir Ró¿añski

W opracowaniu wykorzystano materia³y: Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Oddzia³u we Wroc³awiu, Pañstwowej Stra- ¿y Po¿arnej w Olsztynie, „Polgeolu” w Warszawie – Oddzia³u w Gdañsku, Wojewódzkie- go Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie, Wojewódzkiej Sta- cji Sanitarno-Epidemiologicznej w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Olsztynie i Delegatur WIOŒ w Elbl¹gu i Gi¿ycku, Zak³adu Gospodarki Odpadami Komunalnymi Sp. z o.o. w Olsztynie.

ISBN 83-7217-094-0

Sk³ad, ³amanie, druk: SPW "Edycja", 10-080 Olsztyn, ul. Profesorska 12/4, tel. 0606 97 37 09 Spis treœci

WSTÊP (S³awomir Ró¿añski) ...... 5 I. Wybrane dane o województwie (stan na koniec 1999 roku wed³ug Urzêdu Statystycznego w Olsztynie) ...... 7 II. WODY...... 8 1. Monitoring rzek (Ma³gorzata Libecka)...... 8 1.1. Wstêp...... 8 1.2. Ocena stanu czystoœci rzek ...... 9 1.3. Podsumowanie ...... 46 2. Monitoring jezior (Maria Planter, Helena Wróblewska)...... 47 2.1. Wstêp...... 47 2.2. Stan czystoœci jezior badanych w 1999 roku ...... 49 2.3. Podsumowanie ...... 67 3. Zbiornik zaporowy – Jezioro Pierzchalskie...... 68 4. Monitoring wód Zalewu Wiœlanego i jego dop³ywów (Hanna Koniecka, Justyna Kopiec) ...... 70 4.1. Stan czystoœci wód Zalewu Wiœlanego ...... 71 4.2. ród³a zanieczyszczeñ wód Zalewu Wiœlanego ...... 79 4.3. Dop³ywy Zalewu Wiœlanego...... 79 5. Wody podziemne (Marian U³anowicz) ...... 88 5.1. Warunki hydrogeologiczne województwa ...... 88 5.2. Monitoring wód podziemnych ...... 90 5.2.1. Za³o¿enia projektowania i realizacji monitoringu...... 90 5.2.2. Sieæ krajowa monitoringu jakoœci zwyk³ych wód podziemnych ...... 90 5.2.3. Monitoring regionalny jakoœci zwyk³ych wód podziemnych...... 92 5.2.4. Charakterystyka jakoœci wód podziemnych ...... 92 III. Ocena sanitarna k¹pielisk w województwie warmiñsko-mazurskim (Emilia Baczyñska)...... 95 IV. Krajowy monitoring chemizmu opadów atmosferycznych i depozycji zanieczyszczeñ do pod³o¿a. Wyniki badañ monitoringowych w województwie warmiñsko-mazurskim w 1999 roku (Ryszard Twarowski) ...... 98 1. Wprowadzenie ...... 98 2. Charakterystyka opadów atmosferycznych w województwie warmiñsko-mazurskim...... 100 V. Miejskie oczyszczalnie œcieków województwa warmiñsko-mazurskiego (Halina Andrzejewska) ...... 109 VI. Powietrze...... 121 1. Ocena stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na terenie województwa warmiñsko- -mazurskiego w 1999 roku (Maria Lewtak)...... 121 2. Ocena stanu czystoœci powietrza w województwie warmiñsko-mazurskim na podstawie pomiarów wykonanych stacj¹ mobiln¹ w 1999 roku (Andrzej Jamio³kowski)...... 124 2.1. Wstêp...... 124 2.2. Wyposa¿enie ambulansu pomiarowego ...... 125 2.3. Miejsca i zakres wykonanych pomiarów...... 126 2.4. Dopuszczalne stê¿enia substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze ...... 126 2.5. Wyniki pomiarów stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu ...... 127 2.6. Oszacowanie zawartoœci o³owiu i kadmu w pyle zawieszonym w powietrzu...... 131 4

VII. Ha³as (Waldemar Gêbka)...... 133 1. Ha³as przemys³owy...... 134 2. Wnioski ...... 137 VIII. Odpady (Danuta Borsiak, Cezary Markiewicz)...... 138 1. Gospodarka odpadami przemys³owymi...... 138 2. Sk³adowiska odpadów komunalnych i przemys³owych...... 142 IX. Dzia³alnoœæ kontrolna WIOŒ...... 148 1. Dzia³alnoœæ kontrolna w zakresie gospodarki wodno-œciekowej (Kamilla Smoter)...... 150 2. Dzia³alnoœæ kontrolna w zakresie ochrony powietrza (Andrzej Jamio³kowski)...... 153 3. Dzia³alnoœæ kontrolna w zakresie gospodarki odpadami (Marek Cio³kowski)...... 154 X. Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska (NZŒ) ...... 156 1. Dzia³alnoœæ Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej (Andrzej Mystkowski)...... 156 2. Dzia³alnoœæ Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska (Regina Nowicka)...... 157 2.1. Kontrole potencjalnych sprawców nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska ...... 157 2.1.1. Kontrole zak³adów ...... 157 2.1.2. Kontrole przewozów materia³ów niebezpiecznych ...... 161 2.1.3. Zdarzenia maj¹ce znamiona nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska ...... 161 2.1.4. Udzia³ w powiatowych zespo³ach ds. ppo¿. i ratownictwa ...... 161 XI. Laboratorium delegatury WIOŒ w Gi¿ycku (Ma³gorzata Bobicz)...... 162 1. Status prawny ...... 162 2. Zakres badañ wykonywanych w laboratorium w Gi¿ycku...... 162 3. Personel...... 164 4. Wyposa¿enie ...... 164 5. Kontrola jakoœci badañ ...... 164 6. Polityka jakoœci ...... 165 XII. Dzia³alnoœæ Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie w roku 1999 (Tadeusz Ratyñski) ...... 166 1. Wstêp...... 166 2. Dzia³alnoœæ inwestycyjna ...... 166 2.1. Ochrona wód i gospodarka wodna ...... 167 2.2. Ochrona atmosfery ...... 168 2.3. Ochrona powierzchni ziemi...... 170 3. Dzia³alnoœæ nieinwestycyjna ...... 170 3.1. Przyroda ...... 170 3.2. Edukacja ekologiczna ...... 172 3.3. Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska (NZŒ) ...... 172 XIII. Spis tabel...... 176 XIV. Spis rycin...... 178 XV. Spis map ...... 180 WSTÊP

Raport o stanie œrodowiska województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2000 jest ju¿ drug¹ publikacj¹, obejmuj¹c¹ w ca³oœci granice nowego województwa, wprowadzone rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z 7 sierpnia 1998 roku. Pierwszy raport za lata 1997–1998, wydany w roku 2000, ujmo- wa³ stan œrodowiska ju¿ w nowych granicach, ale w dwu ostatnich latach obowi¹zywania starego podzia³u administracyjnego. By³ on tworzony w oparciu o badania w³asne WIOŒ w Olsztynie i o informacje przekazane przez inspektoraty likwidowanych województw oœciennych. Prezentowany Raport przedstawia wyniki pracy zespo³u autorskiego WIOŒ z Olsztyna, Elbl¹ga i Gi¿ycka. Podobnie jak to mia³o miejsce w latach poprzednich, ujmuje te¿ dorobek innych instytucji, zwi¹zanych z ochron¹ œrodo- wiska naszego regionu. Warto przypomnieæ, ¿e nowe województwo obejmuje swymi granicami jedne z najpiêkniejszych tere- nów pojeziernych Europy. Wczeœniejszy, sztuczny podzia³ pojezierzy pomiêdzy mniejsze województwa jest teraz mniej odczuwalny z korzyœci¹ dla zarz¹dzania dobrami przyrody. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie kontroluje obszar o powierzchni 24 203 km2, o ukszta³towaniu od równin depresyjnych do wzgórz przypominaj¹cych pogórza z po³udnia kraju, poroœniêty w 29% lasami i o uwod- nieniu wiêkszym ni¿ gdziekolwiek na terenie Polski. Ze wzglêdu na wyj¹tkowe walory, ró¿nymi formami ochrony objêto 53,1% powierzchni województwa. Raport za rok 1999, opracowany, tak jak poprzednie, zgodnie z wytycznymi G³ównego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska, jest uzupe³nieniem informacji opublikowanych w poprzednim wydaniu. Aby unikn¹æ powtarzania, pominiêto w nim czêœæ danych ogólnych, zamieszczonych w poprzedniej publikacji. W po³¹czeniu z raportem wczeœniejszym, jest wydawnictwem przydatnym w³adzom samorz¹dowym, realizuj¹cym Strategiê Rozwoju Województwa i ustalaj¹cym warunki zagospodarowania powiatów i gmin. Nowe informacje o stanie œrodowiska znajd¹ w naszej publikacji pracownicy naukowi i nauczycie- le oraz ich studenci i uczniowie. Zainteresowanie, jakim cieszy³ siê poprzedni tom wœród s³u¿b po¿arni- czych, rybackich, policji i innych zajmuj¹cych siê w ramach obowi¹zków tak¿e ochron¹ przyrody, potwierdza celowoœæ opracowywania kolejnych pozycji z tej serii. Informacje prezentowane w raporcie 1999–2000 s¹ bardzo przydatne w planowaniu i zarz¹dzaniu wykorzystywaniem zasobów przyrody. Podobnie jak w poprzednich wydaniach, w niniejszym Raporcie poruszono problemy zanieczyszczenia wód i powietrza, gospodarowania odpadami, walki z nadmiernym ha³asem. Dziêki zachowaniu ci¹g³oœci sposobu przedstawiania informacji, mo¿liwe jest porównywanie stanu obecnego z ujêtym w poprzednio wydanych materia³ach. Analizê wieloletni¹ umo¿liwiaj¹ wczeœniejsze wydania raportów z terenu by³ego województwa olsztyñskiego i województw z nim s¹siaduj¹cych. 6

Raport za lata 1999–2000 pozwala obserwowaæ dalsze korzystne zmiany w niektórych ekosyste- mach, osi¹gniête dziêki znacznym nak³adom, ponoszonym w ostatnich latach ale i brak poprawy stanu czêœci wód powierzchniowych, bêd¹cy rezultatem wieloletnich zaniedbañ. Dziêkujê zespo³owi autorów za wk³ad pracy w³o¿ony w przygotowanie wydawnictwa i tym wszystkim, którzy udostêpnili nam dane uzupe³niaj¹ce treœæ Raportu o stanie œrodowiska województwa warmiñ- sko-mazurskiego w latach 1999–2000.

dr in¿. S³awomir Ró¿añski Warmiñsko-Mazurski Inspektor Ochrony Œrodowiska 7

I. WYBRANE DANE O WOJEWÓDZTWIE

(stan na koniec 1999 roku wed³ug Urzêdu Statystycznego w Olsztynie)

Powierzchnia województwa w ha (%) 2 420 295 (100) w tym: u¿ytki rolne 1 314 124 (54,3) lasy i zadrzewienia 736 603 (30,4) wody 151 585 (6,3) tereny komunikacyjne 69 457 (2,9) inne grunty zabudowane i zurbanizowane 51 979 (2,1) Ludnoœæ ogó³em w tys. 1465,6 miasta 881,0 wieœ 584,8 na1km2 61 Podzia³ administracyjny liczba powiatów 17 miasta na prawach powiatów Elbl¹g i Olsztyn 2 liczba gmin 116 w tym: miejskich 16 miejsko-wiejskich 33 wiejskich 67 liczba miast 49 Obszary prawnie chronione Ogó³em w ha (%) 1 284 488,2 (53,1) rezerwaty przyrody 28 033,6 (1,2) parki krajobrazowe 140 234,5 (5,8) obszary chronionego krajobrazu 1 112 199,6 (45,9) u¿ytki ekologiczne 3927,6 (0,2) zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe 90,9 stanowiska dokumentacyjne 2,0 pomniki przyrody 2207 szt. 8

II. WODY

1. MONITORING RZEK

1.1. WSTÊP

Kontrola stanu czystoœci wód powierzchniowych to jedna z podstawowych dziedzin dzia³alnoœci Wojewódzkiego Inspektoratu w Olsztynie. G³ównymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzek s¹ substancje, pochodz¹ce z terenów rolniczych oraz odprowadzane bezpoœrednio lub poœrednio (poprzez cieki naturalne, rowy melioracyjne, kana³y itp.) œcieki bytowo-gospodarcze i przemys³owe o ró¿nym stopniu oczyszczenia. Celem monitoringu, którym objête s¹ rzeki, jest zwiêkszenie skutecznoœci dzia³añ na rzecz ochrony wód poprzez zbieranie, analizowanie i ocenianie stanu jakoœci wód i zachodz¹cych zmian. W 1999 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie oraz Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku, zgodnie z za³o¿onym planem monitoringu wód powierzchniowych województwa warmiñ- sko-mazurskiego, przeprowadzi³y badania 29 rzek w 64 przekrojach pomiarowo-kontrolnych (³¹cznie z dop³ywami Zalewu Wiœlanego). Dziesiêæ z nich badano w kilku przekrojach, pozosta³e w jednym, zazwyczaj przyujœciowym. Trzy punkty by³y objête monitoringiem krajowym: £yna w Stopkach i Wêgora- pa w Mieduniszkach (monitoring graniczny) oraz Pas³êka w Nowej Pas³êce (monitoring reperowy). Pozosta³e rzeki objêto monitoringiem regionalnym. Delegatura w Elbl¹gu prowadzi³a badania stanu czy- stoœci dop³ywów Zalewu Wiœlanego oraz rzeki Drwêcy wraz z jej dop³ywami, natomiast Delegatura w Gi¿ycku bada³a Wêgorapê z Go³dap¹ i Kana³em Bro¿ajckim; pozosta³e rzeki kontrolowa³ WIOŒ w Olsztynie. Dop³ywy Zalewu Wiœlanego (z wyj¹tkiem Pas³êki) zosta³y omówione oddzielnie w podrozdziale II.4. Zakres i czêstotliwoœæ badañ prowadzonych w sieci krajowej zosta³y ustalone w zarz¹dzeniu G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska z dnia 9.03.1999 roku – „Program badañ rzek objêtych krajow¹ sieci¹ monitoringu na lata 1999–2002”. Zgodnie z tym programem jakoœæ wód okreœlona by³a przez 51 wskaŸników fizykochemicznych, hydrobiologicznych i mikrobiologicznych, oznaczanych z ró¿n¹ czê- stotliwoœci¹: wskaŸniki zaliczane do grupy 1 – raz na dwa tygodnie, do grupy 2 – raz na kwarta³ i do grupy 3 – raz w roku. Rzeki objête monitoringiem krajowym by³y kontrolowane dwa razy w miesi¹cu. Zakres badañ prowadzonych w monitoringu regionalnym ustalono bior¹c pod uwagê specyfikê naszego terenu i wystêpuj¹ce na nim zagro¿enia. Badania prowadzono z czêstotliwoœci¹ 12 razy w roku, przy czym wskaŸniki: temperatura, odczyn, tlen rozpuszczony, BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr, prze- wodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, zawiesina ogólna, zwi¹zki azotu i fosforu oraz miano coli oznaczano 9 w ka¿dej próbce; saprobowoœæ sestonu – 10 razy w roku; pozosta³e: barwa, g³ówne kationy i aniony, metale ciê¿kie, chlorofil „a” – 4 razy w roku, detergenty anionowe – 2 razy w roku. Przy ocenie jakoœci rzek pos³ugiwano siê metod¹ stê¿eñ charakterystycznych (CUGW) zgodnie z zarz¹dzeniem nr 35 Prezesa Centralnego Urzêdu Gospodarki Wodnej z dnia 1.08.1967 roku. W przypadku wskaŸników fizykochemicznych metoda ta opiera siê na œredniej z dwóch najbardziej niekorzystnych wartoœci danego parametru, po odrzuceniu wyniku odbiegaj¹cego o co najmniej 200% od drugiego z kolei najniekorzystniejszego. Przy ocenie hydrobiologicznej przyjmuje siê wynik najgorszy, przy bakte- riologicznej – drugi z kolei spoœród najbardziej niekorzystnych. Jakoœæ wód p³yn¹cych okreœlana jest przez porównanie stê¿eñ charakterystycznych poszczególnych wskaŸników zanieczyszczeñ z normami ustalonymi dla trzech klas czystoœci wody, zawartymi w rozporz¹dzeniu Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 5 listopada 1991 roku (Dz. U. nr 116, poz. 503). Wody rzek, któ- rych stê¿enia charakterystyczne przekraczaj¹ wartoœci dopuszczalne dla III klasy czystoœci, okreœlane s¹ jako pozaklasowe, a wiêc ponadnormatywnie zanieczyszczone i oznaczane zazwyczaj jako NON. O ostatecznej klasyfikacji decyduje wskaŸnik lub grupa wskaŸników najbardziej niekorzystnych. W ocenie pominiêto cechy okreœlane kontrolnie kilka razy w roku – spe³nia³y one jedynie rolê informacyjn¹. Zgodnie z cytowanym powy¿ej rozporz¹dzeniem MOŒZNiL mo¿liwoœci u¿ytkowania gospodarczego wód s¹ nastêpuj¹ce: – wody klasy I – zaopatrzenie ludnoœci w wodê do picia, zaopatrzenie zak³adów przemys³owych wymagaj¹cych wody o jakoœci wody do picia, bytowanie w warunkach naturalnych ryb ³ososiowatych; – wody klasy II – bytowanie ryb innych ni¿ ³ososiowate, chów i hodowla zwierz¹t gospodarskich, urz¹dzanie k¹pielisk, rekreacja i uprawianie sportów wodnych; – wody klasy III – zaopatrzenie zak³adów przemys³owych, z wyj¹tkiem zak³adów wymagaj¹cych wody do picia, nawadnianie terenów rolniczych wykorzystywanych do upraw ogrodniczych oraz upraw pod szk³em. W tabeli 1 podano ocenê jakoœci wód badanych rzek w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych – ocenê fizykochemiczn¹, bakteriologiczn¹, hydrobiologiczn¹ i ogóln¹, a w tabelach od 2 do 6 zamieszczono klasyfikacjê wód niektórych rzek w poprzednich latach. Tabela 7 przedstawia liczbê i procent przekrojów pomiarowo-kontrolnych odpowiadaj¹cych danej klasie czystoœci. Mapa 1 przedstawia stan czystoœci rzek województwa warmiñsko-mazurskiego, badanych w 1999 roku. Na mapach od 2 do 10 zaznaczono lokalizacjê poszczególnych przekrojów pomiarowych, g³ówne punktowe Ÿród³a zanie- czyszczeñ oraz wyniki klasyfikacji (klasy czystoœci w ocenie ogólnej). Na rycinach 1 A–C przedstawiono wartoœci stê¿eñ charakterystycznych oraz wartoœci ekstremalne (wartoœci minimalne, maksymalne i œrednie roczne) wybranych wskaŸników fizykochemicznych, obrazuj¹cych zmiany jakoœci wód w poszczególnych przekrojach pomiarowo-kontrolnych.

1.2. OCENA STANU CZYSTOŒCI RZEK

DAJNA

Dajna jest rzek¹ IV rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Gubra o d³ugoœci 55 km. Zlewnia zajmuje powierzchniê 345,2 km2 (Podzia³ hydrograficzny Polski 1983). Za pocz¹tek Dajny przyjêto ciek uchodz¹cy od po³udnia do jeziora W¹giel. Nastêpnie przep³ywa przez szereg jezior tzw. Rynny Mr¹gow- skiej: W¹giel, Wierzbowskie, Czos, Czarne, Kot, Juno, Kiersztanowskie, Dejnowa. Od Jeziora Kierszta- 10

Tabela 1. Ocena jakoœci wód rzek badanych w 1999 roku (bez dop³ywów Zalewu Wiœlanego) wed³ug metody CUGW

Ocena Saprobo- Nr WskaŸniki decyduj¹ce o ocenie Ocena Ocena Rzeka Lokalizacja przekroju km fizyko- woœæ stan. fizykochemicznej sanitarna ogólna chem. sestonu 1 2 3 45 6 789

Dajna 1. pon. jez. Czos, w Mr¹gowie 31,0 II ChZT-Cr, PO4, Pog II II II

2. pow. ujœcia do rz. Guber, w m. Smo- 1,6 III Z, NO2 II II III kowo

Drela 1. pow. jez. Skiert¹g, w m. Plebania 18,8 NON NO2 NON II NON Wólka

2. pon. jez. Skiert¹g, w Mor¹gu 16,5 NON O2 III II NON

3. pon. oczyszczalni œcieków, w Mor¹gu 13,5 NON O2, BZT5, ChZT-Mn, NON NON NON

ChZT-Cr, Z, NH4,NO2, Nog,

PO4, Pog

4. pow. jez. Ruda Woda, w m. Glêdy 1,1 NON pH, O2, BZT5, ChZT-Cr, NON NON NON

NH4,NO2,PO4, Pog

Drwêca 1. pon. jez. Ostrowin, wod. Idzbark 187,7 III NO2 II II III

2. pow. Jez. Drwêckiego, w Ostródzie 179,7 III O2,NO2 III III III

3. pon. Jez. Drwêckiego, wod. Samboro- 164,7 III O2,PO4, Pog II II III wo

4. m. Franciszkowo 159,4 NON NO2,PO4, Pog III II NON

5. pow. ujœcia I³awki, w Gramotach 153,2 NON NO2,PO4, Pog III III NON

6. pon. ujœcia I³awki, wod. Rodzone 142,6 NON NO2,PO4, Pog III II NON

7. m. Bratian 132,8 NON NO2, Pog III II NON 8. m. Kurzêtnik 123,2 NON Pog III II NON

Gizela 1. pow. ujœcia do Drwêcy, w m. Gier³o¿ 2,0 III Z, NO2, Pog NON III NON

Go³dapa 1. pow. ujœcia do Wêgorapy, w m. 2,0 III O2,Z,NO2, Pog III II III Budzewo

Grabiczek 1. pow. ujœcia do Drwêcy, w m. Idzbark 0,1 III Z, NO2 III II III

I³awka 1. pow. ujœcia do Drwêcy, w m. Ma³y Bór 1,1 NON NO2,PO4, Pog III III NON

Kana³ Bro¿ajc- 1. pow. ujœcia do Wêgorapy, w m. 0,1 III NO2, Pog III II III ki (Go³dapa) Bro¿ajcie

Kiermas– 1. na trasie Purda – Wyrandy 21,6 NON O2 II II NON

Koœno 2. na trasie Skajboty – Silice 14,4 II O2, BZT5, ChZT-Mn, III II III

ChZT-Cr, Z, PO4, Pog

3. pow. ujœcia do Pisy Warm., w m. Bar- 0,5 III O2, Pog II II III czewo Liwna 1. m. Ogródki 27,9 III Z, Pog III III III

2. m. Barciany 19,5 NON NO2,PO4, Pog III II NON

3. pow. ujœcia do rz. Guber, w m. Kreli- 1,7 III NO2 III II III kiejmy £yna 1. m. Stopki 73,7 NON Z, Pog NON II NON

M³awka 1. m. M³awka 32,9 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, NO2, III II III

PO4, Pog Pas³êka 1. m. Nowa Pas³êka 2,0 NON Pog, ekstrakt eterowy NON III NON

Sandela 1. pow. Lubawy 10,2 III PO4, Pog III II III

2. pon. Lubawy, pon. dop³ywu Elszki 6,6 NON Z, NO2,PO4, Pog NON III NON

3. pow. ujœcia do Drwêcy, w Rodzonem 0,5 NON NO2,PO4, Pog NON III NON 11

Ocena Saprobo- Nr WskaŸniki decyduj¹ce o ocenie Ocena Ocena Rzeka Lokalizacja przekroju km fizyko- woœæ stan. fizykochemicznej sanitarna ogólna chem. sestonu 1 2 3 45 6 789

Struga 1. pow. ujœcia do Drwêcy, w m. Pustki 0,5 NON NO2, Pog III II NON Radomno

Szkotówka 1. pon. Jez. Szkotowskiego, w m. Szko- 24,2 III O2 II III III towo

2. m. Rogó¿ 18,0 II NO2,PO4, Pog III II III

3. pow. ujœcia do Wkry – Nidy, w m. Sar- 3,6 III NO2 III II III nowo

Wad¹g 1. pow. Biskupca 50,4 III O2, ChZT-Mn,ChZT-Cr II II III

(Dymer–Dadaj- 2. pon. Biskupca, w m. Rzeck 45,0 NON O2,PO4, Pog NON III NON –Pisa Warm. 3. pon. jez. Dadaj, w m. Kromerowo 34,0 III Pog II II III –Wad¹g) 4. pow. m. Barczewo 23,5 II O2, ChZT-Mn, ChZT-Cr, IIIII

PO4, Pog

5. pon. m. Barczewo i ujœcia rz. Kiermas 20,4 II O2, ChZT-Mn, ChZT-Cr, III II III

PO4, Pog

6. pow. jez. Wad¹g 14,5 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, II II II Pog

7. pow. ujœcia do rz. £yny 1,8 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, IIIII Pog

Wel 1. pow. ujœcia do Drwêcy, w m. Bratian 0,5 III NO2,PO4, Pog III II III

Wêgorapa 1. pon. jez. Mamry 139,9 II BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr I II II

2. pon. Wêgorzewa 135,9 II O2, ChZT-Cr, Pog NON II NON

3. pow. ujœcia Go³dapy, w m. O³ownik 117,1 II BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr, III II III

Z, NO2, Pog 4. pon. ujœcia Go³dapy, w m. D¹brówka 106,0 III Z III II III

5. m. Mieduniszki (punkt graniczny) 96,5 III NO2, Pog III II III Wkra (Wkra – 1. pow. Za³usek, w m. R¹czki 244,0 III Z III II III

Nida) 2. pow. Nidzicy 239,0 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, NO2, II II II

PO4, Pog

3. pon. Nidzicy, w m. Pi¹tki 234,8 III NO2,PO4, Pog III II III

4. pow. ujœcia Szkotówki, w m. Kadyki 217,7 III NO2,PO4, Pog III II III

5. m. Dzia³dowo (Kisiny) 204,6 III Z, PO4, Pog III II III

6. m. Gnojenko 193,0 III Z, PO4, Pog III II III

7. m. Nowy Dwór 177,1 III Z, NO2 III II III Objaœnienia do tabeli 1: NON – nie odpowiada normom, pH – odczyn,

O2 – tlen rozpuszczony, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganiow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹,

BZT5 – piêciodniowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, Z – zawiesina ogólna,

NH4 – azot amonowy, NO2 – azot azotynowy, Nog – azot ogólny,

PO4 – fosfor fosforanowy, Pog – fosfor ogólny. 12 oœci oœci oœci (numeracja Wkra III klasa czyst II klasa czyst I klasa czyst 1234 567 stê¿enie maksymalne stê¿enie œrednie stê¿enie minimalne stê¿enie charakterystyczne Wêgorapa

1234 5 Wel 1 Wad¹g 1234 567

Szkotówka

123 Radomno

1 Struga Sandela

12 3

Pas³êka

1 M³awka

1 £yna 1 Liwna 123

Kiermas - -Koœno

123

Bro¿ajcki

1 Kana³ I³awka

1 Grabiczek

Go³dapa

1 Gizela 1 Drwêca 1234 5678 Drela 123 4 2 Dajna 12 mg O /l Ryc. 1. Stê¿enia charakterystyczne oraz minimalne, maksymalne i œrednie roczne niektórych wskaŸników zanieczyszczeñ wód rzek badanych w 1999 roku stanowisk wed³ug tab. 1) 1A. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT-Cr) 0 50 70 80 40 60 90 20 30 10 120 100 140 500 1500 1000 2000 13 Wkra 1234567 I klasa czystoœci II klasa czystoœci III klasa czystoœci stê¿enie maksymalne stê¿enie œrednie stê¿enie minimalne stê¿enie charakterystyczne Wêgorapa

12345 Wel 1 Wad¹g 1234567

Szkotówka

123 Radomno

1 Struga Sandela

123

Pas³êka

1 M³awka

1 1 £yna Liwna 123

Kiermas- -Koœno

123 Broj¿acki

1 Kana³

1 I³awka

1 Grabiczek

1 Go³dapa Gizela 1 Drwêca 123456 78 Drela 1234 Dajna 12 1B. Azot ogólny mg N/l 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 10 12 13 14 15 40 60 80 14 Wkra 1234567 I klasa czystoœci II klasa czystoœci III klasa czystoœci stê¿enie maksymalne stê¿enie œrednie stê¿enie minimalne stê¿enie charakterystyczne Wêgorapa

1234 5 Wel 1 Wad¹g 1234567

Szkotówka

12 3 Radomno

1 Struga Sandela

123

Pas³êka

1 M³awka

1 1 £yna Liwna 12 3 Kiermas - -Koœno

12 3 Bro¿ajcki

1 Kana³

I³awka

Grabiczek

Go³dapa

1 Gizela 1 Drwêca 1234 56 78 Drela 12 34 Dajna 12 mg P/l 1C. Fosfor ogólny 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 3,0 5,0 7,0 9,0 12,0 16,0 22,0 20,0 15 nowskiego rzeka p³ynie g³êboko wciêt¹ dolin¹, która w dalszym biegu znacznie rozszerza siê. Po wyp³ywie z jeziora Dejnowa Dajna zmienia kierunek na pó³nocno-wschodni i w okolicach Biedaszek wpada do rzeki Guber. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1969–1985 wynosi³y: – wodowskaz Biedaszki – SWQ – 8,5; SSQ – 2,08; SNQ – 0,64. Dajna przep³ywa przez mezoregiony – Pojezierze Mr¹gowskie i Nizinê Sêpopolsk¹ (J. Kondracki. Geografia regionalna Polski, PWN Warszawa 1998). Wœród utworów powierzchniowych na obszarze zlewni dominuj¹ gliny zwa³owe, piaski, miejscami z domieszk¹ ¿wirów. W pó³nocnej czêœci zlewni wystêpuj¹ piaski, i³y i mu³ki zastoiskowe oraz piaski fluwioglacjalne. Na takim pod³o¿u wytworzy³y siê gleby p³owe, brunatne w³aœciwe i wy³ugowane, a w dolinach rzek kompleksy gleb hydromorficznych. W zlewni Dajny wystêpuje wiele drobnych cieków, jezior oraz ma³ych zag³êbieñ bezodp³ywowych. Rzeka p³ynie przez obszar powiatu mr¹gowskiego (gminy – Piecki i Mr¹gowo) oraz powiatu kêtrzy- ñskiego (gminy – Reszel i Kêtrzyn). G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ odprowadzanymi bezpoœrednio do Dajny w jej gór- nym biegu (powy¿ej i poni¿ej jeziora W¹giel) s¹: – œcieki komunalne z Zak³adu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Pieckach w iloœci oko³o 450 m3/d (zgodnie z kontrol¹ z listopada 1998 r.), oczyszczane mechaniczno-biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu; – œcieki socjalno-bytowe z Oœrodka Wypoczynkowego w Wierzbowie w iloœci 6,6 m3/d (zgodnie z kontrol¹ z lipca 1999 r.), oczyszczane mechaniczno-biologicznie. Ponadto do jeziora Juno, przez które przep³ywa Dajna, doprowadzane s¹ œcieki: – poprzez rów melioracyjny – z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni (z chemicznym str¹caniem fosforu) dla Mr¹gowa znajduj¹cej siê w Polskiej Wsi; kontrola z marca 1998 roku wykaza³a, ¿e do odbiornika kierowano oko³o 3150 m3/d œcieków komunalnych; – poprzez ciek–zmleczarni w Mr¹gowie oko³o 1300 m3/d œcieków technologicznych i socjalno-bytowych (wed³ug kontroli z wrzeœnia 1999 r.), oczyszczanych mechaniczno-biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu. Badania jakoœci wód prowadzono w 2 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych od poni¿ej jeziora Czos w Mr¹gowie do powy¿ej ujœcia do rzeki Guber w Smokowie (mapa 2). Ponadto w styczniu i lutym pobrano próbki w punkcie pomiarowym poni¿ej elektrowni na trasie Sta- chowizna – Bez³awki, zlokalizowanym pomiêdzy dwoma wy¿ej wymienionymi przekrojami. W nastêp- nych miesi¹cach zrezygnowano z tego przekroju z uwagi na trudnoœci w prawid³owym poborze próbek na tym odcinku rzeki. Poni¿ej jeziora Dejnowa rzeka nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych.

Jakoœæ wód Dajny w Mr¹gowie odpowiada³a II klasie czystoœci, a w Smokowie – III (tab. 1).

Substancje organiczne na kontrolowanym odcinku kwalifikowa³y wody Dajny do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zawartoœæ zwi¹zków azotu wskazywa³a zazwyczaj na I klasê czystoœci, jedynie powy¿ej ujœcia do Gubra, w Smokowie, azot azotynowy odpowiada³ III klasie (stê¿enie charakterystyczne wynosi³o 0,057 mg N/l). Wartoœci najwy¿sze azotu azotynowego wyst¹pi³y w czerwcu oraz w paŸdzierniku i wynosi³y odpowiednio 0,076 mg N/l i 0,038 mg N/l. Zasobnoœæ wód Dajny w zwi¹zki fosforu by³a umiarkowana. W pierwszym przekroju stê¿enia charakterystyczne fosforanów i fosforu ogólnego mieœci³y siê w granicach dopuszczalnych dla II klasy czysto- œci. W drugim przekroju wody Dajny pod wzglêdem zawartoœci zwi¹zków fosforu zakwalifikowano rów- 16

Kêtrzyn

2 Guber

Dajna J. Dejnowa

J. Kiersztanowskie

J. Juno J. Kot 4 J. Czarne

3 1 Mr¹gowo J. Czos

J. Wierzbowskie 2

J. W¹giel Legenda Klasy czystoœci rzeki II klasa

1 III klasa Piecki Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

Mapa 2. Klasyfikacja ogólna wód Dajny w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Pieckach 2. Oœrodek Wypoczynkowy w Wierzbowie 3. Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji w Mr¹gowie, oczyszczalnia œcieków w Polskiej Wsi 4. Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Mr¹gowie nie¿ do II klasy, poniewa¿ stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego nieznacznie tylko przekroczy³o normatywy II klasy i wynosi³o 0,255 mg P/l. Podwy¿szon¹ wartoœæ fosforu ogólnego zanotowano w grudniu (0,32 mg P/l). Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, na ca³ym kontrolowanym odcinku spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny zarówno w Mr¹gowie, jak i w Smokowie wskazywa³ na II klasê czystoœci. 17

DRELA

Drela bierze pocz¹tek w okolicach jeziora Skiert¹g, na wschód od Mor¹ga, a uchodzi do jeziora Ruda Woda (zlewnia Kana³u Elbl¹skiego). W Podziale hydrograficznym Polski (1983) okreœlana jest jako dop³yw spod Z³otnej. Jej d³ugoœæ wynosi 24,2 km, a powierzchnia zlewni 149,2 km2. Przep³ywy charakterystyczne z wielolecia (1962–1985) przy ujœciu do jeziora Ruda Woda wynosi³y: SSQ – 1,3 m3/s; SNQ – 0,68 m3/s; NNQ – 0,52 m3/s. Drela znajduje siê w obrêbie Pojezierza I³awskiego (Kondracki 1988). Rzeka p³ynie w w¹skiej i g³êboko wciêtej dolinie, wys³anej madami i torfami. Na zachód od jeziora Skiert¹g znajduje siê du¿e torfowisko. W zlewni przewa¿aj¹ piaski i gliny zwa³owe. Charakteryzuje j¹ gêsta sieæ rzeczna i du¿o zag³êbieñ bezodp³ywowych. Drela przep³ywa przez tereny gmin – Mor¹g i Ma³dyty (powiat ostródzki). Najwiêksz¹ miejscowoœci¹ po³o¿on¹ nad rzek¹ jest Mor¹g. G³ównym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki bytowo-gospodarcze i przemys³owe z oczyszczalni mechanicznej dla Mor¹ga. Kontrola z marca 1999 roku stwierdzi³a, ¿e Drela przyjmowa³a 3 z oczyszczalni oko³o 2300 m /d œcieków o ³adunkach zanieczyszczeñ: BZT5 – oko³o 800 kg O2/d,

ChZT-Cr – oko³o 1450 kg O2/d, zawiesina ogólna – oko³o 530 kg/d, Nog – oko³o 150 kg N/d, Pog – oko³o 15 kg P/d. Mniejsze iloœci œcieków oczyszczanych mechaniczno-biologicznie pochodz¹ z Osiedla Mieszkaniowego w S³oneczniku (oko³o 70 m3/d œcieków – dane z kontroli ze stycznia 1998 r.) oraz z Zespo³u Szkó³ Rolniczych Ministerstwa Rolnictwa w Dobrocinie (oko³o 90 m3/d œcieków wed³ug kontroli z marca 1998 r.). Badania jakoœci wody prowadzono w 4 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od powy¿ej jeziora Skiert¹g, w miejscowoœci Plebania Wólka do powy¿ej jeziora Ruda Woda, w miejscowoœci Glêdy (mapa 3).

Drela na kontrolowanym odcinku prowadzi³a wody pozaklasowe. W pierwszym przekroju pomiarowo-kontrolnym wody nie odpowiada³y normom z uwagi na azotyny i miano

coli, w drugim przekroju jedynie ze wzglêdu na nisk¹ zawartoœæ O2. W pozosta³ych punktach pomiarowych wiêkszoœæ wskaŸników dyskwalifikowa³a wody Dreli (tab. 1). Poza- klasowy charakter rzeki poni¿ej Mor¹ga wynika z tego, i¿ miasto to posiada³o star¹ mechaniczn¹ oczyszczalniê, która odprowadza³a œcieki Ÿle oczyszczone. Poprawy jako- œci wód rzeki na odcinku od poni¿ej zrzutu œcieków do ujœcia nale¿y spodziewaæ siê po oddaniu do eksploatacji nowej mechaniczno-biologicznej oczyszczalni dla Mor¹ga.

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych w pierwszym przekroju odpowiada³a II klasie (wskaŸnikami decyduj¹cymi by³y ChZT-Cr i ChZT-Mn), w drugim nieco wzros³a, ale tylko stê¿enie charakterystyczne ChZT-Mn nieznacznie przekroczy³o granicê dopuszczaln¹ dla II klasy czystoœci. W pozosta³ych dwóch przekrojach zawartoœæ zwi¹zków organicznych wzros³a do wartoœci pozaklasowych. Szczególnie w miesi¹cach letnich i jesiennych stwierdzono bardzo wysoki poziom substancji organicznych. W lipcu poni¿ej oczyszczalni œcieków w Mor¹gu ChZT-Cr wynosi³o 1875 mg O2/l, a BZT5

– 670 mg O2/l. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azotany kwalifikowa³y wody Dreli we wszystkich przekrojach pomiarowo-kontrolnych do klasy I. Stê¿enie azotu ogólnego w dwu pierwszych przekrojach wskazywa³o na I kla- sê czystoœci, powy¿ej jeziora Ruda Woda – na III, a poni¿ej oczyszczalni œcieków w Mor¹gu by³o pozaklasowe (w paŸdzierniku zanotowano maksymaln¹ wartoœæ równ¹ 70,53 mg N/l). Azotyny prawie na 18

Drela

J. Skiert¹g 1 2

Mor¹g 3

Drela 3

J. Ruda Woda

Legenda Klasa czystoœci rzeki NON

Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

Mapa 3. Klasyfikacja ogólna wód Dreli w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Mor¹gu 2. Osiedle Mieszkaniowe w S³oneczniku 3. Zespó³ Szkó³ Rolniczych w Dobrocinie ca³ej kontrolowanej d³ugoœci rzeki nie odpowiada³y normom, jedynie poni¿ej jeziora Skiert¹g spe³nia³y normy I klasy. Zawartoœæ azotu amonowego znacznie wzros³a poni¿ej oczyszczalni œcieków w Mor¹gu (najwy¿sze stê¿enie stwierdzono w sierpniu, wynosi³o ono 50,5 mg N/l). Zarówno w trzecim, jak i w czwartym kontrolowanym przekroju stê¿enie azotu amonowego by³o pozaklasowe, tylko w dwu pierwszych punktach pomiarowych spe³nia³o normy I i II klasy czystoœci. Zawartoœæ zwi¹zków fosforu równie¿ znacznie wzros³a poni¿ej zrzutu œcieków z oczyszczalni i nie odpowiada³a normom, tylko powy¿ej i poni¿ej jeziora Skiert¹g zwi¹zki fosforu wskazywa³y odpowiednio na II i III klasê czystoœci. W lipcu poni¿ej jeziora Skiert¹g stwierdzono podwy¿szon¹ zawartoœæ fosforu ogólnego, odbiegaj¹c¹ od wyników z innych miesiêcy. Poniewa¿ wartoœæ ta zosta³a odrzucona przy ocenie rzeki metod¹ CUGW, pominiêto j¹ równie¿ przy obliczaniu œredniej rocznej dla fosforu ogólnego. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu w dwu pierwszych przekrojach pomiarowo-kontrolnych spe³nia³ normatywy II klasy czystoœci, a w pozosta³ych nie odpowiada³ normom. Stan sanitarny dyskwalifikowa³ wody Dreli prawie we wszystkich kontrolowanych przekrojach, jedynie poni¿ej jeziora Skiert¹g w Mor¹gu miano coli wskazywa³o na III klasê czystoœci. 19

DRWÊCA

Drwêca jest prawobrze¿nym dop³ywem Wis³y o d³ugoœci 207,2 km i powierzchni zlewni 5343,5 km2. D³ugoœæ jej na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego wynosi oko³o 95 km. ród³a rzeki znajduj¹ siê na po³udnie od miejscowoœci Drwêck, w rejonie Wzgórz Dylewskich, na wysokoœci 192 m n.p.m. Pocz¹tkowo Drwêca p³ynie g³êbokim jarem w kierunku pó³nocno-zachodnim, a nastêp- nie zmienia swój bieg na po³udniowo-zachodni. W górnym biegu przep³ywa przez niewielkie jezioro Ostrowin i typowo rynnowe Jezioro Drwêckie, które po³¹czone jest Kana³em Elbl¹skim przez jezioro Ruda Woda i jezioro Dru¿no na ¯u³awach Wiœlanych z rzek¹ Elbl¹g. Najwiêkszymi dop³ywami Drwêcy w województwie warmiñsko-mazurskim s¹: Grabiczek, Poburzanka, Gizela, Sandela, Wel, I³awka i Struga Radomno. Przep³ywy charakterystyczne w m3/s z okresu 1962–1985 wynosi³y: – wodowskaz Idzbark SWQ – 5,94; SSQ – 2,05; SNQ – 1,1; – wodowskaz Samborowo SWQ – 15,9; SSQ – 6,6; SNQ – 2,08; – powy¿ej ujœcia I³awki SWQ – 21,1; SSQ – 8,91; SNQ – 2,83; – wodowskaz Rodzone SWQ – 25,3; SSQ – 11,0; SNQ – 4,03; – granica dawnego województwa olsztyñskiego i toruñskiego SWQ – 25,7; SSQ – 11,8; SNQ – 4,5; – wodowskaz Nowe Miasto Lubawskie SWQ – 39,0; SSQ – 17,9; SNQ – 7,85. Drwêca bierze swój pocz¹tek powy¿ej Jeziora Drwêckiego, na Pojezierzu Olsztyñskim, nastêpnie p³ynie Dolin¹ Drwêcy rozci¹gaj¹c¹ siê miêdzy Pojezierzem I³awskim, Garbem Lubawskim i Pojezierzem Brodnickim (Kondracki 1998). W granicach zlewni Drwêcy le¿y czêœæ Parku Krajobrazowego Pojezierza I³awskiego i Parku Krajo- brazowego Wzgórz Dylewskich. Ponadto na tym terenie utworzono nastêpuj¹ce rezerwaty przyrody: Dylewo, Jezioro Czarne, Jezioro I³gi, Jezioro Jasne, Jezioro Francuskie, NiedŸwiedzie Wielkie, Rzeka Drwêca, So³tysek i Sosny Taborskie. Rzeka Drwêca jest rezerwatem wodnym, maj¹cym na celu m. in. ochronê miejsc tarliskowych ryb ³ososiowatych. Rezerwat Drwêcy obejmuje równie¿ niektóre dop³ywy (Grabiczek z Dylewk¹ i dolne odcinki Poburzanki, Gizeli, I³awki, Elszki, Wli, Rypienicy i RuŸca) oraz jeziora Ostrowin i Drwêckie. Krajobraz zlewni rzeki jest bardzo urozmaicony i malowniczy. Jest to obszar wystêpowania pagór- ków i wzgórz w postaci moren czo³owych o deniwelacjach dochodz¹cych do 100 m. Najwy¿szym wznie- sieniem jest Dylewska Góra o wysokoœci 312 m n.p.m. Wystêpuj¹ tu równie¿ liczne jeziora pochodzenia polodowcowego. Zlewnia Drwêcy zbudowana jest g³ównie z glin zwa³owych oraz piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. W obni¿eniach terenu wystêpuj¹ torfowiska. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê gleby brunatne wy³ugowane i w³aœciwe, bielice, a w obni¿eniach terenu gleby hydromorficzne. W strukturze u¿ytkowania terenu dominuj¹ grunty orne. £¹ki i pastwiska wystêpuj¹ zazwyczaj w obrêbie dolin rzecznych. Nieu¿ytki to g³ównie obszary podmok³e, czêsto bagniste. Najwiêksze kompleksy leœne znajduj¹ siê w pó³nocnej i wschodniej czêœci zlewni. W województwie warmiñsko-mazurskim Drwêca przep³ywa przez tereny powiatów: ostródzkiego, i³awskiego i nowomiejskiego. Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o¿onymi nad Drwêc¹ s¹ Ostróda i Nowe Miasto Lubawskie. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ Drwêcy s¹ œcieki bytowo-gospodarcze i przemy- s³owe z: 20

– Przedsiêbiorstwa Wodoci¹gów i Kanalizacji w Ostródzie; mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia w Tyrowie dla Ostródy i Zak³adów Miêsnych „Morliny” odprowadza przez rów melioracyjny i Pobu- rzankê oko³o 9600 m3/d œcieków (zgodnie z kontrol¹ z kwietnia 1998 r.); – oczyszczalni w Samborowie, odprowadzaj¹cej przez kana³ oko³o 120 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z lutego 1998 r.); – oczyszczalni w Smykówku, odprowadzaj¹cej poprzez rów melioracyjny i Poburzankê 56 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie (wed³ug kontroli z listopada 1999 r.); – Oœrodka Hodowli Indyków „Frednowy” w miejscowoœci Frednowy ko³o I³awy, odprowadzaj¹cego poprzez rów melioracyjny 14 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie (zgodnie z kontrol¹ ze stycznia 2000 r.); – Miejskiego Zak³adu Komunalnego w Nowym Mieœcie Lubawskim, odprowadzaj¹cego oko³o 770 m3/d œcieków oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (wed³ug kontroli ze stycznia 2000 r.); – Gospodarstwa Pomocniczego przy Urzêdzie Gminy w Kurzêtniku, odprowadzaj¹cego 90 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie (kontrola z marca 2000 r.). Ponadto zanieczyszczenia wnosz¹ rzeki: Gizela, I³awka, Sandela i Wel, do których odprowadzane s¹ œcieki z Ba³cyn, I³awy, Lubawy i Lidzbarka Welskiego. Powy¿sze punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ omówiono przy opisie poszczególnych rzek. Badania jakoœci wód przeprowadzono w 8 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od miejscowoœci Idzbark do Kurzêtnika (mapa 4).

Drwêca w pierwszym przekroju prowadzi³a wody III klasy czystoœci, o czym zadecydowa³y tylko azotyny. W Ostródzie, powy¿ej Jeziora Drwêckiego, jakoœæ wód uleg³a pewnemu pogorszeniu – stê¿enie tlenu, azotyny, saprobowoœæ sestonu i stan sanitarny kwalifikowa³y wody do III klasy. Obni¿enie stanu czystoœci stwierdzono równie¿ poni¿ej Jeziora Drwêckiego, w Samborowie (III klasa czystoœci). Od Franciszkowa do ostatniego przekroju pomiarowego wody Drwêcy nie odpowiada³y normom z uwagi na wskaŸniki fizykochemiczne, takie jak fosforany, fosfor ogólny i azotyny (tab. 1). Na tym odcinku rzeka otrzymuje zanieczyszczenia wprowadzane poprzez dop³ywy: Poburzankê, Gizelê, I³awkê, Sandelê i Wel lub bezpoœrednio, np. z Nowego Miasta Lubawskiego. W porównaniu do badañ przeprowadzonych w roku 1996 stwierdzono pewne pogorszenie stanu czystoœci wód Drwêcy pod wzglêdem fizykochemicznym (tab. 2) od przekroju powy¿ej Jeziora Drwêckiego do Gramot, co znalaz³o odzwierciedlenie równie¿ w klasyfikacji ogólnej.

Substancje organiczne kwalifikowa³y wody Drwêcy do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia charakterystyczne azotu amonowego, azotanowego i ogólnego wskazywa³y na I klasê czystoœci. Natomiast wartoœci azotynów by³y ró¿ne: w Idzbarku, Ostródzie i Kurzêtniku odpowiada³y III klasie czystoœci, w Samborowie – II, a na odcinku od Franciszkowa do miej- scowoœci Bratian przyjmowa³y wartoœci pozaklasowe. Zasobnoœæ wód w zwi¹zki fosforu by³a doœæ wysoka. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego w dwu pierwszych przekrojach mieœci³o siê w granicach II klasy, w Samborowie – III, a od Franciszkowa do granicy województwa nie odpowiada³o normom. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu odpowiada³ III klasie w Ostródzie i Gramotach, w pozosta³ych przekrojach – II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o zazwyczaj normy III klasy czystoœci, jedynie w Idzbarku i Samborowie – II. 21

J. Iliñsk J. P³askie Mi³om³yn Kan. Elbl¹ski J. Szel¹g Wielki J. Gil Wielki Ostróda J. Jeziorak 2 J. Drwêckie 2 3 3 1 1 1 J. Ostrowin 4 Grabiczek J. £abêdŸ Drwêca Drwêca 1Gizela J. I³awskie 5 7 4 I³awa 10 9 I³awka

1 8 6 Grunwald J. Radomno Lubawa Sandela3 2 1 1 14 1 Nowe Miasto 7 -Ma³a J. D¹browa- Lubawskie D¹brówno 6 Grodziczno - Wielka 5 13

Kurzêtnik Rybno J. Rumian 8

J. Tarczyñskie Wel J. Gr¹dy

woj. kujawsko-pomorskie

Lidzbark 12 11 J.Lidzbarskie P³oœnica Legenda Klasy czystoœci rzek III klasa NON woj. warmiñsko-mazurskie Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

woj. mazowieckie

Mapa 4. Klasyfikacja ogólna wód Drwêcy i jej dop³ywów w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Oœrodek Hodowli Indyków „Frednowy”; 2. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Ostródzie sp. z o.o., oczyszczalnia w Tyrowie; 3. Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych sp. z o.o. w Ostródzie, oczyszczalnia w Samborowie; 4. Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych sp. z o.o. w Ostródzie, oczyszczalnia w Smykówku; 5. Gospodarstwo Pomocnicze przy Urzêdzie Gminy w Kurzêtniku; 6. Miejski Zak³ad Komunalny w Nowym Mieœcie Lubawskim; 7. Zak³ad Produkcyjno-Doœwiadczalny „Ba³cyny” sp. z o.o. w Ba³cynach; 8. Zak³ad Produkcyjno-Doœwiadczalny „Ba³cyny” sp. z o.o., Gospodarstwo Zaj¹czki; 9. I³awskie Wodoci¹gi sp. z o.o. w I³awie; 10. I³awskie Przedsiêbiorstwo Budowlane; 11. Lidzbarskie Zak³ady Przemys³u Skórzanego „Wel” w Lidzbarku Welskim; 12. Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej w Lidzbarku Welskim; 13. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w D¹brównie; 14. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji sp. z o.o. w Lubawie 22

Tabela 2. Klasyfikacja wód Drwêcy (wed³ug metody CUGW) w latach 1996 i 1999

Ocena Saprobo- Nr Rok Km biegu WskaŸniki decyduj¹ce o ocenie Ocena Ocena Lokalizacja przekroju fizyko- woœæ punktu badañ rzeki fizykochem. sanitarna ogólna chem. sestonu

1. 1996 pon. jez. Ostrowin, 187,7 II BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, II II II

wod. Idzbark Pog, NO2

1999 III NO2 II II III

2. 1996 pow. Jez. Drwêckiego, 179,7 II O2, ChZT-Cr, Z, NO2,PO4, Pog NON II NON

1999 w Ostródzie III O2,NO2 III III III

3. 1996 pon. Jez. Drwêckiego, 164,7 II O2, ChZT-Cr, NO2,PO4,Pog II II II

1999 wod. Samborowo III O2,PO4, Pog II II III

4. 1996 m. Franciszkowo 159,4 III NO2,PO4, Pog II II III

1999 NON NO2,PO4, Pog III II NON

5. 1996 pow. ujœcia I³awki, 153,2 III NO2,PO4, Pog III II III

1999 w m. Gramoty NON NO2,PO4, Pog III III NON 6. 1996 pon. ujœcia I³awki, 142,6 NON Pog III II NON

1999 wod. Rodzone NON NO2,PO4, Pog III II NON

7. 1996 m. Bratian 132,8 NON NO2, Pog NON b.d. NON

1999 NON NO2, Pog III II NON 8. 1996 m. Kurzêtnik 123,2 NON Pog III b.d. NON 1999 NON Pog III II NON Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom,

O2 – tlen rozpuszczony, BZT5 – biochemiczne zapotrzebownie tlenu, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, Z – zawiesina ogólna,

NO2 – azot azotynowy, PO4 – fosforany, Pog – fosfor ogólny.

GIZELA

Gizela jest rzek¹ III rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Drwêcy o d³ugoœci oko³o 20 km i powierzchni zlewni 70,4 km2. Wyp³ywa ona z pó³nocnej czêœci Wzgórz Dylewskich, a nastêpnie p³ynie w kierunku pó³nocno-zachodnim i uchodzi do Drwêcy na jej 156,2 km. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1962–1985 powy¿ej ujœcia do Drwêcy wynosi³y: SSQ – 0,54; SNQ – 0,18; NNQ – 0,04. Rzeka przep³ywa przez mezoregiony – Garb Lubawski i Dolinê Drwêcy, wchodz¹ce w sk³ad makroregionu Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie (Kondracki 1998). Zlewnia rzeki zbudowana jest z glin zwa³owych oraz z piasków, miejscami z domieszk¹ ¿wirów. Powsta³y tu g³ównie gleby p³owe i brunatne, charakteryzuj¹ce siê zró¿nicowan¹ przepuszczalnoœci¹. W strukturze u¿ytkowania zlewni wyraŸnie dominuj¹ grunty orne. Gizela jest rzek¹ graniczn¹ pomiêdzy gminami Ostród¹ i Lubaw¹. Wzd³u¿ jej brzegów po³o¿one s¹ nastêpuj¹ce wsie: Glaznoty, Zaj¹czki i Gier³o¿. Gizela jest odbiornikiem zanieczyszczeñ bytowo-gospodarczych, odprowadzanych poprzez ciek oraz rów melioracyjny z oczyszczalni mechaniczno-biologicznych w Ba³cynach i Zaj¹czkach w iloœci 40 i20m3/d (dane z kontroli z lutego i paŸdziernika 1999 r.). 23

Badania jakoœci wód prowadzono w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym, zlokalizowanym powy¿ej ujœcia do Drwêcy, w Gier³o¿y (mapa 4).

Wody Gizeli w przekroju przyujœciowym nie odpowiada³y normom, jedynie z uwagi na stan sanitarny (tab. 1).

Substancje organiczne. WskaŸniki BZT5 i ChZT-Mn mieœci³y siê w granicach dopuszczalnych dla II klasy, a ChZT-Cr odpowiada³o I klasie. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy i azotanowy wskazywa³y na I klasê, azot ogólny – na II, a azotyny – na III klasê czystoœci. Natomiast fosforany kwalifikowa³y wody Gizeli do II klasy, a fosfor ogólny – do III. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu odpowiada³ III klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli dyskwalifikowa³o wody Gizeli w przekroju przyujœciowym.

GO£DAPA

Go³dapa jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Wêgorapy o d³ugoœci 89 km i powierzchni zlewni 678,4 km2. W górnym biegu, tj. do jeziora Go³dap, nosi nazwê Jarka. Poni¿ej wodowskazu Banie Mazurskie od Go³dapy oddziela siê Kana³ Bro¿ajcki, ³¹cz¹cy siê z Wêgorap¹ powy¿ej Mieduniszek. Zlewnia Go³dapy nale¿y do dwóch makroregionów – Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Litewskie oraz do czterech mezoregionów: Kraina Wêgorapy, Wzgórza Szeskie, Puszcza Romincka oraz Pojezie- rze Zachodniosuwalskie (Kondracki 1998). Zlewniê pokrywaj¹ g³ównie gliny zwa³owe, czêœciowo piaski i ¿wiry. Obni¿enia dolinne wyœcie³a torf. Rzeka przep³ywa przez teren powiatów olecko-go³dapskiego (gmina Go³dap) oraz gi¿yckiego (gminy – Banie Mazurskie i Budry). G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki: – z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej w Go³dapi, odprowadzaj¹cej oko³o 2050 m3/d œcieków (wed³ug kontroli z marca 1999 r.); – ze Spó³dzielni Mieszkaniowej „Dom” we Wronkach, odprowadzaj¹cej poprzez rów melioracyjny oko³o 35 m3/d œcieków socjalno-bytowych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z czerwca 1996 r.); – z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej osiedla mieszkaniowego w Grabowie. Na podstawie kontroli z czerwca 1997 roku oszacowano, ¿e rzeka poprzez rów melioracyjny przyjmuje z oczyszczalni nieco ponad 50 m3/d œcieków; – z osiedla mieszkaniowego w Boæwince, odprowadzaj¹cego poprzez rów melioracyjny oko³o 40 m3/d œcieków, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (kontrola z maja 1997 r.); – z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej Urzêdu Gminy w Baniach Mazurskich odprowadzaj¹cej poprzez rów melioracyjny oko³o 260 m3/d œcieków (wed³ug kontroli z maja 1999 r.). Badania jakoœci wód przeprowadzono w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym w miejscowoœci Budzewo, powy¿ej ujœcia do Wêgorapy (patrz klasyfikacja wód Wêgorapy – mapa 9).

Go³dapa w przekroju przyujœciowym prowadzi³a wody III klasy czystoœci. WskaŸnikami decyduj¹cymi by³y: tlen, fosfor ogólny, azotyny, zawiesina i miano coli. W ocenie pomi- niêto dyskwalifikuj¹cy wskaŸnik – zawiesinê ogóln¹ – z uwagi na niewielkie przekroczenie dopuszczalnej normy dla III klasy czystoœci (tab. 1). 24

Substancje organiczne kwalifikowa³y wody Go³dapy do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu zazwyczaj spe³nia³y normy I lub II klasy czystoœci, jedynie stê¿enie azotu azotynowego wskazywa³o na III klasê. Fosforany w badanym przekroju odpowiada³y II klasie, a fosfor ogólny – III klasie czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu odpowiada³ II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego wskazywa³o na III klasê czystoœci.

GRABICZEK

Grabiczek jest rzek¹ III rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Drwêcy o d³ugoœci oko³o 25 km i powierzchni zlewni 139,5 km2. Najwiêkszym jego dop³ywem jest Dylewka. W swym œrodkowym biegu przep³ywa przez dwa jeziorka – Dur¹g i Lichtajny (Œwietlin). W po³udniowo-zachodnim krañcu zlewni znajduje siê – najwy¿sze wzniesienie województwa warmiñsko-mazurskiego – Dylewska Góra (312 m n.p.m.). Przep³ywy charakterystyczne w m3/s z okresu 1962–1985 powy¿ej ujœcia do Drwêcy wynosi³y: SSQ – 1,22; SNQ – 0,64; NNQ – 0,48. Grabiczek przep³ywa przez mezoregion Garb Lubawski, wchodz¹cy w sk³ad makroregionu Pojezie- rze Che³miñsko-Dobrzyñskie (Kondracki 1998). Zlewnia zbudowana jest g³ównie z glin zwa³owych, na których wykszta³ci³y siê gleby brunatne i p³owe, charakteryzuj¹ce siê bardzo ma³¹ przepuszczalnoœci¹. Ma ona charakter typowo rolniczy. W strukturze u¿ytkowania terenu wyraŸnie dominuj¹ grunty orne oraz ³¹ki i pastwiska. Grabiczek przep³ywa przez teren powiatu ostródzkiego (gminy – Grunwald i Ostróda). Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o¿onymi nad rzek¹ s¹: Frygnowo, Gierzwa³d, Rychnowo i Idzbark. Rzeka nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Badania stanu czystoœci wód prowadzono w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœ- cia do Drwêcy, w Idzbarku (mapa 4).

Wody Grabiczka w przekroju przyujœciowym odpowiada³y III klasie czystoœci. Zadecydo- wa³y o tym zawiesina ogólna, azotyny i miano coli (tab. 1).

Substancje organiczne kwalifikowa³y wody Grabiczka do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia charakterystyczne azotu amonowego, azotanowego i ogólnego utrzymywa³y siê na poziomie I klasy czystoœci. Azotyny odpowiada³y III klasie. Zawartoœæ zwi¹zków fosforu by³a umiarkowana. Fosforany mieœci³y siê w I klasie, a fosfor ogólny – w II klasie czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na II klasê. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o normy III klasy czystoœci.

I£AWKA

I³awka jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Drwêcy o d³ugoœci 62,4 km i powierzchni zlewni 379,5 km2. I³awka w górnym biegu, powy¿ej jeziora Ewingi, nosi nazwê Zalewka. Wyp³ywa z du¿ego, podmok³ego obszaru w okolicy Ma³dyt. Przep³ywa przez jeziora: Ewingi, Jeziorak Du¿y, I³awskie. Na terenie zlewni znajduj¹ siê liczne zbiorniki, miêdzy innymi: Dauby, P³askie, Pozorty, Rucewo Wielkie, Rucewo Ma³e, £abêdŸ, Urowiec i Witoszewskie. 25

Przep³ywy charakterystyczne w m3/s z okresu 1962–1985 wynosi³y: – wodowskaz Dziarny SWQ – 4,81; SSQ – 2,06; SNQ – 0,52; – powy¿ej ujœcia do Drwêcy SWQ – 4,91; SSQ – 2,10; SNQ – 0,53. I³awka przep³ywa przez obszar mezoregionów – Pojezierze I³awskie i Pojezierze Brodnickie, a na odcinku ujœciowym – przez Dolinê Drwêcy (Kondracki 1998). Zlewnia I³awki w pó³nocnej czêœci zbudowana jest z glin zwa³owych, a w œrodkowej i po³udniowej – z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê przede wszystkim gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane oraz rdzawe i bielicowe. W strukturze u¿ytkowania terenu dominuj¹ grunty orne oraz podmok³e ³¹ki i pastwiska. Lasy s¹ silnie rozdrobnione i porastaj¹ ma³¹ powierzchniê. Rzeka przep³ywa przez teren powiatów ostródzkiego (gmina Ma³dyty) i i³awskiego (gminy – Zalewo i I³awa). G³ównym punktowym Ÿród³em zanieczyszczenia I³awki s¹ œcieki z I³awy oczyszczane w mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Dziarnach. Odprowadza ona bezpoœrednio do rzeki oko³o 4800 m3/d œcieków (dane z kontroli z wrzeœnia 1999 r.). Ponadto do I³awki, poprzez kana³ burzowy, odprowadzane s¹ zanieczyszczenia z I³awskiego Przedsiêbiorstwa Budowlanego w I³awie – oko³o 9 m3/d (wed³ug kontroli z paŸdziernika 1996 r.). Badania jakoœci wód I³awki prowadzono powy¿ej ujœcia do Drwêcy, w Ma³ym Borze (mapa 4).

I³awka w przekroju przujœciowym w roku 1999 prowadzi³a wody nadmiernie zanieczyszczone, pozaklasowe. WskaŸnikami decyduj¹cymi by³y: fosfor ogólny, fosforany i azotyny (tab. 1). W okresie ostatnich 7 lat ocena wód I³awki w przekroju pomiarowym w Ma³ym Borku w grupie fizykochemicznej nie uleg³a zmianie. WskaŸnikami dyskwalifikuj¹cymi by³y tu g³ównie fosforany, fosfor ogólny i azotyny, a tak¿e okresowo tlen oraz azot amonowy. Miano coli w tym czasie wskazywa³o na III klasê lub by³o pozaklasowe, a saprobo- woœæ sestonu – na II i III.

Poni¿ej omówiono klasyfikacjê wód I³awki w roku 1999 w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ.

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych wyra¿ona wskaŸnikami: BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr wskazywa³a na II klasê czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enie azotu ogólnego i amonowego odpowiada³o II klasie czystoœci, azotanów – I, zaœ azotyny przekracza³y dopuszczalne normy. W kontrolowanym przekroju zarówno stê- ¿enie fosforu ogólnego, jak i fosforanów nie odpowiada³o normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu kwalifikowa³ wody I³awki do III klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o normy III klasy czystoœci.

KANA£ BRO¯AJCKI

Kana³ Bro¿ajcki jest prawobrze¿nym dop³ywem Wêgorapy. Poni¿ej wodowskazu Banie Mazurskie oddziela siê on od Go³dapy i ³¹czy j¹ z Wêgorap¹ najkrótsz¹ drog¹ z po³udnia na pó³noc. Zlewnia Kana³u zbudowana jest z i³ów, mu³ów i margli oraz piasków akumulacji jeziornej. Wiêksz¹ jej czêœæ porasta las. Kana³ Bro¿ajcki nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Badania jakoœci wody prowadzono w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym w miejscowoœci Bro¿ajcie, powy¿ej ujœcia do Wêgorapy (patrz klasyfikacja wód Wêgorapy – mapa 9). 26

Stan czystoœci wód Kana³u Bro¿ajckiego odpowiada³ III klasie z uwagi na fosfor ogólny, azotyny oraz miano coli (tab. 1).

Substancje organiczne kwalifikowa³y wody Kana³u w przekroju przyujœciowym do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu zazwyczaj spe³nia³y normy I klasy czystoœci, jedynie stê¿enie azotu azotynowego wskazywa³o na III klasê. Fosforany odpowiada³y II klasie, a fosfor ogólny – III klasie czystoœci. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, utrzymywa³ siê na poziomie II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o wymagania III klasy czystoœci.

KIERMAS – KOŒNO

Kiermas jest rzek¹ IV rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Pisy Warmiñskiej o d³ugoœci (³¹cznie z jeziorami, przez które przep³ywa) oko³o 47 km. Powierzchnia zlewni zajmuje 420,2 km2. Rzeka na ca³ej swej d³ugoœci kilkakrotnie zmienia nazwê: Kalwa, Koœno, Kana³ Kiermas i Kiermas. Poni¿ej PGR w Patrykach Koœno rozwidla siê, lewe ramiê pod nazw¹ Kana³u Kiermas kieruje siê ku Jezioru Klebarskiemu, ale do niego nie uchodzi, natomiast prawe ramiê pod nazw¹ Kiermas skrêca pocz¹tkowo na pó³nocny zachód. Kana³ Kiermas, w dalszym biegu Kana³ El¿biety, jest kana³em nawadniaj¹cym (Podzia³ hydrograficzny Polski 1983). Kiermas wyp³ywa z Jeziora Leleskiego, nastêpnie przep³ywa przez jeziora: Kalwa, Koœno, Uml¹g i Kiermas. Posiada tylko jeden wiêkszy dop³yw z Jeziora Ma³szewskiego, który uchodzi do rzeki dwoma ramionami. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) powy¿ej ujœcia do rzeki Pisy z okresu 1951–1985 wynosi³y: SSQ – 2,94; SNQ – 1,05; NNQ – 0,42. Rzeka p³ynie przez mezoregion Pojezierze Olsztyñskie (Kondracki 1998). Zlewnia ma urozmaicon¹ rzeŸbê, liczne suche doliny. Na jej terenie przewa¿aj¹ gliny zwa³owe, miejscami piaski z domieszk¹ ¿wirów, w czêœci zachodniej wyraŸnie dominuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. W krajobrazie zlewni zaznaczaj¹ siê formy erozji i akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej. S¹ to przede wszystkim wzgórza morenowe i pola sandrowe, a tak¿e liczne zag³êbienia bezodp³ywowe. W zlewni rzeki dominuj¹ gleby brunatne wy³ugowane, gleby odgórnie oglejone wytworzone z piasków gliniastych i py³ów. Charakteryzuj¹ siê one œredni¹ lub ma³¹ przepuszczalnoœci¹. W strefie u¿ytkowania terenu przewa¿aj¹ grunty orne. Lasy wystêpuj¹ g³ównie w okolicach jezior Kalwa i Koœno. Kiermas przep³ywa przez tereny powiatów szczycieñskiego (gmina Pasym) i olsztyñskiego (gminy – Purda i Barczewo). Punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ oczyszczane mechaniczno-biologicznie œcieki bytowo-gospodarcze (doprowadzane przez rów melioracyjny) z jednostki wojskowej w Marcinkowie. Oczyszczalnia odprowadza³a oko³o 60 m3/d œcieków (dane z kontroli z paŸdziernika 1995 r.). Ponadto oczyszczalnia w Pasymiu odprowadza poprzez rów melioracyjny do jeziora Kalwa oko³o 320 m3/d œcie- ków komunalnych oczyszczonych mechaniczno-biologicznie i po chemicznej redukcji zwi¹zków fosforu (kontrola z wrzeœnia 1999 r.). Badania jakoœci wód prowadzono w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych od punktu na trasie Purda – Wyrandy do powy¿ej ujœcia do Pisy Warmiñskiej, w Barczewie (mapa 5). 27

J. Dadaj Biskupiec

J. Mos¹g Pisa War. J. Wad¹g J. Kraksy Dywity Barczewo

Kana³ El¿biety 3 Wad¹g J. Pisz Dadaj J. Rzeckie J. Kiermas Dymer J. Tumiañskie J. Uml¹g OLSZTYN

£yna Kiermas J. Klebarskie

J. Linowskie Purda

1 Legenda Klasy czystoœci rzek 2 J. Kalwa III klasa Pasym NON Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ J. Koœno J. Leleskie 1

Mapa 5. Klasyfikacja ogólna wód rzeki Kiermas – Koœno w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej – oczyszczalnia œcieków w Pasymiu, 2. Jednostka wojskowa w Marcinkowie

Rzeka na kontrolowanej d³ugoœci prowadzi³a wody III klasy czystoœci i pozaklasowe. W pierwszym przekroju wody rzeki dyskwalifikowa³o tylko stê¿enie tlenu, pozosta³e wskaŸniki odpowiada³y II klasie czystoœci. W drugim o obni¿onej jakoœci wód zadecydowa³ jedynie stan sanitarny (tab. 1).

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych wskazywa³a na II klasê czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. W grupie zwi¹zków azotu tylko stê¿enie azotynów w przekroju przyujœcio- wym odpowiada³o II klasie czystoœci, pozosta³e wskaŸniki kwalifikowa³y wody rzeki do klasy I. Fosforany na ca³ej kontrolowanej d³ugoœci rzeki spe³nia³y normy klasy II. Stê¿enie fosforu ogólnego w dwu pierwszych przekrojach równie¿ mieœci³o siê w granicach II klasy czystoœci, a w przekroju powy- ¿ej ujœcia do Pisy Warmiñskiej wskazywa³o na klasê III. Stan hydrobiologiczny, wyra¿ony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu odpowiada³ II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w poszczególnych przekrojach pomiarowo-kontrolnych wskazywa³o na II lub III klasê czystoœci.

LIWNA

Liwna jest rzek¹ IV rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Gubra o d³ugoœci oko³o 35 km. Zlewnia zajmuje obszar 242 km2. ród³a Liwny znajduj¹ siê na zachód od jeziora Silec. Najwiêkszym dop³ywem jest So³ka. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) powy¿ej ujœcia do Gubra z okresu 1951–1985 wynosi³y: SSQ – 1,45; SNQ – 0,24; NNQ – 0,20. 28

Guber 3 Liwna

Barciany Guber 2 1 Liwna Srokowo

J. Silec

Legenda Klasy czystoœci rzek

III klasa NON

Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

Mapa 6. Klasyfikacja ogólna wód Liwny w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Barcianach

Liwna p³ynie przez tereny dwóch mezoregionów − Krainê Wielkich Jezior Mazurskich i Nizinê Sêpo- polsk¹ (Kondracki 1998). Zlewnia Liwny zbudowana jest g³ównie z glin zwa³owych i zwietrzelinowych. W zachodniej i po³udniowej czêœci wystêpuj¹ pojedyncze p³aty piasków z domieszk¹ ¿wirów i gliny zwa³owej oraz i³y. Na takim pod³o¿u powsta³y gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane. We wschodniej czêœci zlewni wykszta³ci³y siê gleby hydromorficzne, a w zachodniej (dolny bieg rzeki) czarne i szare ziemie. Z wyj¹tkiem gleb hydromorficznych s¹ to gleby o bardzo ma³ej przepuszczalnoœci. W strukturze u¿ytkowania terenu wyraŸnie przewa¿aj¹ grunty orne, a w obrêbie dolin rzecznych wystêpuj¹ ³¹ki i pastwiska, czêsto podmok³e. Lasy zajmuj¹ stosunkowo niewielk¹ powierzchniê, g³ównie w czêœci pó³nocnej i wschodniej. Doli- na Liwny jest na ogó³ w¹ska i zatorfiona, choæ miejscami znacznie rozszerza siê. W odcinku Ÿród³owym i ujœciowym znajduj¹ siê silnie rozbudowane systemy melioracyjne. Na ca³ym obszarze zlewni wystê- puj¹ liczne zag³êbienia bezodp³ywowe. Liwna przep³ywa przez teren powiatu kêtrzyñskiego (gminy − Srokowo i Barciany). Wzd³u¿ rzeki po³o¿one s¹ nastêpuj¹ce wiêksze miejscowoœci: Ogródki, Barciany, Modgarby. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Barcianach, poprzez rów melioracyjny, odprowadza do Liwny oko³o 45 m3/d oczyszczonych mechaniczno-biologicznie œcieków (wed³ug kontroli ze stycznia 1999 r.). Rzeka badana by³a w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od miej- scowoœci Ogródki do powy¿ej ujœcia do Gubra, w miejscowoœci Krelikiejmy (tab. 1, mapa 6).

Liwna prowadzi³a wody III klasy czystoœci w Ogródkach i Krelikiejmach oraz pozaklasowe w Barcianach (zadecydowa³y o tym azotyny, fosforany i fosfor ogólny). W porówna- niu z badaniami prowadzonymi w roku hydrologicznym 1994/95 nast¹pi³y zmiany w klasyfikacji ogólnej w Ogródkach i Krelikiejmach z NON na III klasê czystoœci (tab. 3). 29

Tabela 3. Klasyfikacja wód Liwny (wed³ug metody CUGW) w latach 1994/95 i 1999

Saprobo- Nr Rok Lokalizacja Km biegu Ocena WskaŸniki decyduj¹ce o ocenie Ocena Ocena woœæ punktu badañ przekroju rzeki fizykochem. fizykochem. sanitarna ogólna sestonu 1. 1994/95 m. Ogródki 27,9 NON Z III III NON 1999 III Z, Pog III III III

2. 1994/95 m. Barciany 19,5 NON Z, NO2,PO4, Pog III III NON

1999 NON NO2,PO4, Pog III II NON

3. 1994/95 m. Krelikiejmy 1,7 III Przew., ChZT-Mn, Z, NO2,PO4, Pog NON III NON

1999 III NO2 III II III Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, Przew. – przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, Z – zawiesina ogólna,

NO2 – azot azotynowy, PO4 – fosforany, Pog – fosfor ogólny.

Poni¿ej omówiono klasyfikacjê wód rzeki w roku 1999 w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne kwalifikowa³y wody Liwny do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Na kontrolowanym odcinku stê¿enie azotu amonowego odpowiada³o I klasie czystoœci, a azotu ogólnego – II. Azotany wskazywa³y na I lub II klasê czystoœci. Stê¿enie charakterystyczne azotynów kszta³towa³o siê od wartoœci dopuszczalnych dla II klasy czystoœci w Ogródkach, III klasy – w Krelikiejmach, do wartoœci pozaklasowych – w Barcianach. Stê¿enie azotynów w Barcianach dwukrotnie przekroczy³o normy III klasy czystoœci: we wrzeœniu wynosi³o ono 0,169 mg N/l, a w paŸ- dzierniku − 0,118 mg N/l. Zasobnoœæ wód w zwi¹zki fosforu by³a zró¿nicowana. W górnym biegu rzeki stê¿enia fosforanów i fosforu ogólnego wskazywa³y odpowiednio na II i III klasê czystoœci. W Barcianach zwi¹zki fosforu nie odpowiada³y normom, a w przekroju przyujœciowym nie przekracza³y granicy dopuszczalnej dla II klasy czystoœci. O pozaklasowym charakterze wód w przekroju pomiarowo-kontrolnym w Barcianach zadecydowa³y wysokie stê¿enia fosforanów i fosforu ogólnego w sierpniu (1,24 mg PO4/l; 0,45 mg P/l) oraz we wrzeœniu (2,08 mg PO4/l; 0,82 mg P/l). Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, przewa¿nie wskazywa³ na II klasê czystoœci, jedynie w pierwszym przekroju pomiarowo-kontrolnym − na III. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego na ca³ej kontrolowanej d³ugoœci rzeki spe³nia³o wymogi III klasy czystoœci.

£YNA

£yna jest rzek¹ II rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Prego³y. Jej d³ugoœæ wynosi 263,7 km, w tym na terenie Polski oko³o 190 km. Zlewnia w granicach kraju, wed³ug Podzia³u hydrograficznego Polski (1983), zajmuje obszar blisko 5700 km2. £yna posiada liczne dop³ywy. Najwiêksze z nich to: Marózka, Kortówka, Elma − lewobrze¿ne; Wad¹g (Dymer − Dadaj − Pisa Warmiñska − Wad¹g), Symsarna, Pisa Pó³nocna, Guber − prawobrze- ¿ne. W swym górnym biegu rzeka przep³ywa przez wiele jezior, miêdzy innymi: BrzeŸno, Kiernoz Ma³y, Kiernoz Wielki, £añskie, Ustrych. 30

Rzeka bierze pocz¹tek w okolicy miejscowoœci £yna, na wysokoœci 160 m n.p.m. Obszar Ÿródlisko- wy £yny objêty jest ochron¹ rezerwatow¹ ze wzglêdu na wystêpuj¹ce tu zjawisko erozji wstecznej i Ÿród³a wysiêkowe. Przep³ywy charakterystyczne na granicy pañstwa z okresu 1951−1985 wynosi³y: SWQ − 155,0 m3/s; SSQ − 34,9 m3/s; SNQ − 10,4 m3/s. £yna przep³ywa przez tereny mezoregionów − Pojezierze Olsztyñskie i Nizinê Sêpopolsk¹. Rzeka pocz¹tkowo p³ynie z po³udnia ku pó³nocy. W okolicach Lidzbarka Warmiñskiego wyraŸnie skrêca na pó³nocny wschód, a poni¿ej Sêpopola ponownie zmienia swój bieg na pó³nocny. W swym odcinku Ÿród³owym p³ynie w g³êboko wciêtej dolinie. Pomiêdzy miejscowoœciami Ruœ i Bart¹g dolina znacznie rozszerza siê i jest podmok³a. Na terenie Olsztyna rzeka zosta³a uregulowana. Powy¿ej ujœcia Wad¹ga jest spiêtrzona na potrzeby elektrowni wodnej. W okolicy wsi Br¹swa³d, po spiêtrzeniu przed elektrowni¹, wody £yny p³yn¹ sztucznym kana³em do jeziora Mos¹g. W dolnym biegu rzeka silnie mean- druje. Po³udniowa czêœæ zlewni £yny zbudowana jest g³ównie z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, miejscami z domieszk¹ gliny zwa³owej, w œrodkowej i pó³nocnej czêœci na powierzchni zalegaj¹ przede wszystkim gliny zwa³owe i zwietrzelinowe. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane oraz bielicowe, charakteryzuj¹ce siê œredni¹ lub bardzo ma³¹ przepuszczalnoœci¹. W strukturze u¿ytkowania terenu w po³udniowej i œrodkowej czêœci zlewni zaznacza siê znaczny udzia³ lasów, a w pó³nocnej dominuj¹ grunty orne. £yna przep³ywa przez tereny nastêpuj¹cych powiatów: nidzickiego, olsztyñskiego, lidzbarskiego i bartoszyckiego. Miasta po³o¿one nad ni¹ to: Olsztyn, Dobre Miasto, Lidzbark Warmiñski, Bartoszyce i Sêpopol. Najwiêkszymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ £yny s¹ œcieki z: – oczyszczalni w Olsztynie, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio oko³o 40 700 m3/d œcieków komunalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z listopada 1999 r.); – oczyszczalni w Dobrym Mieœcie, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio oko³o 1200 m3/d œcieków komunalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (kontrola z wrzeœnia 1998 r.); oczyszczalnia ma mo¿liwoœæ redukcji zwi¹zków fosforu poprzez chemiczne str¹canie; – oczyszczalni w Lidzbarku Warmiñskim, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio do £yny oko³o 2760 m3/d œcieków komunalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie i po chemicznej redukcji fosforu (dane z kontroli ze stycznia 2000 r.); – mleczarni „Warmia Dairy” w Lidzbarku Warmiñskim, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio oko³o 1070 m3/d œcieków technologicznych i socjalno-bytowych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (wed³ug kontroli z wrzeœnia 1999 r.); – oczyszczalni w Bartoszycach, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio oko³o 4100 m3/d œcieków komunalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie i po chemicznej redukcji fosforu (dane z kontroli z paŸdziernika 1998 r.). Ponadto mniejsze iloœci œcieków £yna przyjmuje z miejscowoœci: Stawiguda, Pozorty (Olsztyn), Smolajny, G¹g³awki, Rogó¿, Pilnik, Tolko, Sêpopol, Liski, Masuny. Badania stanu czystoœci £yny w 1999 roku prowadzono w ramach sieci krajowej w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym – na granicy pañstwa, w miejscowoœci Stopki (mapa 1). Obowi¹zuje tu roz- szerzony zakres badañ i zwiêkszona czêstotliwoœæ (2 razy w miesi¹cu) w stosunku do sieci regionalnej. 31

Jakoœæ wód £yny w Stopkach nie odpowiada³a normom z uwagi na zawiesinê ogóln¹, fosfor ogólny i miano coli (tab. 1). Zawiesina ogólna dwukrotnie przekroczy³a wartoœæ dopuszczaln¹ dla III klasy czystoœci, a stê¿enie fosforu ogólnego tylko w grudniu by³o pozaklasowe (0,47 mg P/l). Œrednie roczne stê¿enie fosforu ogólnego wynosi³o 0,27 mg P/l. W 1998 roku jakoœæ wody w tym przekroju równie¿ nie odpowiada³a normom, a wskaŸnikami decyduj¹cymi by³y: zawiesina ogólna, azotyny, fosforany, fosfor ogólny i miano coli.

Poni¿ej omówiono stan czystoœci wód £yny w przekroju granicznym w 1999 roku. Substancje organiczne kwalifikowa³y £ynê do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zawartoœæ azotu amonowego i azotanowego odpowiada³a I klasie, azotu ogólnego – II klasie, a azotu azotynowego wskazywa³a na III klasê czystoœci. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego nie odpowiada³o normom, a fosforany spe³nia³y wymogi III klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na II klasê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego dyskwalifikowa³o wody £yny w punkcie granicznym.

M£AWKA

M³awka jest rzek¹ IV rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem rzeki Wkry o d³ugoœci 43,4 km. Powierzchnia zlewni zajmuje obszar 675,5 km2. M³awka wyp³ywa w pobli¿u miejscowoœci Bia³uty, a uchodzi do Wkry w okolicy miejscowoœci Ratowo (województwo mazowieckie). Obszar Ÿród³owy rzeki tworz¹ trzy strugi, odwadniaj¹ce falisty teren, który zbudowany jest z glin i pia- sków zwa³owych. W pobli¿u wodowskazu M³awka dolina przecina pas wzgórz morenowych (deniwela- cje 30–40 m). Wed³ug Kondrackiego (1998) zlewnia M³awki znajduje siê w granicach mezoregionów − Wzniesienia M³awskie i Równina Raci¹ska, nale¿¹cych do makroregionu Nizina Pó³nocnomazowiecka. Badania jakoœci wody prowadzono tylko w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym (mapa 1), na granicy województwa warmiñsko-mazurskiego i mazowieckiego w miejscowoœci M³awka (powiat dzia³dowski, gmina I³owo-Osada). Punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki bytowo-gospodarcze z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Bia³utach (oko³o 20 m3/d wed³ug kontroli z maja 1999 r.), dop³ywaj¹ce poprzez rów melioracyjny powy¿ej tego przekroju pomiarowego.

Jakoœæ wód M³awki w kontrolowanym przekroju odpowiada³a III klasie czystoœci tylko z uwagi na miano coli (tab. 1).

Substancje organiczne kwalifikowa³y wody M³awki do II klasy czystoœci. W ocenie nie uwzglêdnio- no wartoœci stê¿enia charakterystycznego ChZT-Mn (20,6 mg O2/l − III klasa), poniewa¿ tylko nieznacznie przekroczy³a ona dopuszczaln¹ granicê dla II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu zazwyczaj spe³nia³y normy I klasy czystoœci, jedynie stê¿enie azotu azotynowego wskazywa³o na II klasê. Zwi¹zki fosforu odpowiada³y II klasie czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu kwalifikowa³ M³awkê w kontrolowanym przekroju do II klasy czystoœci. Stan sanitarny, okreœlony wartoœci¹ miana coli typu ka³owego, wskazywa³ na III klasê czystoœci. 32

PAS£ÊKA

Pas³êka jest rzek¹ I rzêdu o d³ugoœci 169 km. Wyp³ywa ona z jeziora Pas³êk, a uchodzi do Zalewu Wiœlanego w Nowej Pas³êce. Powy¿ej jeziora Pas³êk ³¹czy siê rowem z jeziorem Pluszne w dorzeczu £yny. G³ównymi dop³ywami rzeki s¹: Gi³wa, Drwêca Warmiñska wraz z Szel¹giem i Lubomiñsk¹ Strug¹, M³yñska Struga, Wa³sza z Warn¹, £aŸnica (M³ynówka), Biebrza – prawobrze¿ne oraz Jemio³ówka, Mar¹g, Mi³akówka i Dobrska Struga – lewobrze¿ne. W górnym biegu Pas³êka przep³ywa przez jeziora: Wymój, Sar¹g, £êguty i Is¹g, a w dolnym – przez zbiornik zaporowy Jezioro Pierzchalskie. Pas³êka od Ÿróde³ do granic Braniewa zosta³a objêta ochron¹ rezerwatow¹ i stanowi rezerwat faunistyczny „Ostoja bobrów na rzece Pas³êce”. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1951–1981 wynosi³y: – powy¿ej jeziora Sar¹g SSQ – 0,24; SNQ – 0,12; – powy¿ej ujœcia Gi³wy SWQ – 5,34; SSQ – 1,64; SNQ – 0,63; – powy¿ej ujœcia rzeki Mor¹g SWQ – 15,1; SSQ – 3,41; SNQ – 1,25; – powy¿ej ujœcia Mi³akówki SWQ – 30,0; SSQ – 6,10; SNQ – 2,18; – na granicy dawnego województwa olsztyñskiego i elbl¹skiego SWQ – 37,8; SSQ – 7,51; SNQ – 2,67; – powy¿ej ujœcia rzeki Drwêcy Warmiñskiej SWQ – 39,8; SSQ – 7,86; SNQ – 2,79. Pas³êka przep³ywa przez nastêpuj¹ce mezoregiony: Pojezierze Olsztyñskie, Równinê Orneck¹, Wzniesienia Górowskie, Równinê Warmiñsk¹ i Wybrze¿e Staropruskie (Kondracki 1998). W górnym biegu dolina Pas³êki jest w¹ska i wyraŸnie wciêta w teren, w wielu miejscach ograniczona wysokimi skarpami. Zlewniê, zajmuj¹c¹ 2294,5 km2 (Podzia³ hydrograficzny Polski 1983), charakteryzuj¹ liczne zag³êbienia bezodp³ywowe. Powy¿ej ujœcia Mi³akówki dolina rzeki jest silnie zabagniona. Pod wzglêdem litologicznym na powierzchni zlewni dominuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, gliny zwa³owe, miejscami wystêpuj¹ torfy oraz piaski, i³y i mu³ki zastoiskowe. Na takim pod³o¿u wytworzy³y siê gleby rdzawe i bielicowe (czêœæ po³udniowa), gleby p³owe, brunatne w³aœciwe i wy³ugowane (czêœæ œrod- kowa i pó³nocna). Miejscami wystêpuj¹ kompleksy gleb glejowych oraz gleby torfowisk, a przy ujœciu rzeki do Zalewu Wiœlanego – mady o ró¿nej przepuszczalnoœci. W strukturze u¿ytkowania terenu wyraŸnie dominuj¹ u¿ytki rolne, g³ównie grunty orne, w mniejszym stopniu wystêpuj¹ lasy mieszane i u¿ytki zielone. Pas³êka w górnym biegu przep³ywa przez teren powiatu olsztyñskiego, a nastêpnie p³ynie na granicy powiatów: olsztyñskiego, ostródzkiego, lidzbarskiego i elbl¹skiego oraz w dolnym biegu przez powiat braniewski. Najwiêkszym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ Pas³êki s¹ œcieki oczyszczone mechaniczno-biologicznie z oczyszczalni Wodoci¹gów Miejskich w Braniewie, odprowadzane w iloœci oko³o 5050 m3/d (dane z kontroli z wrzeœnia 1999 r.). Mniejsze iloœci œcieków, bezpoœrednio lub poprzez rowy melioracyjne, rzeka przyjmuje z: – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni Urzêdu Gminy w Œwi¹tkach, która odprowadza poprzez rów melioracyjny oko³o 100 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych (kontrola z paŸdziernika 1999 r.); – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni Szpitala Rehabilitacyjnego w Ameryce, która odprowadza bezpoœrednio oko³o 30 m3/d œcieków (kontrola ze stycznia 1999 r.); – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni Spó³dzielni Mieszkaniowej w E³dytach Wielkich, która odprowadza poprzez ciek naturalny oko³o 30 m3/d œcieków (dane z kontroli z marca 1999 r.); – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni Gospodarstwa Rolnego w Bia³ej Woli, która odprowadza oko³o 17 m3/d œcieków (kontrola z kwietnia 2000 r.); 33

– mechaniczno-biologicznej oczyszczalni Zak³adu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w P³oskini, która odprowadza oko³o 110 m3/d œcieków (zgodnie z kontrol¹ z marca 2000 r.); – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w BemowiŸnie, która odprowadza oko³o 40 m3/d œcieków (wed³ug kontroli z grudnia 1999 r.); – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Pierzcha³ach, która odprowadza oko³o 20 m3/d œcieków (wed³ug kontroli z maja 1999 r.); – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Pod¹gach, która odprowadza oko³o 20 m3/d œcieków (zgodnie z kontrol¹ z lutego 2000 r.); – mechanicznej oczyszczalni w Rud³owie, która odprowadza oko³o 20 m3/d œcieków (zgodnie z kontrol¹ z wrzeœnia 1999 r.). Ponadto do Pas³êki, poprzez ciek naturalny, odprowadzane s¹ oczyszczane mechanicznie œcieki socjalno-bytowe z Olsztyñskich Zak³adów Drobiarskich „Indykpol SA” – Ferma Drobiu w Biesalu (oko³o 8m3/d wed³ug kontroli ze stycznia 1999 r.). Do jeziora £êguty poprzez Gra¿nicê kierowane s¹ oczyszczone mechaniczno-biologicznie i po chemicznej redukcji zwi¹zków fosforu œcieki z Domu Opieki Spo³ecznej w Grazymach w iloœci oko³o 40 m3/d (kontrola ze stycznia 1999 r.). Do cieku £ukta, dop³ywu Mar¹ga, oko³o 5 km powy¿ej ujœcia Mar¹ga do Pas³êki, uchodz¹ oczyszczone mechaniczno-biologicznie œcieki z miejscowoœci £ukta (oko³o 490 m3/d; dane z kontroli z wrzeœnia 1999 r.). Stan czystoœci Pas³êki badano w jednym przekroju reperowym powy¿ej ujœcia do Zalewu Wiœlanego, w Nowej Pas³êce (tab. 1, mapa 1).

Wody Pas³êki na odcinku przyujœciowym nie odpowiada³y normom, o czym zadecydowa³y zanieczyszczenia fizykochemiczne (fosfor ogólny i ekstrakt eterowy) oraz stan sanitarny. Na przestrzeni lat (1990–1999), pomimo utrzymuj¹cego siê ponadnormatyw- nego zanieczyszczenia rzeki, od 1996 roku zauwa¿alna jest nieznaczna, ale systema- tyczna poprawa jakoœci wód w tym przekroju. Wzros³o ich natlenienie, spad³a zawartoœæ substancji organicznych, a tak¿e poprawi³ siê stan sanitarny (wartoœci miana coli w ostatnich latach zbli¿y³y siê do normy dla III klasy czystoœci). Na poprawê stanu czy- stoœci wód Pas³êki w miejscowoœci Nowa Pas³êka mia³o wp³yw oddanie do eksploatacji w 1996 roku mechaniczno-biologicznej oczyszczalni œcieków w Braniewie.

Substancje organiczne kwalifikowa³y wody Pas³êki w przekroju reperowym do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu przewa¿nie spe³nia³y normy I klasy czystoœci, jedynie azotyny odpowiada³y III klasie. Stê¿enie fosforanów w ci¹gu roku nie przekracza³o granicy dopuszczalnej dla III klasy czystoœci, a fosfor ogólny nie odpowiada³ normom. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, wskazywa³ na III kla- sê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli dyskwalifikowa³o wody Pas³êki na odcinku przyujœciowym.

SANDELA

Sandela jest rzek¹ III rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Drwêcy o d³ugoœci oko³o 18 km i powierzchni zlewni 70,6 km2.WPodziale hydrograficznym Polski (1983) Sandela wymieniana jest jako dop³yw Elsz- ki. Natomiast zgodnie z materia³ami kartograficznymi (mapy topograficzne 1:25 000 i 1:100 000) za rze- kê g³ówn¹ przyjêto Sandelê – ma ona wiêksz¹ ni¿ Elszka d³ugoœæ, wiêksz¹ powierzchniê zlewni i wiêk- sze spadki. 34

Przep³ywy charakterystyczne powy¿ej ujœcia do Drwêcy z okresu 1962–1985 wynosi³y: SSQ – 0,46 m3/s; SNQ – 0,26 m3/s; NNQ – 0,07 m3/s. Zlewnia Sandeli nale¿y do dwóch mezoregionów − Garbu Lubawskiego i Doliny Drwêcy (Kondracki 1998). Pod wzglêdem litologicznym na terenie zlewni przewa¿aj¹ gliny zwa³owe oraz piaski z domieszk¹ ¿wi- rów i gliny zwa³owej. W rzeŸbie terenu dominuj¹ formy erozji i akumulacji wodnolodowcowej. Powszechnie wystêpuje morena pagórkowata, denna oraz wa³y moren czo³owych. S¹ to s³abo przekszta³cone formy z okresu zlodowacenia ba³tyckiego. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê gleby p³owe i brunatne wy³ugowane, które charakteryzuj¹ siê ma³¹ lub œredni¹ przepuszczalnoœci¹. W strukturze u¿ytkowania terenu zlewni Sandeli dominuj¹ pola uprawne. £¹ki i lasy zajmuj¹ stosunkowo ma³¹ powierzchniê. Sandela przep³ywa przez po³udniowo-zachodni¹ czêœæ województwa warmiñsko-mazurskiego, przez teren powiatu i³awskiego (gmina Lubawa). Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o¿onymi nad ni¹ s¹: Z³otowo, Lubawa, Targowisko Dolne. Rzeka przyjmuje oko³o 1550 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie z oczyszczalni dla Lubawy (dane z kontroli z lutego 2000 r.). Ponadto do Sandeli kierowane s¹ wody poch³odnicze z Okrêgowej Spó³dzielni Mleczarskiej w Lubawie w iloœci oko³o 130 m3/d (kontrola z wrzeœnia 1991 r.). Badania stanu czystoœci wody prowadzone by³y w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od powy¿ej Lubawy do powy¿ej ujœcia do Drwêcy, w Rodzonem (mapa 4).

Jakoœæ wód Sandeli powy¿ej Lubawy odpowiada³a III klasie czystoœci z uwagi na w³aœciwoœci fizykochemiczne (wskaŸnikami decyduj¹cymi by³y fosforany i fosfor ogól- ny) oraz stan sanitarny. W kolejnych przekrojach, po przyjêciu œcieków z Lubawy, jakoœæ wód nie odpowiada³a normom. Zarówno ocena fizykochemiczna, jak i bakteriologiczna dyskwalifikowa³y wody Sandeli w tych przekrojach (tab. 1). Badania wykonane przez WIOŒ w Olsztynie w roku hydrologicznym 1994/1995 wskazywa³y, podobnie jak w roku 1999, na obni¿on¹ jakoœæ wód Sandeli – III klasê czystoœci powy¿ej Lubawy i NON na odcinku od poni¿ej miasta do ujœcia do Drwêcy.

Substancje organiczne. Na kontrolowanym odcinku rzeki stê¿enia charakterystyczne wskaŸników:

BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr wskazywa³y na I lub II klasê czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy i azotanowy przewa¿nie odpowiada³ I klasie, tylko poni¿ej Lubawy stê¿enie charakterystyczne azotu amonowego przekroczy³o granicê dopuszczaln¹ dla I klasy czystoœci. Azot azotynowy w przekroju powy¿ej Lubawy wskazywa³ na I klasê, a w pozosta³ych punktach obni¿a³ jakoœæ wód do pozaklasowych. Natomiast azot ogólny powy¿ej Lubawy odpowiada³ I klasie, poni¿ej Lubawy – III, a w Rodzonem – II klasie czystoœci. Zasobnoœæ wód w zwi¹zki fosforu by³a doœæ wysoka. W pierwszym przekroju fosforany i fosfor ogól- ny spe³nia³y wymogi III klasy, a w nastêpnych przekrojach nie odpowiada³y normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu odpowiada³ II (powy¿ej Lubawy) i III klasie czystoœci (poni¿ej Lubawy i w Rodzonem). Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w pierwszym przekroju spe³nia³o normy III klasy czystoœci, a w pozosta³ych przekrojach wody Sandeli nie odpowiada³y normom.

STRUGA RADOMNO

Struga Radomno jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Drwêcy. D³ugoœæ rzeki wynosi oko³o 11 km, a zlewnia zajmuje obszar 41,4 km2. 35

Rzeka bierze pocz¹tek powy¿ej jeziora Radomno, przep³ywa przez tereny mezoregionów − Pojezie- rze Brodnickie i Dolinê Drwêcy, nale¿¹ce do makroregionu Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie (Kon- dracki 1998). Zlewnia rzeki w pó³nocnej czêœci zbudowana jest z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, a w po³udniowej z glin zwa³owych. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê przede wszystkim gleby p³owe, gleby brunatne wy³ugowane oraz gleby odgórnie oglejone. W strukturze u¿ytkowania terenu przewa¿aj¹ grunty orne oraz lasy mieszane. Struga Radomno nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Jakoœæ wód rzeki badano w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia do Drwêcy, w miejscowoœci Pustki (mapa 4).

Wody Strugi Radomno w Pustkach nie odpowiada³y normom z uwagi na azotyny i fosfor ogólny (tab. 1).

Substancje organiczne. Wszystkie wskaŸniki okreœlaj¹ce zawartoœæ zwi¹zków organicznych mie- œci³y siê w normatywach II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enie charakterystyczne azotu amonowego wskazywa³o na II klasê, azotu ogólnego i azotanów – na I, natomiast azotyny nie odpowiada³y normom. Fosforany kwalifikowa³y wody Strugi Radomno do III klasy, a stê¿enie fosforu ogólnego by³o pozaklasowe. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, spe³nia³ wymogi klasy II. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego wskazywa³o na III klasê czystoœci.

SZKOTÓWKA

Szkotówka jest rzek¹ IV rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Nidy o d³ugoœci 25,3 km. Zlewnia zajmuje obszar 241,5 km2. Do Szkotówki uchodz¹ S³awska Struga i Lipowska Struga (Lipówka). Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1951–1985 wynosi³y: – Sarnowo SWQ – 7,52; SSQ – 1,27; SNQ – 0,42; – powy¿ej ujœcia do Nidy SWQ – 7,69; SSQ – 1,30; SNQ – 0,43. Szkotówka p³ynie przez mezoregion Wzniesienia M³awskie (Kondracki 1998). Wyp³ywa z jeziora Kownatki i przep³ywa przez Jezioro Szkotowskie. Do dop³ywu S³awska Struga dolina rzeki jest stosunkowo w¹ska. Oko³o 10 km powy¿ej ujœcia do Nidy, Szkotówka dzieli siê na kilka ramion, a jej zatorfiona dolina znacznie rozszerza siê. Poni¿ej Sarnowa dolina ponownie zwê¿a siê, a rzeka g³êboko wcina siê w wysoczyznê. Dolina Szkotówki na znacznej d³ugoœci poddana zosta³a intensywnym zabiegom meliora- cyjnym. Pó³nocna czêœæ zlewni zbudowana jest g³ównie z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, lokalnie wystêpuj¹ p³aty glin zwa³owych oraz piaski z domieszk¹ ¿wirów i gliny zwa³owej. Powsta³a tu równina sandrowa z wa³ami moren czo³owych. Po³udniowa czêœæ zlewni to wysoczyzna denudacyjna z ostañca- mi denudacyjnymi wa³ów i wzgórz morenowych. W zlewni dominuj¹ gleby brunatne wy³ugowane oraz gleby odgórnie oglejone, wytworzone z piasków gliniastych i py³ów o du¿ej przepuszczalnoœci. W dolinach wystêpuj¹ kompleksy gleb glejowych. Szkotówka na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego p³ynie z pó³nocy na po³udnie, przez obszar powiatu nidzickiego (gmina Koz³owo). Wzd³u¿ rzeki po³o¿one s¹ miejscowoœci: Szkotowo, Rogó¿, Sarnowo. Punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki socjalno-bytowe, odprowadzane przez rów melioracyjny z Zak³adu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Koz³owie. Rzeka przyjmuje oko³o 36

J. Kownatki

2 Nidzica

Szkotówka Koz³owo

3 1

Nida Dzia³dowo Legenda Klasy czystoœci rzek

III klasa

Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

Mapa 7. Klasyfikacja ogólna wód Szkotówki w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Koz³owie

280 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z czerwca 1999 r.). Ponad- to zanieczyszczenia mog¹ byæ wnoszone przez S³awsk¹ Strugê z miejscowoœci S³awka Wielka. Badania jakoœci wód prowadzono w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od poni¿ej Jeziora Szkotowskiego, w Szkotowie do powy¿ej ujœcia do Nidy, w Sarnowie (mapa 7).

Na ca³ym kontrolowanym odcinku Szkotówka prowadzi³a wody III klasy czystoœci (tab. 1). W przekroju poni¿ej Jeziora Szkotowskiego stwierdzono okresowe obni¿enie stê¿enia tlenu do wartoœci odpowiadaj¹cych normom III klasy czystoœci, co wp³ynê³o wraz z saprobowoœci¹ na wynik klasyfikacji.

Substancje organiczne w dwu pierwszych przekrojach kwalifikowa³y rzekê do I klasy czystoœci, a w przekroju przyujœciowym – do II klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny odpowiada³y I klasie czystoœci. Nato- miast zawartoœæ azotu azotynowego zwiêksza³a siê wraz z biegiem rzeki. W Szkotowie stê¿enie azoty- nów wskazywa³o na I klasê, w miejscowoœci Rogó¿ – na II, a w Sarnowie – na III klasê czystoœci. Zwi¹zki fosforu kwalifikowa³y wody Szkotówki do II klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, spe³nia³ wymogi III klasy w Szkotowie oraz II klasy czystoœci w miejscowoœciach Rogó¿ i Sarnowo. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w pierwszym przekroju wskazywa³o na II klasê czystoœci, a w pozosta³ych – na III. 37

WAD¥G (DYMER – DADAJ – PISA WARMIÑSKA – WAD¥G)

Wad¹g jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem £yny o d³ugoœci 68 km. Zlewnia zajmuje powierzchniê 1194,6 km2. Rzeka wielokrotnie zmienia nazwê. W swym górnym biegu nosi nazwê Kana³ Dymerski i Dymer, na odcinku od jeziora Dadaj do jeziora Pisz – Dadaj, pomiêdzy jeziorem Pisz a jeziorem Wad¹g – Pisa War- miñska, poni¿ej jeziora Wad¹g – Wad¹g. Najwiêkszymi jej dop³ywami s¹: Wipsówka, Kiermas, Maruny. Kana³ Dymerski wyp³ywa z podmok³ych i rozleg³ych ³¹k, po³o¿onych na pó³nocny wschód od DŸwie- rzut. Pocz¹tkowo rzeka p³ynie w kierunku pó³nocnym, a w okolicy Biskupca zmienia swój bieg na zachodni. Rzeka przep³ywa przez kilka jezior: Kraksy, Dadaj, Tumiañskie, Pisz i Wad¹g. Na terenie zlewni znajduj¹ siê liczne zbiorniki, miêdzy innymi: Dobr¹g, D³u¿ek, Kalwa, Kiermas, KierŸliñskie, Klebarskie, Koœno, Leleskie, Linowskie, Orzyc, Rzeckie, Serwent, Skanda, Stryjewskie, Tejstymy, Trackie, Wêgój. Przep³ywy charakterystyczne w m3/s z okresu 1951–1985 wynosi³y: – Dymer – powy¿ej jeziora Dadaj SSQ – 1,35; SNQ – 0,48; NNQ – 0,19; – Pisa Warmiñska – powy¿ej rzeki Kiermas SSQ – 4,05; SNQ – 1,45; NNQ – 0,58; – Wad¹g – powy¿ej ujœcia do £yny SWQ – 20,1; SSQ – 7,19; SNQ – 1,71; NNQ – 1,19. Rzeka Wad¹g znajduje siê w granicach mezoregionów − Pojezierze Mr¹gowskie i Pojezierze Olszty- ñskie, wchodz¹cych w sk³ad makroregionu Pojezierze Mazurskie (Kondracki 1998). Zlewnia zbudowana jest z glin zwa³owych oraz piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Miejscami wystêpuj¹ piaski i mu³ki zastoiskowe, a w dolinach torfy. Wykszta³ci³y siê tu gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane oraz bielice. Struktura u¿ytkowania terenu zlewni jest zró¿nicowana. Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹ grunty orne. Lasy porastaj¹ g³ównie po³udniowo-wschodni¹ czêœæ zlewni, a tak¿e tereny znajduj¹ce siê na zachód od jeziora Dadaj i w okolicach jeziora Pisz. £¹ki i nieu¿ytki wystêpuj¹ przede wszystkim w obni¿eniach terenu i w obrêbie dolin rzecznych. Wad¹g przep³ywa przez teren powiatów szczycieñskiego i olsztyñskiego. Najwiêkszymi miejscowo- œciami po³o¿onymi nad rzek¹ s¹ Biskupiec i Barczewo. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki: – z oczyszczalni w Biskupcu, odprowadzaj¹cej oko³o 1100 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych i przemys³owych, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z lutego 1999 r.); – z oczyszczalni w NiedŸwiedziu, odprowadzaj¹cej poprzez rów melioracyjny 28 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie i po chemicznym str¹caniu fosforu (wed³ug kontroli ze stycznia 1998 r.); – z Domu Wczasowego „Zalesie” w Zalesiu ko³o Barczewa, odprowadzaj¹cego 27 m3/d œcieków socjalno-bytowych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (kontrola z lipca 1995 r.); – ze Spó³dzielni Mieszkaniowej „Wrócikowo” we Wrócikowie, odprowadzaj¹cej poprzez rów melioracyjny oko³o 20 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych, oczyszczanych mechanicznie (dane z kontroli z lutego 1998 r.). Ponadto niewielkie iloœci œcieków s¹ doprowadzane do jezior, przez które przep³ywa Wad¹g z takich miejscowoœci, jak: Szynowo, Wójtowo i Tumiany. Badania jakoœci wód prowadzono w 7 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od powy¿ej Biskupca do powy¿ej ujœcia do £yny (mapa 8). 38

J. Dadaj Biskupiec 1 J. Mos¹g 1 Pisa War. J. Wad¹g 2 J. Kraksy Dywity 6 Barczewo 2 5 4 3 7 Kana³ El¿biety 3 Wad¹g 4 J. Pisz Dadaj J. Rzeckie J. Kiermas Dymer J. Tumiañskie J. Uml¹g OLSZTYN

£yna Kiermas J. Klebarskie

J. Linowskie Purda

Legenda Klasy czystoœci rzek II klasa J. Kalwa III klasa Pasym NON J. Leleskie J. Koœno Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

Mapa 8. Klasyfikacja ogólna wód rzeki Wad¹g (Dymer – Dadaj – Pisa Warmiñska – Wad¹g) w 1999 roku Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Biskupcu – oczyszczalnia œcieków, 2. Oczyszczalnia œcieków w NiedŸwiedziu, 3. Dom Wczasowy „Zalesie” w Zalesiu, 4. Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Wrócikowo” we Wrócikowie.

Jakoœæ wód Wad¹ga w poszczególnych przekrojach pomiarowo-kontrolnych by³a ró¿- na. Poni¿ej Biskupca, w Rzecku, wody rzeki nie odpowiada³y normom. Powy¿ej Biskup- ca, poni¿ej jeziora Dadaj i poni¿ej Barczewa stwierdzono III klasê czystoœci, a w pozosta³ych przekrojach – II (tab. 1). W porównaniu z ocen¹ uzyskan¹ na podstawie badañ przeprowadzonych w 1996 roku, na odcinku od powy¿ej Barczewa do powy¿ej jeziora Wad¹g stwierdza siê wyraŸn¹ poprawê jakoœci wód rzeki, znajduj¹c¹ odbicie w klasyfikacji ogólnej, np. z NON na III lub nawet na II klasê czystoœci (tab. 4). Poprawê jakoœci wód na tym odcinku nale¿y wi¹zaæ ze skierowaniem w roku 1998 œcieków z Barczewa na olsztyñsk¹ oczyszczalniê.

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych w dwu pierwszych przekrojach pomiarowo-kontrolnych zakwalifikowano do III klasy czystoœci, pomimo ¿e stê¿enie charakterystyczne ChZT-Mn (nieznacznie) przekroczy³o granicê dopuszczaln¹ dla klasy III. WskaŸnik ChZT-Cr odpowiada³ III klasie czystoœci. W nastêpnych przekrojach zawartoœæ zwi¹zków organicznych odpowiada³a II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enie azotu amonowego zazwyczaj wskazywa³o na I klasê czystoœci; jedynie poni¿ej Biskupca, w Rzecku, odpowiada³o III klasie. Azotyny w przekroju poni¿ej zrzutu œcieków z Biskupca równie¿ spe³nia³y wymogi III klasy, powy¿ej Biskupca i w Kromerowie – II. Na odcinku od powy¿ej Barczewa do powy¿ej ujœcia do £yny stê¿enie azotu azotynowego mieœci³o siê w granicach I klasy czystoœci. Azotany i azot ogólny przewa¿nie odpowiada³y I klasie, tylko poni¿ej Biskupca azot ogólny wskazywa³ na klasê II. 39

Tabela 4. Klasyfikacja wód Wad¹ga (wed³ug metody CUGW) w latach 1996 i 1999

Ocena Saprobo- Nr Rok Km bie- WskaŸniki decyduj¹ce o ocenie Ocena Ocena Lokalizacja przekroju fizyko- woœæ punktu badañ gu rzeki fizykochem. sanitarna ogólna chem. sestonu

1. 1996 pow. Biskupca 50,4 III ChZT-Mn, NO2 II II III

1999 III O2, ChZT-Mn, ChZT-Cr II II III

2. 1996 pon. Biskupca, 45,0 NON O2, BZT5, ChZT-Mn, NO2,PO4, Pog NON III NON

1999 w m. Rzeck NON O2,PO4, Pog NON III NON

3. 1996 pon. jez. Dadaj, 34,0 III O2 III II III 1999 w m. Kromerowo III Pog II II III 4. 1996 pow. m. Barczewo 23,5 III Pog II II III

1999 II O2, ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, Pog I II II

5. 1996 pon. m. Barczewo 20,4 III PO4, Pog NON III NON

1999 i ujœcia rz. Kiermas II O2, ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, Pog III II III

6. 1996 pow. jez. Wad¹g 14,5 III O2, Pog NON II NON

1999 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, Pog II II II

7. 1996 pow. ujœcia do rz. £yny 1,8 II BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, Pog II II II

1999 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, PO4, Pog I II II Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom,

NO2 – azot azotynowy, PO4 – fosforany, Pog – fosfor ogólny.

Zasobnoœæ wód w zwi¹zki fosforu by³a zró¿nicowana. Wystêpuj¹ce poni¿ej Biskupca wartoœci fosfo- ranów i fosforu ogólnego spowodowa³y zakwalifikowanie Wad¹ga do wód pozaklasowych. Powy¿ej Biskupca fosforany wskazywa³y na I klasê, a fosfor ogólny – na II. Natomiast w Kromerowie fosforany odpowiada³y II klasie czystoœci, a fosfor ogólny – III. Od przekroju powy¿ej Barczewa do przekroju powy- ¿ej ujœcia do £yny zwi¹zki fosforu spe³nia³y wymogi II klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, przewa¿nie wskazywa³ na II klasê czystoœci, tylko poni¿ej Biskupca, w Rzecku – na III. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego dyskwalifikowa³o wody Wad¹ga poni¿ej Biskupca, poni¿ej Barczewa odpowiada³o III klasie, a w pozosta³ych przekrojach wskazywa³o na I lub II klasê czystoœci.

WEL

Wel jest rzek¹ III rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Drwêcy, o d³ugoœci 98,5 km i powierzchni zlewni 810,1 km2. Za pocz¹tek rzeki przyjmuje siê ciek uchodz¹cy do jeziora D¹browa Wielka. W zlewni rzeki Wel znajduje siê wiele jezior, miêdzy innymi: D¹browa Wielka, D¹browa Ma³a, Rumian, Zarybinek, Tar- czyñskie, Gr¹dy, Zakrocz i Lidzbarskie. Najwiêkszym dop³ywem Wli jest P³oœniczanka. Przep³ywy charakterystyczne w m3/s z okresu 1962–1985 wynosi³y: – wodowskaz Kuligi SWQ – 10,4; SSQ – 5,19; SNQ – 2,88; – powy¿ej ujœcia do Drwêcy SWQ – 11,0; SSQ – 5,50; SNQ – 3,05. Wel przep³ywa przez mezoregiony − Garb Lubawski i Równinê Urszulewsk¹, a w dolnym biegu przecina mezoregion Doliny Drwêcy (Kondracki 1998). 40

Zlewnia Wli w górnym i œrodkowym biegu zbudowana jest z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych oraz z glin zwa³owych; wystêpuj¹ tu tereny podmok³e i torfowiska. Natomiast w dolnym biegu zlewniê tworz¹ mady, piaski, ¿wiry rzeczne oraz gliny zwa³owe. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê gleby p³owe, gleby brunatne wy³ugowane, gleby odgórnie oglejone; miejscami wystêpuj¹ gleby torfowisk i kompleksy gleb glejowych. W strukturze u¿ytkowania terenu przewa¿aj¹ grunty orne, ma³o jest lasów i u¿ytków zielonych. Rzeka przep³ywa przez po³udniowo-zachodni¹ czêœæ województwa warmiñsko-mazurskiego przez teren powiatów: ostródzkiego, dzia³dowskiego i nowomiejskiego. Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o- ¿onymi nad rzek¹ s¹: D¹brówno, Lidzbark Welski, Bratian. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ s¹ œcieki z: – Lidzbarskich Zak³adów Przemys³u Skórzanego „Wel” w Lidzbarku Welskim. Na podstawie kontroli z czerwca 1998 roku oszacowano, ¿e zak³ad odprowadza oko³o 220 m3/d œcieków, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie i po chemicznym str¹caniu fosforu; – Przedsiêbiorstwa Gospodarki Komunalnej w Lidzbarku Welskim, które odprowadza z oczyszczalni oko³o 210 m3/d œcieków, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z czerwca 1999 r.); – Zak³adu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w D¹brównie, który odprowadza 140 m3/d œcie- ków oczyszczanych mechaniczno-biologicznie i po chemicznej redukcji fosforu (kontrola z marca 1997 r.). Badania stanu czystoœci przeprowadzono w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœ- cia do Drwêcy, w miejscowoœci Bratian (mapa 4).

Wel na odcinku przyujœciowym prowadzi³a wody III klasy czystoœci z uwagi na zawartoœæ zwi¹zków fosforu, azotyny i miano coli (tab. 1).

Substancje organiczne kwalifikowa³y rzekê w przekroju przyujœciowym do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny wskazywa³y na I klasê czystoœci. Nato- miast azotyny odpowiada³y III klasie. Zwi¹zki fosforu spe³nia³y wymagania III klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na II klasê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli spe³nia³o normy III klasy.

WÊGORAPA

Wêgorapa jest lewym, Ÿród³owym ciekiem Prego³y. D³ugoœæ jej wynosi 139,9 km, a zlewnia w granicach Polski zajmuje obszar 975,6 km2. Za pocz¹tek rzeki przyjmuje siê jej wyp³yw z jeziora Mamry. Przed Wêgorzewem rozwidla siê ona na dwa ramiona – Wêgorapê i Kana³ M³yñski, które ³¹cz¹ siê po kilku kilometrach. Za Mieduniszkami Wêgorapa przekracza granicê pañstwa i wp³ywa na teren Obwodu Kaliningradzkiego. Najwiêkszym dop³ywem rzeki jest Go³dapa. Przep³ywy charakterystyczne z okresu 1963–1990 w Mieduniszkach wynosi³y: SWQ – 51,4 m3/s, SSQ − 11,90 m3/s, SNQ − 3,29 m3/s. Wêgorapa przep³ywa przez mezoregiony − Krainê Wielkich Jezior Mazurskich i Krainê Wêgorapy, wchodz¹ce w sk³ad makroregionu Pojezierze Mazurskie (Kondracki 1998). Zlewnia Wêgorapy w górnym biegu zbudowana jest z glin zwa³owych. Zajmuj¹ j¹ rozleg³e obni¿enia dolinne wys³ane osadami jeziornymi: mu³kami, marglami, i³ami i piaskami oraz torfem. Charakteryzuje siê ona bogat¹ sieci¹ rowów melioracyjnych i licznymi po³¹czeniami z otaczaj¹cymi zlewniami. Na takim 41

J. Go³dap Rosja 5 4 4 Polska 1i

k Go³dap c

3 j

a J. Czarne

¿ 1 o 1 r

B Go³dapa

3 ³

n a

K Banie Mazurskie 2

Wêgorapa Budry Go³dapa 2 5 2 1 3 4 Wêgorzewo 1 J. Mamry J. Strêgiel J. Œwiêcajty

Pozezdrze

Jez. Dargin J. Go³dopiwo J. Dobskie Legenda Kruklanki Klasy czystoœci rzek J. Kisajno

Sapina II klasa III klasa J. Kruklin Gi¿ycko NON

J. Tajty Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

Mapa 9. Klasyfikacja ogólna wód Wêgorapy w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ Wêgorapy: 1. Zak³ad Us³ug Komunalnych w Wêgorzewie; 2. Gospodarstwo Mieszkaniowe Zasobu Skarbu Pañstwa w Bystrym, Obiekt O³ownik, wieœ Maæki; 3. Szko³a Podstawowa w Sobie- chach; 4.Gospodarstwo Mieszkaniowe Zasobu Skarbu Pañstwa w Bystrym, Obiekt O³ownik; Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ Go³dapy: 1. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Go³dapi; 2. Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Dom” we Wronkach; 3. Osiedle Mieszkaniowe w Grabowie; 4. Osiedle Mieszkaniowe w Boæwince; 5. Urz¹d Gminy Banie Mazurskie, Gminna Oczyszczalnia Œcieków w Baniach Mazurskich

pod³o¿u wykszta³ci³y siê gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane oraz bielice. W strukturze u¿ytkowania terenu wyraŸnie przewa¿aj¹ grunty orne. Znaczne obszary zajmuj¹ równie¿ nieu¿ytki. W obrêbie dolin rzecznych wystêpuj¹ ³¹ki i pastwiska, czêsto podmok³e. Rzeka przep³ywa przez teren powiatu gi¿yckiego (gminy: Wêgorzewo, Budry i Banie Mazurskie). Najwiêksz¹ miejscowoœci¹ po³o¿on¹ nad rzek¹ jest Wêgorzewo. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹: – œcieki odprowadzane przez oczyszczalniê mechaniczno-biologiczn¹ z chemicznym usuwaniem fosforu w Wêgorzewie; odprowadza ona bezpoœrednio do Kana³u M³yñskiego (odnoga Wêgorapy) oko³o 2450 m3/d œcieków (dane z kontroli ze stycznia 1999 r.); – œcieki odprowadzane poprzez rów melioracyjny z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej we wsi Maæki w iloœci 12,5 m3/d (kontrola z wrzeœnia 1998 r.); – œcieki bytowo-gospodarcze ze Szko³y Podstawowej w Sobiechach, odprowadzaj¹cej poprzez rów melioracyjny 7,3 m3/d œcieków, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli przeprowadzonej w paŸdzierniku 1997 r.); – œcieki (20 m3/d) z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej w O³owniku (kontrola z kwietnia 1998 r.). Badania jakoœci wody prowadzono w 5 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od poni¿ej jeziora Mamry do punktu granicznego w Mieduniszkach (mapa 9). 42

Jakoœæ wód Wêgorapy by³a zró¿nicowana. W pierwszym przekroju pomiarowo-kontrolnym, poni¿ej jeziora Mamry, stwierdzono II klasê czystoœci. Natomiast poni¿ej zrzutu œcieków z Wêgorzewa, rzeka prowadzi³a wody pozaklasowe ale tylko z uwagi na stan sanitarny; pozosta³e wskaŸniki spe³nia³y wymogi I lub II klasy czystoœci. W kolejnych punktach pomiarowych wody Wêgorapy odpowiada³y III klasie (tab. 1). Porównuj¹c dane z lat ubieg³ych z obecnymi, stwierdza siê poprawê stanu czystoœci rzeki na odcinku od O³ownika do Mieduniszek, co znalaz³o wyraz w zmianie klasyfikacji ogólnej z NON na III klasê czystoœci (tab. 5). Równie¿ w przekroju poni¿ej Wêgorzewa jakoœæ wód uleg³a wyraŸnej poprawie – klasyfikacja w grupie fizykochemicznej w roku 1999 wskazuje na II klasê czystoœci, a tylko miano coli typu ka³owego obni¿y³o ocenê do NON. Poprawê jakoœci wód Wêgorapy nale¿y wi¹zaæ z oddaniem do u¿ytku w 1996 roku oczyszczalni œcieków w Wêgorzewie.

Substancje organiczne. Poziom zwi¹zków organicznych wyra¿ony wskaŸnikami: BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr prawie na ca³ym kontrolowanym odcinku odpowiada³ II klasie czystoœci. Jedynie w przekroju pomiarowo-kontrolnym poni¿ej Wêgorzewa wartoœci BZT5 i ChZT-Mn nie przekracza³y norm I klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia azotu amonowego, azotanowego i ogólnego we wszystkich badanych przekrojach odpowiada³y I klasie czystoœci. Azotyny w punkcie pomiarowym poni¿ej jeziora Mamry

Tabela 5. Klasyfikacja wód Wêgorapy (wed³ug metody CUGW) w latach 1992, 1993 i 1999

Ocena Saprobo- Nr Rok Km biegu Ocena Ocena Lokalizacja przekroju fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce o ocenie fizykochem. woœæ punktu badañ rzeki sanitarna ogólna chem. sestonu

1. 1992 pon. jez. Mamry 139,9 III Pog I b.d. III

1993 II pH, BZT5,PO4, Pog I b.d. II

1999 II BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr I II II

2. 1992 pon. Wêgorzewa 135,9 NON pH, O2,PO4, Pog NON b.d. NON 1993 NON Pog NON b.d. NON

1999 II O2, ChZT-Cr, Pog NON II NON

3. 1992 pow. ujœcia rz. Go³dapy, 117,1 NON PO4, Pog NON b.d. NON

1993 w m. O³ownik NON PO4 NON b.d. NON

1999 II BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr, Z, NO2, Pog III II III 4. 1992 pon. ujœcia rz. Go³dapy, 106,0 NON Pog NON b.d. NON 1993 w m. D¹brówka NON Pog NON b.d. NON 1999 III Z III II III

5. 1992 m. Mieduniszki 96,5 NON NO2,PO4, Pog NON b.d. NON

1993 (punkt graniczny) III NO2,PO4, Pog NON I NON

1999 III NO2, Pog III II III Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, pH – odczyn,

O2 – tlen rozpuszczony, BZT5 – biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna,

NO2 – azot azotynowy, PO4 – fosforany, Pog – fosfor ogólny. 43 i poni¿ej Wêgorzewa spe³nia³y wymogi I klasy, w O³owniku i D¹brówce – II, natomiast w Mieduniszkach – III klasy czystoœci. Zasobnoœæ wód Wêgorapy w zwi¹zki fosforu by³a zró¿nicowana. Fosforany w pierwszych trzech przekrojach pomiarowo-kontrolnych odpowiada³y I klasie, zaœ w dwóch ostatnich – II klasie czystoœci. Fosfor ogólny w przekroju poni¿ej jeziora Mamry wskazywa³ na I klasê czystoœci. Na odcinku od poni¿ej Wêgorzewa do poni¿ej ujœcia Go³dapy, w D¹brówce, spe³nia³ on wymogi II klasy, natomiast w Miedu- niszkach – III. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, kwalifikowa³ wody Wêgorapy na ca³ym kontrolowanym odcinku do II klasy czystoœci. Stan sanitarny. W pierwszym przekroju miano coli wskazywa³o na I klasê, a w O³owniku, D¹brówce i Mieduniszkach na III klasê czystoœci. Najwy¿sze ska¿enie bakteryjne dyskwalifikuj¹ce wody stwierdzono poni¿ej zrzutu œcieków z Wêgorzewa.

WKRA (WKRA-NIDA)

Wkra jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Narwi. Jej d³ugoœæ wynosi 249,1 km, w tym w granicach województwa warmiñsko-mazurskiego oko³o 70 km. Zlewnia zajmuje powierzchniê 5322,1 km2 (Podzia³ hydrograficzny Polski 1983). Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1951–1985 wynosi³y: – most w Nidzicy SWQ – 2,15; SSQ – 0,44; SNQ – 0,13; – powy¿ej ujœcia Szkotówki SWQ – 6,49; SSQ – 1,31; SNQ – 0,40; – granica dawnego województwa olsztyñskiego i ciechanowskiego SWQ – 14,4; SSQ – 2,81; SNQ – 0,86; – wodowskaz Dzia³dowo SWQ – 15,4; SSQ – 3,11; SNQ – 0,95. Wkra przep³ywa przez mezoregion Wzniesienia M³awskie nale¿¹cy do makroregionu Nizina Pó³nocnomazowiecka (Kondracki 1998). Wkra w górnym biegu nosi nazwê Nida, w okolicy Dzia³dowa zwana jest Dzia³dówk¹, a od ¯uromi- na do ujœcia nazywana jest Wkr¹. Rzeka bierze pocz¹tek w zmeliorowanych bagnach na wschód od jeziora Kownatki. Dolina rzeki w wielu miejscach pociêta jest gêst¹ sieci¹ rowów melioracyjnych i wystêpuj¹ tu liczne do³y potorfowe. Pó³nocn¹ czêœæ zlewni pokrywaj¹ przewa¿nie piaski sandrowe ze ¿wirami oraz piaski lodowcowe. Poni¿ej Dzia³dowa zlewnia zbudowana jest z piasków i glin zwa³o- wych, miejscami z domieszk¹ ¿wirów. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê przede wszystkim gleby p³owe i brunatne wy³ugowane, a w dolinach rzek kompleksy gleb glejowych. W zlewni wyraŸnie przewa¿aj¹ grunty orne. W województwie warmiñsko-mazurskim rzeka przep³ywa przez tereny powiatów nidzickiego i dzia³dowskiego. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ Wkry s¹ œcieki z: – oczyszczalni w Nidzicy, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio do rzeki oko³o 3000 m3/d œcieków komunalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z wrzeœnia 1999 r.); – Zak³adu „Izolacja” w Nidzicy, odprowadzaj¹cego poprzez rów melioracyjny 63 m3/d œcieków przemys³owych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (kontrola z kwietnia 1997 r.); – oczyszczalni w Zagrzewie, odprowadzaj¹cej poprzez rów melioracyjny i Powiersk¹ Strugê oko³o 60 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (zgodnie z kontrol¹ z lutego 1997 r.); 44

J. Kownatki

1 2

3 Nidzica 2 3

Szkotówka

Koz³owo

Nida 4

Dzia³dowo 5 Legenda 6 4 Wkra 5 Klasy czystoœci rzek

7 II klasa 6 III klasa Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ

Mapa 10. Klasyfikacja ogólna wód Wkry (Wkry – Nidy) w roku 1999 Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. „Izolacja” Nidzica SA; 2. Miejskie Wodoci¹gi i Kanalizacja w Nidzicy; 3. Zak³ad Gospodarki Cysternami w Nidzicy; 4. Gospodarstwo Skarbu Pañstwa w Nidzicy – oczyszczalnia œcieków Zagrzewo; 5. Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Dzia³dowie; 6. Zespó³ Szkó³ Rolniczych w Gródkach

– Zak³adu Gospodarki Cysternami w Nidzicy, odprowadzaj¹cego poprzez rów melioracyjny oko³o 20 m3/d œcieków technologicznych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (kontrola z paŸ- dziernika 1999 r.); – oczyszczalni w Dzia³dowie, odprowadzaj¹cej poprzez Kana³ M³yñski oko³o 3300 m3/d œcieków komunalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (zgodnie z kontrol¹ z paŸdziernika 1998 r.); Kana³ M³yñski ³¹czy siê z Wkr¹ poni¿ej przekroju pomiarowego w Gnojenku; – Zespo³u Szkó³ Rolniczych w Gródkach, odprowadzaj¹cego poprzez rów melioracyjny oko³o 110 m3/d œcieków socjalno-bytowych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (kontrola z paŸ- dziernika 1998 r.). Mniejsze iloœci œcieków rzeka przyjmuje poprzez rów melioracyjny z Gorzelni Rolniczej w Niborku (2 m3/d wód poch³odniczych i œcieków technologicznych) oraz poprzez Strugê Komornick¹ i Kana³ M³yñski z Zespo³u Szkó³ Rolniczych w Malinowie (oko³o 8 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych). Ponadto do Wkry doprowadzane s¹ wody poch³odnicze z Gorzelni w Zalesiu (oko³o 30 m3/d wed³ug kontroli z lutego 1998 r.) oraz z Gospodarstwa w Kisinach (oko³o 60 m3/d wed³ug kontroli z paŸdziernika 1998 r.). Badania jakoœci wód prowadzono w 7 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na odcinku od powy¿ej Za³usek, w miejscowoœci R¹czki do Nowego Dworu (mapa 10).

Wkra prawie na ca³ej d³ugoœci prowadzi³a wody III klasy czystoœci. Jedynie w przekroju powy¿ej Nidzicy stwierdzono II klasê. W pierwszym przekroju, w miejscowoœci R¹czki, o obni¿onej klasie czystoœci zadecydowa³y tylko zawiesina ogólna i miano coli (tab. 1). W porównaniu z rokiem 1997 poprawi³ siê stan czystoœci rzeki w niektórych przekrojach pomiarowo-kontrolnych (tab. 6). Powy¿ej i poni¿ej Nidzicy oraz na odcinku od Dzia³dowa do Nowego Dworu nast¹pi³y zmiany w klasyfikacji ogólnej; obni¿eniu uleg³y wartoœci 45

stê¿eñ charakterystycznych niektórych wskaŸników fizykochemicznych (fosforu ogól- nego, fosforanów, zawiesiny ogólnej czy azotynów), a tak¿e miejscami korzystniejsza by³a ocena z uwagi na miano coli i saprobowoœæ sestonu. Poprawê jakoœci wody na odcinku od Dzia³dowa do Nowego Dworu nale¿y wi¹zaæ z oddaniem do u¿ytku w 1997 roku nowej mechaniczno-biologicznej oczyszczalni œcieków w Dzia³dowie oraz z modernizacj¹ w 1998 roku oczyszczalni w Gródkach.

Substancje organiczne na ca³ym kontrolowanym odcinku kwalifikowa³y Wkrê do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zawartoœæ azotu ogólnego i azotanowego odpowiada³a I klasie czystoœci. Azot amonowy prawie we wszystkich przekrojach wskazywa³ na I klasê, jedynie poni¿ej Nidzicy stê¿enie charakterystyczne obni¿y³o jakoœæ wód do II klasy. Azotyny spe³nia³y wymogi II lub III klasy czystoœci. Fosforany i fosfor ogólny w przekrojach pomiarowo-kontrolnych w R¹czkach, powy¿ej Nidzicy i w Nowym Dworze kwalifikowa³y wody rzeki do II klasy czystoœci. Natomiast na odcinku od poni¿ej Nidzicy do miejscowoœci Gnojenko zwi¹zki fosforu wskazywa³y na III klasê czystoœci. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, na kontrolowanym odcinku rzeki odpowiada³ II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego przewa¿nie spe³nia³o normatywy III klasy czystoœci, tylko w przekroju powy¿ej Nidzicy stwierdzono klasê II.

Tabela 6. Klasyfikacja wód Wkry (wed³ug metody CUGW) w latach 1997 i 1999

Ocena Saprobo- Nr Rok Km biegu WskaŸniki decyduj¹ce o ocenie fizyko- Ocena Ocena Lokalizacja przekroju fizyko- woœæ punktu badañ rzeki chem. sanitarna ogólna chem. sestonu

1. 1997 pow. Za³usek, 244,0 III O2, ChZT-Mn, Pog III II III 1999 w m. R¹czki III Z III II III 2. 1997 pow. Nidzicy 239,0 III Pog II II III

1999 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, NO2,PO4, Pog II II II

3. 1997 pon. Nidzicy, 234,8 NON PO4, Pog NON III NON

1999 w m. Pi¹tki III NO2,PO4, Pog III II III

4. 1997 pow. ujœcia Szkotówki, 217,7 III Z, PO4, Pog III II III

1999 w m. Kadyki III NO2,PO4, Pog III II III 5. 1997 m. Dzia³dowo (Kisiny) 204,6 NON Pog III II NON

1999 III Z, PO4, Pog III II III

6. 1997 m. Gnojenko 193,0 NON Z, NO2, Pog NON III NON

1999 III Z, PO4, Pog III II III 7. 1997 m. Nowy Dwór 177,1 NON Pog NON III NON

1999 III Z, NO2 III II III Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom,

NO2 – azot azotynowy, PO4 – fosforany, Pog – fosfor ogólny. 46

1.3. PODSUMOWANIE l W roku 1999 przeprowadzono badania 29 rzek województwa warmiñsko-mazurskiego w 64 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, obejmuj¹cych ³¹czn¹ d³ugoœæ oko³o 350 km. Bior¹c pod uwagê ocenê ogóln¹, dokonan¹ wed³ug metody CUGW, w ¿adnym z przekrojów nie stwierdzono wód klasy I, w 6 zaliczono je do klasy II, w 29 – do klasy III,aw29nieodpowiada³y one normom. Znacznie korzystniejsza by³a ocena hydrobiologiczna i sanitarna (tab. 7).

Tabela 7. Wyniki klasyfikacji rzek badanych w 1999 roku ³¹cznie z dop³ywami Zalewu Wiœlanego (liczba i procent przekrojów pomiarowo-kontrolnych odpowiadaj¹cych danej klasie czystoœci).

Klasa czystoœci Ocena fizykochem. Ocena sanitarna Saprobowoœæ sestonu Ocena ogólna

I 0 (0%) 3 (4,7%) 0 (0%) 0 (0%) II 12 (18,8%) 12 (18,8%) 44 (68,8%) 6 (9,4%) III 25 (39,0%) 34 (53,1%) 18 (28,1%) 29 (45,3%) NON 27 (42,2%) 15 (23,4%) 2 (3,1%) 29 (45,3%) Razem 64 (100%) 64 (100%) 64 (100%) 64 (100%) l W klasyfikacji fizykochemicznej, o obni¿onej jakoœci wód, zaliczonych do klasy III lub nie odpowiadaj¹cych normom, decydowa³ jeden lub kilka wskaŸników; przewa¿nie by³y to zwi¹zki fosforu i azotyny,

a w wodach silnie zanieczyszczonych tak¿e wskaŸniki zawartoœci substancji organicznych: BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr (tab. 1). l Uzyskane wyniki badañ pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e kontrolowane w 1999 roku rzeki nie wykazywa³y znacznego obci¹¿enia zwi¹zkami organicznymi, z wyj¹tkiem stanowisk znajduj¹cych siê poni¿ej zrzutu niedostatecznie oczyszczonych œcieków z oczyszczalni (np. Drela poni¿ej Mor¹ga) lub odcinków rzek obci¹¿onych naturalnym materia³em organicznym, np. pochodzenia humusowego (Dymer powy-

¿ej Biskupca). Œrednie roczne wartoœci wskaŸników substancji organicznych − BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr w wodach Dreli poni¿ej wylotu œcieków z oczyszczalni w Mor¹gu wynosi³y odpowiednio:

218,1 mg O2/l, 75,8 mg O2/l i 553,1 mg O2/, a ich wielkoœci charakterystyczne: 607,5 mg O2/l,

155,5 mg O2/l i 1695 mg O2/l. Rzekami wykazuj¹cymi podwy¿szon¹ lub ponadnormatywn¹ zawartoœæ azotynów (III klasa lub NON) by³y np. Drela, Drwêca, Liwna (od Barcian do ujœcia do rzeki Guber w Krelikiejmach), Sandela od poni¿ej Lubawy do ujœcia do Drwêcy, Wêgorapa w Mieduniszkach, Wkra w niektórych przekrojach oraz rzeki w przekrojach przujœciowych, np. Gizela, Go³dapa, Grabiczek, Kana³ Bro¿ajcki, Struga Radom- no, Szkotówka, Wel (tab. 1). Nadmierne zanieczyszczenie wód zwi¹zkami fosforu, które odpowiada³o III klasie lub nie odpowiada³o normom, stwierdzono w takich rzekach jak: Drela od poni¿ej oczyszczalni œcieków w Moragu do ujœcia do jeziora Ruda Woda, Drwêca (na odcinku od Samborowa do Kurzêtnika), Liwna w Ogród- kach i Barcianach, £yna w Stopkach, Sandela, Wad¹g poni¿ej Biskupca i w Kromerowie (poni¿ej jeziora Dadaj), Wêgorapa w Mieduniszkach, Wkra od poni¿ej Nidzicy do miejscowoœci Gnojenko oraz w przekrojach przyujœciowych niektórych rzek (Gizela, Go³dapa, I³awka, Kana³ Bro¿ajcki, Kiermas – Koœno, Pas³êka w Nowej Pas³êce, Struga Radomno, Wel). Najwy¿sze obci¹¿enie zwi¹zkami azotu i fosforu wykazywa³y wody Dreli w przekroju poni¿ej zrzutu œcieków z Mor¹ga – œrednie roczne stê¿enia wynosi³y: 30,31 mg N/l i 7,01 mg P/l, a wartoœci stê¿eñ charakterystycznych: 69,84 mg N/l i 18,56 mg P/l. 47 l W rzece Kiermas – Koœno, w jej górnym biegu, obserwuje siê okresowo deficyty tlenowe, wystêpuj¹ce przy umiarkowanej zawartoœci zwi¹zków organicznych. W miesi¹cach od czerwca do sierpnia stê¿e-

nie tlenu wynosi³o odpowiednio: 2,9 mg O2/l; 1,8 mg O2/l; 3,5 mg O2/l. Niskie natlenienie wód w okresie letnim stwierdzono tam równie¿ w roku hydrologicznym 1994/1995. l Budowa nowych mechaniczno-biologicznych oczyszczalni œcieków i uregulowanie gospodarki œcieko- wej (kanalizacja) na terenach miast i wsi spowodowa³y poprawê jakoœci wód w niektórych przekrojach pomiarowo-kontrolnych badanych rzek. Stwierdzono np. poprawê stanu czystoœci Wad¹ga na odcinku od poni¿ej Barczewa do powy¿ej jeziora Wad¹g, co nale¿y wi¹zaæ ze skierowaniem œcieków z Barcze- wa na oczyszczalniê w Olsztynie. Poprawa jakoœci wód Wkry na odcinku od Dzia³dowa do Nowego Dworu i zmiana klasyfikacji z NON na III nast¹pi³a po oddaniu do u¿ytku nowej, mechaniczno-biologicznej oczyszczalni œcieków w Dzia³dowie. W porównaniu z poprzednimi latami, stwierdza siê poprawê stanu czystoœci rzeki Wêgorapy na odcinku od O³ownika do Mieduniszek oraz poni¿ej Wêgorzewa, co nale¿y wi¹zaæ z oddaniem do u¿ytku w 1996 roku oczyszczalni œcieków w Wêgorzewie. Znacznej poprawy jakoœci wód rzeki Dreli nale¿y spodziewaæ siê po oddaniu do eksploatacji w 2000 roku nowej, mechaniczno-biologicznej oczyszczalni dla Mor¹ga.

2. MONITORING JEZIOR

2.1. WSTÊP

W roku 1999 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska wraz z Delegaturami WIOŒ w Elbl¹gu i Gi¿ycku prowadzi³ badania stanu czystoœci jezior województwa warmiñsko-mazurskiego. Badania te stanowi³y kontynuacjê dotychczas prowadzonego monitoringu. Jeziora Jegocin i Wukœniki badane by³y w ramach sieci krajowej zgodnie z „Programem badañ jezior reperowych objêtych sieci¹ krajow¹ w latach 1999−2002”. Nadzór merytoryczny nad monitoringiem reperowym sprawuje Instytut Ochrony Œrodowiska w Warszawie, który dokonuje równie¿ ocen uzyskanych wyników pomiarów. Celem monitoringu reperowego jest: – badanie ogólnego stanu zanieczyszczenia jezior w aspekcie dzia³alnoœci cz³owieka (z wy³¹czeniem punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ); – rejestracja zmian jakoœci wód oraz obiegu wód w zlewniach jezior w celu okreœlenia obiegu substancji w zbiornikach ró¿nego typu; – okreœlenie tendencji tempa zmian eutrofizacji wód i przyczyn tych zmian w ró¿nego rodzaju zbiornikach. Badania pozosta³ych jezior (powy¿ej 100 ha i mniejszych, wa¿nych ze wzglêdów gospodarczych i przyrodniczych) prowadzone s¹ w sieciach regionalnych miêdzywojewódzkich i wojewódzkich. W roku 1999 w ramach sieci regionalnej (sieæ wojewódzka) Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska Delegatura WIOŒ w Gi¿ycku zbada³a stan czystoœci wód 6 zbiorników pó³nocnej czêœci Wielkich Jezior Mazurskich (Dargin, Dobskie, Kirsajty, Kisajno, Mamry i Œwiêcajty), WIOŒ w Olsztynie – 6 jezior (Giel¹dzkie, Limajno, Luterskie, Mar¹g, Sar¹g i W¹giel), a Delegatura WIOŒ w Elbl¹gu − 1 (Blanki). Szczegó³owe zasady prowadzenia monitoringu w sieci regionalnej podane s¹ w Wytycznych monitoringu podstawowego jezior 48

(Kudelska, Cydzik, Soszka 1994), a tak¿e w wersji skróconej w Raporcie o stanie œrodowiska na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1997-1998 (WIOŒ Olsztyn 2000). W tabelach 8,9i10zamieszczono wybrane dane morfometryczne jezior objêtych sieci¹ regionaln¹, podatnoœæ na degradacjê, wyniki ocen stanu czystoœci wód oraz wartoœci niektórych wskaŸników troficznych. Poni¿ej zamieszczono opisy badanych zbiorników wraz z podaniem ich podatnoœci na degradacjê oraz klas czystoœci wód.

Tabela 8. Podstawowe dane morfometryczne i wyniki ocen stanu czystoœci jezior badanych w 1999 roku

G³êbokoœæ maksy- Powierzchnia Podatnoœæ na Nazwa Powierzch- Gmina malna zlewni ca³k. degradacjê Klasa czystoœci jeziora nia (ha) (m) (km2) (kategoria)

Blanki Lidzbark Warmiñski 440,1 8,4 195,7 III** III Dargin Pozezdrze/Wêgorzewo 3030,0 37,6 236,5 I II Dobskie Gi¿ycko 1776,0 22,5 57,6 II II Giel¹dzkie Sorkwity 475,5 27,0 72,4 II III Kirsajty Wêgorzewo 207,0 5,8 240,9 III II Kisajno Gi¿ycko 1896,0 25,0 61,7 I II Limajno Dobre Miasto 232,9 39,5 14,9 I II Luterskie Kolno 691,1 20,7 50,8 II II Mamry Wêgorzewo 2504,0 43,8 620,6 II II Mar¹g £ukta 393,0 20,1 54,2 II** II Sar¹g Gietrzwa³d 183,0 16,5 176,0 II** NON Œwiêcajty Wêgorzewo 869,4 28,0 326,6 II III W¹giel Piecki 176,8 13,3 43,7 III** III ** œcieki doprowadzane do dop³ywów jeziora

Tabela 9. Wartoœci wybranych wskaŸników troficznych jezior badanych w 1999 roku (warstwa powierzchniowa najg³êbszego plosa latem)

Œrednie nasyce- Nazwa Przewodnictwo* P ogólny N ca³kowity Chlorofil „a” Widzialnoœæ nie hypolimnionu jeziora (µS/cm) (mg P/l) (mg N/l) (mg/m3) (m) tlenem (%)

Blanki - 310 0,46 0,86 83,0 0,8 Dargin 18,1 320 0,042 0,80 1,5 2,0 Dobskie 6,4 320 0,066 1,42 5,2 1,6 Giel¹dzkie 0 380 0,11 1,29 27,1 1,5 Kirsajty - 304 0,056 0,92 5,6 3,1 Kisajno 20,8 320 0,099 1,44 17,0 1,6 Limajno 0,3 360 0,052 0,58 4,7 3,2 Luterskie 0 370 0,046 0,75 10,9 3,2 Mamry 29,3 320 0,076 1,06 4,1 3,3 Mar¹g 0 390 0,065 0,78 20,0 2,0 Sar¹g 0,8 390 0,14 1,82 47,7 0,5 Œwiêcajty 2,2 352 0,062 0,90 13,6 1,3 W¹giel 0 420 0,072 0,74 15,5 1,0 * okres wiosennej cyrkulacji 49

Tabela 10. Wartoœci wybranych wskaŸników troficznych jezior badanych w 1999 roku (warstwa naddenna najg³êbszego plosa latem)

Nazwa jeziora Tlen (mg O2/l) Fosforany (mg P/l) P ogólny (mg P/l) Azot amonowy (mg N/l)

Blanki 0,0 – – – Dargin 1,2 0,111 0,130 0,12 Dobskie 0,6 0,065 0,130 0,14 Giel¹dzkie 0,0 1,03 1,33 3,31 Kirsajty 3,7 – – – Kisajno 2,2 0,078 0,150 0,13 Limajno 0,0 0,166 0,173 0,62 Luterskie 0,0 0,049 0,055 0,32 Mamry 1,5 0,055 0,091 0,03 Mar¹g 0,0 0,300 0,737 0,33 Sar¹g 0,1 0,958 1,01 2,88 Œwiêcajty 0,0 0,140 0,180 0,59 W¹giel 0,0 0,404 0,469 2,98

2.2. STAN CZYSTOŒCI JEZIOR BADANYCH W 1999 ROKU

JEZIORO BLANKI

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Symsarna − £yna − Prego³a

l region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 99,8 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 440,1 ha l g³êbokoœæ maksymalna 8,4 m l g³êbokoœæ œrednia 5,0 m l objêtoœæ jeziora 21 897,8 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 195,7 km2

Jezioro Blanki le¿y oko³o 12 km na wschód od Dobrego Miasta, w gminie Lidzbark Warmiñski. Zbiornik zasila kilka niewielkich cieków oraz rzeka Symsarna, która dop³ywa do po³udniowo-wschodniego brzegu, a wyp³ywa z krañca pó³nocno-wschodniego. Zlewnia bezpoœrednia jeziora, zajmuj¹ca 520 ha, jest zró¿nicowana − nieca³e 40% jej powierzchni zajmuj¹ grunty orne, 35% − ³¹ki, pastwiska i nieu¿ytki, a nieco ponad 20% − lasy i zadrzewienia. Warunki naturalne powoduj¹, ¿e jezioro wykazuje podwy¿szon¹ podatnoœæ na wp³ywy zewnêtrz- ne; zaliczono je do III kategorii podatnoœci na degradacjê. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e sumaryczny wynik punktacji tylko nieznacznie przekracza wartoœæ graniczn¹ dla II kategorii − praktycznie jest to pogranicze kategorii II i III. Najmniej korzystnymi w ocenie s¹: iloraz objêtoœci jeziora i d³ugoœci linii brzegowej, iloraz powierzchni dna czynnego i objêtoœci epilimnionu oraz brak uwarstwienia termicznego latem. 50

Jezioro Blanki jest w niewielkim stopniu wykorzystywane na cele rekreacyjne − w pobli¿u ujœcia Sym- sarny znajduje siê niewielkie pole namiotowe i kilka domków letniskowych. Zbiornik nie otrzymuje bez- poœrednio zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych, jednak znaczne zagro¿enie stanowiæ mog¹ wody Symsarny, do której kierowane s¹ œcieki komunalne z Jezioran: czêœæ z nich (oko³o 310 m3/d) po oczyszczeniu mechaniczno-biologiczno-chemicznym, reszta (oko³o 205 m3/d) − praktycznie bez oczyszczenia. Wylot œcieków znajduje siê oko³o 8 km powy¿ej jeziora. Oczyszczalnia zosta³a oddana do eksploatacji jesieni¹ 1999 roku. Ponadto do Symsarny, oko³o 6 km powy¿ej jeziora, kierowane s¹ poprzez rów melioracyjny œcieki z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Wojtówku (oko³o 40 m3/d). Badania stanu czystoœci wód jeziora przeprowadzi³a w roku 1999 Delegatura WIOŒ w Elbl¹gu. Stanowi- ska pomiarowe zlokalizowano w najg³êbszych partiach czêœci zachodniej (g³êb. maks. 7,8 m − stanowisko 01), œrodkowej (g³êb. maks. 7,0 m − stanowisko 02) i odnogi pó³nocnej (g³êb. maks. 8,0 m − stanowisko 03). W okresie badañ wiosennych w obrêbie jeziora warunki tlenowe by³y zró¿nicowane. Na powierzchni plosa zachodniego woda wykazywa³a przesycenie tlenem (oko³o 120%), a nad dnem wyraŸny deficyt (oko³o 60% nasycenia). Na pozosta³ych stanowiskach, na powierzchni, stwierdzono niewielki deficyt tlenowy (nieco powy¿ej 80% nasycenia pe³nego), który pog³êbia³ siê do 50−70% w czêœci naddennej. Latem wody odnogi zachodniej (stanowiska 01 i 02) wykazywa³y wyrównan¹ temperaturê i nasycenie tlenem rzêdu 73−83%. Natomiast na stanowisku 03 na powierzchni nasycenie wody tlenem by³o pe³ne, a w szcz¹tkowym, siêgaj¹cym dna metalimnionie tlen nie wystêpowa³. Okreœlone wskaŸniki fizykochemiczne i biologiczne œwiadcz¹ o znacznym stopniu zeutrofizowania wód jeziora Blanki. Szczególnie uwidoczni³o siê ono latem, kiedy to stê¿enie fosforu ca³kowitego wynosi³o œrednio 0,44 mg P/l, a wskaŸnik zawartoœci substancji organicznych − ChZT-Cr − osi¹ga³ wartoœæ ponad 45 mg O2/l. Jednoczeœnie zbiornik wykazywa³ wysok¹ produktywnoœæ pierwotn¹, co znalaz³o odzwierciedlenie w zawartoœci chlorofilu „a” (œrednia oko³o 70 mg/m3) i ograniczeniu widzialnoœci kr¹¿ka Secchiego do 0,6−0,8 m. W okresie wiosennych badañ okreœlone wskaŸniki troficzne, poza azotem ca³kowitym (nieco ponad 2 mg/l), by³y korzystniejsze. Miano coli typu ka³owego odpowiada³o klasie II. Ocena ogólna pozwala zaliczyæ wody jeziora Blanki do III klasy czystoœci. Niekorzystny wp³yw na jakoœæ zbiornika wywieraæ mog¹ wody Symsarny, do której kierowane s¹ œcieki z Jezioran oraz z niewielkiej oczyszczalni w Wojtówku. Dane pochodz¹ce z roku 1980 (OBiKŒ Olsztyn) równie¿ wskazywa³y na wysoki stopieñ zeutrofizowania zbiornika i III klasê czystoœci (Cydzik i Soszka 1988). Stwierdzono wówczas, podobnie jak w roku 1999, wysok¹ zawartoœæ zwi¹zków fosforu oraz ograniczon¹ widzialnoœæ.

JEZIORO DARGIN

Po³o¿enie jeziora l dorzecze: Wêgorapa − Prego³a l region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 116,2 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 3030,0 ha l g³êbokoœæ maksymalna 37,6 m l g³êbokoœæ œrednia 10,6 m l objêtoœæ jeziora 322 100,0 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 236,5 km2 51

Jezioro Dargin usytuowane jest w œrodkowej czêœci kompleksu Mamr. £¹czy siê ono bezpoœred- nio z jeziorami: Kisajno, Dobskie i Kirsajty. Zbiornik znajduje siê w granicach administracyjnych dwóch wiejskich gmin: Wêgorzewo i Pozezdrze. Nad brzegiem jeziora (oko³o 1 km na wschód od Sztynortu) znajduje siê rezerwat „Mokre” z fragmentem lasu ³êgowego, zaœ wyspy s¹ rezerwatami ornitologicznymi. Zlewnia ca³kowita jeziora zajmuje 236,5 km2. Bezpoœrednie otoczenie zbiornika jest ró¿norodne − lasy, grunty orne, ³¹ki, nieu¿ytki. Na obrze¿u le¿¹ trzy niewielkie miejscowoœci: Nowy Harsz, £abap i czê- œæ Kolonii Harsz. Jezioro Dargin nie posiada bezpoœrednich punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ i nie nale¿y do zbior- ników silnie obci¹¿onych turystycznie. W niewielkiej odleg³oœci od jego brzegów zlokalizowane s¹ 2 oœrodki wypoczynkowe, nieliczne domki letniskowe i 3 pola biwakowe. Œcieki z Hotelu „Dargin” w Har- szu i z Oœrodka Wypoczynkowego Warszawskiego Pa³acu M³odzie¿y w Pieczarkach s¹ odprowadzane do gruntu w rejonie zbiornika. Jezioro posiada korzystne warunki do uprawiania ¿eglarstwa; przebiega przez nie szlak ¿eglugi œródl¹dowej. Przy wschodnim brzegu zbiornika znajduje siê kompleks stawów rybackich, z których wody odprowadzane s¹ okresowo do jeziora. Nale¿y podkreœliæ, ¿e w zlewni rzeki Radziei uchodz¹cej do Dargina (zatoka £abap), w okolicach wsi Ma¿any (nieca³e 5 km w linii prostej od Jeziora Dobskiego) znajduje siê du¿e wysypisko, na którym sk³adowane s¹ odpady z okolicznych gmin oraz znaczne ich iloœci z Warszawy. Warunki morfometryczno-zlewniowe wskazuj¹ na siln¹ odpornoœæ jeziora Dargin na wp³ywy zew- nêtrzne, kwalifikuj¹c¹ je do I kategorii podatnoœci na degradacjê. Badanie jeziora prowadzono na jednym stanowisku pomiarowym, zlokalizowanym w miejscu naj- wiêkszego zag³êbienia (38,0 m). Pomiary termiczne wody wskazywa³y na zbli¿one do homotermii warunki wiosenne oraz na wyraŸn¹ letni¹ stratyfikacjê. W II dekadzie kwietnia woda by³a przesycona tlenem od powierzchni do dna. W czasie pe³nej letniej stagnacji nastêpowa³o znaczne obni¿enie stê¿enia tlenu w termoklinie − do 3,0 mg O2/l na 12 m. Poni¿ej tlen wzrasta³ do 4,6 mg O2/l na 16 m, a w dolnej czêœci hypolimnionu ponownie obni¿a³ siê − do 1,2 mg O2/l w strefie naddennej. Przy tych warunkach tlenowych siarkowodór nie wystêpowa³. Latem w warstwie powierzchniowej stwierdzono podwy¿szon¹ zawartoœæ substancji organicznych −

ChZT-Cr i BZT5 wynosi³y odpowiednio: 40,0 mg O2/l i 7,7 mg O2/l. Zawartoœæ zwi¹zków biogennych w obu okresach badawczych by³a niska i na ogó³ mieœci³a siê w granicach norm klasy I i II. Wy¿sz¹ natomiast zawartoœæ fosforu (0,111 mg P/l) stwierdzono w strefie naddennej. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w obu okresach badañ by³a zbli¿ona i wynosi³a wiosn¹ 2,8 m, latem – 2,0 m. Obie te wartoœci odpowiada³y II klasie czystoœci. W zbiorniku nie zaobserwowano masowych zakwitów fitoplanktonu. Chlorofil „a” wykazywa³ wy¿sze wartoœci w okresie wiosennym (6,0 mg/m3), co korelowa³o z nasilonym w tym czasie wystêpowaniem okrzemek; latem zaœ nie przekracza³ 1,5 mg/m3. Wody jeziora s¹ zasobne w podstawowe sole mineralne − w okresie wiosennej cyrkulacji przewod- noœæ elektrolityczna w³aœciwa wynosi³a 320 µS/cm i odpowiada³a III klasie. Pod wzglêdem sanitarnym jezioro nie budzi³o zastrze¿eñ, miano coli typu ka³owego mieœci³o siê w granicach klasy I. Brak bezpoœrednich punktowych zrzutów œcieków oraz korzystne warunki naturalne sprzyjaj¹ utrzymaniu dobrej jeszcze jakoœci wód jeziora − badania przeprowadzone w 1999 roku pozwoli³y zakwalifiko- waæ jezioro Dargin do II klasy czystoœci. W latach 1990 i 1993 stwierdzono równie¿ klasê II. 52

JEZIORO DOBSKIE

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Wêgorapa − Prego³a

l region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m. 116,2 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 1776,0 ha l g³êbokoœæ maksymalna 22,5 m l g³êbokoœæ œrednia 7,8 m l objêtoœæ jeziora 140 000,0 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 57,6 km2

Jezioro Dobskie stanowi zachodni¹ czêœæ kompleksu Mamr. Od strony pó³nocno-wschodniej ³¹czy siê z jeziorem Dargin. Wyspy na jeziorze s¹ rezerwatami ornitologicznymi, a ca³e jezioro ³¹cznie z g³azo- wiskiem na Pó³wyspie Fuleda stanowi rezerwat krajobrazowy i jest objête stref¹ ciszy (dozwolone s¹ tu jedynie rejsy wycieczkowe do Wyspy Kormoranów). Zbiornik znajduje siê w granicach administracyjnych wiejskiej gminy Gi¿ycko. Zlewnia ca³kowita jeziora zajmuje 57,6 km2. Pod³o¿e zlewni w czêœci zachodniej i wschodniej stanowi¹ gliny zwa³owe i zwietrzelinowe. Doœæ du¿y udzia³ maj¹ tutaj tak¿e utwory aluwialne i torfy. Bezpo- œrednie otoczenie jeziora jest zró¿nicowane − lasy, grunty orne, ³¹ki, nieu¿ytki, mokrad³a. Lasy zajmuj¹ oko³o 50 % powierzchni zlewni bezpoœredniej. Nad brzegami zbiornika znajduj¹ siê cztery miejscowo- œci: Doba, Pilwa, Jerzykowo i Fuleda. Jezioro Dobskie nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. W bezpoœrednim s¹siedztwie jeziora nie ma oœrodków wypoczynkowych i innej zabudowy rekreacyjnej. Jedynie przy brzegu po³udniowo-wschodnim zlokalizowano 3 pola biwakowe. Zbiornik jest chêtnie odwiedzany przez wêdkarzy i ¿eglarzy. Nieca³e 5 km w linii prostej od jeziora, w pobli¿u wsi Ma¿any, znajduje siê du¿e wysypisko œmieci, na którym sk³adowane s¹ odpady z okolicznych gmin oraz z Warszawy. Przedsiêbiorstwo Rolne „Dobrol” Sp. z o.o. we wsi Doba prowadzi doœæ intensywn¹ gospodarkê hodowlan¹ i posiada pola uprawne w rejonie jeziora i jego dop³ywów. Warunki morfometryczno-zlewniowe wskazuj¹ na znaczn¹ odpornoœæ jeziora na czynniki zewnêtrzne, plasuj¹ce je do II kategorii podatnoœci na degradacjê (praktycznie pogranicze kategorii I i II). Badanie jakoœci wód jeziora przeprowadzono na jednym stanowisku, wyznaczonym w pó³nocnej, najg³êbszej − siêgaj¹cej ponad 20 m − czêœci zbiornika. Pomiary termiczne Jeziora Dobskiego wskazywa³y na pocz¹tek stratyfikacji w okresie wiosennych badañ − temperatura wody wynosz¹ca 6,8−7,2°C pod powierzchni¹, obni¿a³a siê do 4,8°C przy dnie − i wyraŸn¹ stratyfikacjê latem. Warstwa skokowa (metalimnion) latem po³o¿ona by³a miêdzy 8 a 11 m.

Oksyklina pokrywa³a siê z termoklin¹. Na powierzchni stê¿enie tlenu wynosi³o 9,2 mg O2/l, miêdzy 9 a 10 m spad³o do 1,3 mg O2/l, a przy dnie stwierdzono jedynie 0,6 mg O2/l.

Zawartoœæ zwi¹zków organicznych w wodzie powierzchniowej latem 1999 roku (CHZT-Cr − 47,8 mg O2/l;

BZT5 − 6,5 mg O2/l) by³a znacznie wy¿sza ni¿ w roku 1990 oraz 1993 i odpowiada³a III klasie czystoœci. Stê- ¿enia zwi¹zków fosforu i azotu mieœci³y siê w granicach norm klasy I i II, jedynie wody naddenne wykazywa³y podwy¿szon¹ zawartoœæ fosforu (0,13 mg P/l). 53

Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w okresie wiosennym wynosi³a 2,3 m, a latem − 1,6 m. Chlorofil „a” i sucha masa sestonu w obu okresach badawczych nie przekracza³y norm I klasy (wartoœci œrednie: 5,1 mg/m3 i 3,2 mg/l). Przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, wynosz¹ca wiosn¹ 320 µS/cm, œwiadczy o wysokiej zasob- noœci wód jeziora w g³ówne sk³adniki mineralne. Pod wzglêdem sanitarnym woda w jeziorze nie budzi³a zastrze¿eñ (miano coli typu fekalnego − I klasa). Wyniki badañ Jeziora Dobskiego uzyskane w 1999 roku wskazywa³y w ocenie ogólnej na II klasê czystoœci. Równie¿ w latach 1990 i 1993 wody jeziora zakwalifikowano do klasy II. Ochrona Jeziora Dobskiego przed nadmiern¹ eutrofizacj¹ wymaga wyeliminowania dop³ywu ¿yznych wód, doprowadzanych rowami i kolektorami oraz zaprzestania nawo¿enia pól po³o¿onych w bliskim s¹siedztwie zbiornika. Nieprzewidywalny jest wp³yw sk³adowiska odpadów w Ma¿anach na jakoœæ wód jeziora.

JEZIORO GIEL¥DZKIE

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Babiêcka Struga − Krutynia − Pisa − Narew − Wis³a

l region fizycznogeograficzny: Pojezierze Mr¹gowskie − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 133,8 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 475,5 ha l g³êbokoœæ maksymalna 27,0 m l g³êbokoœæ œrednia 6,8 m l objêtoœæ jeziora 32 518,8 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 72,4 km2

Jezioro Giel¹dzkie to du¿y, rynnowy zbiornik, le¿¹cy oko³o 12 km na zachód od Mr¹gowa, w gminie Sorkwity. Objêty jest stref¹ ciszy. Zasilaj¹ go liczne cieki, najwiêkszy z nich to dop³yw z pó³nocy, z Jeziora Zyndackiego (odcinek Kruty- ni). Wody odprowadzane s¹ ciekiem (równie¿ odcinek Krutyni) w kierunku po³udniowym, do Jeziora Lampackiego. Zlewnia ca³kowita jeziora zajmuje 72,4 km2. Na jej terenie le¿y kilka ma³ych wiosek, takich jak: Bur- szewo, Warpuny, Zyndaki, Pustniki, Stary Giel¹d, a tak¿e czêœæ zabudowañ osady Sorkwity. W zlewni bezpoœredniej, zajmuj¹cej 341 ha, przewa¿aj¹ lasy (55%). Grunty orne pokrywaj¹ 18% jej powierzchni, nieu¿ytki − 13%, a tereny zbudowane − 7% (zabudowania Botowa, Pustników, Starego Giel¹du, M³ynni- ka oraz czêœciowo Sorkwit). Zbiornik wykorzystywany jest na cele rekreacyjne. Przy œrodkowej czêœci wschodniego brzegu, w M³ynniku, znajduje siê oœrodek wypoczynkowy z punktem gastronomicznym. Ponadto nad jeziorem zlokalizowano dzia³ki rekreacyjne (oko³o 10), pole namiotowe oraz k¹pielisko (Sorkwity). Zbiornik nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Jezioro Giel¹dzkie wykazuje przeciêtn¹ odpornoœæ na czynniki zewnêtrzne, odpowiadaj¹c¹ II kategorii podatnoœci na degradacjê. Najmniej korzystne wskaŸniki to: iloraz objêtoœci jeziora i d³ugoœci linii brzegowej oraz procent stratyfikacji wód. 54

Badania jakoœci wód jeziora przeprowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych, zlokalizowanych w: pó³nocnej zatoce (g³êb. maks. 5,5 m − stanowisko 01); czêœci œrodkowej (g³êb. maks. 16 m − stanowisko 02) i najg³êbszej czêœci plosa po³udniowego (g³êb. maks. 27,0 m − stanowisko 03). W okresie prowadzonych badañ wiosennych (III dekada kwietnia) wody na powierzchni jeziora by³y dobrze natlenione; w zatoce pó³nocnej oraz po³udniowej wykazywa³y wysokie przesycenie (nawet ponad 150%). Poni¿ej stê¿enie tlenu obni¿a³o siê, a w czêœci po³udniowej zbiornika, na g³êbokoœci 19 m, tlen nie wystêpowa³. Przypuszczalnie po zejœciu lodów wody nie wymiesza³y siê dog³êbnie nim nast¹pi³o przejœcie w okres formowania stratyfikacji letniej. Latem p³ytka, mieszaj¹ca siê do dna, zatoka pó³nocna i epilimnion pozosta³ych plos wykazywa³y dobre warunki tlenowe (nasycenie wody tlenem zbli¿one do pe³nego). W warstwie skokowej tlen zanika³. Wody Jeziora Giel¹dzkiego cechuje znaczna, nie odpowiadaj¹ca normom, zasobnoœæ w podstawowe sole mineralne. WskaŸniki œwiadcz¹ce o zawartoœci substancji organicznych latem w wodzie epilim- netycznej by³y podwy¿szone i wskazywa³y na klasê III (ChZT-Cr) lub I − II (BZT5) − najwy¿sze ich warto- œci zanotowano w zatoce pó³nocnej. Stê¿enie fosforu ca³kowitego na powierzchni zmienia³o siê od 0,049 do 0,069 mg P/l. Jedynie latem w plosie po³udniowym stwierdzono podwy¿szon¹ wartoœæ (0,11 mg P/l). Stê¿enie azotu ca³kowitego by³o umiarkowane i wynosi³o œrednio 1,1 mg N/l. Zawartoœæ chlorofilu „a” wiosn¹ odpowiada³a normom klasy III (stanowiska 01 i 02) lub je przekracza³a (stanowisko 03). Latem tylko w czêœci œrodkowej spe³nia³a jeszcze wymogi klasy III. Sucha masa sestonu waha³a siê w granicach klasy I i II. Odtlenione wody naddenne wykazywa³y wysokie, pozaklasowe stê¿enia zwi¹zków fosforu i wysokie azotu amonowego. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego waha³a siê od 1,2 do 1,8 m. Stan sanitarny, okreœlony wartoœci¹ miana coli typu ka³owego, by³ bardzo dobry. Ocena ogólna kwalifikuje wody Jeziora Giel¹dzkiego do III klasy czystoœci. Zadecydowa³y o tym przede wszystkim warunki tlenowe, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, zawartoœæ chlorofilu „a” oraz stê¿enia fosforanów i fosforu ca³kowitego w warstwie naddennej. Badania przeprowadzone w pierwszej dekadzie wrzeœnia 1953 roku (Olszewski, Paschalski 1959) wskazywa³y, zdaniem autorów, na miern¹ jeszcze eutrofiê. Natomiast wyniki uzyskane przez OBiKŒ w Olsztynie w szczycie letniej stagnacji 1982, przyrównane do wartoœci podanych w nowej klasyfikacji (Kudelska i inni 1994), pozwoli³y zaliczyæ wody Jeziora Giel¹dzkiego do III klasy czystoœci.

JEZIORO KIRSAJTY

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Wêgorapa − Prego³a

l region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 116,2 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 207,0 ha l g³êbokoœæ maksymalna 5,8 m l g³êbokoœæ œrednia 3,2 m l objêtoœæ jeziora 6800,0 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 240,9 km2 Jezioro Kirsajty stanowi po³udniow¹ zatokê jeziora Mamry i ³¹czy siê bezpoœrednio z jeziorem Dar- gin. Znajduje siê ono w granicach administracyjnych miejsko-wiejskiej gminy Wêgorzewo. Wyspy na jeziorze s¹ rezerwatami ornitologicznymi. 55

Zlewnia ca³kowita jeziora zajmuje powierzchniê równ¹ 240,9 km2. Pod³o¿e bezpoœredniego otoczenia stanowi¹ wy³¹cznie utwory aluwialne i torfy. Brzegi prawie na ca³ej d³ugoœci s¹ niskie i zabagnione, trudno dostêpne. W zachodniej czêœci s¹ poroœniête lasem liœciastym − lasy zdecydowanie przewa¿aj¹ w zlewni bezpoœredniej. Jezioro Kirsajty nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ i zabudowy rekreacyjnej. Le¿y na szlaku ¿eglugi œródl¹dowej i jest wykorzystywane przez ¿eglarzy jako „nawodne” biwakowisko (nocle- gi w ¿aglówkach). Przy brzegu po³udniowym znajduje siê pole namiotowe, a w odleg³oœci oko³o 500 m od jeziora − Hotel-Pensjonat „Dargin”, odprowadzaj¹cy œcieki do gruntu. Charakterystykê tego obiektu zamieszczono przy opisie jeziora Dargin. W otoczeniu jeziora Kirsajty nie ma obiektów rolniczych. Warunki morfometryczne i zlewniowe jeziora Kirsajty (niewielka g³êbokoœæ, polimiktyczny charakter, intensywna wymiana wody) wskazuj¹ na znaczn¹ podatnoœæ zbiornika na degradacjê, kwalifikuj¹c¹ go do III kategorii. Badanie stanu czystoœci wód prowadzono na jednym stanowisku pomiarowym, zlokalizowanym w najg³êbszej partii jeziora. Pod wzglêdem termicznym œrodowisko jeziora Kirsajty jest doœæ jednorodne − zarówno wiosn¹ jak i latem stwierdzono warunki zbli¿one do homotermii. Natlenienie wód w czasie wiosennej cyrkulacji by³o wysokie (12,4−11,9 mg O2/l). Latem stê¿enie tlenu waha³o siê od 8,0 do 7,2 mg O2/l w warstwie powierzchniowej, tylko przy dnie obni¿y³o siê do 3,7 mg O2/l. Nie stwierdzono obecnoœci siarkowodoru. Latem wody wykazywa³y podwy¿szon¹ zawartoœæ substancji organicznych, odpowiadaj¹c¹ III klasie czystoœci (CHZT-Cr – 41,4 mg O2/l, BZT5 – 4,6 mg O2/). W poprzednich latach wartoœci te by³y znacznie ni¿sze. Stê¿enia zwi¹zków biogennych by³y umiarkowane i wynosi³y œrednio: 0,051 mg P/l i 0,93 mg N/l. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w czasie wiosennych zakwitów okrzemek wynosi³a 2,2 m, latem − 3,1 m. Masowych zakwitów fitoplanktonu w zbiorniku nie stwierdzono. Zawartoœci chlorofilu „a” (6,0 mg/m3)) i suchej masy sestonu (2,1 mg/l) nie przekracza³y norm I klasy. Podobnie jak w pozosta³ych badanych zbiornikach kompleksu Mamr, w czasie wiosennej cyrkulacji przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa by³a wysoka (304 µS/cm − III klasa), co œwiadczy o zasobnoœci wód jeziora w g³ówne sole mineralne. Pod wzglêdem sanitarnym wody jeziora nie budzi³y zastrze¿eñ (miano coli typu fekalnego – I klasa). Jezioro Kirsajty jest jednym z nielicznych zbiorników w kompleksie Wielkich Jezior Mazurskich kwalifikowanych dotychczas do I klasy czystoœci. Wyniki badañ uzyskane w 1999 roku wskazywa³y jednak na II klasê. Obni¿eniu jakoœci wody sprzyja³o d³ugotrwa³e, upalne lato (wysokie temperatury powietrza utrzymywa³y siê od po³owy maja do po³owy wrzeœnia). Mimo znacznej podatnoœci na degradacjê, jezioro cechuje stosunkowo niska ¿yznoœæ, czemu sprzy- jaæ mog¹: przewaga lasów w bezpoœrednim otoczeniu; brak punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ i zabudowy rekreacyjnej (domków letniskowych); bujna roœlinnoœæ podwodna, wystêpuj¹ca na przewa¿aj¹cej czêœci dna; du¿a wymiana wody w ci¹gu roku oraz po³¹czenie ze s³abo zeutrofizowanymi zbiornikami − Mamry i Dargin. Potencjalne zagro¿enie stanowi po³o¿enie zbiornika na g³ównym szlaku ¿eglugi œródl¹dowej i znaczne obci¹¿enie rekreacj¹ zwi¹zan¹ z ¿eglarstwem. Utrzymanie dotychczasowego stanu jakoœci wód jeziora wymaga prowadzenia racjonalnej gospodarki w zlewni. 56

JEZIORO KISAJNO

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Wêgorapa − Prego³a

Jezioro Kisajno jest najbardziej na po³udnie wysuniêt¹ odnog¹ kompleksu Mamr. Od strony pó³nocnej przechodzi bezpoœrednio w jezioro Dargin, na po³udniu zaœ ³¹czy siê Kana³em £uczañskim z jeziorem Niegocin i Kana³em Piêkna Góra z Tajtami. Wyspy na jeziorze s¹ rezerwatami ornitologicznymi i flo- rystycznymi. Zbiornik znajduje siê w granicach administracyjnych wiejskiej gminy Gi¿ycko. Zlewnia ca³kowita jeziora zajmuje powierzchniê 61,7 km2. Pod³o¿e zlewni zbudowane jest g³ównie z glin zwa³owych. Doœæ du¿y udzia³ maj¹ tutaj tak¿e utwory aluwialne i torfy. Przy zachodnim brzegu znajduje siê kompleks piasków gliniastych, zaœ po³udniowe obrze¿a zlewni pokrywaj¹ piaski i ¿wiry. Bezpo- œrednie otoczenie jeziora jest zró¿nicowane − lasy, grunty orne, ³¹ki, mokrad³a, zabudowania. Do zbiornika przylega czêœæ zabudowy Gi¿ycka oraz wsie: Pierkunowo, Piêkna Góra i Guty. Jezioro Kisajno nie posiada bezpoœrednich punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Do gruntu, w niedalekiej odleg³oœci od zbiornika, odprowadzane s¹ œcieki oczyszczone mechaniczno-biologicznie z osiedla mieszkaniowego w Pierkunowie (Gospodarstwo Mieszkaniowe Zasobu Skarbu Pañstwa w Bystrym). Ponadto nadal okresowo funkcjonuje myjnia pojazdów mechanicznych w Jednostce Wojskowej w Gi- ¿ycku z wylotem œcieków do Kana³u £uczañskiego (w odleg³oœci oko³o 200 m od jeziora). W czasie badañ nie stwierdzono dop³ywu tych zanieczyszczeñ. Nale¿y podkreœliæ, ¿e Kisajno jest najbardziej obci¹¿onym turystycznie zbiornikiem na ci¹gu Wielkich Jezior Mazurskich. Przy brzegach zlokalizowano 15 oœrodków wypoczynkowych, 2 pola biwakowe oraz liczne domki letniskowe w rejonie Pierkunowa. Bardzo nasilony jest tu ruch statków pasa¿erskich ¯eglugi Mazurskiej oraz innych jednostek p³ywa- j¹cych; intensywnie uprawiane s¹ sporty wodne i ¿eglarstwo. Œcieki z oœrodków wypoczynkowych s¹ odprowadzane lub dowo¿one na oczyszczalniê miejsk¹ w Gi¿ycku. W ostatnich latach znacznemu ograniczeniu uleg³a dzia³alnoœæ hodowlana prowadzona w Przedsiê- biorstwie Rolnym „Perkun” w Pierkunowie, niemniej jednak doœæ intensywnie s¹ uprawiane grunty przy- leg³e do wschodnich brzegów zbiornika (okolice Pierkunowa i Pogant). Ze wzglêdu na korzystne warunki morfometryczno-zlewniowe jezioro Kisajno zakwalifikowano do I kategorii podatnoœci na degradacjê. Badanie jeziora prowadzono na dwóch stanowiskach, zlokalizowanych w najg³êbszej czêœci po³udniowej odnogi (g³êboczek 15,0 m) oraz w najg³êbszej partii czêœci centralnej (g³êboczek 25,0 m). Pomiary termiczne wody jeziora wskazywa³y na zbli¿one do homotermii warunki wiosenne oraz na wyraŸn¹ letni¹ stratyfikacjê. W kwietniu woda by³a dobrze natleniona, stê¿enie tlenu na obu stanowiskach przewa¿nie utrzymywa³o siê w granicach 14,4−12,1 mg O2/l i tylko przy dnie stanowiska g³êbsze- go obni¿y³o siê do 5,4 mg O2/l. Letniej stratyfikacji termicznej towarzyszy³a stratyfikacja tlenowa. Stê¿e- 57

nie tlenu obni¿a³o siê od wartoœci 10,1−9,6 mg O2/l w warstwie powierzchniowej do 2,2−1,1 mg O2/l przy dnie. Siarkowodór nie wystêpowa³. W porównaniu z badaniami wczeœniejszymi (1990 i 1993), w roku 1999 stwierdzono znacznie podwy¿szone iloœci zwi¹zków organicznych w warstwie powierzchniowej latem (CHZT-Cr − 44,1 mg O2/l,

BZT5 − 5,7 mg O2/l, III klasa). Stê¿enia fosforu i azotu ca³kowitego nie przekracza³y norm dla II klasy czy- stoœci, ich wartoœci œrednie dla obu okresów badawczych wynosi³y: 0,07 mg P/l i 1,21 mg N/l. Wody naddenne latem wykazywa³y podwy¿szon¹ (œrednio 0,16 mg P/l) zawartoœæ fosforu ogólnego. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego by³a niska i waha³a siê w zakresie 2,1−1,6 m (wartoœæ œrednia odpowiada³a III klasie). Chlorofil „a” i sucha masa sestonu nie przekracza³y norm klas I−II. Pod wzglêdem sanitarnym zbiornik nie budzi³ zastrze¿eñ (miano coli typu fekalnego − I klasa). Na podstawie otrzymanych wyników badañ jezioro Kisajno zakwalifikowano do II klasy czystoœci. Najbardziej niekorzystnymi wskaŸnikami w ocenie ogólnej by³y: warunki tlenowe hypolimnionu,

ChZT-Cr i BZT5 latem w wodzie powierzchniowej, fosforany i fosfor ogólny w warstwie naddennej w okresie pe³ni letniej stagnacji, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa oraz widzialnoœæ kr¹¿ka Secchie- go. Na drug¹ klasê wskazywa³y równie¿ badania z roku 1990 i 1993.

JEZIORO LIMAJNO

Po³o¿enie jeziora l dorzecze: £yna − Prego³a l region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 77,8 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 232,9 ha l g³êbokoœæ maksymalna 39,5 m l g³êbokoœæ œrednia 9,5 m l objêtoœæ jeziora 22 460,8 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 14,9 km2 Jezioro Limajno le¿y oko³o 20 km na pó³nocny wschód od Olsztyna, w gminie Dobre Miasto. Zbiornik objêty jest stref¹ ciszy. Limajno zasilaj¹ liczne, niewielkie œródleœne i œródpolne cieki. Wody odprowadzane s¹ z zatoki po³udniowo-wschodniej, poprzez jeziorko Stobajno, do £yny. Zlewnia ca³kowita jeziora jest niewielka i zajmuje 14,9 km2. W jej obrêbie le¿¹ zabudowania wsi Swo- bodna. Pokrycie zlewni bezpoœredniej jest bardzo korzystne, bowiem przewa¿aj¹ w niej lasy (67%) i nie- u¿ytki (24%). Grunty orne zajmuj¹ tylko 6% zlewni, a obszary zabudowane − 1% (miejscowoœci − 0,5%). Jezioro Limajno nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Jest w znacznym stopniu zagospodarowane rekreacyjnie. W Swobodnej znajduje siê oœrodek wypoczynkowy na 200 miejsc w hotelu i domkach kempingowych, z pe³nym wêz³em sanitarnym i zapleczem gastronomicznym (kawiar- nia, bar, sma¿alnia ryb) oraz k¹pieliskiem. Zlokalizowana jest te¿ tam Baza Szkoleniowo-Wypoczynko- wa ZHP, dysponuj¹ca 60 miejscami w namiotach i oko³o 10 w domkach. Baza posiada sto³ówkê i zaplecze sanitarne. Ponadto nad jeziorem, w obrêbie wsi Swobodna i Cerkiewnik, znajduj¹ siê dwa kompleksy rekreacyjne oraz dzia³ki letniskowe. Jezioro Limnajno posiada bardzo korzystne cechy naturalne, kwalifikuj¹ce je do I kategorii podat- noœci na degradacjê. 58

Badania stanu czystoœci wód jeziora prowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych, zlokalizowanych w: œrodkowej, najg³êbszej czêœci plosa g³ównego (g³êb. maks. 39,5 m − stanowisko 02); pó³nocno-wschodniej zatoce (g³êb. maks. 9,0 m − stanowisko 01) i najg³êbszej czêœci po³udniowo-wschodniej odnogi (g³êb. maks. 21 m − stanowisko 03). W czasie badañ wiosennych (pocz¹tek III dekady kwietnia) stwierdzono zró¿nicowanie termiczne w przekrojach pionowych wszystkich stanowisk. Temperatura wody na powierzchni waha³a siê w granicach 7,2−7,9°C, a nad dnem − od 3,9 do 5,4°C. Do g³êbokoœci 6−9 m natlenienie wód by³o dobre i wynosi³o blisko 90% nasycenia pe³nego. Poni¿ej stê¿enie tlenu progresywnie mala³o a¿ do œladów w wodach naddennych. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e wiosn¹ wody nie zosta³y ca³kowicie wymieszane i nast¹pi³o ju¿ formowanie uwarstwienia letniego. W okresie pe³nej stagnacji letniej, wody epilimnionu siêgaj¹cego 5−6 m na powierzchni wykazywa³y pe³ne natlenienie, a pod koniec warstwy na stanowiskach 01 i 03 wyst¹pi³ pewien deficyt tlenowy. W metalimnionie tlen zanika³ do iloœci œladowych, a nad dnem nawet do zera (stanowiska 01 i 02). Wody jeziora wykazuj¹ wysok¹ zawartoœæ g³ównych soli mineralnych, o czym œwiadczy tak¿e prze- wodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa wiosn¹ (360 µS/cm). Uzyskane wyniki badañ fizykochemicznych i biologicznych wskazuj¹ na dobr¹ jakoœæ wód jeziora i mierny stopieñ zawansowania trofii. Zawartoœæ substancji organicznych w warstwie powierzchniowej latem nie by³a wysoka i odpowiada³a normom klasy II (ChZT-Cr) lub − I (BZT5). Stê¿enie fosforu ca³kowitego w obu okresach waha³o siê od 0,026 do 0,052 mg P/l, a azotu ca³kowitego na ogó³ nie przekracza³o 0,8 mg N/l. Zawartoœæ chlorofilu „a” − wskaŸnika intensywnoœci produkcji pierwotnej − wiosn¹ odpowiada³a normom klasy II, latem − I. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego, wynosz¹ca wiosn¹ 1,8−2,1 m, latem wzros³a do 2,8−3,3 m. Odtlenione wody naddenne g³êbszych stanowisk, szczególnie odnogi po³udniowo-wschodniej, wykazywa³y wysoki poziom zwi¹zków fosforu i soli amonowych. Stan sanitarny jeziora by³ bardzo dobry, miano coli typu ka³owego odpowiada³o wymogom klasy I. Ocena ogólna kwalifikuje wody jeziora Limajno do II klasy czystoœci. Olszewski i inni (1978) na podstawie badañ wykonanych w po³owie wrzeœnia 1959 roku, ocenili jezioro jako „przeciêtnie mieszaj¹ce siê, eumiktyczne, na pograniczu b-mezotrofii i eutrofii”. Hypolimnion wykazywa³ wówczas œlady tlenu, a widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 3,2 m. Badania z 1981 roku (OBiKŒ 1982) pozwoli³y, zgodnie z nowym systemem oceny jakoœci jezior (Kudelska i inni 1994), zakwalifikowaæ Limajno do klasy III, o czym zdecydowa³y przede wszystkim z³e warunki tlenowe, zasobnoœæ w zwi¹zki fosforu oraz niska widzialnoœæ.

JEZIORO LUTERSKIE

Po³o¿enie jeziora l dorzecze: Symsarna − £yna − Prego³a l region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 141,4 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 691,1 ha l g³êbokoœæ maksymalna 20,7 m l g³êbokoœæ œrednia 7,2 m l objêtoœæ jeziora 49 824,5 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 50,8 km2 59

Jezioro Luterskie le¿y oko³o 5 km na wschód od Jezioran, w gminie Kolno. Jest jednym z wiêkszych jezior Pojezierza Olsztyñskiego. Zbiornik zasila kilka niewielkich cieków. Wody odprowadzane s¹ do Symsarny. Zlewnia ca³kowita jeziora zajmuje 50,8 km2. Na jej obszarze znajduje siê kilka wsi, a Lutry i Kikity po³o¿one s¹ w bardzo bliskim s¹siedztwie brzegów, w granicach zlewni bezpoœredniej. Zlewniê bezpo- œredni¹, o powierzchni równej 700 ha, cechuje ró¿norodnoœæ pokrycia. Grunty orne stanowi¹ 38% jej obszaru, nieu¿ytki − 30%, lasy − 17%, u¿ytki rolne − 10%, a obszary zabudowane − 5%. Jezioro jest wykorzystywane na cele rekreacyjne. W Lutrach czynny jest „Pensjonat Lutry” na oko³o 30 miejsc ca³orocznych i dodatkowo na oko³o 40 w sezonie. W Kikitach znajduje siê Oœrodek Doskona- lenia Kadr S³u¿by Wiêziennej na 80 miejsc ca³orocznych i 100 miejsc na polu namiotowym. Ponadto w Kikitach zlokalizowano pole namiotowe na 80 miejsc, a w Piszewie planuje siê zabudowê pensjonatow¹ i rekreacyjn¹ (dzia³ki). Jezioro nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Jak wykaza³y kontrole przeprowadzone przez WIOŒ na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, oœrodek w Kikitach by³ wyposa¿ony w szamba bezodp³ywowe, a Pensjonat w Lutrach odprowadza³ œcieki do ziemi. Jezioro Luterskie nale¿y do zbiorników przeciêtnie reaguj¹cych na wp³ywy zlewni, zaliczone zosta³o do II kategorii podatnoœci na degradacjê. Najmniej korzystny w ocenie okaza³ siê stosunek objêtoœci hypolimnionu do ca³kowitej objêtoœci jeziora. Badania jakoœci wód przeprowadzono na dwóch stanowiskach pomiarowych, zlokalizowanych w pó³nocno-wschodniej zatoce zwanej jeziorem Luterskim Ma³ym (g³êb. maks. 6,0 m − stanowisko 01) i czêœci œrodkowej jeziora (g³êb. maks. 20,7 m − stanowisko 02). W okresie badañ wiosennych wody jeziora, wykazuj¹ce na powierzchni 9,5°C (zatoka pó³nocno-w- schodnia) i 7,7°C (ploso g³ówne), posiada³y dobre warunki tlenowe. Niewielki deficyt tlenowy (oko³o 70% nasycenia pe³nego) zaznaczy³ siê tylko w wodach naddennych stanowiska 02. W czasie szczytu stagnacji letniej warstwa epilimnionu czêœci œrodkowej wykazywa³a nasycenie tlenem rzêdu 90−85%. Natomiast w warstwie skoku termicznego, le¿¹cego pomiêdzy8a11m,stê¿enie tlenu gwa³townie spada³o i od 10 m w g³¹b panowa³ ca³kowity deficyt tlenowy. Warstwa hypolimnionu wykazywa³a wysok¹ ciep³otê (10,4°C nad dnem). Warunki tlenowe mieszaj¹cej siê do dna zatoki pó³nocno-wschodniej by³y dobre. Wody Jeziora Luterskiego, a szczególnie p³ytkiej pó³nocno-wschodniej zatoki, wykazywa³y wysok¹ zawar- toœæ g³ównych soli mineralnych. Przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa wiosn¹ wynosi³a 410 i 370 µS/cm. Latem w wodach zatoki stwierdzono podwy¿szon¹ zawartoœæ substancji organicznych, o czym

œwiadczy ChZT-Cr siêgaj¹ce 40 mg O2/l. Stê¿enie fosforu ca³kowitego wiosn¹ na obu stanowiskach pomiarowych wynosi³o oko³o 0,15 mg P/l, a latem na powierzchni − tylko 0,046 mg P/l. Stê¿enie azotu ca³kowitego na stanowisku 01 wynosi³o œrednio 1,4 mg N/l, w czêœci centralnej by³o o po³owê ni¿sze. Zawartoœæ chlorofilu „a” w wodach ¿yznej zatoki w obu okresach badawczych by³a wysoka i nie odpowiada³a normom, natomiast w czêœci centralnej wynosi³a oko³o 11 mg/m3. Znalaz³o to odbicie w widzial- noœci kr¹¿ka Secchiego (œrednio: 1,1 m na stanowisku 01 i 2,9 m na stanowisku 02). W odtlenionych wodach naddennych tylko stê¿enie fosforanów odpowiada³o normom klasy III, pozosta³e wskaŸniki by³y niskie. Stan sanitarny jeziora w obu okresach by³ dobry i spe³nia³ wymogi klasy I. Sumaryczny wynik punktacji kwalifikuje wody Jeziora Luterskiego do II klasy czystoœci. Natomiast oceny dokonane osobno dla obu stanowisk pozwalaj¹ zaliczyæ wody czêœci g³ównej zbiornika (stanowisko 02) do klasy II, a zatoki pó³nocno-wschodniej (Luterskie Ma³e − stanowisko 01), znajduj¹cej siê pod wp³ywem zanieczyszczeñ wnoszonych z rejonu wsi Lutry, ju¿ do III klasy czystoœci. 60

Olszewski i inni (1978) w szczycie stagnacji letniej 1963 roku stwierdzili niewielkie iloœci tlenu w obrê- bie hypolimnionu i 0,2 mg O2/l nad dnem. Autorzy okreœlili zbiornik jako „zbli¿ony do tachymiktycznego typu mieszania, o miernym stopniu zeutrofizowania”. Badania OBiKŒ z 1980 roku, odniesione do nowego systemu oceny jakoœci jezior (Kudelska i inni 1994), wskazywa³y, podobnie jak obecnie, na II klasê czystoœci wód czêœci g³ównej jeziora oraz pogranicze II i III klasy zatoki pó³nocno-wschodniej.

JEZIORO MAMRY PÓ£NOCNE

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Wêgorapa − Prego³a

l region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich − Pojezierze Mazurskie

l wysokoœæ n.p.m.: 116,2 m Podstawowe dane morfometryczne

l powierzchnia zwierciad³a wody 2504,0 ha

l g³êbokoœæ maksymalna 43,8 m

l g³êbokoœæ œrednia 11,7 m

l objêtoœæ jeziora 298 300,0 tys. m3

l powierzchnia zlewni ca³kowitej 620,6 km2 Jezioro Mamry stanowi najbardziej na pó³noc wysuniêt¹ czêœæ g³ównego ci¹gu Wielkich Jezior Mazur- skich. Od strony wschodniej ³¹czy siê bezpoœrednio z jeziorem Œwiêcajty, a od po³udniowej z jeziorem Dargin (poprzez Kirsajty). Wyspy na jeziorze s¹ rezerwatami ornitologicznymi, a wyp³ywaj¹cy Kana³ Mazurski jest objêty stref¹ ciszy. Zbiornik znajduje siê w granicach administracyjnych miejsko-wiejskiej gminy Wêgorzewo. Pod³o¿e zlewni jeziora zbudowane jest g³ównie z glin zwa³owych. Doœæ du¿y udzia³ maj¹ tutaj tak¿e utwory aluwialne i torfy. Bezpoœrednie otoczenie zbiornika jest ró¿norodne − grunty orne, lasy, a na obrze¿ach liczne mokrad³a i zaroœla. Powierzchnia gruntów ornych uleg³a znacznej redukcji w stosunku do lat ubieg³ych. Nad jeziorem le¿y wieœ Przystañ oraz niewielka czêœæ zabudowy wsi Trygort, a w niewielkiej odleg³oœci − miasto Wêgorzewo (3 km) oraz kilka innych niewielkich miejscowoœci. Jezioro Mamry Pó³nocne nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Nie nale¿y równie¿ do zbiorników silnie obci¹¿onych turystycznie. W bezpoœrednim s¹siedztwie znajduj¹ siê 2 oœrodki wypoczynkowe, nieliczne domki letniskowe i 5 pól biwakowych. Œcieki z oœrodków s¹ wywo¿one na oczysz- czalniê miejsk¹ w Wêgorzewie. Przez jezioro przebiega szlak ¿eglugi œródl¹dowej. Zbiornik posiada korzystne warunki do uprawiania ¿eglarstwa. Znacznemu ograniczeniu uleg³a gospodarka rolna w obrêbie zlewni. Na uwagê zas³uguje to, ¿e Przedsiêbiorstwo Rolne „Wart Serwice” Sp. z o.o. − Warszawa w Pniewie (dawniej PGR Srokowo) nie prowadzi obecnie hodowli w swoich obiektach w Pniewie i Sztynorcie Ma³ym; zmniejszono równie¿ powierzchniê pól uprawnych. Warunki morfometryczno-zlewniowe jeziora Mamry Pó³nocne wskazuj¹ na jego umiarkowan¹ podatnoœæ na degradacjê i II kategoriê. Badania prowadzono na jednym stanowisku o g³êbokoœci 38,0 m, usytuowanym w centralnej czêœci jeziora. Najwiêksze przeg³êbienie (43,8 m) znajduje siê w pó³nocnej czêœci zbiornika, w zatoce Przy- stañ. Badania wykonane w 1993 roku na dwu stanowiskach wykaza³y zbli¿on¹ jakoœæ wód. 61

Pomiary termiczne wody jeziora Mamry wskazywa³y na pe³n¹ cyrkulacjê wiosenn¹ oraz na wyraŸn¹ stratyfikacjê latem. W kwietniu woda by³a przesycona tlenem od powierzchni do dna, a stê¿enie tlenu wynosi³o 13,1−12,7 mg O2/l. W czasie pe³nej letniej stagnacji na g³êbokoœci 11 m, w termoklinie, wyst¹pi³o minimum tlenowe (1,0 mg O2/l). G³êbiej iloœæ tlenu wzrasta³a − do 5,2 mg O2/l na 18 m, a w dolnej czêœci hypolimnionu ponownie obni¿a³a siê a¿ do 1,5 mg O2/l przy dnie. Krzywa tlenowa z tego okresu prezentuje uk³ad ujemnie heterogradowy, charakterystyczny dla zbiorników b-mezotroficznych. Obecnoœci siarkowodoru nie stwierdzono. W roku 1999 zaobserwowano znacznie wy¿sze ni¿ w latach 1990 i 1993 iloœci zwi¹zków organicznych w warstwie powierzchniowej latem − wartoœci ChZT-Cr (39,2 mg O2/l) i BZT5 (6,1 mg O2/l) odpowiada³y III klasie czystoœci. Wody powierzchniowe jeziora cechuje doœæ niska zasobnoœæ w substancje po¿ywkowe. Stê¿enie fosforu ca³kowitego wiosn¹ wynosi³o nieca³e 0,03 mg P/l, latem − 0,076 mg P/l. Stê¿enie azotu ca³kowitego osi¹ga³o wartoœæ oko³o 1 mg N/l. W strefie naddennej, wykazuj¹cej jeszcze

1,5 mg O2/l, stwierdzono nieco wy¿szy ni¿ na powierzchni poziom fosforu (0,09 mg P/l). Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w obu okresach badañ waha³a siê w zakresie 3,6−3,3 m (II klasa). Warto- œci chlorofilu „a” i suchej masy sestonu nie przekracza³y norm I klasy i wynosi³y œrednio: 4,1 mg/m3 i 2,1 mg/l. Wody jeziora Mamry, podobnie jak innych zbiorników pó³nocnej czêœci Wielkich Jezior Mazurskich, charakteryzowa³y siê wysok¹ zawartoœci¹ podstawowych sk³adników mineralnych, o czym œwiadczy wartoœæ przewodnictwa elektrolitycznego w³aœciwego wiosn¹ (320 µS/cm). Stan sanitarny wód, okreœlony wartoœci¹ miana coli, by³ bardzo dobry. Jezioro Mamry Pó³nocne jest jednym z nielicznych zbiorników w kompleksie Wielkich Jezior Mazur- skich kwalifikowanych dotychczas do I klasy czystoœci. Wyniki badañ uzyskane w 1999 roku wskazywa³y jednak na drug¹ klasê. Nie bez znaczenia dla stanu jakoœci wód w 1999 roku by³o wyj¹tkowo d³ugie, upalne lato.

JEZIORO MAR¥G (MOR¥G)

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Mar¹g − Pas³êka l region fizycznogeograficzny: Pojezierze I³awskie l wysokoœæ n.p.m.: 82,5 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 393,0 ha l g³êbokoœæ maksymalna 20,1 m l g³êbokoœæ œrednia 7,9 m l objêtoœæ jeziora 31 616,4 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 54,2 km2 Jezioro Mar¹g po³o¿one jest oko³o 10 km na po³udniowy wschód od Mor¹ga, w gminie £ukta. Du¿a, wysoka „Wyspa Lipowa”, znajduj¹ca siê w po³udniowej czêœci zbiornika, jest rezerwatem florystyczno- -faunistycznym. Zbiornik zasilaj¹ wody kilku niewielkich dop³ywów; najwiêksze z nich to cieki bez nazwy, z pó³nocnego zachodu − z jeziora ¯abi Róg i z Jeziora Florczackiego. Wody odprowadzane s¹ rzek¹ Mar¹g do Pas³êki. Zlewnia ca³kowita jeziora wynosi 54,2 km2. Wiêksze wsie le¿¹ce na jej obszarze to: Bramka, Zawro- ty, ¯abi Róg, Florczaki, Glêdy i Gubity, a w bliskim s¹siedztwie jeziora tak¿e: Maronie, Kozia Góra, Ma³e 62

Ramoty. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 353 ha, przewa¿aj¹ lasy (42%). Nieu¿ytki zajmuj¹ 26% jej obszaru, u¿ytki zielone − 16%, a grunty orne − 14%. Jezioro Mar¹g nie zosta³o zagospodarowane na cele wypoczynkowe i w planie zagospodarowania przestrzennego gminy £ukta nie jest ono przewidziane do wykorzystywania rekreacyjnego. Do cieku uchodz¹cego do wschodniej zatoki zbiornika, oko³o 250 m powy¿ej jeziora, odprowadzane s¹ oczyszczone mechaniczno-biologicznie œcieki (7,5 m3/d) z Koziej Góry − Gospodarstwa Rolnego AWRSP OT Olsztyn. Jezioro Mar¹g wykazuje umiarkowan¹ odpornoœæ na wp³ywy zlewniowe i zosta³o zaliczone do II kategorii podatnoœci na degradacjê. Najbardziej niekorzystny w ocenie jest stosunek objêtoœci hypolimnionu do ogólnej objêtoœci jeziora; najkorzystniejsze wskaŸniki to iloraz powierzchni epilimnionu i objêtoœci epilimnionu oraz wspó³czynnik Schindlera. Badania stanu czystoœci wód jeziora Mar¹g przeprowadzono na dwu stanowiskach zlokalizowanych w plosie pó³nocno-zachodnim (g³êb. maks. 20,1 m − stanowisko 01) i w plosie po³udniowo-wschodnim (g³êb. maks. 19,2 m − stanowisko 02). Wiosn¹ wody na obu stanowiskach by³y wymieszane i dobrze natlenione. Latem jezioro wykazywa³o wyraŸne uwarstwienie. Wody ciep³ego epilimnionu (ponad 20°C) na powierzchni wykazywa³y dobre natlenienie, jednak w po³owie tej warstwy (stanowisko 01) lub przy granicy z metalimnionem (stanowisko 02) stê¿enie tlenu gwa³townie spada³o. Od 6−7 m panowa³y warunki beztlenowe. Stê¿enia podstawowych soli mineralnych w obu okresach badawczych by³y wysokie, a przewod- noœæ elektrolityczna w³aœciwa wiosn¹ wynosi³a 390 µS/cm. Zawartoœæ substancji organicznych, okre-

œlona wskaŸnikami ChZT-Cr i BZT5, w warstwie powierzchniowej latem wskazywa³a na II klasê czysto- œci. Stê¿enia fosforu i azotu ca³kowitego w warstwie epilimnionu nie by³y wysokie, o czym œwiadcz¹ ich wartoœci œrednie: 0,062 mg P/l i 0,68 mg N/l. Zawartoœæ chlorofilu „a”, wynosz¹ca wiosn¹ 6,8 i 8,1 mg/m3, latem wzros³a do 20,0 i 13,5 mg/m3. Sucha masa sestonu na ogó³ nie przekracza³a granic I klasy. Odtlenione wody naddenne kumulowa³y znaczne iloœci zwi¹zków fosforu, a w plosie po³udniowo-wschodnim stwierdzono tak¿e podwy¿szon¹ zawartoœæ soli amonowych. Widzialnoœæ kr¹¿ka Sec- chiego wiosn¹ siêga³a 2,5 m, latem − 2,0 i 2,5 m. Stan sanitarny w obu okresach badawczych nie budzi³ zastrze¿eñ. Klasyfikacja ogólna pozwala zaliczyæ wody jeziora Mar¹g do II klasy czystoœci. Okreœlone wskaŸni- ki troficzne œwiadcz¹ o umiarkowanej raczej ¿yznoœci wód jeziora, choæ stwierdzono pewne niekorzystne symptomy eutrofizacji, takie jak kumulacja zwi¹zków fosforu w odtlenionej strefie naddennej oraz pojawienie siê latem znacznych iloœci du¿ych kolonii sinic. Dane wczeœniejsze, pochodz¹ce z 1981 r. (OBiKŒ 1982; Cydzik i Soszka 1988), wskazywa³y na pozaklasowy charakter wód jeziora. Wiêkszoœæ rozpatrywanych wskaŸników, a wœród nich tak¿e warunki tlenowe i stê¿enie zwi¹zków fosforu, przyjmowa³a latem wartoœci pozaklasowe. Jezioro ju¿ wtedy by³o odbiornikiem œcieków z zak³adu rolnego, ale ³adunek zanieczyszczeñ organicznych, wyra¿ony we wska-

Ÿniku BZT5, by³ oko³o 100-krotnie wy¿szy ni¿ obecnie i wynosi³ 11 kg O2/d.

JEZIORO SAR¥G

Po³o¿enie jeziora l dorzecze: Pas³êka

l region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 113,1 m 63

Podstawowe dane morfometryczne

l powierzchnia zwierciad³a wody 183,0 ha

l g³êbokoœæ maksymalna 16,5 m

l g³êbokoœæ œrednia 6,9 m 3 l objêtoœæ jeziora 12 570,4 tys. m

l powierzchnia zlewni ca³kowitej 176,0 km2

Jezioro Sar¹g le¿y oko³o 15 km na po³udniowy zachód od Olsztyna, w gminie Gietrzwa³d (na terenie gminy Gietrzwa³d znajduje siê oko³o 60% linii brzegowej zbiornika, pozosta³e 40% przylega do granic gminy Olsztynek). Zbiornik wchodzi w sk³ad rezerwatu „Ostoja bobrów na rzece Pas³êce”. Przez jezioro przep³ywa Pas³êka, dop³ywaj¹ca do wschodniego brzegu. Drugim, wiêkszym dop³ywem Sar¹ga jest Jemio³ówka, uchodz¹ca do zachodniej odnogi zbiornika, sk¹d w kierunku pó³nocno zachodnim wyp³ywa Pas³êka. Zlewnia ca³kowita jeziora Sar¹g zajmuje 176,0 km2; na jej obszarze le¿y wiele miejscowoœci, najwiê- ksza z nich to miasto Olsztynek. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 218 ha, dominuj¹ lasy (69%). U¿ytki zielone i nieu¿ytki rolne zajmuj¹ po blisko 15%, a grunty orne − tylko 1%. Jezioro nie jest zagospodarowane na cele rekreacyjne i nie jest udostêpnione do wêdkowania. Do dop³ywu jeziora − Jemio³ówki − odprowadzane s¹ oczyszczone mechaniczno-biologicznie œcieki z oczyszczalni w Olsztynku w iloœci nieco ponad 3000 m3/d. Wylot œcieków z oczyszczalni znajduje siê oko³o 15 km powy¿ej jeziora. Praca oczyszczalni jest zak³ócana poprzez zrzuty œcieków technologicznych (okres kampanijny) z zak³adu przetwórstwa owocowo-warzywnego „Polska ¯ywnoœæ” w Olsztyn- ku. Jak wynika z badañ WIOŒ (Dobies, Planter 1998), Jemio³ówka w okresie ostatnich piêtnastu lat w przekroju pomiarowym powy¿ej ujœcia do jeziora Sar¹g prowadzi³a wody pozaklasowe, g³ównie z uwagi na ponadnormatywne stê¿enie zwi¹zków fosforu. Niekorzystny wp³yw na stan czystoœci jeziora mog¹ tak¿e wywieraæ wody Pas³êki. Badania przeprowadzone przez WIOŒ w roku 1997 wykaza³y, ¿e rzeka poni¿ej Szpitala w Ameryce (oko³o 10 km powy¿ej ujœcia do Sar¹ga) odpowiada³a III klasie czysto- œci, o czym decydowa³y: zwi¹zki fosforu, azotyny, zawiesina ogólna i miano coli. Jezioro Sar¹g wykazuje umiarkowan¹ podatnoœæ na degradacjê, zaliczone zosta³o do II kategorii. Najmniej korzystne w ocenie wskaŸniki to: iloraz objêtoœci jeziora i d³ugoœci linii brzegowej, procent wymiany wody w roku oraz wspó³czynnik Schindlera. Badania stanu czystoœci wód przeprowadzono w œrodkowej, najg³êbszej partii jeziora, o g³êbokoœci siêgaj¹cej 16,5 m (stanowisko 01). W czasie badañ wiosennych (I dekada kwietnia 1999 r.) wody jeziora na powierzchni wykazywa³y przesycenie tlenem (blisko 130%). Od 7 m stê¿enie tlenu obni¿a³o siê gwa³townie a¿ do iloœci œladowych nad dnem. Prawdopodobnie nie nast¹pi³o tu pe³ne wiosenne wymieszanie wód. W okresie szczytu letniego stagnowania, epilimnion o mi¹¿szoœci 4 m nie by³ wyrównany termicznie, a stê¿enie tlenu spada³o od 14,3 mg O2/l (173% nasycenia pe³nego) na powierzchni do 0,2 mg O2/l przy granicy epi- i metalimnio- nu. W ca³ej warstwie skokowej oraz w hypolimnionie tlen wystêpowa³ w iloœciach œladowych. Wody jeziora Sar¹g charakteryzuje s³abo alkaliczny odczyn, podwy¿szona barwa (latem nawet do 50 mg Pt/l) i wysoka zawartoœæ podstawowych soli mineralnych, o czym œwiadczy równie¿ przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa wynosz¹ca wiosn¹ 390 µS/cm. Cechuje je tak¿e wysoka zawartoœæ substancji organicznych, wskaŸniki ChZT-Cr i BZT5 latem na powierzchni wynosi³y odpowiednio: 46,8 i 8,2 mg O2/l. Stê¿enia fosforu i azotu ca³kowitego w warstwie powierzchniowej w obu okresach badawczych by³y wyraŸnie podwy¿szone (0,11 i 0,14 mg P/l oraz 1,94 i 1,84 mg N/l). WskaŸniki produkcji pierwotnej − 64 chlorofil „a” i sucha masa sestonu − na ogó³ nie odpowiada³y normom. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 1,6 m wiosn¹ i 0,5 m latem. Odtlenione wody naddenne latem obfitowa³y w zwi¹zki fosforu i sole amonowe. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o wymogi klasy I. Ocena ogólna wskazuje na pozaklasowy charakter wód jeziora i znaczny stopieñ zaawansowania trofii. Olszewski i inni (1978) na podstawie badañ wykonanych na pocz¹tku wrzeœnia 1962 roku okreœlili jezioro Sar¹g jako eumiktyczne i przeciêtnie eutroficzne. Pomimo wyraŸnego ju¿ och³odzenia i pog³êbie- nia epilimnionu, zawartoœæ tlenu gwa³townie spada³a do 0,5−0,1 mg O2/l w metalimnionie i zaniku w warstwie stagnuj¹cej. Znaczny stopieñ zaawansowania trofii jeziora Sar¹g wykaza³y badania przeprowadzone przez OBiKŒ w Olsztynie w roku 1983. Stwierdzono wówczas w okresie letniej stagnacji zbli¿ony do obecnego poziom wskaŸników troficznych. Stê¿enie tlenu obni¿a³o siê progresywnie od 3 m, a¿ do ca³kowitego zaniku na 12 m. Siarkowodór pojawia³ siê na 9 m. WyraŸnie wy¿sze zeutrofizowanie wykazywa³a zacho- dnia zatoka, znajduj¹ca siê pod wp³ywem zanieczyszczeñ wnoszonych przez Jemio³ówkê.

JEZIORO ŒWIÊCAJTY

Po³o¿enie jeziora l dorzecze: Wêgorapa – Prego³a l region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich – Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 116,3 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 869,4 ha l g³êbokoœæ maksymalna 28,0 m l g³êbokoœæ œrednia 8,7 m l objêtoœæ jeziora 76 367,5 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 326,6 km2

Jezioro Œwiêcajty po³o¿one jest w pó³nocnej czêœci Wielkich Jezior Mazurskich, ³¹czy siê bezpoœred- nio z jeziorem Mamry Pó³nocne. Znajduje siê ono w granicach administracyjnych miejsko-wiejskiej gminy Wêgorzewo. Zlewnia ca³kowita zbiornika obejmuje powierzchniê 326,6 km2. RzeŸba terenu jest urozmaicona, drobnopagórkowa. Dominuj¹ powierzchnie gliniastej moreny dennej. Jezioro Œwiêcajty wype³nia zag³ê- bienie koñcowe, podparte od pó³nocy festonem moreny czo³owej. W postglacjale zbiornik ³¹czy³ siê z jeziorami Harsz i Lemiêt, st¹d brzegi po³udniowe s¹ niskie i zabagnione. Zagospodarowanie zlewni bez- poœredniej zbiornika jest ró¿norodne. W stosunku do roku 1993 zmniejszy³ siê area³ gruntów ornych na rzecz nieu¿ytków. Na obszarze zlewni bezpoœredniej wystêpuj¹ ³¹ki i mokrad³a. Lasy stanowi¹ w przybli¿eniu 20% otoczenia zbiornika, a w niedalekiej odleg³oœci od jeziora le¿¹ 3 wsie: Ogonki, Kolonia Rybacka i Kal. Jezioro Œwiêcajty nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Jest jednak jednym z najbardziej obci¹¿onych turystycznie jezior w kompleksie Wielkich Jezior Mazurskich. Przy brzegach zlokalizowano 11 oœrodków wypoczynkowych, 2 pola namiotowe i kilkanaœcie domków letniskowych (w miejscowoœci Kolonia Rybacka). Oœrodki wypoczynkowe posiadaj¹ ogó³em oko³o 1600 miejsc (w domkach kempingowych, pensjonatach i na polach namiotowych ³¹cznie). Œcieki sanitarne z tych obiektów s¹ gromadzone 65 w zbiornikach bezodp³ywowych i wywo¿one na oczyszczalniê miejsk¹ w Wêgorzewie (oprócz oœrodka w Dziaduszynie, sk¹d wywozi siê je na wylewisko w Pozezdrzu). Oprócz obiektów turystycznych w rejonie zbiornika (w Kolonii Rybackiej) znajduje siê Tartak Ogonki („Paged” – Tartaki Wschód Sp. z o.o. w P³ocicznie). Zak³ad sk³aduje odpady drewniane w odleg³oœci 50−100 m od jeziora. Œcieki sanitarne z tartaku s¹ gromadzone w zbiorniku bezodp³ywowym i wywo- ¿one na oczyszczalniê miejsk¹ w Wêgorzewie. Ponadto w bezpoœrednim s¹siedztwie dop³ywu z jeziora Lemiêt jest usytuowane Przedsiêbiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Rola” Sp. z o.o. w OkowiŸnie. Zak³ad prowadzi niewielk¹ hodowlê byd³a (kilkadziesi¹t sztuk), a pola uprawne i ³¹ki do niego nale¿¹ce znajduj¹ siê w bliskim s¹siedztwie brzegu jeziora oraz dop³ywu do jeziora. Warunki morfometryczno-zlewniowe wskazuj¹ na umiarkowan¹ podatnoœæ jeziora na degradacjê, odpowiadaj¹c¹ II kategorii. W roku 1999 badanie prowadzono na jednym stanowisku pomiarowym, zlokalizowanym w miejscu maksymalnego zag³êbienia (28,0 m), w czêœci zachodniej jeziora Œwiêcajty. Pomiary termiczne wskazywa³y na warunki zbli¿one do homotermii wiosn¹ oraz na wyraŸn¹ letni¹ stratyfikacjê. W kwietniu woda by³a dobrze natleniona od powierzchni do dna, a stê¿enie tlenu wynosi³o od 11,2 do 10,8 mg O2/l. W czasie letniej stagnacji zwraca³y uwagê niekorzystne warunki tlenowe ca³ego meta- i hypolimnionu. Ju¿ na 8 m g³êbokoœci tlen obni¿a³ siê do wartoœci œladowych (0,6 mg O2/l), a na 18 m ca³kowicie zanika³ i pojawia³ siê siarkowodór. Maksymalny gradient termiczny (4,8°C/m) wystêpowa³ miêdzy7a8m.

Jezioro wykazywa³o du¿¹ zasobnoœæ w zwi¹zki organiczne − wartoœci wskaŸników BZT5 i ChZT-Cr latem na powierzchni odpowiada³y normom III klasy czystoœci. Fosforany wiosn¹ wystêpowa³y w ilo- œciach œladowych, zaœ stê¿enia fosforu i azotu ca³kowitego w warstwie powierzchniowej w obu okresach by³y umiarkowane i wynosi³y œrednio: 0,063 mg P/l i 1,11 mg N/l. Natomiast odtlenione wody naddenne kumulowa³y latem znaczne wy¿sze iloœci zwi¹zków fosforu (0,18 mg P/l) oraz jonów amonowych (0,59 mg N/l). Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego nie by³a zbyt wysoka wiosn¹ (2,0 m); latem stwierdzono 1,3 m, co korelowa³o z liczebnoœci¹ sinic w epilimnionie w tym okresie. Zawartoœci chlorofilu „a” i suchej masy sestonu nie przekracza³y norm II klasy. Stan sanitarny zbiornika nie budzi³ zastrze¿eñ − miano coli typu fekalnego mieœci³o siê w zakresie I klasy czystoœci. Na podstawie przeprowadzonych w 1999 roku badañ jezioro Œwiêcajty zakwalifikowano do III klasy czystoœci. Wczeœniejsze wyniki, pochodz¹ce z lat 1990 i 1993, wskazywa³y na II klasê czystoœci wód zbiornika. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e znacznemu podwy¿szeniu niektórych wskaŸników oraz pogorszeniu warunków tlenowych w 1999 roku sprzyja³o d³ugotrwa³e, upalne lato. Temperatury powietrza, wynosz¹ce powy¿ej 20°C utrzymywa³y siê od drugiej po³owy maja do po³owy wrzeœnia (w przeciwieñ- stwie do roku 1993, kiedy to lato by³o deszczowe, ch³odne i wietrzne).

JEZIORO W¥GIEL

Po³o¿enie jeziora

l dorzecze: Dajna − Guber − £yna − Prego³a

l region fizycznogeograficzny: Pojezierze Mr¹gowskie − Pojezierze Mazurskie l wysokoœæ n.p.m.: 134,1 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 176,8 ha l g³êbokoœæ maksymalna 13,3 m 66

l g³êbokoœæ œrednia 4,2 m 3 l objêtoœæ jeziora 7409,9 tys. m l powierzchnia zlewni ca³kowitej 43,7 km2

Jezioro W¹giel le¿y oko³o 6 km na po³udnie od Mr¹gowa, w gminie Piecki, na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Jest najbardziej na po³udnie wysuniêtym zbiornikiem w ci¹gu jezior odwadniaj¹cych Dajnê. Jezioro zasilaj¹ wody Dajny, dop³ywaj¹cej krytym korytem do po³udniowego krañca zbiornika. Odp³yw wód odbywa siê w kierunku pó³nocnym, do Jeziora Wierzbowskiego. Zlewnia ca³kowita jeziora W¹giel zajmuje 43,7 km2 − w jej obrêbie le¿y osada Piecki, wieœ Brejdyny oraz zabudowania Ostrowa Pieckowskiego i Wierzbowa. Zlewniê bezpoœredni¹, o powierzchni 243 ha, w blisko 66% pokrywaj¹ lasy, w 15% − nieu¿ytki, w 10% − u¿ytki zielone. Grunty orne zajmuj¹ 4% jej obszaru, a tereny zabudowane − 5%. Do dop³ywu jeziora − Dajny − obecnie odprowadzane s¹ œcieki (470 m3/d) z oczyszczalni w Piec- kach, która przyjmuje zanieczyszczenia z ca³ej osady, a w roku 1991 przejê³a œcieki z Topialni Serów, Zak³adu Meblarskiego i Zak³adu Odzie¿owego w Pieckach. Oczyszczalnia ta zosta³a rozbudowana i zmodernizowana w 1995 roku, w³¹czono wówczas chemiczny stopieñ redukcji zwi¹zków fosforu. Wylot œcieków z oczyszczalni znajduje siê oko³o 100 m powy¿ej stawu (Staw Dolny), przez który przep³ywa Dajna i oko³o 2 km powy¿ej jeziora W¹giel. Jezioro W¹giel jest zagospodarowane rekreacyjnie. W Ostrowie Pieckowskim znajduje siê wczasowy oœrodek kolonijny Przedsiêbiorstwa Us³ug Hotelarskich i Mieszkaniowych w Olsztynie na 220 miejsc sezonowych. Przy zachodnim brzegu, w Pieckach, zlokalizowane s¹ dwa oœrodki równie¿ pracuj¹ce sezonowo: „Camping” PTTK na oko³o 80 miejsc noclegowych i 250 na polach biwakowych oraz „Uni- tra-Rawar” w Warszawie na 100 miejsc noclegowych. Wszystkie te obiekty posiadaj¹ zaplecze gastro- nomiczne oraz w³asne k¹pieliska. Jezioro W¹giel wykazuje znaczn¹ podatnoœæ na czynniki zewnêtrzne; zaliczone zosta³o do III kategorii podatnoœci na degradacjê. Wynik punktacji jest jednak bliski wartoœci granicznej miêdzy kategori¹ II i III. Najbardziej niekorzystne s¹ cechy zwi¹zane z morfometri¹ misy jeziorowej. Badania jakoœci wód przeprowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych, zlokalizowanych w najg³êbszych partiach poszczególnych plos: po³udniowym (g³êb. maks. 7,0 m − stanowisko 01); œrod- kowym (g³êb. maks. 11,5 m − stanowisko 02) i pó³nocnym (g³êb. maks. 13,3 m − stanowisko 03). W czasie badañ przeprowadzonych w pierwszej po³owie kwietnia 1999 roku, wody na poszczegól- nych stanowiskach wykazywa³y wyraŸne zró¿nicowanie termiczno-tlenowe. Prawdopodobnie nast¹pi³o tu ju¿ formowanie siê uwarstwienia letniego bez uprzedniego dog³êbnego wymieszania. Na powierzchni stanowisk 02 i 03 stwierdzono natlenienie wynosz¹ce nieco ponad 100%, a w plosie po³udniowym − oko³o 140%. Nad dnem tlenu nie wykryto lub wystêpowa³ on w iloœciach œladowych. W szczycie letniej stagnacji wody epilimnionu, o temperaturze przekraczaj¹cej 20°C, wykazywa³y przesycenie tlenem od 125 do blisko 140%. W warstwie skokowej stanowisk 02 i 03, po³o¿onej miêdzy 4a8metrem, stê¿enie tlenu spada³o do iloœci œladowych lub do zera. Ca³y metalimnion plosa po³udniowego, siêgaj¹cego dna, w zasadzie by³ pozbawiony tlenu. Wody jeziora W¹giel charakteryzuje wysoka zawartoœæ podstawowych sk³adników mineralnych, o czym œwiadczy przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, wynosz¹ca wiosn¹ œrednio 437 µS/cm. Zawar- toœæ substancji organicznych w warstwie powierzchniowej zatoki po³udniowej by³a wysoka (ChZT-Cr −

40,4 mg O2/l), pozosta³ych stanowisk − umiarkowana. Stê¿enie fosforu ca³kowitego waha³o siê od 0,10 67 do 0,25 mg P/l wiosn¹ oraz od 0,072 do 0,28 mg P/l latem. Zawartoœæ azotu ca³kowitego nale¿y oceniæ jako umiarkowan¹. WskaŸnik œwiadcz¹cy o intensywnoœci produkcji pierwotnej − chlorofil „a” − wiosn¹ zawiera³ siê w granicach od 43 (ploso pó³nocne) do blisko 91 mg/m3 (ploso po³udniowe), latem zaœ od 15,5 (ploso pó³nocne) do 33 mg/m3 (ploso po³udniowe). Zawartoœæ suchej masy sestonu odpowiada³a normom klas II i III lub by³a pozaklasowa. Odtlenione wody naddenne latem wykazywa³y podwy¿szon¹ zawartoœæ substancji organicznych, wysok¹ − zwi¹zków fosforu i soli amonowych. Nale¿y podkreœliæ, ¿e najwy¿sze wartoœci okreœlonych wskaŸników stwierdzono w zatoce po³udniowej, znajduj¹cej siê pod wp³ywem zanieczyszczeñ, odprowadzanych krytym korytem Dajny ze Stawu Dolnego. Stan sanitarny, oceniony wartoœci¹ miana coli typu ka³owego, w obu okresach badawczych nie budzi³ zastrze¿eñ. Sumaryczny wynik punktacji wskazuje na obni¿on¹ jakoœæ wód jeziora W¹giel i III klasê czystoœci. Najbardziej zeutrofizowane jest ploso po³udniowe − klasyfikacja dokonana osobno tylko dla tej czêœci zbiornika jest bardziej niekorzystna (poza klasami) ni¿ dla stanowisk 02 i 03 (III klasa). Na podstawie badañ wykonanych w 1961 roku Olszewski i inni (1978) okreœlili jezioro W¹giel jako zbiornik o ograniczonej dynamice wód i silnie zeutrofizowany wskutek dop³ywu zanieczyszczeñ z mleczarni. Nisk¹ jakoœæ wód jeziora stwierdzi³ tak¿e OBiKŒ w Olsztynie w roku 1979.

2.3. PODSUMOWANIE

W roku 1999 badaniami objêto 6 jezior pó³nocnej czêœci Wielkich Jezior Mazurskich, monitorowa- nych dotychczas przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Suwa³kach. Ponadto przeprowadzono badania stanu czystoœci 7 innych wytypowanych zbiorników. Badaniami objêto akweny o ³¹cznej powierzchni blisko 129 km2 (oko³o 10% ogólnej powierzchni jezior województwa) i objêtoœci oko³o 1180 mln m3. Najwiêkszy z nich to Dargin (30,3 km2); najmniejszy − W¹giel (1,8 km2); najg³êbszy − Mamry (43,8 m); najp³ytszy − Kirsajty (5,8 m). Jeziora objête monitoringiem w roku 1999 cechuje ró¿na podatnoœæ na degradacjê. Do kategorii I (tab. 3) zaliczono 3 jeziora ( Dargin, Kisajno i Limajno), do II − 7,adoIII− 3 (Blanki, Kirsajty i W¹giel). Do czterech zbiorników − Blanki, Mar¹g, Sar¹g i W¹giel − doprowadzane by³y poœrednio (poprzez dop³ywy) zanieczyszczenia ze Ÿróde³ punktowych. ¯adne z przedstawionych tu jezior nie posiada³o wód o I klasie czystoœci, 8 zakwalifikowano do klasy II (wszystkie − poza Œwiêcajtami − pó³nocnej czêœci Wielkich Jezior Mazurskich oraz Limajno, Luterskie i Mar¹g), 4 posiada³y wody o obni¿onej jakoœci (klasa III − Blanki, Giel¹dzkie, Œwiêcajty i W¹giel) i jedno z³ej (poza klasami − Sar¹g). Nale¿y zaznaczyæ, ¿e Mamry i Kirsajty w latach 1990 i 1993 wykazywa³y I klasê czystoœci, natomiast w roku 1999 wody tych jezior zaliczono do klasy II. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e przyczyn¹ zmiany klasyfikacji tych zbiorników w roku 1999 by³y wysokie temperatury powietrza, utrzymuj¹ce siê od po³owy maja do po³owy wrzeœnia. Zwraca uwagê wysoki stopieñ ¿yznoœci jeziora Sar¹g (nie odpowiadaj¹cy normom), zbiornika znajduj¹cego siê pod wp³ywem zanieczyszczeñ wnoszonych Jemio³ówk¹ oraz Pas³êk¹, a tak¿e jezioro W¹giel (klasa III), silnie zeutrofizowane ju¿ pod koniec lat 70. wskutek dop³ywu zanieczyszczeñ z mleczarni.

LITERATURA DO PODROZDZIA£ÓW II.1. I II.2.

1.Cydzik D., Soszka H. Atlas stanu czystoœci jezior Polski badanych w latach 1979-1983. Wydawnictwo Geolo- giczne, Warszawa 1988. 2. Kondracki J. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. 68

3. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H. Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. Biblioteka Monitoringu Œrodo- wiska, PIOŒ Warszawa 1994. 4. Olszewski P., Paschalski J. 1959. Wstêpna charakterystyka limnologiczna niektórych jezior Pojezierza Mazur- skiego. Zesz. nauk. WSR Olsztyn, 4: 1−109. 5. Olszewski P., Tadajewski A., Lossow K., Wiêc³awski F. 1978. Wstêpna charakterystyka limnologiczna niektó- rych jezior Pojezierza Mazurskiego. Czêœæ II. Zesz. nauk. ART Olsztyn, 7: 1−80. 6. Podzia³ hydrograficzny Polski. PWN, Warszawa 1983. 7. Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 5 listopada 1991 roku w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadaæ œcieki wprowadzane do wód lub ziemi. Dz. U. nr 116, poz. 503, 1991 rok.

3. ZBIORNIK ZAPOROWY - JEZIORO PIERZCHALSKIE

Zgodnie z Programem Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska na lata 1998-2002 (GIOŒ, Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Warszawa 1998) rozpoczêcie badañ tych akwenów planowano na rok 1998. W pierwszym etapie za³o¿ono opracowanie szczegó³owej instrukcji prowadzenia badañ oraz przyjêcie systemu ocen i klasyfikacji wód, w drugim − opracowanie przez wojewódzkie inspektoraty ochrony œro- dowiska programów badañ i rozpoczêcie cyklu pomiarowego. Wed³ug za³o¿eñ powy¿szego Programu przewidziano, podobnie jak w monitoringu jezior, nastê- puj¹cy zakres pomiarowy: odczyn, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, tlen rozpuszczony, wapñ, chlorki, siarczany, BZT5, ChZT-Cr, fosforany, fosfor ca³kowity, azot azotanowy, azot amonowy, azot ca³kowity, chlorofil „a”, sucha masa sestonu, widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego i miano coli typu ka³owego. Badania maj¹ byæ prowadzone przez wojewódzkie inspektoraty ochrony œrodowiska, pod nadzorem merytorycznym IMGW. Program badañ zbiorników zaporowych nie zosta³ jeszcze opracowany. W paŸdzierniku 2000 roku odby³a siê konferencja z udzia³em przedstawicieli wy¿szych uczelni i instytutów naukowych, poœwiêco- na monitoringowi tych akwenów. Jej celem by³a wymiana doœwiadczeñ, stanowi¹cych w przysz³oœci podstawê do opracowania wskazówek metodycznych monitorowania zbiorników zaporowych. Przeprowadzone w roku 1999 przez Delegaturê WIOŒ w Elbl¹gu badania Jeziora Pierzchalskiego s¹ wiêc badaniami pilota¿owymi tego typu zbiorników na terenie wojwództwa warmiñsko-mazurskiego. Po³o¿enie zbiornika l dorzecze: Pas³êka

l region fizycznogeograficzny: Równina Warmiñska − Pobrze¿e Gdañskie l wysokoœæ n.p.m.: 18,9 m Podstawowe dane morfometryczne l powierzchnia zwierciad³a wody 240,0 ha l g³êbokoœæ maksymalna 10,0 m l g³êbokoœæ œrednia 4,8 m l objêtoœæ 11 500 tys. m3 l powierzchnia zlewni ca³kowitej 2111,6 km2

Jezioro Pierzchalskie le¿y na Równinie Warmiñskiej, w gminie P³oskinia, w powiecie braniewskim, oko³o 10 km na po³udnie od Braniewa. Jezioro objête jest ochron¹ rezerwatow¹. Rezerwat „Ostoja bob- rów na rzece Pas³êce” (4258,8 ha) utworzony zosta³ w 1970 roku (M.P. nr 2, poz. 21) w celu zachowania 69 stanowisk bobra − obejmuje on Pas³êkê od Ÿróde³ a¿ do granic Braniewa; trzy przep³ywowe jeziora: Sar¹g, £êguty i Is¹g; zaporowe Jezioro Pierzchalskie oraz dolne odcinki dop³ywów: Mar¹g, Drwêca Warmiñska i Wa³sza. W sk³ad rezerwatu wchodz¹ tak¿e 100 -metrowe pasy obszarów nadrzecznych i nadjeziornych. Jezioro Pierzchalskie jest zbiornikiem retencyjnym, powsta³o w 1916 roku poprzez spiêtrzenie dolnej Pas³êki zapor¹ ziemn¹. Wykorzystywane jest do celów energetycznych i przeciwpowodziowych − pra- cuje tu elektrownia wodna o mocy 2 MgW. Pojemnoœæ ca³kowita zbiornika wynosi 11,5 ml m3, powodzio- wa − oko³o 4 ml m3. Brzegi zalewu s¹ wysokie i strome. Zlewnia ca³kowita Jeziora Pierzchalskiego zajmuje 2111,6 km2; jest to teren falisto-pagórkowaty, u¿yt- kowany g³ównie rolniczo. W po³udniowej czêœci zlewni wystêpuj¹ liczne jeziora. Zlewniê bezpoœredni¹ nie- mal w ca³oœci pokrywaj¹ lasy, tylko niewielki jej fragment porasta roœlinnoœæ trawiasta i krzaczasta. Jezioro Pierzchalskie w zasadzie nie jest wykorzystywane na cele rekreacyjne, jedynie przy pó³nocnym brzegu znajduje siê pole biwakowe, u¿ytkowane g³ównie przez harcerzy. Nie przyjmuje ono bezpo- œrednio zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Natomiast oko³o 7,5 km powy¿ej zbiornika do Pas³êki uchodzi rów melioracyjny, do którego kierowane s¹ œcieki (oko³o 110 m3/d) z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w P³oskini. Œcieki te wykazuj¹ wysok¹ zawartoœæ zwi¹zków fosforu (wg kontroli z 1998 r. − ponad 8 mg P/l, a z pocz¹tku 2000 r. − oko³o 4 mg P/l). Zbiornik charakteryzuje silna wra¿liwoœæ na wp³ywy zewnêtrzne, która wed³ug oceny stosowanej w monitoringu jezior nie odpowiada ustalonym kategoriom podatnoœci na degradacjê. Szczególnie niekorzystnym wskaŸnikiem, bior¹c pod uwagê obni¿on¹ jakoœæ wód Pas³êki, jest wymiana wody w roku − 4000%, co oznacza ¿e teoretycznie wody zbiornika ulegaj¹ wymianie co 9 dni. Stanowiska pomiarowe zlokalizowano w po³udniowej czêœci zbiornika (stanowisko 01), w œrodkowej (stanowisko 02) i najg³êbszej, pó³nocnej (stanowisko 03). Badania wykonano zgodnie z zasadami przy- jêtymi w badaniach jeziorowych. W okresie wiosennym temperatura w obrêbie poszczególnych stanowisk w zasadzie by³a wyrówna- na, a stê¿enie tlenu waha³o siê od 8,0 mg O2/l (74% nasycenia pe³nego) do 9,4 mg O2/l (88% nasycenia pe³nego). Latem ró¿nica temperatur pomiêdzy powierzchni¹ i dnem w poszczególnych profilach nie przekracza³a 3oC. Warunki tlenowe, zw³aszcza w warstwie powierzchniowej, by³y dobre; wyraŸny deficyt tlenowy stwierdzono w strefie naddennej czêœci œrodkowej i pó³nocnej (66 i 42% nasycenia pe³nego). Wody Jeziora Pierzchalskiego charakteryzuje doœæ wysoka zawartoœæ g³ównych sk³adników mineralnych, umiarkowana − substancji organicznych (œrednia wartoœæ BZT5 latem − 3,6 mg O2/l; ChZT-Cr −

25 mg O2/l). Stê¿enie fosforu ca³kowitego, wynosz¹ce wiosn¹ œrednio 0,11 mg P/l, latem wzros³o do 0,28 mg P/l. Azot ca³kowity waha³ siê w granicach od 0,87 do 2,5 mg N/l, z tym ¿e wiosn¹ poziom jego by³ znacznie wy¿szy ni¿ latem. Zawartoœæ chlorofilu „a”, wskaŸnika produkcji pierwotnej, zawiera³a siê w granicach od 8,4 do 34 mg/m3 i w wiêkszoœci przypadków przekracza³a granice dopuszczalne dla III klasy czystoœci wód jeziorowych. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a od 1,0 do 1,7 m (wartoœæ œrednia − 1,2 m). Miano coli typu ka³owego, œwiadcz¹ce o stanie sanitarnym, odpowiada³o II klasie czystoœci. Odnosz¹c uzyskane wyniki badañ do wartoœci wskaŸników zanieczyszczeñ œródl¹dowych wód powierzchniowych (za³¹cznik 1 do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 5 listopada 1991 r.), nale¿y stwierdziæ ¿e przewa¿aj¹ca liczba pomiarów mieœci³a siê w granicach I lub II klasy czystoœci. Jedynie stê¿enie fosforu ca³kowitego i chlorofilu „a” przyjmowa³o okresowo wartoœci wy¿sze, odpowiadaj¹ce normom klasy III (fosfor ca³kowity latem) oraz klasy III lub je przekracza³o (chlorofil „a”). 70

Ocena sumaryczna, dokonana wed³ug metodyki stosowanej w monitoringu jezior (Kudelska i inni 1994), wskazuje tak¿e na obni¿on¹ jakoœæ wód zbiornika (pogranicze II i III klasy czystoœci). WskaŸnika- mi najbardziej niekorzystnymi w tej klasyfikacji s¹: przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, zwi¹zki fosforu, chlorofil „a” oraz widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego.

4. MONITORING WÓD ZALEWU WIŒLANEGO I JEGO DOP£YWÓW

Zalew Wiœlany jest najwiêkszym zbiornikiem przybrze¿nym po³udniowego Ba³tyku utworzonym przez Mierzejê Wiœlan¹ i pó³wysep Sambii. Zajmuje on powierzchniê 838 km2. D³ugoœæ wynosi oko³o 91 km, szerokoœæ – od 6,8 do 13 km, g³êbokoœæ maksymalna – 5,1 m, œrednia – 2,6 m. W granicach Rzecz- pospolitej Polskiej znajduje siê 328 km2 powierzchni Zalewu o d³ugoœci 36 km, szerokoœci od 6,8 do 11 km, g³êbokoœci maksymalnej – oko³o 4,4 m i œredniej – 2,6 m. Dno Zalewu pokryte jest g³ównie mu³em i piaskami. Zbiornik charakteryzuje siê specyficzn¹ hydrochemi¹ wód, kszta³towan¹ przez dop³yw s³odkich wód œródl¹dowych i s³onych wód z Zatoki Gdañskiej (przez Cieœninê Pilawsk¹). O wymianie wód z Ba³tykiem decyduje przede wszystkim kierunek i szybkoœæ wiatru. W zlewni Zalewu Wiœlanego zosta³y utworzone dwa parki krajobrazowe: l Park Krajobrazowy „Mierzeja Wiœlana” l Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbl¹skiej oraz liczne rezerwaty: l Z³ota Wyspa, Zatoka Elbl¹ska, Jezioro Dru¿no – ostoje ptactwa wodnego l K¹ty Rybackie – starodrzew sosnowy i miejsce lêgowe kormoranów l Buki Mierzei Wiœlanej – naturalne stanowisko buka l Buki Wysoczyzny Elbl¹skiej – zespó³ buczyny pomorskiej l Kadyñski Las – stary drzewostan dêbowo-bukowy l Pióropusznikowy Jar – stanowisko pióropusznika strusiego. W polskiej czêœci Zalewu wystêpuje oko³o 30 gatunków ichtiofauny, z których znaczenie gospodarcze maj¹: ciosa, leszcz, miêtus, okoñ, p³oæ, sandacz, stynka, wêgorz, œledŸ. W 1999 roku Delegatura w Elbl¹gu po raz siódmy prowadzi³a badania wód Zalewu Wiœlanego. Prób- ki pobierano od kwietnia do listopada (raz w miesi¹cu), na sta³ych stanowiskach pomiarowych (mapa 11). W sezonie pomiarowym 1999 dokonano zmian lokalizacji stanowisk pomiarowych. Przy granicy z Federacj¹ Rosyjsk¹ pozostawiono trzy stanowiska z czterech wczeœniej ustalonych. Dwa skrajne pozostawiono bez zmian (stanowisko 1 i 3), natomiast stanowisko nr 2 zlokalizowano centralnie, pomiêdzy 1 i 3. Stanowisko pomiarowe nr 4 umieszczono na wysokoœci miejscowoœci Przebrno. W trakcie poboru próbek wody na ka¿dym stanowisku mierzono temperaturê powietrza i wody, stê- ¿enie tlenu rozpuszczonego, nasycenie wód tlenem, zasolenie i przezroczystoœæ. W laboratorium Dele- gatury wykonano natomiast pozosta³e oznaczenia analityczne: chlorki, sód, potas, siarczany, substancje rozpuszczone ogólne, zasadowoœæ ogólna, BZT5, ChZT-Cr, ChZT-Mn, azot ogólny Kjeldahla, azot azotanowy, azot azotynowy, azot amonowy, fosfor ogólny, fosforany, NPL, miano coli typu ka³owego, chlorofil „a”, rozpuszczone metale ciê¿kie i pestycydy chloroorganiczne. Otrzymane wyniki badañ odnie- siono do dopuszczalnych wartoœci wskaŸników zanieczyszczeñ œródl¹dowych wód powierzchniowych, zamieszczonych w rozporz¹dzeniu Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z 71

Lokalizacja stanowisk pomiarowo-badawczych 1 - 10 Lokalizacja bezpoœrednich zrzutów zanieczyszczeñ I - IV Lokalizacja punktów pomiarowych na dop³ywach

1 Rosja 2 3 Polska Zatoka Gdañska III

Pas³êka

6 Krynica Morska 5 I 7 Braniewo II Frombork 4 10

Bauda ka Narusa iec Zalew Wiœlany w Tolkmicko e l ó IV Stradanka r 8 K 9 ³a is W Sz k Suchacz Grabianka a Olszanka rpawa Kamionka Nogat

Elbl¹g D¹brówka

ELBL¥G

Mapa 11. Lokalizacja stanowisk pomiarowych na Zalewie Wiœlanym oraz bezpoœrednich zrzutów zanieczyszczeñ dnia 5 listopada 1991 roku w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadaæ œcieki wprowadzane do wód lub do ziemi.

4.1. STAN CZYSTOŒCI WÓD ZALEWU WIŒLANEGO

Temperatura wody

Temperatura wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego zmienia siê sezonowo, przede wszystkim pod wp³ywem temperatury powietrza i us³onecznienia. W roku 1999 temperatura wód powierzchniowych mierzona w trakcie poboru prób waha³a siê od 7,8oC (listopad) do 23,3oC (lipiec). Œrednia wartoœæ roczna, wynosz¹ca 15,3oC, by³a o 1,6oC wy¿sza ni¿ w roku 1998.

Zasolenie

Zasolenie, podobnie jak temperatura wody, podlega zmianom sezonowym. Wzrasta ono od kwietnia do listopada. W sezonie pomiarowym 1999 zasolenie wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego waha³o siê od 0,7 do 3,9‰. Œrednia wartoœæ roczna – 2,4‰ by³a o 0,1‰ ni¿sza ni¿ w roku 1998. Najni¿- sze zasolenie wód wyst¹pi³o wiosn¹ (kwiecieñ: wartoœæ œrednia dla wszystkich stanowisk – 1,8‰). Zwi¹zane jest to ze zwiêkszonym w okresie wiosennym dop³ywem do Zalewu s³odkich wód rzecznych. 72

3 ‰

1 brak

0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 2. Zasolenie wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1994-1999 (œrednie wartoœci roczne)

8,8

8,7

8,6

8,5 pH 8,4

8,3

8,2

8,1 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 3. Odczyn wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne)

Najwy¿sze zasolenie odnotowano jesieni¹ (listopad: wartoœæ œrednia – 3,1‰), po wlewach sztormo- wych. Do roku 1998 jesienne wartoœci zasolenia wód powierzchniowych Zalewu oscylowa³y w przedziale od 3,5‰ do 4‰ (œrednie wartoœci obliczone dla miesiêcy paŸdziernik i listopad) i by³y wy¿sze ni¿ w sezonie 1999 (œrednia wartoœæ dla miesiêcy paŸdziernik i listopad – oko³o 3‰). Najni¿sze wartoœci zasolenia notowane s¹ na zachód od linii Krynica Morska – Tolkmicko. Zasolenie wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999 przedstawia rycina 2.

Odczyn

Wody Zalewu Wiœlanego maj¹ odczyn zasadowy. W sezonie pomiarowym 1999 pH wody zawiera³o siê w przedziale od 8,2 do 9,5. Œrednia roczna wartoœæ z wykonanych pomiarów równa 8,7 pH w porów- naniu z rokiem 1998 by³a o 0,2 pH wy¿sza. Najwy¿sze wartoœci wyst¹pi³y w sierpniu i we wrzeœniu (otrzymane wartoœci mieœci³y siê w zakresie od 9,0 do 9,5 pH). Podobnie w roku 1998 najwy¿sze warto- œci pH stwierdzono w sierpniu (uzyskane wartoœci mieœci³y siê w przedziale od 8,7 do 8,8 pH). Od 1997 roku nastêpuje powolny wzrost odczynu wód Zalewu Wiœlanego (ryc. 3).

Przezroczystoœæ

Przezroczystoœæ wód mierzona kr¹¿kiem Secchiego jest orientacyjn¹ miar¹ przenikania promieni œwietlnych do wody. W roku 1999 waha³a siê ona od 20 do 110 cm. Œrednia roczna (50 cm) by³a zbli¿ona 73

30 cm

0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 4. Przezroczystoœæ wód Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999 (œrednie wartoœci roczne) do œredniej z lat 1997–1998. Najwy¿sze wartoœci odnotowano w czerwcu i we wrzeœniu (œrednia z wykonanych pomiarów – 65 cm), najni¿sze w paŸdzierniku (œrednia – 15 cm). Rycina 4 przedstawia przezro- czystoœæ wód Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999. Wody Zalewu Wiœlanego charakteryzuj¹ siê nisk¹ przezroczystoœci¹. Zwi¹zane jest to z niewielk¹ g³êbokoœci¹ zbiornika. Pod wp³ywem falowania nastêpuje podrywanie osadów dennych i obni¿enie widzialnoœci. Du¿¹ rolê w ograniczeniu przezroczystoœci odgrywa, szczególnie w trakcie zakwitu glonów, zawiesina organiczna.

Warunki tlenowe

Stê¿enie tlenu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych Zalewu w roku 1999 zawiera³o siê w przedziale od 7,5 do 14,2 mg O2/l (od 78 do 157% pe³nego nasycenia tlenem). Œrednia roczna z wykonanych pomiarów – 10,1 mg O2/l odpowiada³a nasyceniu 101%. W roku 1999 znacznie czêœciej ni¿ w poprzednim roku wartoœci nasycenia spada³y poni¿ej 95%. Najni¿sza wartoœæ − 78% wyst¹pi³a na stanowisku nr 6 (kwiecieñ). Stan przesycenia wód tlenem (od 110 do 157%) w trakcie badañ prowadzonych w 1999 roku odnotowano w ca³ej masie wody we wrzeœniu, a tak¿e w kwietniu, maju, czerwcu i lipcu na pojedynczych stanowiskach. Natlenienie wód Zalewu Wiœlanego podlega zmianom sezonowym, zwi¹zanym z cyklicznoœci¹ zmian warunków termicznych i natê¿enia fotosyntezy w wodzie. W roku 1999 wyst¹pi³y dwa maksima zawartoœci tlenu. Pierwsze − wczesn¹ wiosn¹ (kwiecieñ, maj), drugie – jesieni¹ (wrzesieñ). W czasie zakwitu wiosennego stê¿enie tlenu na stanowiskach pomiarowych waha³o siê: kwiecieñ − od 9,1 do 12,8 mg O2/l (78–114%) i maj − od 9,8 do 13,2 mg O2/l (92–122%).

Stê¿enie tlenu rozpuszczonego we wrzeœniu zawiera³o siê w przedziale od 10,2 do 14,2 mg O2/l (110–157% nasycenia). Na podstawie badañ prowadzonych od 1993 roku stwierdzono, ¿e wiosenne maksimum zawartoœci tlenu wystêpuje w kwietniu. Jesienne natomiast ró¿nie: w latach 1993–1995 i 1997–1998 – w listopadzie, w roku 1996 – w sierpniu, a w 1999 – we wrzeœniu. Rycina 5 przedstawia zawartoœæ tlenu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999. Ró¿nice w zawartoœci tlenu pomiêdzy poszczególnymi stanowiskami pomiarowymi nie s¹ du¿e. W roku 1999 najwy¿sze stê¿enia stwierdzono na stanowiskach 7 (10,7 mg O2/l), 9 (10,8 mg O2/l) i 10 (10,8 mg O2/l) – rejon Krynicy Morskiej, Tolkmicka oraz ujœcia rzeki Elbl¹g, najni¿sze natomiast na stanowiskach nr 3 (9,8 mg O2/l), 5 (9,9 mg O2/l) i 6 (9,5 mg O2/l). 74

12,5

12,0

11,5

11,0 /l 2

mg O 10,5

10,0

9,5

9,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 5. Stê¿enie tlenu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne)

Warunki tlenowe panuj¹ce w Zalewie Wiœlanym s¹ dobre, nie stanowi¹ ograniczenia dla rozwoju organizmów i sprzyjaj¹ procesom mineralizacji.

Zawartoœæ substancji organicznych

Zawartoœæ substancji organicznych w wodach Zalewu Wiœlanego charakteryzowana jest wartoœcia- mi wskaŸników: BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr. W roku 1999 wartoœci ich wynosi³y:

l BZT5 – od 0,5 do 12,3 mg O2/l; œrednia roczna – 3,8 mg O2/l

l ChZT-Mn – od 9,7 do 23,1 mg O2/l; œrednia roczna – 13,8 mg O2/l

l ChZT-Cr – od 34,4 do 70,9 mg O2/l; œrednia roczna – 46,6 mg O2/l. Porównuj¹c uzyskane w 1999 roku wartoœci stê¿eñ do wartoœci dopuszczalnych dla œródl¹dowych wód powierzchniowych stwierdzono:

l 65% wartoœci BZT5 w I klasie czystoœci, 34% w II klasie, 1% w III klasie l 1% wartoœci ChZT-Mn w I klasie, 98% w II, 1% w III klasie

l 98% wyników ChZT-Cr w II klasie czystoœci, 2% w III klasie. Zawartoœæ substancji organicznych w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993−1999 przedstawiono na rycinach 6 i 7.

ChZT-Mn 18 BZT5

12 /l 2 10 mg O 8

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Ryc. 6. Zmiany wskaŸników zawartoœci substancji organicznych – BZT5 i ChZT-Mn wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne) 75

160

140

120

100 /l 2 80 mg O

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 7. Zmiany ChZT-Cr wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne)

Zawartoœæ zwi¹zków organicznych w sezonie 1999 utrzymywa³a siê na poziomie roku poprzedniego; nast¹pi³o zahamowanie obserwowanego w ostatnich latach spadku iloœci substancji organicznych w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego.

Zwi¹zki biogenne

W tabeli 11 podano zakresy stê¿eñ zwi¹zków azotu i fosforu, badanych w sezonie pomiarowym 1999.

Tabela 11. Zakresy stê¿eñ zwi¹zków azotu i fosforu w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w sezonie pomiarowym 1999

L.p. WskaŸnik Minimum Maksimum Œrednia roczna

1. NH4 mg N/l 0,01 9-wrzesieñ 0,44 6-listopad 0,17

2. NO2 mg N/l 0,001 1,2,3,4,5,6,7-maj 0,017 1-kwiecieñ 0,005 6,7,8,9-czerwiec

3. NO3 mg N/l 0,01 9-listopad 2,1 9-kwiecieñ 0,36

4. Nca³kowity mg N/l 0,84 2-listopad 4,28 1-lipiec 2,16

5. PO4 mg PO4/l 0,01 4,8-czerwiec 0,27 7-kwiecieñ 0,106 6,8-listopad 10-lipiec 5-sierpieñ

6. Pca³kowity mg P/l 0,03 8-czerwiec 0,57 10-sierpieñ 0,19

Wszystkie okreœlone stê¿enia zwi¹zków azotu odpowiada³y I klasie czystoœci œródl¹dowych wód powierzchniowych. Zawartoœæ zwi¹zków azotu w wodach podlega zmianom sezonowym, œciœle zwi¹zanym z cykliczno- œci¹ rozwoju fitoplanktonu. Ostry spadek zawartoœci azotu nastêpuje zaraz po zakwicie wiosennym. Latem wegetacja jest na ogó³ mniejsza, dziêki czemu nieznacznie odnawiane s¹ zapasy azotu, wykorzystane nastêpnie w trakcie zakwitu jesiennego. W okresie zimy ponownie nastêpuje odnowienie zapa- sów rozpuszczonych soli azotowych. W roku 1999 sezonowe zmiany zawartoœci azotu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego mia³y typowy przebieg. Po zakwicie wiosennym w lipcu i sierpniu odnowione zosta³y zapasy soli azotowych, zakwit jesienny ponownie spowodowa³ spadek zawartoœci zwi¹zków azotu. Najwy¿sze stê¿enia azotanów utrzymywa³y siê przede wszystkim w po³ud- 76

0,45

0,4

0,35

0,3

0,25

mg N/l 0,2

0,15

0,1

0,05

0 1996 1997 1998 1999 Ryc. 8. Stê¿enie azotanów w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1996–1999 (œrednie wartoœci roczne)

2,5

1,5 mg N/l

0,5

0 1996 1997 1998 1999 Ryc. 9. Zawartoœæ azotu ca³kowitego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1996–1999 (œrednie wartoœci roczne) niowo-zachodniej czêœci Zalewu Wiœlanego. Zawartoœæ azotu azotanowego i ogólnego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1996–1999 przedstawiono na rycinach 8 i 9. W 1999 roku 85% wyników fosforanów mieœci³o siê w I klasie czystoœci, pozosta³e 15% – w II klasie. W przypadku fosforu ogólnego 18% wyników odpowiada³o I klasie czystoœci, 64% – II klasie, 12% – III, zaœ 6% nie odpowiada³o normom okreœlonym dla œródl¹dowych wód powierzchniowych. W porównaniu z rokiem 1998 stwierdzono:

l wzrost liczby oznaczeñ fosforanów odpowiadaj¹cych I klasie czystoœci,

l wzrost liczby oznaczeñ fosforu ogólnego mieszcz¹cych siêwIiIIklasie czystoœci, spadek w III klasie. Iloœæ wyników nie odpowiadaj¹cych normom w latach 1998–1999 utrzymywa³a siê na sta³ym poziomie. Stê¿enie fosforanów rozpuszczonych w wodach podlega zmianom sezonowym. W sezonie wegetacyjnym 1999 najwy¿sze iloœci fosforanów w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego wyst¹pi³y w lipcu i sierpniu (w tym te¿ czasie nastêpowa³o odnawianie, po wiosennym zakwicie, zapasów azotu w wodach powierzchniowych Zalewu); najni¿sze natomiast − w listopadzie. Najwy¿sze stê¿enia fosfora- nów odnotowano na stanowiskach 1, 2, 3i5(wpunktach przygranicznych i rejonie Fromborka). Zawar- toœæ fosforanów i fosforu ogólnego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1996–1999 przedstawiono na rycinach 10 i 11. 77

0,6

0,5

0,4 /l 4 0,3 mg PO

0,2

0,1

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 10. Stê¿enie fosforanów w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne)

1,6

1,4

1,2

0,8 mg P/l

0,6

0,4

0,2

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 11. Zawartoœæ fosforu ca³kowitego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne)

W sezonie wegetacyjnym 1999 nast¹pi³ nieznaczny spadek iloœci azotu i fosforu w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego.

Stan sanitarny

Stan sanitarny wód Zalewu Wiœlanego okreœlano na podstawie miana coli typu ka³owego. Wartoœci miana coli w sezonie badawczym 1999 mieœci³y siê w przedziale od 0,2 do > 2, co odpowiada³o najbardziej prawdopodobnej liczbie bakterii od 620 do <50 w 100 ml wody (NPL). W 1999 roku 89% wartoœci miana coli odpowiada³o I klasie czystoœci, pozosta³e 11% – II klasie (w 1998 r. 74% wyników znalaz³o siê w I klasie, 26% natomiast w II klasie). Sezon pomiarowy 1999 by³ drugim z kolei sezonem, w którym nie wyst¹pi³y wartoœci miana coli odpowiadaj¹ce III klasie lub pozaklasowe. Zakres wartoœci NPL w latach 1993–1999 przedstawia rycina 12. Na przestrzeni lat 1993-1999 nast¹pi³a zdecydowana poprawa jakoœci wód Zalewu Wiœlanego pod wzglêdem sanitarnym.

Chlorofil „a”

Zawartoœæ chlorofilu „a” w sezonie pomiarowym 1999 zawiera³a siê w przedziale od 8 do 158 mg/m3 (œrednia roczna – 46,6 mg/m3). W 1999 roku tylko 2% uzyskanych wyników odpowiada³o I klasie czysto- 78

10000000

1000000

100000

10000 NPL-max. NPL-min.

1000

NPL coli typu ka³owego w 100 ml wody 100

1 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 12. Stan sanitarny wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999

40 3 30 mg/m

0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ryc. 13. Zawartoœæ chlorofilu „a” w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999 (œrednie wartoœci roczne)

œci wód, 10% − II klasie, 14% – III klasie, a 74% nie odpowiada³o normom okreœlonym dla œródl¹dowych wód powierzchniowych. W porównaniu z rokiem 1998 znacznie spad³ udzia³ wartoœci mieszcz¹cych siê w II i III klasie czystoœci, wzrós³ natomiast pozaklasowych. Zawartoœæ chlorofilu „a” podlega zmianom sezonowym – w 1999 roku maksymalne wartoœci odnotowano w lipcu i sierpniu. W tym te¿ czasie w wodach Zalewu wyst¹pi³ zakwit sinic. Zawartoœæ chlorofilu „a” w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999 przedstawia rycina 13. W sezonie wegetacyjnym 1999 nast¹pi³o zahamowanie korzystnej, obserwowanej od 1996 roku, tendencji obni¿ania zawartoœci chlorofilu „a” w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœla- nego. Œrednia wartoœæ roczna z wykonanych pomiarów ponownie nie odpowiada³a normom okreœlonym dla œródl¹dowych wód powierzchniowych. Œwiadczy to o wci¹¿ pog³êbiaj¹cej siê eutrofizacji zbiornika.

Substancje toksyczne

W ramach badañ monitoringowych Delegatura w Elbl¹gu dwukrotnie w ci¹gu sezonu (lipiec i listopad) okreœla zawartoœæ metali ciê¿kich (formy rozpuszczone) w wodach Zalewu Wiœlanego (cynku, 79 niklu, kadmu, o³owiu i miedzi) i raz (listopad) − pestycydów chloroorganicznych: DDT, DDD, DDE, DMDT (metoksychlor) oraz γ-HCH (lindan). W tabeli 12 przedstawiono zakresy stê¿eñ metali otrzymane w trakcie badañ w 1999 roku, w tabeli 13 natomiast zakresy stê¿eñ pestycydów chloroorganicznych − równie¿ na podstawie badañ prowadzonych w 1999 roku.

Tabela 12. Zakresy stê¿eñ metali ciê¿kich (forma rozpuszczona) w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w 1999 roku

L.p. WskaŸnik minimum maksimum

1. Cynk mg/l <0,002 0,013 2. Kadm mg/l Wszystkie otrzymane wartoœci stê¿eñ znalaz³y siê poni¿ej dolnej granicy oznaczal- noœci aparatu < 0,002 3. MiedŸ mg/l < 0,005 0,01 4. Nikiel mg/l Wszystkie otrzymane wartoœci stê¿eñ znalaz³y siê poni¿ej dolnej granicy oznaczal- noœci aparatu < 0,01 5. O³ów mg/l Wszystkie otrzymane wartoœci stê¿eñ znalaz³y siê poni¿ej dolnej granicy oznaczal- noœci aparatu < 0,02

Tabela 13. Zakresy stê¿eñ pestycydów chloroorganicznych w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w 1999 roku

L.p. WskaŸnik minimum maksimum

1. DDT µg/l 0,0018 0,0045 2. DDD µg/l 0,0014 0,0087 3. DDE µg/l <0,001 0,006 4. DMDT (metoksychlor) µg/l W 1999 roku nie wykryto na ¿adnym stanowisku pomiarowym 5. γ-HCH (lindan) µg/l <0,001 0,01

4.2. RÓD£A ZANIECZYSZCZEÑ WÓD ZALEWU WIŒLANEGO

W tabelach 14 i 15 zestawiono Ÿród³a zanieczyszczeñ polskiej czêœci wód Zalewu Wiœlanego. W tabeli 14 zamieszczono ³adunki zanieczyszczeñ wniesione w 1999 roku rzekami, natomiast w tabeli 15 – ³adunki zanieczyszczeñ pochodz¹ce z bezpoœrednich zrzutów. W zestawieniu wykorzystano materia³y Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Gdañsku (³adunki zanieczyszczeñ wniesione Nogatem oraz odprowadzone z oczyszczalni œcieków w Krynicy Morskiej i Piaskach).

4.3. DOP£YWY ZALEWU WIŒLANEGO

Badaniami objêto przyujœciowe odcinki nastêpuj¹cych dop³ywów Zalewu Wiœlanego: Baudy, D¹brówki, Elbl¹ga, Grabianki, Kamionki, Narusy, Olszanki, Pas³êki, Stradanki i Suchacza. Przyjêto, ¿e próbki do badañ pobierane bêd¹ 12 razy w roku, przy czym wskaŸniki takie jak: temperatura, odczyn, tlen rozpuszczony, BZT5, ChZT-Mn, zawiesina ogólna, zwi¹zki azotu i fosforu i miano coli oznaczane bêd¹ w ka¿dej próbie (1 raz w miesi¹cu), saprobowoœæ sestonu – 10 razy w roku. Pozosta³e 80

Tabela 14. Bilans ³adunków zanieczyszczeñ wniesionych w roku 1999 do Zalewu Wiœlanego rzekami z terenu woje- wództwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego

£adunki zanieczyszczeñ (tony/rok) Przep³yw Qœr L.p. Nazwa rzeki (m3/s) BZT5 ChZT-Cr azot ca³kowity fosfor ca³kowity

1. Bauda 2,7 366,1 2597 258,8 24,7 2. D¹brówka 0,085 11 87,7 7,2 1,04 3. Elbl¹g 8,6 938,4 10 794,2 970,9 86,8 4. Grabianka 0,12 18,7 117,3 10,2 1,4 5. Kamionka 0,08 10,8 72,9 5,4 0,8 6. Narusa 0,3 43,5 279,1 29,5 2,8 7. Nogat 7,1 951,6 6 594,0 680,0 55,5 8. Olszanka 0,06 7,6 52,1 4,3 0,6 9. Pas³êka 16,75 1954,4 14 790,4 1362,8 132,1 10. Stradanka 0,22 35,5 253,9 21,5 2,4 11. Suchacz 0,045 6,1 24,6 3,4 0,7 12. Szkarpawa* 2,35 244,5 2 790,2 268,8 12,8 13. Wis³a Królewiecka* 0,8 142,5 904,4 83,7 4,5 Ogó³em: 4730,7 2584,2 3706,5 326,14 * - dane dotycz¹ roku 1998

Tabela 15. Zestawienie ³adunków zanieczyszczeñ zrzucanych bezpoœrednio do Zalewu Wiœlanego w 1999 roku z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego

£adunki zanieczyszczeñ (tony/rok) Iloœæ œcie- Nazwa zak³adu Rodzaj œcieków ków (m3/rok) azot fosfor BZT5 ChZT-Cr ogólny ogólny

I. Spó³ka Wodno-Œciekowa komunalne oczyszczalnia 429 000 4,83 57,67 24,59 11,73 «Zalew Wiœlany» w Tolkmicku mechaniczno-biologiczna II. Zak³ad Wodoci¹gów i Kana- komunalne oczyszczalnia 139 000 12,1 29,1 5,2 2,5 lizacji we Fromborku mechaniczna III. Przedsiêbiorstwo Wodo- komunalne oczyszczalnia 324 547 10,32 24,02 13,45 1,50 ci¹gów i Kanalizacji sp. z o.o. mechaniczno-biologiczna w Krynicy Morskiej IV. Spó³ka Wodno-Œciekowa w komunalne oczyszczalnia 13 670 3,50 8,79 1,57 0,32 Piaskach mechaniczno-biologiczna suma: 906 217 30,75 119,58 44,81 16,05

– g³ównie aniony i kationy, ChZT-Cr, metale ciê¿kie i chlorofil – 4 razy w roku, detergenty anionowe – 2 razy w roku.

BAUDA

Bauda jest rzek¹ o d³ugoœci 59 km i powierzchni zlewni 361,1 km2. Wyp³ywa z centralnej czêœci Wysoczyzny Elbl¹skiej i pod Fromborkiem uchodzi do Zalewu Wiœlanego. Jest najwiêksz¹ rzek¹ Wyso- 81 czyzny Elbl¹skiej zarówno pod wzglêdem d³ugoœci, jak i powierzchni dorzecza. Jej g³ównymi dop³ywami s¹: Gardyna, Kraskowo i Okrzejka. W dorzeczu Baudy znajduje siê M³ynarski Obszar Chronionego Krajobrazu i Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Baudy. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki odprowadzane z: – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni œcieków w M³ynarach, eksploatowanej przez Zak³ad Gospo- darki Komunalnej w M³ynarach. Poprzez dop³yw Baudy − Gardynê − zak³ad odprowadza 400 m3/d œcieków (wed³ug kontroli z sierpnia 1999 r.); – mechaniczno-biologicznej oczyszczalni œcieków w Chruœcielu, eksploatowanej przez Zak³ad Gospo- darki Komunalnej i Mieszkaniowej w P³oskini. Poprzez rów melioracyjny do Baudy odprowadzane s¹ œcieki w iloœci 62 m3/d (dane z kontroli z maja 2000 r.). Badania jakoœci wody przeprowadzono w roku 1999 w jednym, przyujœciowym przekroju pomiarowo-kontrolnym, zlokalizowanym w odleg³oœci 4,2 km od ujœcia do Zalewu Wiœlanego, w miejscowoœci Frombork. Okreœlona wed³ug metody CUGW jakoœæ wód nie odpowiada³a normom z uwagi na zanieczyszczenie fizykochemiczne i bakteriologiczne. Zadecydowa³y o tym: fosfor ogólny, fosforany i miano coli. Saprobowoœæ sestonu wskazywa³a na III klasê. W porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w latach 1997–1998 nale¿y stwierdziæ pogorszenie stanu czystoœci wód rzeki Baudy w 1999 roku zarówno w grupie wskaŸników fizykochemicznych, jak i pod wzglêdem sanitarnym (tab. 16).

Tabela 16. Klasyfikacja wód rzeki Baudy w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 III ChZT-Mn, zaw.og., P-PO4, III III III Pog., N-NO2 Frombork 4,2 1998 NON Pog. III III NON

1999 NON P-PO4, Pog. NON III NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, okreœlonych wskaŸnikami BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr, by³a umiarkowana. Wartoœci stê¿eñ charakterystycznych mieœci³y siê w II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot ogólny, amonowy i azotanowy spe³nia³y wymogi I klasy czystoœci. Podwy¿szony by³ natomiast poziom azotynów (klasa III). Stê¿enia charakterystyczne zarówno fosforu ogólnego, jak i fosforanów by³y pozaklasowe. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, wskazywa³ na III kla- sê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w kontrolowanym przekroju by³o pozaklasowe.

D¥BRÓWKA

D¹brówka jest ciekiem o d³ugoœci 8,5 km. Badania stanu czystoœci wód rzeki przeprowadzono w 1999 roku w przyujœciowym przekroju pomiarowo-kontrolnym, zlokalizowanym w odleg³oœci oko³o 1 km od ujœcia do Zalewu Wiœlanego, w miejscowoœci Rubno. Rzeka nie jest odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. 82

Jakoœæ wody w tym przekroju nie odpowiada³a normom ze wzglêdu na zanieczyszczenie fizykochemiczne (wskaŸniki decyduj¹ce: zawiesina ogólna, fosforany i fosfor ogólny). Miano coli i saprobowoœæ sestonu spe³nia³y normatywy klasy III. W porównaniu z badaniami prowadzonymi w latach 1997–1998 stwierdzono, ¿e stan czystoœci rzeki nie uleg³ zasadniczej zmianie, zarówno pod wzglêdem fizykochemicznym, jak i bakteriologicznym. Niewielk¹ poprawê odnotowano jedynie w ocenie hydrobiologicznej (tab. 17).

Tabela 17. Klasyfikacja wód rzeki D¹brówki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 NON P-PO4, Pog. III NON NON 1998Rubno 1,0 NON ChZT-Mn, zaw. og., Pog. III II NON

1999 NON zawiesina og., P-PO4, Pog. III III NON

Substancje organiczne. Wartoœci stê¿eñ charakterystycznych BZT5 i ChZT-Cr kwalifikowa³y wody D¹brówki do II klasy czystoœci. ChZT-Mn wskazywa³o na III klasê, o czym zadecydowa³ tylko jeden wynik z wrzeœnia. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia azotu amonowego, azotynowego i ogólnego spe³nia³y wymagania I klasy. Zawartoœæ azotynów wskazywa³a na II klasê. Zasobnoœæ D¹brówki w zwi¹zki fosforu by³a bardzo wysoka i przekracza³a dopuszczalne normy. Stan hydrobiologiczny. Wartoœæ indeksu saprobowego sestonu na kontrolowanym odcinku odpowiada³a III klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego wskazywa³o na III klasê czystoœci.

ELBL¥G

Elbl¹g jest rzek¹ skanalizowan¹, o d³ugoœci 14,5 km i powierzchni zlewni 1489 km2. Wyp³ywa z Jeziora Dru¿no i uchodzi do Zalewu Wiœlanego. Dorzecze rzeki ma rozga³êziony uk³ad hydrograficzny, a przewa- ¿aj¹c¹ jego czêœæ stanowi zlewnia Jeziora Dru¿no. Poziom wody w rzece uzale¿niony jest od dop³ywu z dorzecza oraz stanu wody w Zalewie Wiœlanym. Przy silnych wiatrach z kierunku pó³nocnego i pó³nocno-wschodniego nastêpuje „cofka” i wlewanie s³onawych wód zalewowych do rzeki. Zmiany kierunku przep³ywu wód w rzece powoduj¹ du¿e wahania zasolenia oraz resedymentacjê osadów dennych. W pó³nocno-wschodniej czêœci zlewni rzeki Elbl¹g znajduje siê Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbl¹skiej. Na obszarze zlewni zlokalizowane s¹ cztery rezerwaty przyrody – „Jezioro Dru¿no” (ornitologiczny), „Zatoka Elbl¹ska” (ornitologiczny), „Dêby w Krukach Pas³êckich” (leœny), „Lenki” (leœny) i 5 obszarów chronionego krajobrazu – „Ujœcie Nogatu”, „Jezioro Dru¿no”, „Rzeka Dzierzgoñ”, „Kana³ El- bl¹ski”, „Rzeka W¹ska”. Pod wzglêdem gospodarczym rzeka wykorzystywana jest do celów ¿eglugowych, le¿y nad ni¹ Port Morski w Elbl¹gu. Woda z rzeki pobierana jest do celów technologicznych przez kilka zak³adów przemys³owych, a w okresach suszy s³u¿y do nawadniania obszarów rolniczych na ¯u³awach. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki z: – mechaniczno-biologiczno-chemicznej oczyszczalni œcieków w Elbl¹gu, eksploatowanej przez Elbl¹skie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji – Zak³ad Oczyszczalni Œcieków. Kontrola z marca 2000 roku wykaza³a, ¿e do rzeki odprowadzano œcieki komunalne w iloœci 36 680 m3/d. 83

– Elektrociep³owni Elbl¹g Sp. z o.o. w Elbl¹gu − z terenu zak³adu do rzeki Elbl¹g odprowadzane s¹ nastêpuj¹ce œcieki: 3 l wody poch³odnicze w iloœci 16 447,9 m /d (dane z kontroli z kwietnia 1999 r.), 3 l oczyszczone œcieki technologiczne ze Stacji Uzdatniania Wody w iloœci 142,5 m /d (kontrola ze stycznia 2000 r.), l wody pop³uczne, poch³odnicze i czêœæ wód opadowych podczyszczonych w separatorze AWAS w iloœci 715 m3/d (kontrola z kwietnia 1999 r.). Badania stanu czystoœci rzeki Elbl¹g w roku 1999 prowadzono w jednym ujœciowym przekroju pomiarowo-kontrolnym, zlokalizowanym 2 km przed ujœciem do Zalewu Wiœlanego, w miejscowoœci Nowakowo. Jakoœæ wód, oceniona wed³ug metody CUGW, w grupie fizykochemicznej nie odpowiada³a normom. WskaŸnikami decyduj¹cymi by³y: tlen rozpuszczony, azot azotynowy, fosforany i fosfor ogólny. Natomiast miano coli, jak i saprobowoœæ, wskazywa³y na III klasê czystoœci. W porów- naniu z rokiem 1998 stan czystoœci rzeki utrzymywa³ siê na podobnym poziomie, a w stosunku do roku 1997 uleg³ pogorszeniu w grupie wskaŸników fizykochemicznych (tab. 18).

Tabela 18. Klasyfikacja wód rzeki Elbl¹g w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 NON N-NO2 III II NON

1998Nowakowo 2,0 NON Cl, N-NO2, P-PO4, P og. NON III NON

1999 NON O2, N-NO2, P-PO4, P og. III III NON

Przyczyny z³ej jakoœci wody nale¿y upatrywaæ przede wszystkim w tym, i¿ rzeka skupia w sobie wszystkie niekorzystne cechy cieków nizinnych – niskie natê¿enie przep³ywu, ma³a turbu- lencja i w zwi¹zku z tym silna sedymentacja zawiesin oraz s³aba zdolnoœæ do samooczyszczania. Dodatkowo sytuacjê pogarsza fakt, ¿e do 1992 roku rzeka Elbl¹g by³a bezpoœrednim odbiornikiem nieoczyszczonych œcieków z Elbl¹ga, co spowodowa³o znaczne nagromadzenie osadów dennych. Dwukierunkowoœæ przep³ywu powoduje naruszenie osadów i uwalnianie zdeponowanych tam zanieczyszczeñ. Taki charakter hydrologiczny rzeki sprawia, ¿e przy wysokiej temperaturze dochodzi do ca³kowitego odtlenienia wody.

Substancje organiczne. Wartoœci stê¿eñ charakterystycznych i œrednich rocznych BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr œwiadcz¹ o utrzymywaniu siê substancji organicznych na umiarkowanym poziomie (II klasa). Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia charakterystyczne azotu azotanowego i ogólnego wskazywa³y na I klasê, zaœ azotu amonowego – na klasê II. Zasobnoœæ wód w azotyny, fosforany i fosfor ogólny by³a bardzo wysoka i nie odpowiada³a dopuszczalnym normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu w omawianym przekroju odpowiada³ III klasie. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o warunki III klasy czystoœci.

GRABIANKA

Grabianka jest ciekiem o d³ugoœci 10,8 km. Badania stanu czystoœci w 1999 roku przeprowadzono w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym, zlokalizowanym w odleg³oœci 2,5 km od ujœcia rzeki do Zale- 84 wu Wiœlanego, w miejscowoœci Kadyny. Grabianka nie jest odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Ocena ogólna, dokonana metod¹ CUGW, wykaza³a pozaklasowy charakter wód z uwagi na zawiesinê ogóln¹, fosforany, fosfor ogólny oraz miano coli. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na III klasê. Porównuj¹c dane z roku 1999 z danymi uzyskanymi w latach 1997–1998 nale¿y stwierdziæ, ¿e stan czystoœci Grabianki uleg³ pogorszeniu, co znalaz³o wyraz we wzroœcie liczby parametrów fizykochemicznych, przekraczaj¹cych dopuszczalne normy (tab. 19).

Tabela 19 . Klasyfikacja wód rzeki Grabianki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 NON P og. III III NON 1998Kadyny 2,5 NON P og. III III NON

1999 NON zaw. og., P-PO4, P og. NON III NON

Substancje organiczne. Wartoœci charakterystyczne BZT5 i ChZT-Cr odpowiada³y II klasie, natomiast wartoœæ ChZT-Mn wskazywa³a na III klasê. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia azotu ogólnego, amonowego i azotanowego odpowiada³y I klasie, zawartoœæ azotynów wskazywa³a na klasê III. Zarówno fosforany, jak i fosfor ogólny nie odpowiada³y normom. Stan hydrobiologiczny. Wartoœæ indeksu saprobowoœci sestonu odpowiada³a III klasie. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego nie odpowiada³o dopuszczalnym normom.

KAMIONKA

Kamionka jest ciekiem o d³ugoœci 9 km. Badania stanu czystoœci wód prowadzono w 1999 roku w przekroju Kamiennica Elbl¹ska, znajduj¹cym siê w odleg³oœci 0,5 km przed ujœciem do Zalewu Wiœlanego. Kamionka jest odbiornikiem oczyszczonych biologicznie œcieków z M³odzie¿owego Oœrodka Wycho- wawczego w Kamiennicy Elbl¹skiej, odprowadzanych do rzeki w iloœci 35,7 m3/d (wed³ug kontroli z grudnia 1999 r.). Ocena dokonana wed³ug metody CUGW wskazuje na pozaklasowy charakter cieku z uwagi na ponadnormatywn¹ zawartoœæ zawiesiny ogólnej i fosforu ogólnego, a tak¿e z³y stan sanitarny. Saprobowoœæ sestonu odpowiada III klasie. Jak wykaza³y badania przeprowadzone w latach 1997–1999 (tab. 20), jakoœæ wód Kamionki na odcinku ujœciowym w grupie wskaŸników fizyko-

Tabela 20. Klasyfikacja wód rzeki Kamionki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 NON P-PO4, P og. III III NON Kamiennica 19980,5 NON P og. III III NON Elbl¹ska 1999 NON zaw. og., P og. NON III NON 85 chemicznych i hydrobiologicznych utrzymuje siê na podobnym poziomie. W porównaniu z latami poprzednimi pogorszeniu uleg³ stan sanitarny rzeki.

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, okreœlona wskaŸnikami BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr, by³a umiarkowana i odpowiada³a II klasie. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot ogólny, amonowy i azotanowy na kontrolowanym odcinku odpowiada³ I klasie. Odnotowano natomiast podwy¿szone (II klasa) stê¿enie azotu azotynowego. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego nie odpowiada³o normom, zaœ fosforanów mieœci³o siê w zakresie przewi- dzianym dla klasy III. Stan hydrobiologiczny. Pod wzglêdem hydrobiologicznym jakoœæ wód odpowiada³a III klasie. Miano coli. Stan sanitarny Kamionki by³ obni¿ony (NON).

NARUSA

Narusa jest ciekiem o d³ugoœci 13,2 km. Stan czystoœci rzeki w 1999 roku badano w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym, zlokalizowanym w odleg³oœci 4,1 km od ujœcia do Zalewu Wiœlanego, w miej- scowoœci Narusa. Rzeka jest odbiornikiem oko³o 13,5 m3/d œcieków oczyszczonych mechanicznie z osiedla mieszkaniowego w Pogrodziu. Wed³ug oceny CUGW jakoœæ wód w tym przekroju nie odpowiada³a normom z uwagi na fosfor ogólny. Saprobowoœæ sestonu i miano coli wskazywa³y na III klasê. W latach 1997–1998 stan czystoœci Narusy nie uleg³ zasadniczym zmianom. Wprawdzie w roku 1997 rzeka prowadzi³a wody III klasy czystoœci, jednak stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego, wynosz¹ce wów- czas 0,4 mg P/l, by³o na granicy z wartoœci¹ ponadnormatywn¹. Pod wzglêdem hydrobiologicznym, jak i bakteriologicznym sytuacja nie uleg³a zmianie i parametry te nadal odpowiadaj¹ III klasie czystoœci (tab. 21).

Tabela 21. Klasyfikacja wód rzeki Narusy w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 III ChZT-Mn, N-NO2, P-PO4, Pog. III III III

1998Narusa 4,1 NON N-NO2, P og. III III NON 1999 NON P og. III III NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr, by³a umiarkowana i wskazywa³a na II klasê czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia azotu amonowego, azotanowego i ogólnego kwalifikowa³y wody Narusy do I klasy, natomiast wartoœæ azotynów odpowiada³a klasie III. Zasobnoœæ wód w zwi¹zki fosforu by³a wysoka – stê¿enie fosforu ogólnego nie odpowiada³o normom, zaœ zawartoœæ fosforanów mieœci³a siê w III klasie. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu kwalifikowa³ wodê do III klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli w przekroju Narusa spe³nia³o wymogi III klasy.

OLSZANKA

Olszanka jest ciekiem o d³ugoœci 9,3 km. Badania jakoœci wód w 1999 roku przeprowadzone zosta³y na odcinku przyujœciowym, zlokalizowanym w odleg³oœci 0,5 km od ujœcia do Zalewu Wiœlanego, w miej- 86 scowoœci Kadyny. Rzeka jest odbiornikiem oczyszczonych mechanicznie œcieków (4,9 m3/d) z Zak³adu Budowlanego – Cegielni w Kadynach. Jakoœæ wód, oceniona na podstawie metody CUGW, nie odpowiada³a normom z uwagi na zanieczyszczenia fizykochemiczne. WskaŸnikami, które zadecydowa³y o jej pozaklasowym charakterze, by³a zawiesina ogólna i fosfor ogólny. Miano coli wskazywa³o na III klasê, a indeks saprobowy sestonu odpowiada³ II klasie. W porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w latach wczeœniejszych (tab. 22), jakoœæ wód Olszanki nie uleg³a zasadniczym zmianom. Wzros³o jedynie, w stosunku do roku 1997, stê¿enie fosforu ogólnego, a w roku 1998 pogorszy³ siê stan sanitarny.

Tabela 22. Klasyfikacja wód rzeki Olszanki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 NON zawiesina og. III III NON 1998Kadyny 0,5 NON zawiesina og., P og. NON III NON 1999 NON zawiesina og., P og. III II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych by³a umiarkowana, wskaŸniki BZT5 i ChZT-Cr odpowiada³y II klasie. Jedynie ChZT-Mn w czerwcu przekroczy³o wielkoœæ dopuszczaln¹ dla II klasy i to zadecydowa³o o zaliczeniu tego wskaŸnika do klasy III. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enie azotu ogólnego, amonowego i azotanowego wskazywa³o na I kla- sê. Azot azotynowy wystêpowa³ w wielkoœciach charakterystycznych dla klasy III. Stê¿enie fosforu ogól- nego nie odpowiada³o normom, a zawartoœæ fosforanów mieœci³a siê w granicach II klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na II klasê. Stan sanitarny spe³nia³ wymogi III klasy czystoœci.

PAS£ÊKA

Charakterystykê rzeki wraz z podaniem punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ oraz ocenê stanu czy- stoœci wód zamieszczono w podrozdziale II.1. Jakoœæ wód Pas³êki w przekroju Nowa Pas³êka w roku 1999 nie odpowiada³a normom ze wzglêdu na ponadnormatywne wartoœci wskaŸników: fosfor ogólny, ekstrakt eterowy oraz miano coli (tab. 23). Fosfor ogólny trzykrotnie w ci¹gu roku przekroczy³ dopuszczalne normy, a jego stê¿enie charakterystyczne wynosi³o 0,645 mg P/l. Ekstrakt eterowy tylko jeden raz przekroczy³ wartoœæ dopuszczaln¹ dla III klasy. W latach 1997 i 1998 stan czystoœci Pas³êki równie¿ nie odpowiada³ normom, a wskaŸnikami decyduj¹cymi by³o wówczas miano coli i azot azotynowy.

Tabela 23. Klasyfikacja wód rzeki Pas³êki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 Nowa 2,0 III P-PO4, P og., N-NO2 NON III NON

1998Pas³êka NON N-NO2 NON III NON 1999 NON P og., ekstrakt eterowy NON III NON 87

STRADANKA

Stradanka jest ciekiem o d³ugoœci 14 km. Badania stanu czystoœci wód prowadzono w 1999 roku w przekroju przyujœciowym, w miejscowoœci Tolkmicko, w odleg³oœci 0,4 km przed ujœciem do Zalewu Wiœ- lanego. Rzeka nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Jakoœæ wód oceniona na podstawie metody CUGW nie odpowiada³a obowi¹zuj¹cym normom zarówno ze wzglêdu na zanieczyszczenie fizykochemiczne, jak i bakteriologiczne (tab. 24). Wska- Ÿnikami decyduj¹cymi by³y: zawiesina ogólna, fosfor ogólny i miano coli. Saprobowoœæ sestonu wskazywa³a na III klasê. Badania wód rzeki Stradanki przeprowadzone w latach 1997–1999 nie wykaza³y istotnych zmian jakoœci wody w grupie parametrów fizykochemicznych. Zawartoœæ substancji biogennych od lat jest ponadnormatywna. Pogorszeniu uleg³ natomiast stan sanitarny, któ- ry w roku 1997 i 1998 odpowiada³ III klasie, a w roku 1999 nie odpowiada³ normom.

Tabela 24. Klasyfikacja wód rzeki Stradanki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 Tolkmicko 0,4 NON N-NO2, P-PO4, P og. III III NON

1998 NON N-NO2, P og. III NON NON 1999 NON zaw. og., P og. NON III NON

Substancje organiczne. Zasobnoœæ w substancje organiczne (BZT5 i ChZT-Mn) wskazywa³a na II klasê, natomiast wskaŸnik ChZT-Cr przekroczy³ w paŸdzierniku wartoœæ dopuszczaln¹ dla II klasy, co zadecydowa³o o podwy¿szeniu stê¿enia charakterystycznego do wartoœci odpowiadaj¹cej klasie III. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu, poza azotynami, odpowiada³y I klasie czystoœci. Stê¿enie azotu azotynowego wskazywa³o na III klasê. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego by³o wysokie i nie odpowiada³o normom, natomiast fosforanów mieœci³o siê w III klasie. Stan hydrobiologiczny w kontrolowanym przekroju spe³nia³ wymogi III klasy. Stan sanitarny wód, okreœlony na podstawie miana coli typu ka³owego, by³ z³y (poza klasami).

SUCHACZ

Suchacz jest ciekiem o d³ugoœci 5,5 km. Badania stanu czystoœci wód w 1999 roku prowadzono w jednym przekroju – w miejscowoœci Suchacz, w odleg³oœci 0,1 km od ujœcia do Zalewu Wiœlanego. Rze- ka nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Wed³ug metody CUGW jakoœæ wód nie odpowiada³a normom ze wzglêdu na fosfor ogólny, jak równie¿ z³y stan sanitarny (tab. 25). Wartoœæ indeksu saprobowoœci sestonu wskazywa³a na III klasê. Stan czystoœci wód rzeki Suchacz od roku 1997 utrzymuje siê na niezmienionym poziomie.

Tabela 25 . Klasyfikacja wód rzeki Suchacz w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW

Rok Lokalizacja Km Ocena fizyko- WskaŸniki decyduj¹ce Ocena Saprobowoœæ Ocena badañ przekroju biegu rzeki chemiczna o ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna

1997 Suchacz 0,1 NON P og. NON III NON 1998 NON P og. NON III NON 1999 NON P og. NON III NON 88

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych by³a umiarkowana − bior¹c pod uwagê wskaŸnik ChZT-Cr odpowiada³a I klasie, natomiast wartoœci BZT5 i ChZT-Mn wskazywa³y na klasê II. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot ogólny, azotany i azot amonowy kwalifikowa³y rzekê Suchacz na tym odcinku do klasy I. Stê¿enie azotu azotynowego by³o wysokie i wskazywa³o na III klasê. Fosfor ogólny kwalifikowa³ wody cieku do wód pozaklasowych, zaœ fosforany – do III klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi klasy III. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego nie odpowiada³o normom.

5. WODY PODZIEMNE

5.1. WARUNKI HYDROGEOLOGICZNE WOJEWÓDZTWA

Eksploatacja wód podziemnych do picia i na potrzeby gospodarcze na obszarze województwa war- miñsko-mazurskiego bazuje przewa¿nie na czwartorzêdowym piêtrze wodonoœnym, a lokalnie wykorzystywane jest tak¿e piêtro trzeciorzêdowe i kredowe. Warunki hydrogeologiczne regionu s¹ doœæ skompli- kowane i zró¿nicowane z uwagi na specyficzne uwarunkowania geologiczne i geomorfologiczne. S¹ one stosunkowo dobrze rozpoznane w niektórych czêœciach województwa, g³ównie w zwi¹zku z zaopatrze- niem w wodê wiêkszych miast. Zwyk³e wody podziemne wystêpuj¹ do g³êbokoœci 200−500 m. G³ównym, u¿ytkowym piêtrem wodonoœnym jest piêtro czwartorzêdowe, wystêpuj¹ce do g³êbokoœci oko³o 200 m, a lokalnie nawet do 300 m. Piêtro wodonoœne trzeciorzêdu mo¿e byæ u¿ytkowane jako g³ówne na obszarach zredukowanego czwartorzêdu lub tam, gdzie jest on wykszta³cony przewa¿nie w postaci utworów nie wodonoœnych − glin zwa³owych i i³ów. Takie warunki wystêpuj¹ w rejonach: Olszty- na, Elbl¹ga, Braniewa, Bartoszyc, I³awy, Lidzbarka Warmiñskiego, Pieniê¿na, Reszla, Sêpopola i Kêtrzyna. Doœæ dobre parametry hydrogeologiczne pozwalaj¹ na uzyskanie ze studni wydajnoœci rzê- du 70−120 m3/h. Jakoœæ zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa jest doœæ dobra i charakteryzuje siê mineralizacj¹ wodorowêglanowo-wapniow¹, w iloœci 200−600 mg/dm3 substancji rozpuszczonych. Woda zawiera ponadnormatywne iloœci zwi¹zków ¿elaza i manganu, ale daje siê ³atwo uzdatniaæ, tak aby spe³nia³a wymogi stawiane dla wód przeznaczonych do picia i na potrzeby gospodarcze. Zgodnie z podzia³em regionalnym Polski wg B. Paczyñskiego (1995) na obszarze województwa war- miñsko-mazurskiego wyró¿nia siê 4 regiony hydrogeologiczne wystêpowania zwyk³ych wód podziemnych: I − mazowiecki, II − mazursko-podlaski, III − mazurski, IV − gdañski. Podzia³ regionalny wynika g³ównie z uk³adu hydrodynamicznego wód podziemnych, który polega na rozdzieleniu sp³ywu regionalnego w kierunku pó³nocnym i po³udniowym (regiony III i I). Region II zosta³ wydzielony z uwagi na brak trzeciorzêdowych poziomów wodonoœnych, a region IV − to obszar zasiêgu wodonoœnych utworów kredy. Region mazurski (III) obejmuje po³udniowo-zachodni¹ czêœæ województwa i ci¹gnie siê poprzez czê- œæ centraln¹ a¿ do granicy z Rosj¹. Czwartorzêdowe piêtro wodonoœne sk³ada siê z kilku poziomów, wystêpuj¹cych na g³êbokoœci od kilkunastu do ponad 200 m. Charakteryzuje siê ono brakiem rozdzie- laj¹cych warstw nieprzepuszczalnych o szerszym, regionalnym zasiêgu, natomiast czêsto wystêpuj¹ przewarstwienia utworów spoistych, które lokalnie napinaj¹ zwierciad³o wód podziemnych. Urozmaico- 89 na rzeŸba pod³o¿a i wspó³czesnej powierzchni terenu powoduj¹ du¿e zró¿nicowanie wystêpowania wód podziemnych, zwi¹zane z takimi strukturami geologicznymi jak: doliny kopalne, wysoczyzny i równiny morenowe, doliny rzeczne i sandry. Doliny kopalne przebiegaj¹ po³udnikowo i s¹ czêœciowo zbie¿ne z sieci¹ wspó³czesnych dolin rzek i jezior. Wype³nione przewa¿nie przepuszczalnymi osadami piaszczysto-¿wirowymi osi¹gaj¹ niekiedy sp¹g kenozoiku, ³¹cz¹c wszystkie poziomy i warstwy wodonoœne. Struktury dolin kopalnych, mimo ogra- niczonego zasiêgu, cechuj¹ siê du¿¹ mi¹¿szoœci¹ utworów wodonoœnych i pojemnoœci¹ wodn¹, a wydajnoœci studzien przekraczaj¹ czêsto 200 m3/h. Piaski sandrowe w po³udniowo-zachodniej i po³udniowej czêœci regionu maj¹ szeroki zasiêg, a tak¿e przykrywaj¹ utwory dolin kopalnych tworz¹c zasobny poziom wodonoœny, nara¿ony na zanieczyszczenia z uwagi na brak izolacji od powierzchni terenu. Wydajnoœci studzien wynosz¹ tu od 30 do 120 m3/h. Struktury wodonoœne na obszarach wysoczyzn i równin morenowych to przewa¿nie poziomy miêdzymorenowe zlodowacenia ba³tyckiego, wystêpuj¹ce do g³êbokoœci oko³o 60 m. Poni¿ej wystê- puj¹ poziomy miêdzymorenowe i interglacjalne z okresu starszych zlodowaceñ, jako naporowe poziomy wodonoœne, które w obrêbie dolin rzecznych (np. Pas³êki, £yny, Gubra) charakteryzuj¹ siê samowyp³ywami. Mi¹¿szoœæ utworów wodonoœnych w tych strukturach oraz wydajnoœæ ujêæ s¹ bardzo zró¿nicowane. Region mazowiecki (I) zaznacza siê na obszarze po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci woje- wództwa. Rozpoznano tu czwartorzêdowe piêtro wodonoœne w utworach przypowierzchniowych z uwagi na stosunkowo ³atwy dostêp do wód podziemnych i korzystne parametry hydrogeologiczne. Woda wystêpuj¹ca w dolinach rzek zlewni Narwi i Drwêcy oraz na obszarze rozleg³ego sandru kurpiowskiego ma du¿e znaczenie gospodarcze ze wzglêdu na du¿¹ pojemnoœæ i dobr¹ odnawialnoœæ zasobów. Du¿e zagro¿enie zanieczyszczeniem wód podziemnych wi¹¿e siê z brakiem lub s³ab¹ izolacj¹ warstwy wodo- noœnej od powierzchni terenu. S³abo rozpoznane s¹ miêdzymorenowe poziomy wodonoœne, a szcze- gólnie kopalne doliny ci¹gn¹ce siê w kierunku regionu mazurskiego. Region mazursko-podlaski (II) nale¿y do najs³abiej rozpoznanych pod wzglêdem hydrogeologicz- nym. Zajmuje pó³nocno-wschodni¹ czêœæ województwa wraz ze wschodni¹ stref¹ przygraniczn¹. Cha- rakteryzuje siê brakiem poziomów wodonoœnych miocenu i oligocenu, wystêpuj¹cych w s¹siednich jednostkach. Piêtro czwartorzêdowe jest bardzo zró¿nicowane pod wzglêdem mi¹¿szoœci i wodonoœnoœci. W regionie mazursko-podlaskim wystêpuj¹ przynajmniej 2 poziomy wodonoœne, pierwszy do g³êboko- œci 60 m, drugi − w sp¹gu utworów czwartorzêdowych, których mi¹¿szoœæ wynosi od 150 do ponad 200 m. Obszar pó³nocno-zachodniej czêœci województwa nale¿y do regionu gdañskiego (IV), którego cech¹ zasadnicz¹ jest wystêpowanie zwyk³ych wód podziemnych w utworach wieku kredowego. W podregionie elbl¹skim maj¹ one mniejsze znaczenie u¿ytkowe z uwagi na niekorzystne cechy hydrochemiczne, g³ównie zasolenie. Piêtro wodonoœne trzeciorzêdu równie¿ ma niewielkie znaczenie ze wzglêdu na ogra- niczony zasiêg oraz ma³e wydajnoœci. Piêtro wodonoœne czwartorzêdu i tutaj jest g³ównym Ÿród³em zaopatrzenia w wodê, mimo ¿e na przewa¿aj¹cej czêœci ¯u³aw ma czêsto z³¹ jakoœæ, ograniczaj¹c¹ u¿yt- kowanie zasobnych poziomów wodonoœnych. Najlepsz¹ wodonoœnoœci¹ i stosunkowo dobrymi parame- trami hydrochemicznymi charakteryzuje siê najg³êbszy, dolnoplejstoceñski poziom wodonoœny, choæ roz- poznanie jego rozprzestrzenienia nie jest jeszcze pe³ne. Korzystaj¹ z niego najwiêksze ujêcia miejskie Elbl¹ga. 90

5.2. MONITORING WÓD PODZIEMNYCH

5.2.1. ZA£O¯ENIA PROJEKTOWANIA I REALIZACJI MONITORINGU

Monitoring jakoœci zwyk³ych wód podziemnych jest elementem Pañstwowego Monitoringu Œrodowi- ska, wprowadzonego ustaw¹ o Pañstwowej Inspekcji Ochrony Œrodowiska (Dz. U. nr 77, poz. 335 z 1991 roku z póŸniejszymi zmianami) „jako system pomiarów, ocen i prognoz stanu œrodowiska i zmian w nim zachodz¹cych, w celu zwiêkszenia skutecznoœci dzia³añ na rzecz ochrony œrodowiska”. Dla prawid³owej organizacji systemu monitoringu wód podziemnych konieczna jest znajomoœæ budowy, w³aœciwoœci i funkcjonowania systemów wodonoœnych na obszarze jego dzia³ania. Jednym z wa¿nych elementów takiego rozpoznania warunków hydrogeologicznych jest Mapa G³ównych Zbiorni- ków Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj¹cych szczególnej ochrony, która zosta³a opracowa- na w 1991 roku przez hydrogeologów z ca³ego kraju pod kierunkiem prof. A. S. Kleczkowskiego. Na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego wystêpuje, w ca³oœci lub czêœci, 16 GZWP. Sukcesyw- nie realizowane s¹ badania hydrogeologiczne w celu uszczegó³owienia rozpoznania warunków hydrogeologicznych tych obszarów i ustanowienia stref ochronnych poszczególnych zbiorników. Dotychczas rozpoznano szczegó³owo 5 GZWP, zlokalizowanych na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego: nr 206, 209, 210, 211 i 216. W dokumentacjach hydrogeologicznych skorygowano granice i zasady ochrony wód podziemnych, w stosunku do ustalonych w 1991 roku dla „Mapy G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych ...”. Najistotniejsze zmiany to: korekta lokalizacji zbiornika nr 206 i zmiana jego nazwy na „Zbiornik Krainy Wielkich Jezior Mazurskich”; po³¹czenie zbiorników nr 209 („Karnicki”) i 210 („I³awski”) w jeden zbiornik nr 210 („I³awski”); rezygnacja z wydzielenia GZWP nr 211 („Samborowski”). W przypadku zbiornika nr 216 („Sandr Kurpiowski”) wprowadzono tylko niewielkie korekty. Od 1996 roku s¹ opracowywane Mapy Hydrogeologiczne Polski w skali 1:50 000. Ich celem jest kar- tograficzne odwzorowanie warunków hydrogeologicznych, obejmuj¹ce charakterystykê jakoœciow¹, ilo- œciow¹ i zagro¿eñ zasobów wód podziemnych. Powinny one dostarczaæ informacji o zwyk³ych wodach podziemnych, przydatnych do podejmowania decyzji na szczeblu administracji lokalnych i regionalnych oraz przy programowaniu badañ hydrogeologicznych i dotycz¹cych zagospodarowania przestrzennego. W latach 1996−1998 opracowano 15 arkuszy map, obejmuj¹cych pó³nocno-zachodni¹ i po³udniow¹ czêœæ obszaru województwa warmiñsko-mazurskiego, a w ca³ym kraju powsta³o w tym czasie 341 arkuszy. Monitoring wód podziemnych funkcjonuje w sieciach: krajowej, regionalnej i lokalnej. Monitoring Jakoœci Zwyk³ych Wód Podziemnych (MJZWP) ma na celu okreœlenie w³aœciwoœci fizyko-chemicznych wód i ich klas czystoœci, a tak¿e œledzenie zmian jakoœci wód podziemnych, okreœlenie trendów i dyna- miki zmian.

5.2.2. SIEÆ KRAJOWA MONITORINGU JAKOŒCI ZWYK£YCH WÓD PODZIEMNYCH

Sieæ krajowa MJZWP funkcjonuje od 1991 roku i aktualnie obejmuje blisko 700 punktów obserwacyjnych na terenie ca³ego kraju − studni wierconych, studni kopanych, piezometrów i Ÿróde³. Wiêkszoœæ punktów badawczych funkcjonuje tak¿e w ramach innych systemów obserwacyjnych o zasiêgu ogólnopolskim: Sieæ Stacjonarnych Obserwacji Wód Podziemnych (SSOWP) Pañstwowego Instytutu Geologicznego oraz Sieæ Obserwacyjna Wód Gruntowych (SOWG) Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Sieæ krajowa, od czasu jej utworzenia w 1991 roku, jest eksploatowana przez Pañstwowy Instytut Geologiczny. 91

W województwie warmiñsko-mazurskim obecnie s¹ 42 punkty obserwacyjne sieci krajowej, z któ- rych 6 dotyczy wód podziemnych w utworach starszych od czwartorzêdu. W 1999 roku badania przeprowadzono w 41 punktach. Do sieci krajowej monitoringu nale¿¹ 3 stacje SSOWP: Rydzewo k. I³awy, Radostowo (pomiêdzy Dobrym Miastem i Jezioranami) i Doba k. Gi¿ycka. Ka¿da z nich sk³ada siê z 4 otworów, przewidzianych do obserwacji ró¿nych poziomów wodonoœnych. Wykaz punktów sieci krajowej monitoringu wód podziemnych, objêtych badaniami w 1999 roku, wraz z klasyfikacj¹ oraz porównaniem z wynikami z 1998 roku, przedstawiono w tabeli 26. Rozszerzone analizy wskaŸników fizyko-chemicznych jakoœci wód podziemnych obejmuj¹ 43 oznaczenia, na podstawie których dokonuje siê klasyfikacji wg zasad okreœlonych w Projekcie sieci krajowej monitoringu zwyk³ych wód podziemnych (Hordejuk i inni 1994).

Tabela 26. Klasyfikacja jakoœci zwyk³ych wód podziemnych – sieæ krajowa monitoringu

L.p. Nr otw. Miejscowoœæ Strat. Rodz. wód G³êb. w-wy Numer GZWP 1998 1999

123 456 7 89 1 13 Radostowo - 1 Tr W 225,0 205, 213 Ib Ib 2 14 Radostowo - 2 Tr W 130,0 205, 213 Ib Ib 3 15 Radostowo - 3 Q W 27,2 213, 205 Ib Ib 4 102 Zawierz Tr W 42,0 Ib Ib 5 128 Siedliska Q W 42,4 217 II Ib 6 436 £añski Piec Tr W 99,0 Ib Ib 7 655 Susz Q G 2,9 210 III III 8 661 Nidzica Q G 4,3 214, 215 III Ib 9 663 Jedwabno Q W 29,5 213 Ib Ib 10 664 Szczytno Q G 4,4 213, 215 III Ib 11 666 To³kiny Q W 69,0 -Ib 12 668 Bartoszyce Q W 20,0 209 II II 13 669 Dzikowo Q W 57,0 Ib Ib 14 670 Boryniec Q G 2,2 Ib Ib 15 671 G¹siorowo M³. Q W 30,0 Ib Ib 16 672 Gierzwa³d Q G 5,5 III III 17 674 Boreczno Q W 27,0 III III 18 675 Buczyniec Q G 34,9 III III 19 715 Samborowo Q G 3,0 211 II Ib 20 771 Kobu³ty Q G 18,0 Ib Ib 21 772 Kurzêtnik Q W 24,5 Ib III 22 842 Czerwony Dwór Q G 3,4 III III 23 844 Miko³ajki Q G 2,1 III Ib 24 845 Doba - 1 K2 W 255,0 206 III III 25 846 Doba - 2 Q W 158,0 206 III Ib 26 847 Doba - 3 Q W 58,2 206 Ib Ib 27 848 Doba - 4 Q G 1,0 206 III III 28 849 Radostowo - 4 Q G 1,8 213, 205 III Ib 29 850 Rydzewo - 1(2) Q W 164,5 210 II II 92

123 456 7 89 30 851 Rydzewo - 2(3) Q W 22,5 210 Ib Ib 31 852 Rydzewo - 3(1) K2 W 255,0 210 III Ib 32 853 Rydzewo - 4 Q G 2,4 210 III III 33 857 Go³dap Q G 0,7 202 II Ib 34 858 Dzia³dowo Q W 131,0 214 -Ib 35 975 Sobiechy Q G 3,2 II II 36 991 Muntowo Q W 46,0 Ib - 37 1126 Mor¹g Q W 31,5 Ib Ib 38 1127 Olsztyn Q W 28,0 213, 205 III II 39 1136 Pisz Q G 6,5 215 Ib Ib 40 1138 Ruciane-Nida Q G 4,5 215 Ib II 41 1637 E³k Q G 7,0 -Ib 42 1674 Gi¿ycko Q W 35,0 -II Objaœnienia do tabel 26 i 27: Ia, Ib – klasy najwy¿szej i wysokiej jakoœci II – klasa œredniej jakoœci III – klasa niskiej jakoœci G,W – rodzaj wód: gruntowe, wg³êbne stratygrafia w-wy wodonoœnej: Q – czwartorzêd, Tr – trzeciorzêd, K – kreda

5.2.3. MONITORING REGIONALNY JAKOŒCI ZWYK£YCH WÓD PODZIEMNYCH

Monitoring regionalny nale¿y traktowaæ jako uzupe³nienie rozpoznania zmian jakoœci wód podziemnych w stosunku do sieci krajowej. W zwi¹zku z tym jego za³o¿enia wymagaj¹ uzgodnienia koordynato- ra MJZWP, którym jest Pañstwowy Instytut Geologiczny. Projekt monitoringu dla obszaru by³ego woje- wództwa olsztyñskiego zosta³ wykonany w 1997 roku przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne „POLGEOL” − Zak³ad w Gdañsku na zlecenie Wojewody Olsztyñskiego i jest realizowany od 1998 roku w 30 punktach obserwacyjnych na obszarze by³ego województwa olsztyñskiego (studnie wiercone, wykonane w celu zaopatrzenia w wodê miast i wsi oraz innych u¿ytkowników). W roku 2000 sieæ ta zosta³a rozszerzo- na na ca³e województwo warmiñsko-mazurskie i obejmuje 69 punktów. Badania prowadzone s¹ wg zasad okreœlonych we Wskazówkach metodycznych dotycz¹cych tworzenia regionalnych i lokalnych monitoringów wód podziemnych (PIOŒ 1995). Zakres wykonywanych oznaczeñ w sieci regionalnej województwa obejmuje 36 wskaŸników fizyko-chemicznych. Wykaz punktów monitoringu regionalnego wraz z wynikami badañ zosta³ przedstawiony Wydzia³owi Ochrony Œrodowiska i Rolnictwa Warmiñsko-Mazurskiego Urzêdu Wojewódzkiego w postaci Raportu z eksploatacji monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych w latach 1998-1999 na obszarze by³ego województwa olsztyñskiego. Uzyskane wyniki badañ wraz z klasyfikacj¹ jakoœci wód podziemnych zestawiono w tabeli 27. Uwzglêdniono w niej tak¿e wyniki badañ wykonanych w 2 punktach, znajduj¹cych siê na terenie by³ego województwa toruñskiego.

5.2.4. CHARAKTERYSTYKA JAKOŒCI WÓD PODZIEMNYCH

Na podstawie badañ jakoœci wód podziemnych prowadzonych w sieci krajowej i regionalnej w 1999 roku stwierdza siê, ¿e na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego wystêpuj¹ wody podziemne o klasach jakoœci: Ib, II i III. 93

Tabela 27. Zestawienie punktów i wyników monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego

G³êbokoœæ Klasyfikacja jakoœci wód Numer Rodzaj Lokalizacja stropu Wiek GZWP punktu wód w roku 1998 w roku 1999 warstwy w m wiosna jesieñ wiosna jesieñ by³e województwo olsztyñskie 1 Jarno³towo 30,0 G Q 209 II II II II 2 Zawroty 21,5 W Q II II II III 3 Mi³om³yn 22,0 G Q II Ib Ib Ib 4A Nowa Wieœ 21,5 W Q 210 -IIIIII 4B Nowa Wieœ 70,0 W Q 210 -IIIIII 5 Omule 45,0 W Q Ib Ib Ib Ib 6 Rudno 15,0 W Q Ib Ib II II 7 Wielochowo 63,0 W Q III III II II 8 Dobre Miasto 90,0 W Q 213 II II II II 9 Tu³awki 43,0 W Q 213 II II II II 10 Ameryka 6,1 G Q 212 Ib Ib Ib Ib 11 Or³owo 36,0 W Q 214 Ib Ib Ib Ib 12 Koz³owo 44,5 W Q 214 II II Ib Ib 13 Przezdziêk 1,4 G Q III III II II 14 Mokiny 30,0 W Q 213 II II I Ib 15 Machary 13,0 G Q Ib Ib Ib Ib 16 Oterki 36,0 G Q 208 II II II II 17 Srokowo 16,2 G Q Ib Ib II II 18 Reszel 201,0 W Tr 205 II II II II 19 Lidzbark Warm. 187,0 W Tr 205 II II II II 20 Olsztyn 168,0 W Q/Tr 205 II II II II 21 Olsztyn 24,5 G Q 213 Ib Ib Ib Ib 22 Ostróda 34,0 W Q II II II II 23 Nidzica 33,0 W Q 214 Ib Ib Ib Ib 24 Szczytno 32,0 W Q 213 Ib Ib Ib Ib 25 Mr¹gowo 4,2 G Q Ib Ib II II 26 Biskupiec 26,0 W Q 208 II II II II 27 Kêtrzyn 76,0 W Q 206 II II II II 28 Rutka 50,5 W Q II II II II 29 Parkoszewo 10,0 W Q II II II II 30 Kretowiny 20,0 W Q III III II II by³e województwo toruñskie 13 Szwarcenowo 27,0 W Q - Ib -- 14 Nowe Miasto Lub. 18,7 W Q - II -- Uwaga: objaœnienia jak do tabeli 26

Wody podziemne z utworów czwartorzêdowych w po³owie punktów odpowiadaj¹ wysokiej klasie jakoœci − Ib. Do œredniej klasy jakoœci − II − zalicza siê wody z 35 % punktów sieci krajowej i regionalnej. Wody o niskiej jakoœci − klasy III − wystêpuj¹ w pozosta³ych 14% punktów pomiarowych. Nale¿y dodaæ, ¿e do klasy niskiej jakoœci kwalifikuj¹ siê g³ównie wody gruntowe, które s¹ najbardziej nara¿one na zanieczyszczenie z uwagi na brak lub niewystarczaj¹c¹ izolacjê od powierzchni terenu. O obni¿onej 94 jakoœci wód decyduj¹ wysokie stê¿enia takich wskaŸników jak: substancje rozpuszczone, wodorowê- glany, fosforany oraz azotany i azotyny. Wody z utworów czwartorzêdowych reprezentuj¹ typ wodoro- - 2+ - 2+ wêglanowo-wapniowy (HCO3 − Ca ) oraz wodorowêglanowo-wapniowo-magnezowy (HCO3 − Ca − Mg2+). W wielu przypadkach s¹ one wzbogacone jonami chlorkowymi, siarczanowymi lub sodowymi. Pod k¹tem warunków dla wód do picia i na potrzeby gospodarcze wody podziemne, a szczególnie wg³êbne, charakteryzuj¹ siê wysok¹ zawartoœci¹ zwi¹zków ¿elaza i manganu, ale daj¹ siê stosunkowo ³atwo uzdatniaæ i osi¹gaj¹ ¿¹dane parametry. Wody podziemne z utworów trzeciorzêdowych i kredowych s¹ monitorowane w 9 punktach na obszarze województwa − w sieci krajowej w ramach Stacjonarnych Obserwacji Hydrogeologicznych PIG (Radostowo, Doba, Rydzewo), a w sieci regionalnej na ujêciach wody dla Olsztyna (ujêcie „Zachód”), Reszla i Lidzbarka Warmiñskiego. Trzeciorzêdowe piêtro wodonoœne cechuje wysoka lub œrednia jakoœæ wody. Jakoœæ wód podziemnych piêtra kredowego w Rydzewie i Dobie jest niska z uwagi na wysok¹ zawartoœæ wapnia, chlorków, potasu, sodu, boru, amoniaku i azotynów.

MATERIA£Y RÓD£OWE

1. Atlas hydrogeologiczny Polski (cz. I i II) pod red. B. Paczyñskiego. PIG, Warszawa 1995. 2. Budowa geologiczna Polski. T. VII. Hydrogeologia. PIG, Warszawa 1991. 3. Hordejuk T., Miecznicki J., Pich J. 1994. Projekt sieci krajowej monitoringu zwyk³ych wód podziemnych. PIG, Warszawa. 4. Kleczkowski A. S. Hydrogeologia ziem wokó³ Polski. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1979. 5. Monitoring os³onowy ujêæ wód podziemnych - metody badañ. PIG, MOŒZNiL, Warszawa 1999. 6. Projekt monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa olsztyñskiego. Przedsiêbiorstwo Geologiczne „POLGEOL” − Zak³ad w Gdañsku, 1997. Maszynopis. 6a. Aneks do projektu monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych województwa olsztyñskiego z 1996 r. (dostosowanie do obszaru województwa warmiñsko-mazurskiego). Przedsiêbiorstwo Geologiczne „POLGEOL” − Zak³ad w Gdañsku, 2000. Maszynopis. 7. Raport z eksploatacji monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych w latach 1998−1999 na obszarze by³ego województwa olsztyñskiego. Przedsiêbiorstwo Geologiczne „POLGEOL” − Zak³ad w Gdañ- sku, 2000. Maszynopis. 8. Sieæ stacjonarnych obserwacji wód podziemnych w Polsce. Raport 1/96. PIG, Warszawa 1996. 9. S³ownik hydrogeologiczny pod red. A. S. Kleczkowskiego i A. Ró¿kowskiego. MOŒZNiL, Warszawa 1997. 10. Sprawozdanie z regionalnego monitoringu jakoœci zwyk³ych wód podziemnych województwa toruñskiego w 1999 r. WIOŒ Toruñ, 1998. Maszynopis. 11. U³anowicz M. Monitoring wód podziemnych. [W:] Raport o stanie œrodowiska na obszarze województwa war- miñsko-mazurskiego. WIOŒ Olsztyn 2000 r. 95

III. OCENA SANITARNA K¥PIELISK W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM

Region warmiñsko-mazurski posiada walory zarówno naturalne jak i kulturowe, stanowi¹ce powa- ¿ny atut w gospodarce turystycznej. Czynniki naturalne to jeziora, pla¿e, malowniczo ukszta³towany teren oraz roœlinnoœæ z bogactwem lasów i ³¹k. Turystyka stanowi dla mieszkañców Ÿród³o dodatkowych dochodów i mo¿e przyczyniæ siê do rozwoju wielu miejscowoœci. Wymaga to jednak budowy lub rozbudowy urz¹dzeñ k¹pieliskowych, zwiêkszenia i poprawy standardu bazy noclegowej, powiêkszenia atrakcyjnych terenów zielonych, parków, tras spacerowych, szlaków turystycznych, a tak¿e rozszerze- nia oferty kulturalnej – organizowania imprez masowych, koncertów, modnego obecnie aktywnego wypoczynku oraz publikowania ksi¹¿ek i folderów reklamuj¹cych region. Bogactwo jezior w regionie pozwala na organizowanie w ich strefach przybrze¿nych pla¿ i k¹pielisk. Trudno przeceniæ dobroczynny wp³yw k¹pieli wodnych na zdrowie cz³owieka przejawiaj¹cy siê dzia³aniem: – orzeŸwiaj¹cym i wzmacniaj¹cym, – leczniczym w schorzeniach narz¹dów ruchu, chorobach uk³adu kr¹¿enia i neurologicznych oraz w stanach napiêcia nerwowego, – koryguj¹cym wady postawy u dzieci i m³odzie¿y. Mo¿liwoœæ przebywania i k¹pieli w naturalnych warunkach przyrodniczych wzmacnia pozytywne oddzia³ywanie terapeutyczne. Korzystanie z k¹pielisk i p³ywalni wi¹¿e siê nie tylko z rozwojem higieny, lecz równie¿ ze wzrastaj¹cymi potrzebami wspó³czesnych spo³eczeñstw w dziedzinie rekreacji i regeneracji si³ cz³owieka. K¹piele o charakterze rekreacyjnym, rozrywkowym i sportowym staj¹ siê powsze- chn¹ potrzeb¹ i jedn¹ z form odnowy biologicznej. Œrodowisko wodne stanowi dla cz³owieka szczególny zespó³ czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych, do których organizm ludzki nie jest przystosowany, nie dysponuje bowiem dostatecznie sprawnymi mechanizmami obronnymi pozwalaj¹cymi chroniæ go przed nadmiern¹ utrat¹ ciep³a, niszcz¹cym dzia³aniem wody na skórê i b³ony œluzowe. Ponadto w k¹pielisku u³atwione jest kr¹¿enie chorobotwórczych drobnoustrojów od chorego lub nosiciela do zdrowego cz³owieka. Woda stanowi wiêc dogodn¹ drogê do przenoszenia drobnoustrojów. Kontrola sanitarna jakoœci wody w k¹pieliskach ma na celu ochronê k¹pi¹cych siê osób przed zaka- ¿eniami przenoszonymi t¹ drog¹ oraz zapewnienie higienicznych warunków w czasie k¹pieli. Podstaw¹ sanitarnej oceny jakoœci wody s¹ badania fizyczno-chemiczne i mikrobiologiczne. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 roku w sprawie okreœlenia warunków bezpieczeñstwa osób przeby- 96 waj¹cych w górach, p³ywaj¹cych, k¹pi¹cych siê i uprawiaj¹cych sporty wodne precyzuje warunki, jakie musz¹ byæ spe³nione w k¹pieliskach zorganizowanych i prowizorycznych. Stawia wymogi, i¿ k¹pieliska mog¹ byæ urz¹dzane nad obszarami wodnymi, których zanieczyszczenie nie przekracza dopuszczalnych norm, musz¹ te¿ byæ odpowiednio wyposa¿one. K¹pielisko zorganizowane to teren nad obszarem wodnym z pla¿¹, na sta³e przystosowany do k¹pieli, z wyznaczonymi i trwale oznakowanymi strefami k¹pieli, wyposa¿one w urz¹dzenia sanitarne oraz inne urz¹dzenia, jak pomosty, natryski i szatnie. K¹pielisko prowizoryczne przystosowane jest do sezonowego wykorzystania, z miejscem do k¹pieli pro- wizorycznie oznakowanym oraz wyposa¿one w urz¹dzenia sanitarne. W myœl obowi¹zuj¹cych przepisów k¹piel w wodach powierzchniowych jest dozwolona, je¿eli woda odpowiada I lub II klasie czystoœci wed³ug rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 5 listopada 1991 roku w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadaæ œcieki wprowadzane do wód lub do ziemi (Dz. U. nr 116, poz. 503). Decyzje zezwalaj¹ce na organizowanie k¹pieli wydaje w³aœciwy Powiatowy Inspektor Sanitarny. Wed³ug wytycznych Ministra Zdrowia i Pañstwowego Zak³adu Higieny ocena sanitarna k¹pieliska* opiera siê na ocenie wyposa¿enia i czystoœci kontrolowanego obiektu oraz na badaniach laboratoryjnych, pozwalaj¹cych ustaliæ przydatnoœæ wody do k¹pieli w jego rejonie. Badania te uwzglêdniaj¹ wskaŸniki bakteriologiczne, g³ównie bakterie coli typu ka³owego i wskaŸniki fizyczno-chemiczne wody ze szczególnym uwzglêdnie- niem substancji szkodliwych dla zdrowia. Okreœlane s¹ nastêpuj¹ce parametry: temperatura, mêtnoœæ, barwa, zapach, odczyn, twardoœæ ogólna, chlorki, amoniak, azotany, utlenialnoœæ, substancje rozpuszczone, zawiesiny ogólne, BZT5, tlen rozpuszczony, chlorofil „a”. Na podstawie porównania uzyskanych wyników badañ z dopuszczalnymi stê¿eniami orzeka siê o przydatnoœci wody do k¹pieli. Nale¿y tu podkreœliæ, ¿e ocena sanitarna, odnoszona tylko do pewnego wycinka strefy przybrze¿nej jeziora, najczêœciej ró¿ni siê zasadniczo od oceny (klasyfikacji) wód jeziorowych, wykonywanej przez s³u¿by ochrony œrodowiska, pos³uguj¹ce siê ostrzejszym systemem oceny zbiorników jako ekosyste- mów (Wytyczne monitoringu podstawowego jezior, Kudelska, Cydzik, Soszka 1994). Zjawiskiem czêsto spotykanym w jeziorach ¿yznych s¹ „zakwity wody”, czyli masowy rozwój fitoplanktonu. Powoduje on okresowe, znaczne pogorszenie jakoœci wody – przede wszystkim barwy, sma- ku, zapachu, przeŸroczystoœci, co powinno sk³oniæ osoby przebywaj¹ce nad wod¹ do powstrzymywania siê od k¹pieli. Toksycznoœæ glonów w ró¿nych okresach mo¿e spowodowaæ u osób szczególnie wra¿liwych dolegliwoœci takie jak: wysypka, wymioty lub dr¿enie miêœni. W okresach wysokich „zakwitów wody” nale¿y unikaæ k¹pieli, ale na ogó³ nie s¹ one powodem do zamykania pla¿. Po ustabilizowaniu siê sk³adu wody k¹pielisko ponownie dopuszcza siê do u¿ytku. W sezonie letnim 1999 s³u¿by sanitarne nadzorowa³y 260 k¹pielisk na terenie województwa warmiñ- sko-mazurskiego. Ocenê sanitarn¹ jakoœci wody oparto na wynikach badañ 688 próbek wody pod wzglêdem fizyczno-chemicznym i 3370 próbek przebadanych pod wzglêdem bakteriologicznym. Po wstêpnych badaniach, przeprowadzonych przed rozpoczêciem sezonu turystycznego i analizie wyników uzyskanych w latach poprzednich, Wojewódzki Inspektor Sanitarny w Olsztynie wyda³ komuni- kat zezwalaj¹cy na k¹piel w 249 k¹pieliskach. Zakaz k¹pieli utrzymano na Zalewie Wiœlanym w Sucha- czu, Nowej Pas³êce i Fromborku, a tak¿e na rzece Pas³êce w Braniewie. W lipcu, ju¿ w czasie trwania sezonu turystycznego, ze wzglêdu na pogorszenie siê wskaŸników bakteriologicznych zamkniêto k¹pielisko w Suszu na Jeziorze Suskim. G³ównym Ÿród³em zanieczyszczenia wód Zalewu Wiœlanego w rejonie k¹pieliska w Suchaczu jest rzeka Burzanka, maj¹ca swe ujœcie w rejonie k¹pieliska. Dla ochrony wód Zalewu konieczne jest skanalizowanie okolicznych miejscowoœci i pod³¹czenie ich do nie w pe³ni

* od 4 wrzeœnia 2000 roku nast¹pi³a zmiana oceny k¹pielisk (Dz. U. nr 82, poz. 937, 2000 r.) 97 obci¹¿onej oczyszczalni w Tolkmicku. We Fromborku przyst¹piono ju¿ do budowy nowej oczyszczalni œcieków. Oddanie do eksploatacji czêœci biologicznej oczyszczalni „Wschód” w Gdañsku spowodowa³o poprawê jakoœci wody w rejonie Zatoki Gdañskiej i w Zalewie Wiœlanym. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e uporz¹dkowanie gospodarki œciekowej wybrze¿a Zalewu przyniesie podobne skutki. Na podstawie analiz z ostatnich 4 lat stwierdza siê poprawê wskaŸników wody w k¹pieliskach nad Zalewem Wiœlanym w okolicy Tolkmicka. Z tego wzglêdu dopuszczono do k¹pieli zamkniête od 1974 roku k¹pieliska w Kadynach i Tolkmicku.

Niepokoj¹ca jest sytuacja nad Jeziorakiem Du¿ym, gdzie okreœlane wartoœci BZT5 w Siemianach wielokrotnie przekracza³y wartoœci graniczne. Wsie wokó³ jeziora s¹ systematycznie „wodoci¹gowane”, bez równoczesnej budowy kanalizacji. Nale¿y przypuszczaæ, i¿ bez skanalizowania wsi i oœrodków wczasowych po³o¿onych wokó³ jeziora, w najbli¿szym czasie wody Jezioraka nie bêd¹ mog³y byæ wykorzystywane do rekreacji. Podobnie jest w k¹pielisku na zalewie rzeki Suszycy w Bartoszycach, gdzie notowano przypadki przekroczenia BZT5 i utlenialnoœci. Zdaniem WSSE konieczna jest ochrona ma³ych zbiorników œródmiejskich: – w Szczytnie – z kanalizacj¹ burzow¹ z wylotem do Jeziora Domowego, w pobli¿u k¹pieliska, – w Suszu – z zamkniêtym, zanieczyszczonym k¹pieliskiem na Jeziorze Suskim, – w Bartoszycach – z zalewem na rzece Suszycy, w którym trudno pogodziæ interesy wêdkarzy i pla¿owiczów, – w I³awie – z nieuporz¹dkowanym terenem po rozebranym tartaku nad Ma³ym Jeziorakiem oraz wielu innych, s³u¿¹cych wypoczynkowi okolicznej ludnoœci. Znaczna liczba z 260 nadzorowanych k¹pielisk nie posiada wysokiego standardu. Zgodnie z klasyfikacj¹ tylko 72 z nich to k¹pieliska zorganizowane. Najlepiej utrzymane s¹ obiekty w miejscowoœciach: l Olsztyn – nad Jeziorem Krzywym, l Mr¹gowo – nad jeziorem Czos, l Ruciane – nad Be³danami, l Wilimy – nad Dadajem, l Stare Jab³onki – nad Szel¹giem Ma³ym, l Gi¿ycko-Wilkasy – nad Niegocinem, l E³k – nad Jeziorem E³ckim. W³aœciciele terenów nad jeziorami – urzêdy miast i gmin, nadleœnictwa i AWRSP – ze wzglêdu na koszty nie s¹ zainteresowani tworzeniem nowych pla¿, a wiele ju¿ istniej¹cych zlikwidowano. Rozbiera- ne s¹ stare, zmursza³e pomosty i sanitariaty, demontowane punkty czerpania wody. Miêdzy innymi zlikwidowano pla¿e nad jeziorami: Skanda w Olsztynie, Siercze w Gier³o¿y, Bêskim w Bêsi, Drwêckim w Ostródzie. Wiele oœrodków wczasowych i hoteli posiada czyste pla¿e z zapleczem sanitarnym, niestety nie s¹ one ogólnodostêpne. 98

IV. KRAJOWY MONITORING CHEMIZMU OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH I DEPOZYCJI ZANIECZYSZCZEÑ DO POD£O¯A. WYNIKI BADAÑ MONITORINGOWYCH W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM W 1999 ROKU

1. WPROWADZENIE

W Polsce w ramach programu Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska jako jeden z podsystemów w roku 1998 zosta³ uruchomiony Krajowy Monitoring Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Depozycji Zanieczyszczeñ do Pod³o¿a, a badania monitoringowe w pe³nym cyklu rocznym przeprowadzono po raz pierwszy w 1999 roku i s¹ one kontynuowane. Koordynatorem tego monitoringu jest G³ówny Inspektorat Ochrony Œrodowiska, a nadzór merytoryczny nad jego realizacj¹ prowadzi Instytut Meteorologii i Go- spodarki Wodnej – Oddzia³ we Wroc³awiu. Badania monitoringowe finansowane s¹ ze œrodków Narodo- wego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej. Celem Monitoringu Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Depozycji Zanieczyszczeñ do Pod³o¿a jest okreœlanie w skali kraju rozk³adu ³adun- ków zanieczyszczeñ wprowadzanych z mokrym opadem do pod³o¿a w ujêciu przestrzennym i czasowym. Sieæ stacji sk³ada siê z 25 stacji pomiarowych chemizmu opadów i jest oparta na bazie istniej¹cych na obszarze ca³ej Polski sieci stacji synoptycznych IMGW, w których prowadzone s¹ obserwacje i pomiary parametrów meteorologicznych, maj¹cych istotny wp³yw na chemizm opadów atmosferycznych w danym miejscu i czasie (ryc. 14). Stacje zosta³y wytypowane na podstawie danych klimatycz- nych, które kwalifikuj¹ je jako charakterystyczne dla oceny obszarowego rozk³adu zanieczyszczeñ, a tym samym dostarczaj¹ danych pozwalaj¹cych na wnioskowanie o zagro¿eniu wnoszonymi zanieczyszczeniami nie tylko w skali lokalnej, ale równie¿ dla wiêkszych obszarów. Na wszystkich stacjach opad atmosferyczny mokry (woda deszczowa) zbierany jest w sposób ci¹g³y i analizowany w cyklach miesiêcznych. Równolegle z poborem próbek opadu prowadzone s¹ pomiary i obserwacje wysokoœci i rodzaju opadu, kierunku i prêdkoœci wiatru oraz temperatury powietrza. Miesiêczne próbki opadów analizowane s¹ na zawartoœæ zwi¹zków kwasotwórczych, biogennych i metali (w tym metali ciê¿kich), tj. na zawartoœæ chlorków, siarczanów, azotynów i azotanów, azotu amo- 99

Ryc. 14. Sieæ stacji pomiarowo-kontrolnych Krajowego Monitoringu Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Depozycji Zanieczyszczeñ do Pod³o¿a nowego, azotu ogólnego, fosforu ogólnego, potasu, sodu, wapnia, magnezu, cynku, miedzi, ¿elaza, o³owiu, kadmu, niklu, chromu i manganu. Kontrolowany jest te¿ odczyn (pH) opadów, kwasowoœæ oraz przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa opadów. Analizy sk³adu fizyko-chemicznego opadów wykonywane s¹ przez akredytowane laboratoria Woje- wódzkich Inspektoratów Ochrony Œrodowiska. Poszczególne wojewódzkie laboratoria analizuj¹ opady ze stacji po³o¿onych w danym województwie. W województwie warmiñsko-mazurskim analizy wykonuje Laboratorium WIOŒ w Olsztynie, które uczestniczy³o w 2 miêdzylaboratoryjnych badaniach porównaw- czych w zakresie wód opadowych i uzyska³o bardzo dobre wyniki. Na podstawie danych pomiarowych i analitycznych opadów z 25 stacji monitoringowych oraz danych pomiarowych ze 162 punktów pomiaru wysokoœci opadów, charakteryzuj¹cych œrednie pole sum opa- dów dla obszaru Polski, opracowywane s¹ mapy rozk³adu przestrzennego wielkoœci zanieczyszczeñ zawartych w opadach oraz wielkoœci ich depozycji na obszar Polski i jej poszczególne tereny. 100

Kompleksowo opracowane wyniki badañ monitoringowych przeprowadzonych w 1999 roku na obszarze ca³ej Polski przedstawione zosta³y G³ównemu Inspektoratowi Ochrony Œrodowiska w spra- wozdaniu rocznym we wrzeœniu 2000 roku. Niniejsza publikacja prezentuje wyniki badañ ograniczone tylko do obszaru województwa warmiñ- sko-mazurskiego. Obrazuj¹ one stopieñ zanieczyszczenia wód deszczowych w województwie warmiñ- sko-mazurskim w 1999 roku oraz iloœci deponowanych zanieczyszczeñ, których wielkoœci porównano tak¿e z depozycj¹ dla ca³ego obszaru Polski i pozosta³ych województw.

2. CHARAKTERYSTYKA OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM

Masa substancji wprowadzana do pod³o¿a przez opady atmosferyczne (tzw. opad mokry, wet-only) zale¿y od stê¿enia tych substancji w opadzie i iloœci wody opadowej. Zmienna jakoœæ fizyko-chemiczna opadaj¹cej na powierzchniê ziemi wody jest skutkiem wielorakiej genezy powstawania opadów atmosferycznych. G³ówne przyczyny to przede wszystkim ró¿ne Ÿród³owo obszary gromadzenia siê zasobów wodnych i zanieczyszczeñ w atmosferze, zmienna wysokoœæ wystê- powania poziomu kondensacji pary wodnej i izotermy 0oC, zmiany kierunku nap³ywu mas powietrza, czêstoœæ wystêpowania opadu, czas trwania, jego natê¿enie i sumy spadaj¹cej wody. Opad deszczu w odniesieniu do doby, miesi¹ca, roku lub innego okresu, charakteryzowany jest wysokoœci¹ warstwy wody w milimetrach (1 mm odpowiada 1 dm3/m2 wody opadowej) i jest mierzony na wysokoœci 1 m nad poziomem gruntu, przy u¿yciu deszczomierza Hellmana – standardowego przyrz¹du stosowanego w sieci stacji IMGW. W ramach krajowego monitoringu chemizmu opadów atmosferycznych i depozycji zanieczyszczeñ do pod³o¿a na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego w 1999 roku analizowano wody opadowe przed kontaktem z pod³o¿em na reprezentatywnej stacji dla tego obszaru po³o¿onej w Olsztynie. Sk³ad fizyko-chemiczny miesiêcznych próbek opadów z tej stacji monitoringowej oraz wielkoœci mie- siêczne sum opadów przedstawia tabela 28. Wody deszczowe to nie œcieki o du¿ej zawartoœci zanieczyszczeñ, niemniej chemizm tych wód ma czêsto istotny wp³yw na degradacjê œrodowiska naturalnego. Negatywnie oddzia³ywuj¹ na œrodowisko wprowadzane na powierzchniê ziemi przede wszystkim kwasotwórcze zwi¹zki siarki i azotu, kwaœne deszcze, zwi¹zki biogenne i metale ciê¿kie. Du¿a kwasowoœæ opadów powoduje, ¿e w kontakcie z ziemi¹ nastêpuje mineralizacja gleby i ³ugowanie z niej wielu substancji, co jest przyczyn¹ wtórnego zanieczyszczenia wody opadowej, zwiêkszaj¹c czêsto wielokrotnie zawarte w niej ³adunki zanieczyszczeñ. W zale¿noœci od koncentracji danego wskaŸnika zanieczyszczenia w opadzie atmosferycznym oraz iloœci opadu wprowadzana jest odpowiednia wielkoœæ depozytu zanieczyszczeñ. W Olsztynie depozycja ta kszta³towa³a siê w poszczególnych miesi¹cach 1999 roku jak podano w tabeli 29. WyraŸnie zró¿nicowanie pomiêdzy najwy¿szymi i najni¿szymi miesiêcznymi ³adunkami zanieczysz- czeñ wynika z decyduj¹cego wp³ywu iloœci wody opadowej na wielkoœæ ³adunku docieraj¹cego do powierzchni terenu. W miesi¹cach o ma³ej iloœci opadów wnoszone ³adunki by³y znacz¹co mniejsze ni¿ w miesi¹cach o du¿ej sumie opadów. Na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego, wed³ug szczegó³owych obliczeñ masy wprowadzanych zanieczyszczeñ wykonanych za pomoc¹ komputerowego systemu informacji przestrzennej 101 oraz miesiêczne Miesi¹c I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 5,0 14,0 10,5 8,0 6,0 4,0 14,0 7,5 5,5 5,5 4,0 5,5 0,10 0,281,46 0,212,57 2,200,81 0,16 2,510,74 0,68 0,590,78 0,12 2,48 0,810,25 0,43 0,75 0,94 0,080,67 2,94 1,11 0,110,09 0,44 0,50 0,35 0,28 0,34 3,11 0,99 0,13 0,13 0,27 0,44 0,25 0,15 0,52 1,89 0,93 0,25 0,07 1,26 0,32 0,21 0,11 0,66 3,95 0,87 0,41 0,07 0,46 0,61 0,29 0,11 0,49 1,83 0,95 0,21 0,07 0,41 0,33 0,92 0,08 0,49 2,15 0,67 0,47 0,07 0,751,74 0,46 0,25 0,11 1,31 1,54 0,79 0,15 0,47 0,60 1,89 0,36 0,26 0,56 1,24 0,58 0,14 0,08 1,22 1,89 0,45 0,46 0,75 2,92 0,45 0,22 0,08 1,70 0,46 0,23 0,37 0,61 0,13 0,08 1,66 0,43 0,21 0,10 0,04 1,36 0,61 0,14 2,51 2,00 2,08 0,99 1,61 1,18 0,030 0,0210,020 0,034 0,025 0,005 0,016 0,002 0,012 0,002 0,014 0,1070,050 0,008 0,117 0,026 0,010 0,021 0,030 0,004 0,079 0,077 0,008 0,012 0,043 0,005 0,019 0,039 0,004 0,144 0,015 0,166 0,160 0,092 0,051 0,105 0,0030 0,00410,0040 0,0045 0,0031 0,00620,0010 0,0031 0,00610,0005 0,0010 0,00020,0080 0,0047 0,0005 0,0010 0,0076 0,0049 0,0209 0,0005 0,0010 0,0132 0,0035 0,0014 0,0005 0,00100,0275 0,0065 0,0062 0,0033 0,0001 0,0010 0,0309 0,0331 0,0042 0,0022 0,0005 0,0010 0,0158 0,0027 0,0040 0,0022 0,0002 0,0009 0,0100 0,0003 0,0040 0,0061 0,0002 0,0026 0,0003 0,0010 0,0042 0,0004 0,0010 0,0059 0,0027 0,0031 0,0001 0,0010 0,0010 0,0019 0,0001 0,0010 0,0079 0,0013 0,0005 0,0126 0,0025 0,01000 0,0224 0,0224 0,00010 0,00011 0,00019 0,00006 0,00005 0,00016 0,00019 0,00046 0,00020 0,00006 0,00010 0,00010 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 /dm /dm 3 -2 /dm /dm - 4 + S/cm 28,0 28,7 24,6 21,1 24,3 14,4 36,5 15,4 18,0 17,4 18,1 24,8 µ Jednostka mgCaCO WskaŸnik zanieczyszczeñ 1 Odczyn2 Kwasowoœæ3 Przewodnoœæ 4 Chlorki5 Siarczany mval/dm 6 pH Azotyny+azotany7 Azot amonowy8 Sód9 4,56 Potas mg N/dm mg mg Cl SO 4,51 mg N/dm 4,80 5,00 mg Na/dm mg K/dm 6,54 5,23 5,98 5,10 4,90 5,00 4,65 4,65 10 Wapñ11 Magnez12 Cynk13 MiedŸ14 ¯elazo15 O³ów mg16 Ca/dm mg Kadm Mg/dm 17 Nikiel18 mg Zn/dm Chrom og. mg19 Cu/dm Mangan mg Fe/dm 20 Azot ogólny21 mg Pb/dm Fosfor ogólny mg22 Cd/dm Jon wodorowy23 mg mg Cr/dm Ni/dm Miesiêczna suma opadów mg Mn/dm mg N/dm mg mm P/dm mg H 28,1 30,5 29,0 109,7 93,0 114,3 49,7 65,3 16,5 70,0 39,4 55,1 Lp. Tabela 28. Sk³ad fizyko-chemiczny œredniomiesiêcznych próbek opadów atmosferycznych (wet-only) w 1999 roku ze stacji monitoringowej w Olsztynie sumy opadów 102 Miesi¹c I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII /ha 1,41 4,27 3,05 8,78 5,58 4,57 6,96 4,90 0,91 3,85 1,58 3,03 /ha 0,72 0,77 0,72 3,23 2,89 2,16 1,96 1,19 0,35 1,08 0,49 1,61 3 -2 /ha 0,41 0,67 0,20 0,47 0,41 0,31 0,63 0,30 0,07 0,53 0,24 0,67 /ha 0,0077 0,0094 0,0046 0,0110 0,0003 0,0067 0,0005 0,0052 0,0021 0,00700 0,0088 0,0123 - 4 + Jednostka kgCaCO WskaŸnik zanieczyszczeñ 1 Kwasowoœæ2 Chlorki3 val/ha Siarczany4 Azotyny+azotany5 28,1 Azot amonowy6 kg Cl kg kg N/ha SO Sód7 85,4 Potas kg8 N/ha 0,23 Wapñ 60,99 Magnez 0,18 0,21 175,5 kg Na/ha 0,22 0,25 111,6 kg K/ha kg Ca/ha 0,22 91,4 kg 0,55 0,32 Mg/ha 0,07 0,29 0,19 139,2 0,41 1,09 0,03 0,03 0,10 0,10 98,0 0,37 0,86 0,04 0,04 0,27 0,15 18,2 0,30 0,99 0,02 0,27 0,20 0,72 77,0 0,22 0,47 0,08 0,38 0,33 0,46 31,5 0,08 0,44 0,07 0,24 0,46 0,56 60,6 0,25 0,13 0,08 0,23 0,16 0,65 0,18 0,41 0,23 0,10 0,04 0,37 0,25 0,18 0,05 0,02 0,32 0,12 0,34 0,01 0,15 0,09 0,26 0,06 0,05 0,24 0,08 0,02 0,06 0,34 0,08 10 Cynk11 MiedŸ12 ¯elazo13 O³ów14 Kadm kg Zn/ha15 kg Cu/ha Nikiel16 0,008 kg Fe/ha Chrom og. 0,000817 kg Mangan 0,006 Pb/ha 0,006 0,001318 kg Cd/ha Azot ogólny 0,01019 0,0011 0,0013 0,008 kg Fosfor Ni/ha ogólny kg Cr/ha 0,0000320 0,0009 0,0068 0,005 Jon 0,005 wodorowy 0,00003 kg Mn/ha 0,0003 0,0001 0,0009 0,0057 kg 0,00006 0,002 N/ha 0,013 kg 0,0003 P/ha 0,0002 0,0002 0,00007 0,0054 0,0022 kg 0,002 H 0,00005 0,013 0,0003 0,49 0,0001 0,0071 0,0104 0,0015 0,014 0,00018 0,053 0,0011 0,0005 0,0151 0,0009 0,009 0,0010 0,58 0,00009 0,008 0,0009 0,076 0,0001 0,0032 0,0005 0,0068 0,00030 0,005 0,55 0,009 0,0011 0,00003 0,0006 0,0216 0,0015 0,0039 0,003 0,002 0,00004 0,0005 0,0001 0,0004 0,0009 0,0046 0,084 1,86 0,055 0,00004 0,001 0,0006 0,0001 0,0002 0,0034 0,0020 0,040 0,00006 0,005 1,54 0,0004 0,004 0,0001 0,0004 0,0027 0,045 0,010 0,0007 0,0001 0,0015 0,0005 1,55 0,002 0,072 0,0004 0,00004 0,0013 0,008 1,25 0,0003 0,0006 0,108 0,0005 1,31 0,0014 0,026 0,064 0,34 0,020 0,69 0,058 0,63 0,65 Lp. Tabela 29. Miesiêczne wielkoœci ³adunków zanieczyszczeñ wnoszonych z opadami atmosferycznymi w 1999 roku ze stacji monitoringowej w Olsztynie 103

-2 (GIS) adoptowanego do tych celów, wody opadowe wnios³y: 49 130 ton siarczanów (20,3 kg SO4 /ha); 18 660 ton chlorków (7,71 kg Cl-/ha); 8568 ton (N) azotynów i azotanów (3,54 kg N/ha), 13 263 tony azotu amonowego (5,48 kg N/ha), 29 381 ton azotu ogólnego (12,14 kg N/ha), 1481 ton fosforu ogólnego (0,612 kg P/ha), 12 319 ton sodu (5,09 kg Na/ha), 4574 tony potasu (1,89 kg K/ha), 14 812 ton wapnia (6,12 kg Ca/ha), 2686 ton magnezu (1,11 kg Mg/ha), 1159,3 ton cynku (0,479 kg Zn/ha), 94,4 tony miedzi (0,039 kg Cu/ha), 312,2 ton ¿elaza (0,129 kg Fe/ha), 90,52 ton o³owiu (0,0382 kg Pb/ha), 5,784 ton kadmu (0,00239 kg Cd/ha), 18,15 ton niklu (0,0075 kg Ni/ha), 7,987 ton chromu (0,00330 kg Cr/ha) i 106,73 ton manganu (0,0441 kg Mn/ha) oraz 198,21 ton wolnych jonów wodorowych (0,0819 kg H+/ha). Przeciêtne wielkoœci wprowadzanych zanieczyszczeñ malej¹ zgodnie z szeregiem: -2 - + SO4 >Nog. >Cl > Ca > N(NH4) > Na > N(NO2 +NO3)>K>Mg>Pog. >Zn>Fe>H >Cu>Mn>Pb> Ni > Cr > Cd Powy¿sze dane zosta³y obliczone na podstawie wyników pomiarów iloœci wody opadowej w 1999 roku zarejestrowanej na 162 punktach pomiaru wysokoœci opadu, reprezentuj¹cych œrednie pole opadowe dla obszaru Polski, w tym na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego, oraz wyników analiz sk³adu opadów z 25 stacji wchodz¹cych w sk³ad sieci stacji krajowego monitoringu chemizmu opadów i depozycji zanieczyszczeñ do pod³o¿a (ryc. 14). Wyniki badañ krajowego monitoringu wskazuj¹, ¿e depozycja zanieczyszczeñ z atmosfery w 1999 roku na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego na tle innych województw jest mniejsza ni¿ œrednie obci¹¿enie ca³ego obszaru Polski. Dla porównania stopnia obci¹¿enia wprowadzanymi wraz z opadami ³adunkami zanieczyszczeñ na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego w stosunku do obci¹¿enia innych województw, na rycinach 15–22 zobrazowano rozk³ad przestrzenny charakterystycznych zanieczyszczeñ, przedstawiaj¹c zmiennoœæ powierzchniowego obci¹¿enia rocznymi ³adunkami na obszarze województwa warmiñsko- -mazurskiego oraz zró¿nicowanie w obci¹¿eniu rocznym poszczególnych województw. Wielkoœci wprowadzanych ³adunków jednostkowych na poszczególne tereny charakteryzuj¹ odpowiednie przedzia³y, zgodnie z legend¹. Powy¿sze dane, przedstawione w tabelach i na rycinach, obrazuj¹ stopieñ zanieczyszczenia opa- dów atmosferycznych i zagro¿enie œrodowiska naturalnego województwa warmiñsko-mazurskiego w wyniku depozycji tych zanieczyszczeñ wraz z opadami na poszczególne jego tereny. Reasumuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e na terenach województwa warmiñsko-mazurskiego, w porówna- niu do pozosta³ych obszarów Polski, wielkoœci ³adunków zanieczyszczeñ wnoszone wraz z opadami s¹ mniejsze, niemniej iloœci te mog¹ negatywnie oddzia³ywaæ na stan œrodowiska. Prowadziæ mog¹ miêdzy innymi do zwiêkszenia degradacji gleb, obszarów leœnych jak równie¿ wód powierzchniowych, itp. Szczególnie du¿a kwasowoœæ opadów (kwaœne deszcze), w tym kwasotwórcze zwi¹zki siarki i azotu, oraz zwi¹zki biogenne i metale ciê¿kie s¹ czynnikami powoduj¹cymi degradacjê œrodowiska. Odczyn pH w badanych próbkach miesiêcznych wód deszczowych w województwie warmiñsko-mazurskim w 1999 roku kszta³towa³ siê od 4,80 do 6,54 pH, a w wiêkszoœci poni¿ej 5,00, wskazuj¹c na du¿¹ zawar- toœæ w nich mocnych kwasów mineralnych. W przypadku omawianych opadów s¹ to g³ównie kwas siar- kowy i azotowy, powoduj¹ce miêdzy innymi mineralizacjê gleby i zakwaszanie wód powierzchniowych. W zwi¹zku z du¿¹ kwasowoœci¹ opadów, systematycznie zakwaszane tereny województwa wymagaj¹ sta³ej neutralizacji. Na przyk³ad w 1999 roku opady atmosferyczne wnios³y œrednio na teren wojewódz- twa 81,9 g wolnych jonów wodorowych na 1 hektar powierzchni. W celu neutralizacji ³adunku tych jonów potrzebne jest nawo¿enie wapnem w iloœci oko³o 4,1 kg CaCO3/ha×rok. Równie¿ zwi¹zki biogenne – azot i fosfor, których ³adunki wraz z opadami w 1999 roku wniesione zosta³y w iloœciach œrednio 104

Ryc. 16. Roczne ³adunki jednostkowe azotanów i azotynów (w kg N/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego 105

Ryc. 17. Roczne ³adunki jednostkowe jonu wodorowego (w kg H+/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

Ryc. 19. Roczne ³adunki jednostkowe fosforu ogólnego (w kg P/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

Ryc. 20. Roczne ³adunki jednostkowe cynku (w kg Zn/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego 107

Ryc. 21. Roczne ³adunki jednostkowe miedzi (w kg Cu/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

Ryc. 22. Roczne ³adunki jednostkowe o³owiu (w kg Pb/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego 108

12,14 kg N/ha i 0,612 kg P/ha, w istotny sposób przyczyniaj¹ siê do zmian warunków troficznych. Fakt, ¿e wiêksza czêœæ wprowadzanych ³adunków biogenów wnoszona jest w okresie letnim, mo¿e byæ przyczyn¹ stymulacji procesu eutrofizacji wód powierzchniowych. Wed³ug Vollenweidera dla zbiorników i jezior dopuszczalne roczne obci¹¿enie powierzchniowe wynosi dla azotu 1 g N/m2×rok, a dla fosforu – 0,10–0,15 g P/m2×rok (tj. 10 kg N/ha×rok i 1,0–1,5 kg P/ha×rok). W przypadku metali ciê¿kich wnoszone ³adunki stanowi¹ oko³o 1% œredniej zawartoœci tych pierwiastków w glebie; jednak kumuluj¹c siê powo- dowaæ mog¹ zagro¿enie, szczególnie ¿e w okresie zimowym (XII–III) opad gromadzony jest w pokrywie œnie¿nej i zakumulowane ³adunki transportowane s¹ dopiero w okresie topnienia pokrywy œnie¿nej, zwiêkszaj¹c dodatkowo stê¿enia zanieczyszczeñ w wodach roztopionych. Zanieczyszczenia transportowane w atmosferze, wprowadzane wraz z wodami opadowymi na powierz- chniê terenów, stanowi¹ znacz¹ce Ÿród³o zanieczyszczeñ obszarowych, z tego wzglêdu nie mog¹ byæ one pomijane w przedsiêwziêciach zwi¹zanych z ocen¹ stanu œrodowiska oraz realizacj¹ programów ochronnych i renaturalizacyjnych. Sta³a kontrola i ocena rzeczywistych iloœci zanieczyszczeñ wnoszonych przez opady atmosferyczne mo¿e byæ wykorzystywana dla ró¿nych potrzeb, miêdzy innymi: l do badañ wp³ywu zanieczyszczeñ z opadów na roœliny, gleby, litosferê i obiekty materialne; l dla monitoringu powierzchniowych wód p³yn¹cych i stoj¹cych w ocenie udzia³u opadów w ogólnym bilansie ³adunków zanieczyszczeñ obszarowych, wprowadzanych do wód; l w ocenie udzia³u zagro¿enia substancjami toksycznymi z opadów ujêæ wodoci¹gowych; l w ocenie potencjalnego zagro¿enia gleb u¿ytkowanych rolniczo (informacja o degradacji gleb, ska- ¿enia upraw, itp.) i sta³oœci tego zjawiska w czasie; l w bilansie nawozowym substancji biogennych, uwzglêdniaj¹c wprowadzane biogeny z opadami; l w okreœlaniu kierunków dzia³añ ochronnych na obszarach o wybitnych walorach przyrodniczych; l do sporz¹dzania bilansów kwasowoœci ekosystemów; l do oceny transgranicznej migracji zanieczyszczeñ (w tym okreœlaniu udzia³u zanieczyszczeñ nap³y- wowych); l do celów prognostycznych (rozeznanie o degradacji i zagro¿eniu) w ochronie œrodowiska, itp. Przez du¿¹ zmiennoœæ warunków meteorologicznych w skali miesiêcy, sezonów i roku, w zale¿noœci od miejsca i czasu, iloœci wnoszonych przez opady zanieczyszczeñ s¹ bardzo zró¿nicowane i tylko ci¹g³y monitoring mo¿e dostarczyæ rzeczywistych danych. Rozeznanie co do jakoœci i wielkoœci przenoszonych z opadem atmosferycznym zanieczyszczeñ pozwala na œledzenie postêpuj¹cej degradacji œrodowiska i mo¿e staæ siê cenn¹ informacj¹, pozwalaj¹c¹ na skuteczne przeciwdzia³anie temu procesowi. 109

V. MIEJSKIE OCZYSZCZALNIE ŒCIEKÓW WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO

Jednym z istotnych Ÿróde³ zanieczyszczeñ wód powierzchniowych województwa warmiñsko-mazurskiego s¹ œcieki komunalne z aglomeracji miejskich. Tylko trzy z czterdziestu dziewiêciu miast woje- wództwa – Barczewo, Korsze i Sêpopol – w roku 1999 nie posiada³y komunalnych oczyszczalni œcie- ków. W czterdziestu czterech miastach dzia³a³y oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne, z których dwa- dzieœcia dwie wyposa¿one by³y w urz¹dzenia do chemicznego str¹cania fosforu. We Fromborku i Mo- r¹gu pracowa³y stare, nieefektywne oczyszczalnie mechaniczne. £¹cznie ze wszystkich miast województwa w ci¹gu doby odprowadzano do odbiorników (g³ównie rzek) oko³o 173,5 tys. m3 œcieków komunalnych. Prawie wszystkie œcieki miejskie (tj. œcieki bytowo-gospodarcze i przemys³owe, kierowane do kanalizacji miejskiej) – 99,6% – podlega³y oczyszczeniu, z czego nieca³e 2% – mechanicznemu, oko³o 54% – mechaniczno-biologicznemu i blisko 45% – mechaniczno-biologicznemu z chemicznym str¹caniem fosforu. Oddanie do u¿ytku nowych wysoko sprawnych miejskich oczyszczalni œcieków, jak równie¿ modernizacja wielu ju¿ istniej¹cych obiektów przyczyni³y siê do zmniejszenia ³adunków zanieczyszczeñ wprowadzanych do rzek i jezior naszego województwa. Dziêki temu na wielu odcinkach rzek obserwuje siê ostatnio wyraŸn¹ poprawê jakoœci wód. Budowa nowych oczyszczalni i modernizacja starych, umo¿liwia tak¿e stopniowe w³¹czanie do tych obiektów œcieków z nie skanalizowanych dotychczas terenów miast lub okolicznych wsi. Poni¿ej zamieszczono wa¿niejsze informacje o miejskich oczyszczalniach œcieków województwa warmiñsko-mazurskiego, zebrane w oparciu o wyniki kontroli, przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie i jego Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku w 1999 roku, a tak¿e wczeœniejszych kontroli dawnych wojewódzkich inspektoratów w Ciechanowie, Elbl¹gu, Olsztynie, Su- wa³kach i Toruniu. W informacji tej podano tak¿e – w miarê dostêpnych danych – procentowy udzia³ œcieków przemys³owych w ogólnej iloœci œcieków kierowanych na oczyszczalnie. W Barczewie, licz¹cym oko³o 7,7 tys. mieszkañców, do po³owy 1998 roku dzia³a³a stara, wyeksploatowana mechaniczna oczyszczalnia œcieków, nie zapewniaj¹ca odpowiedniego stopnia redukcji zanie- czyszczeñ. Tak oczyszczone œcieki, o bardzo wysokich stê¿eniach i ³adunkach zanieczyszczeñ, odprowadzane by³y do Pisy Warmiñskiej. Po oddaniu do u¿ytku (w lipcu 1998 r.) nowego kolektora œciekowe- go, urz¹dzenia oczyszczalni w Barczewie zosta³y wy³¹czone z eksploatacji, a œcieki komunalne z miasta w iloœci oko³o 1 tys. m3/d skierowano do oczyszczalni w Olsztynie. 110

Bartoszyce – 26,5 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków wyposa¿ona w instalacjê do chemicznego str¹cania fosforu, o przepustowoœci 8,50 tys. m3/d, oddana zosta³a do eksploatacji pod koniec 1996 roku. Œcie- ki po oczyszczeniu odprowadzane s¹ bezpoœrednio do £yny. Kontrola WIOŒ, przeprowadzona w paŸ- dzierniku 1998 roku, wykaza³a, ¿e oczyszczalnia kierowa³a do rzeki oko³o 4,13 tys. m3 œcieków na dobê. Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce dzia³a³y sprawnie, a œrednie stê¿enia zanieczyszczeñ nie przekracza³y war- toœci dopuszczalnych, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków, wa¿nym do koñca 1999 roku. Bia³a Piska – 4,0 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci nieco ponad 1 tys. m3/d, zosta³a przekazana do eksploatacji w 1993 roku, a zmodernizowana i wyposa¿ona w urz¹dzenia do chemicznego str¹cania fosforu – w 1998 roku. Z kontroli WIOŒ, przeprowadzonej w marcu 1999 roku, wynika, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a do Bia³ki 0,32 tys. m3 oczyszczonych œcieków na dobê. Zak³ad Wodo- ci¹gów i Kanalizacji w Bia³ej Piskiej do koñca 1999 roku nie uzyska³ pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie œcieków. Biskupiec – 11,5 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 6,50 tys. m3/d, budowana by³a w latach 1989–1990. Odbiornikiem oczyszczonych œcieków jest Dymer. Na podstawie danych z kontroli przeprowadzonej w lutym 1999 roku stwierdzono, ¿e do rzeki odprowadzano tylko 1,12 tys. m3 œcieków na dobê (z czego 23% stanowi³y œcieki przemys³owe). Stê¿enia œrednie wskaŸników zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków, które jest wa¿ne do koñca grudnia 2002 roku. W grudniu 1993 roku zmieniono technologiê oczyszczania œcieków, ze wzglêdu na zbyt ma³¹ iloœæ œcieków kierowanych na oczyszczalniê w stosunku do jej przepustowoœci. Wy³¹czono komory biostabili- zacji i regeneracji osadu, aby unikn¹æ niekorzystnego dla technologii oczyszczania zbyt d³ugiego czasu przetrzymania œcieków. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Biskupcu planuje przeprowadzenie modernizacji oczyszczalni œcieków do koñca 2002 roku. Bisztynek – 2,7 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 0,41 tys. m3/d, oddana zosta- ³a do eksploatacji w 1995 roku. Œcieki po oczyszczeniu odprowadzane s¹ do Pisy Pó³nocnej. W marcu 1999 roku oczyszczalnia odprowadza³a 0,33 tys. m3 œcieków na dobê; oko³o 10% œcieków kierowanych na oczyszczalniê stanowi³y œcieki przemys³owe (dane z kontroli WIOŒ). Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce pracowa³y nieefektywnie. Stwierdzono przekroczenia ustalonych w pozwoleniu wodnoprawnym nastêpuj¹cych wskaŸników zanieczyszczeñ: BZT5, ChZT-Cr, zawiesina ogólna, N-ogólny. Jedy- nie wartoœæ P-ogólnego mieœci³a siê w dopuszczalnych granicach. Pozwolenie jest wa¿ne do koñca 2003 roku. Braniewo – 18,9 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 12,00 tys. m3/d, zosta³a przekazana do u¿ytku w 1996 roku. Oczyszczone œcieki w iloœci oko³o 5,04 tys. m3 na dobê (w tym 24% pochodzi³o z zak³adów przemys³owych; dane z kontroli WIOŒ z wrzeœnia 1999 r.) odprowadzane s¹ do Pas³êki. Usuwanie zwi¹zków biogennych zachodzi w procesach biologicznych. W œciekach kierowanych do rzeki stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej wartoœci P-ogólnego, okreœlonej w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków, które jest wa¿ne do kwietnia 2004 roku. Inne wskaŸniki 111 zanieczyszczeñ podane w decyzji nie by³y przekroczone. Na terenie oczyszczalni w 1999 roku prowadzono prace maj¹ce na celu ograniczenie uci¹¿liwoœci obiektu dla œrodowiska. Dobre Miasto – 11,2 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków dla Dobrego Miasta, zlokalizowana w miejscowo- œci Kosyñ, o przepustowoœci 3,30 tys. m3/d, zosta³a przekazana do u¿ytku w 1997 roku. Oczyszczalnia posiada urz¹dzenia do chemicznej redukcji fosforu. We wrzeœniu 1998 roku bezpoœrednio do £yny odprowadzano oko³o 1,21 tys. m3 oczyszczonych œcieków na dobê (œcieki przemys³owe kierowane na oczyszczalniê stanowi³y 16% ogólnej iloœci œcieków). Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce dzia³a³y prawid³owo, a ze wzglêdu na wysok¹ redukcjê biogenów, uzyskiwan¹ w procesach biologicznych, czasowo zawie- szono stosowanie chemicznego koagulantu. Przeprowadzona kontrola nie wykaza³a przekroczeñ dopuszczalnych wartoœci wskaŸników zanieczyszczeñ, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków, wa¿nym do koñca 2010 roku. Dzia³dowo – 21,1 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci oko³o 7,00 tys. m3/d, zosta³a oddana do eksploatacji w 1997 roku. Oczyszczone œcieki odprowadzane s¹ do Kana³u M³yñskiego, uchodz¹cego do Dzia³dówki. Z kontroli, przeprowadzonej przez WIOŒ w paŸdzierniku 1998 roku, wynika, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a oko³o 3,27 tys. m3 œcieków na dobê; œcieki przemys³owe stanowi³y 13% œcieków kierowanych na oczyszczalniê. Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce by³y sprawne, a œrednie warto- œci zanieczyszczeñ w œciekach kierowanych do odbiornika nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych, podanych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca 2007 roku. Elbl¹g – 129,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o projektowanej przepustowoœci 105,60 tys. m3/d, by³a budowana w latach 1976–1993. Obiekt wyposa¿ony jest w instalacjê do chemicznej redukcji fosforu. Bezpoœrednim odbiornikiem oczyszczonych œcieków jest rzeka Elbl¹g. Kontrola, przeprowadzona przez WIOŒ w sierpniu 1999 roku, wykaza³a, ¿e z oczyszczalni odprowadzano 33,80 tys. m3 œcieków na dobê (œcieki przemys³owe stanowi³y 13% ogólnej iloœci œcieków kierowanych na oczyszczalniê). Œrednie stê¿enie P-ogólnego w oczyszczonych œciekach przekracza³o dopuszczaln¹ wartoœæ, podan¹ w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków. Pozosta³e wartoœci wskaŸników zanieczyszczeñ nie by³y przekroczone. Pozwolenie jest wa¿ne do koñca marca 2004 roku. Znacznie wy¿sza przepustowoœæ oczyszczalni od obecnego obci¹¿enia hydraulicznego sprawia, ¿e nie wszystkie urz¹dzenia obiektu s¹ wykorzystywane. U¿ytkownik planuje przeprowadzenie modernizacji ci¹gu oczyszczaj¹cego. E³k – 56,2 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków dla E³ku, zlokalizowana w miejscowoœci Nowa Wieœ E³cka, o przepustowoœci 30,00 tys. m3/d, posiadaj¹ca urz¹dzenia do chemicznego str¹cania fosforu, zosta³a oddana do eksploatacji pod koniec 1998 roku. W maju 1999 roku oczyszczalnia odprowadza³a do rzeki E³k oko³o 12,24 tys. m3 œcieków na dobê (dane z kontroli WIOŒ). Œrednie stê¿enia zanie- czyszczeñ w oczyszczonych œciekach nie przekracza³y wartoœci, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków, którego wa¿noœæ koñczy siê 31 grudnia 2008 roku. Frombork – 2,8 tys. mieszkañców Stara, wyeksploatowana mechaniczna oczyszczalnia œcieków nie spe³nia wymogów ochrony œrodo- wiska. Niedostatecznie oczyszczone œcieki – o wysokich stê¿eniach zanieczyszczeñ – w iloœci oko³o 0,50 tys. m3/d, odprowadzane s¹ do Zalewu Wiœlanego (dane z kontroli WIOŒ z czerwca 1999 r.). Zak³ad nie posiada pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie œcieków. W 1998 roku rozpoczêto 112 modernizacjê i rozbudowê obiektu, miêdzy innymi zainstalowano urz¹dzenia do redukcji zanieczysz- czeñ (w tym zwi¹zków azotu i fosforu) na drodze biologicznej. Przewiduje siê równie¿ wykonanie instalacji do str¹cania fosforu na drodze chemicznej. Zakoñczenie inwestycji planowane jest na II kwarta³ 2001 roku. Projektowana przepustowoœæ oczyszczalni ma wynosiæ 1,30 tys. m3/d, a maksymalna – 1,92 tys. m3/d. Gi¿ycko – 31,5 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków dla Gi¿ycka, zlokalizowana w miejscowoœci Bystry, o przepustowoœci 14,00 tys. m3/d, wyposa¿ona w urz¹dzenia do str¹cania fosforu metod¹ chemiczn¹, zosta³a przekazana do u¿ytku w 1994 roku. Oczyszczone œcieki kierowane s¹ do niewielkiego jeziora Grajewko, po³¹czonego krótkim kana³em z jeziorem Niegocin. Z kontroli, przeprowadzonej przez WIOŒ w lipcu 1999 roku, wynika, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a oko³o 7,52 tys. m3 œcieków na dobê. Œrednie stê¿enia wskaŸników zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych, podanych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca 2003 roku. Planowana jest budowa drugiego, awaryjnego ci¹gu technologicznego oczyszczania œcieków. Go³dap – 13,9 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 2,00 tys. m3/d, zosta³a oddana do eksploatacji pod koniec 1993 roku. Oczyszczalnia odprowadza³a do Go³dapy oko³o 2,05 tys. m3 œcie- ków na dobê. Kontrola WIOŒ, przeprowadzona w marcu 1999 roku, wykaza³a przekroczenia wartoœci stê¿eñ nastêpuj¹cych wskaŸników: N-NH4, N-ogólny, P-ogólny. Pozwolenie wodnoprawne wa¿ne jest do koñca marca 2005 roku. W 1999 roku Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Go³dapi przyst¹pi³o do prac nad modernizacj¹ oczyszczalni. Górowo I³aweckie – 4,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 1,50 tys. m3/d, z instalacj¹ do chemicznej redukcji fosforu, zosta³a oddana do rozruchu technologicznego pod koniec 1998 roku, a do eksploatacji w po³owie 1999 roku. Oczyszczone œcieki w iloœci oko³o 0,29 tys. m3/d (dane z kontroli z grudnia 1999 r.) kierowane s¹ do Kamiennej M³ynówki. Œrednie stê¿enia P-ogólnego i N-ogólnego przekracza³y dopuszczalne wartoœci, okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca 2001 roku. Iloœæ œcieków kierowanych na oczyszczalniê jest znacznie ni¿sza od projektowanej, jednak nie wybudowano jeszcze wszystkich urz¹dzeñ przewidzianych w projekcie, a miasto nie jest jeszcze w pe³ni skanalizowane. I³awa – 33,3 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków w Dziarnach, o przepustowoœci oko³o 31,10 tys. m3/d, przekazana zosta³a do eksploatacji na pocz¹tku 1992 roku. Wed³ug kontroli WIOŒ z wrzeœnia 1999 roku oczyszczalnia odprowadza³a do I³awki oko³o 4,82 tys. m3/d œcieków (34% stanowi³y œcieki przemys³owe), spe³niaj¹cych warunki pozwolenia wodnoprawnego, wa¿nego do koñca 2000 roku. Pozwolenie nie uwz- glêdnia jednak azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Stwierdzono, ¿e œrednie stê¿enia biogenów w oczyszczonych œciekach kilkakrotnie przekracza³y dopuszczalne wartoœci, podane w rozporz¹dzeniu Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 05.11.1991 roku w sprawie warunków, jakim powinny odpowiadaæ œcieki wprowadzane do wód powierzchniowych i do ziemi. Obiekt projektowany by³ na przyjêcie wiêkszej iloœci œcieków ni¿ obecne obci¹¿enie, st¹d nie wyko- rzystywano dwóch ci¹gów technologicznych. Planowane jest przeprowadzenie modernizacji oczyszczalni, uwzglêdniaj¹cej miêdzy innymi reduk- cjê zwi¹zków biogennych. 113

Jeziorany – 3,5 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 0,40 tys. m3/d (docelowo – 1,00 tys. m3/d), wyposa¿ona w urz¹dzenia do str¹cania fosforu na drodze chemicznej, zosta³a oddana do u¿ytku w paŸdzierniku 1999 roku. Na oczyszczalniê, znajduj¹c¹ siê wówczas w fazie rozruchu i wstêp- nej eksploatacji, kierowana by³a tylko czêœæ œcieków z miasta (z jednego z dawnych trzech wylotów). Kontrola WIOŒ ze stycznia 2000 roku stwierdzi³a, ¿e oczyszczano w niej oko³o 0,31 tys. m3/d œcieków, które nastêpnie odprowadzano poprzez rów melioracyjny do Symsarny. Wartoœci wskaŸników zanie- czyszczeñ (dane w³asne z oczyszczalni z koñca 1999 r.) mieœci³y siê – z wyj¹tkiem zawiesiny ogólnej – w granicach dopuszczalnych, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym na budowê, rozruch i wstêpn¹ eksploatacjê oczyszczalni œcieków, wa¿nym do koñca 2001 roku. Pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie œcieków z oczyszczalni zak³ad jeszcze nie uzyska³. Pozosta³e œcieki miejskie, w iloœci ponad 0,21 tys. m3/d, odprowadzano – jak uprzednio tylko po pod- czyszczeniu w starych osadnikach gnilnych – bezpoœrednio dwoma wylotami do Symsarny. Œcieki kierowane z osadników do rzeki wykazywa³y wysokie stê¿enia zanieczyszczeñ, wielokrotnie przekracza- j¹ce wartoœci dopuszczalne podane w rozporz¹dzeniu Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natural- nych i Leœnictwa z dnia 05.11.1991 roku. Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji w Jezioranach nie posiada pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie tych zanieczyszczeñ. Kêtrzyn – 30,2 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, zlokalizowana w miejscowoœci Trzy Lipy, o prze- pustowoœci 12,00 tys. m3/d (docelowo – 14,00 tys. m3/d), posiadaj¹ca urz¹dzenia do chemicznej redukcji fosforu, zosta³a oddana do eksploatacji pod koniec 1997 roku. Kontrola przeprowadzona w sierpniu 1999 roku wykaza³a, ¿e obiekt odprowadza³ do Gubra 4,40 tys. m3 œcieków na dobê (25% tej iloœci stanowi³y œcieki przemys³owe). Wszystkie urz¹dzenia pracowa³y sprawnie, a uk³ad do dozowania koagulantu PIX by³ czasowo wy³¹czony ze wzglêdu na wystarczaj¹c¹ redukcjê fosforu w procesach biologicznych. Oczyszczone œcieki spe³nia³y wymogi pozwolenia wodnoprawnego, wa¿nego do koñca 2007 roku. Kisielice – 2,5 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 0,60 tys. m3/d, zosta³a oddana do u¿ytku w 1995 roku. Obiekt ten jest wyposa¿ony w urz¹dzenia do usuwania zwi¹zków azotu i fosforu na drodze biologicznej. Oczyszczone œcieki odprowadzane s¹ poprzez rów melioracyjny do Gardêgi. Wed³ug danych z kontroli WIOŒ, przeprowadzonej w czerwcu 1999 roku, oczyszczalnia odprowadza³a oko³o 0,20 tys. m3 œcieków na dobê (18% oczyszczanych œcieków stanowi³y œcieki przemys³owe), a stê- ¿enia zanieczyszczeñ nie przekracza³y wartoœci okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do czerwca 2008 roku. Korsze – 5,0 tys. mieszkañców Miasto nie ma komunalnej oczyszczalni œcieków. Funkcjonuje tam jedynie, oddana do u¿ytku w 1994 roku, mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia osiedlowa, o przepustowoœci 0,11 tys. m3/d, wyposa¿ona w instalacjê do chemicznego str¹cania fosforu. Odbiornikiem oczyszczonych œcieków jest Korszynianka. Na terenie miasta istniej¹ odcinki sieci kanalizacji ogólnosp³awnej, którymi odprowadzane s¹ œcieki surowe do rowów melioracyjnych i dalej do Korszynianki, uchodz¹cej do Sajny. Kontrola WIOŒ z lutego 1998 roku wykaza³a, ¿e ³¹cznie do rzeki odprowadzanych by³o oko³o 0,39 tys. m3 œcieków na dobê, z czego znaczna wiêkszoœæ – 0,35 tys. m3/d – to œcieki nie oczyszczone, o wysokich stê¿eniach zanieczyszczeñ. Z oczyszczalni osiedlowej do odbiornika kierowano niewielkie 114 iloœci œcieków bytowo-gospodarczych (0,04 tys. m3/d) z kilku bloków wielorodzinnych – stwierdzono w nich przekroczenia dopuszczalnych wartoœci nastêpuj¹cych wskaŸników: BZT5 oraz N-NH4. „Wikom” Wodoci¹gi i Oczyszczanie Miasta Sp. z o.o. w Korszach posiada pozwolenie wodnoprawne – wa¿ne do koñca 2007 roku – na odprowadzanie œcieków oczyszczonych, nie ma natomiast pozwolenia na odprowadzanie œcieków nie oczyszczonych. Lidzbark Warmiñski – 17,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 4,00 tys. m3/d, wyposa¿ona w urz¹dzenia do redukcji fosforu metod¹ chemiczn¹, zosta³a przekazana do eksploatacji w po³owie 1999 roku. Oczyszczone œcieki odprowadzane s¹ bezpoœrednio do £yny. W styczniu 2000 roku do rzeki kierowano 2,76 tys. m3 œcieków na dobê (dane z kontroli WIOŒ). Do koñca 1999 roku nie prowadzono jeszcze chemicznego str¹cania fosforu. W oczyszczonych œciekach stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ nastêpuj¹cych wskaŸników: BZT5, zawiesina ogólna, P-ogólny. Termin wa¿noœci pozwolenia wodnoprawnego up³ywa z koñcem grudnia 2010 roku. Lidzbark Welski – 8,4 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków „Jeleñska”, o przepustowoœci 0,38 tys. m3/d, oddana zosta³a do u¿ytku w 1984 roku, a zmodernizowana – w roku 1995. Odbiornikiem œcieków jest rzeka Wel. Z kontroli WIOŒ, przeprowadzonej w czerwcu 1999 roku, wynika, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a oko³o 0,18 tys. m3 œcieków na dobê. Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce pracowa³y bezawaryjnie, w oczyszczonych œciekach stwierdzono jedynie przekroczenie stê¿enia N-NH4. Pozwolenie wodnoprawne jest wa¿- ne do koñca 2008 roku. Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej w Lidzbarku Welskim eksploatuje równie¿ mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê osiedlow¹ o przepustowoœci 0,15 tys. m3/d. W czerwcu 1999 roku odprowadza³a ona do Wli oko³o 0,03 tys. m3/d œcieków bytowych (dane z kontroli WIOŒ). Œcieki te nie by³y w dostatecznym stopniu oczyszczone – stwierdzono przekroczenia nastêpuj¹cych wskaŸników zanie- czyszczeñ: BZT5, ChZT-Cr, N-NH4, N-ogólny, P-ogólny, zawiesina ogólna. Pozwolenie wodnoprawne na odprowadzanie œcieków wa¿ne jest do listopada 2006 roku. Po wybudowaniu kanalizacji miejskiej (obecnie Lidzbark Welski skanalizowany jest w 10%) i modernizacji oczyszczalni „Jeleñska”, oczyszczalnia osiedlowa spe³niaæ bêdzie tylko rolê podczyszczalni œcieków. Lubawa – 9,2 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 5,30 tys. m3/d, zosta³a przekazana do eksploatacji w 1995 roku, a w 1999 roku wyposa¿ono j¹ w urz¹dzenia do chemicznego str¹cania fosforu. W lutym 1999 roku – przed modernizacj¹ – oczyszczalnia kierowa³a do Sandeli 1,33 tys. m3 œcieków na dobê; 48% œcieków oczyszczanych – to œcieki przemys³owe (dane z kontroli WIOŒ). Stwier- dzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ N-ogólnego i P-ogólnego. Pozwolenie wodnoprawne na odprowadzanie œcieków wa¿ne jest do koñca 2002 roku. Miko³ajki – 3,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci oko³o 1,24 tys. m3/d, posiada instalacjê do chemicznej redukcji fosforu. Obiekt zosta³ oddany do eksploatacji w 1997 roku. Odbiorni- kiem œcieków jest jezioro Ta³ty. Kontrola, przeprowadzona w styczniu 1999 roku, wykaza³a, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a 0,72 tys. m3 œcieków na dobê. Pomimo tego, ¿e urz¹dzenia oczyszczaj¹ce by³y sprawne i ich stan techniczny nie budzi³ zastrze¿eñ, to stwierdzono jednak przekroczenia nastêpuj¹cych wskaŸników zanieczyszczeñ: N-NH4, N-ogólny, P-ogólny. Pozwolenie wodnoprawne jest wa¿ne do koñca 2005 roku. 115

Mi³akowo – 2,9 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 0,60 tys. m3/d, wybudowana zosta³a pod koniec lat osiemdziesi¹tych. Oczyszczone œcieki kierowane s¹ do Mi³akówki. Wed³ug danych z kontroli, przeprowadzonej przez WIOŒ w styczniu 1999 roku, do odbiornika odprowadzano z oczyszczalni oko³o 0,36 tys. m3 œcieków na dobê. Œrednie stê¿enia zanieczyszczeñ nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca 2005 roku. W pozwoleniu nie ujêto jednak substancji biogennych, w zwi¹zku z tym nie posiadamy informacji o ich zawartoœci w œciekach oczyszczonych. Z³a konstrukcja szczotek napowietrzaj¹cych i czêste ich awarie powodowa³y okresowe zak³ócenia pracy oczyszczalni. W styczniu 1997 roku rozpoczêto modernizacjê i przeróbkê tych urz¹dzeñ, w roku 1999 trwa³ jeszcze remont kilku szczotek. Mi³om³yn – 2,3 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 0,60 tys. m3/d, przekazana zosta- ³a do eksploatacji w 1994 roku. Oczyszczalnia odprowadza³a do rowu melioracyjnego, uchodz¹cego do Kana³u Elbl¹skiego, oko³o 0,17 tys. m3 œcieków na dobê. Wiêkszoœæ œcieków (70%) dowo¿ono na oczyszczalniê ze zbiorników bezodp³ywowych (w tym œcieki z ubojni – o du¿ych ³adunkach substancji organicznych). Pozosta³e œcieki doprowadzano na urz¹dzenia oczyszczaj¹ce s³abo rozwiniêt¹ sieci¹ kanalizacji miejskiej. Oczyszczalnia przyjmowa³a tylko nieca³e 30% za³o¿onej wg projektu iloœci œcie- ków. Du¿y ³adunek zanieczyszczeñ, nierównomiernoœæ dop³ywu oraz zbyt ma³a iloœæ œcieków w stosunku do iloœci projektowanej, powodowa³y znaczne utrudnienie przebiegu procesu oczyszczania. Pomimo ¿e urz¹dzenia oczyszczaj¹ce eksploatowane by³y prawid³owo, oczyszczone œcieki wykazywa³y znaczne przekroczenia dopuszczalnych wartoœci BZT5, ChZT-Cr i N-NH4 (dane z kontroli WIOŒ z maja 1997 r.). Brak jest danych o ujêtych w pozwoleniu (trac¹cym wa¿noœæ pod koniec 2000 r.) stê¿eniach azotu i fosforu ogólnego. M³ynary – 1,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 1,47 tys. m3/d, zosta³a oddana do u¿ytku w 1993 roku. W 1998 roku na terenie oczyszczalni przeprowadzono prace modernizacyjne. Œcieki po oczyszczeniu kierowane s¹ poprzez rów melioracyjny do Gardyny. Kontrola przeprowadzona w sierpniu 1999 roku stwierdzi³a, ¿e œcieki w iloœci 0,40 tys. m3/d (w tym 27% przemys³owych) odprowadzane z oczyszczalni spe³nia³y warunki okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym. Pozwolenie jest wa¿ne do sierpnia 2002 roku. Mor¹g – 15,1 tys. mieszkañców Stara, przedwojenna, mechaniczna oczyszczalnia œcieków w Mor¹gu nie zapewnia³a odpowiedniego stopnia oczyszczania œcieków. Oczyszczalnia odprowadza³a do Dreli, poprzez rów melioracyjny, oko³o 2,33 tys. m3 œcieków na dobê (40% stanowi³y œcieki przemys³owe). Kontrola przeprowadzona w marcu 1999 roku wykaza³a, ¿e œrednie stê¿enia wskaŸników zanieczyszczeñ wielokrotnie przekracza³y dopuszczalne wartoœci, okreœlone w rozporz¹dzeniu MOŒZNiL z dnia 05.11.1991 roku. Przedsiêbiorstwo Wodo- ci¹gów i Kanalizacji w Mor¹gu nie posiada³o pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie œcieków. W roku 1999 rozpoczêto budowê nowej, wysoko sprawnej oczyszczalni œcieków komunalnych, o przepustowoœci 4,00 tys. m3/d, której ukoñczenie planowano na pocz¹tek 2000 roku. Obiekt bêdzie posiada³ komorê defosfatacji, s³u¿¹c¹ do chemicznego str¹cania fosforu za pomoc¹ koagulantu PIX. Mr¹gowo – 23,1 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków dla Mr¹gowa zlokalizowana w Polskiej Wsi, o prze- pustowoœci 6,00 tys. m3/d (z mo¿liwoœci¹ zwiêkszenia do 9,00 tys. m3/d), wyposa¿ona jest w instalacjê 116 do chemicznej redukcji fosforu. Obiekt przekazano do eksploatacji w 1995 roku. W marcu 1998 roku oczyszczalnia odprowadza³a do jeziora Juno poprzez rów melioracyjny oko³o 3,15 tys. m3 œcieków na dobê (dane z kontroli WIOŒ). Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce dzia³a³y wówczas sprawnie i efektywnie, a ze wzglêdu na wysok¹ redukcjê biogenów w procesach biologicznych czasowo zaprzestano dawkowania koagulantu chemicznego (mleka wapiennego) do str¹cania fosforu. W œciekach kierowanych do odbiornika nie stwierdzono przekroczeñ dopuszczalnych wartoœci wskaŸników zanieczyszczeñ, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca 2010 roku. Nidzica – 15,5 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków dla Nidzicy, zlokalizowana w miejscowoœci Pi¹tki, o przepustowoœci 6,00 tys. m3/d, zosta³a oddana do u¿ytku w 1995 roku. Zwi¹zki azotu i fosforu usuwane s¹ metod¹ biologiczn¹. Oczyszczalnia odprowadza³a do Nidy, poprzez rów melioracyjny, oko³o 3,02 tys. m3 œcieków na dobê. Przyjmowa³a ona œcieki nie tylko z Nidzicy (miasto jest skanalizowane prawie w 100%), ale tak¿e z miejscowoœci Pi¹tki. Planowano równie¿ pod³¹czenie do oczyszczalni kilku innych miejscowoœci: Robaczewo, Rozdro¿e, Za³uski, R¹czki. Przeprowadzona we wrzeœniu 1999 roku kontrola WIOŒ wykaza³a, ¿e proces oczyszczania œcieków prowadzony by³ zgodnie z za³o¿eniami projektowymi. Wszystkie obiekty oczyszczalni dzia³a³y sprawnie, jedynie stawy stabilizacyjne w czerwcu 1999 roku zosta³y wy³¹czone z eksploatacji ze wzglêdu na usuwanie nagromadzonych osadów dennych (w³¹czenie stawów przewidywano na wrzesieñ 2000 r.). Oczyszczone œcieki spe³nia³y warunki pozwolenia wodnoprawnego, wa¿nego do koñca 2000 roku. Nowe Miasto Lubawskie – 10,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci oko³o 1,30 tys. m3/d, zosta³a przekazana do eksploatacji w 1993 roku. Odbiornikiem oczyszczonych œcieków jest Drwêca. Oczysz- czalnia odprowadza³a 0,89 tys. m3 œcieków na dobê (dane z kontroli WIOŒ, przeprowadzonej we wrze- œniu 1999 r.). W oczyszczonych œciekach stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej wartoœci N-ogólne- go. Pozwolenie wodnoprawne wa¿ne jest do koñca 2004 roku. Planowano przeprowadzenie modernizacji obiektu. Olecko – 16,7 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 4,89 tys. m3/d, wyposa¿ona w urz¹dzenia do chemicznego str¹cania fosforu, oddana zosta³a do u¿ytku w 1995 roku. Œcieki w iloœci 2,72 tys. m3/d odprowadzane s¹ do Legi. Kontrola przeprowadzona przez WIOŒ we wrzeœniu 1999 roku nie wykaza³a przekroczeñ warunków okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków. Wa¿noœæ pozwolenia – do koñca 2000 roku. Olsztyn – 170,9 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków „£yna”, o przepustowoœci 63,31 tys. m3/d, by³a budowana w latach 1983–1984. Oczyszczalnia odprowadza³a bezpoœrednio do £yny, poni¿ej Olsztyna, 40,74 tys. m3 œcieków na dobê (dane z kontroli WIOŒ przeprowadzonej w listopadzie 1999 r.). Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce pracowa³y sprawnie, daj¹c dobre efekty redukcji zwi¹zków organicznych. Oczysz- czone œcieki spe³nia³y warunki okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków, które traci wa¿noœæ z koñcem 2000 roku. Obecny uk³ad technologiczny nie zapewnia jednak wystarczaj¹cej redukcji zwi¹zków biogennych, dlatego planowana jest modernizacja obiektu. W 1999 roku zosta³ opracowany projekt tej inwestycji. Olsztynek – 7,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 7,00 tys. m3/d, wybudowana zosta³a na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych. Oczyszczone œcieki odprowadzane s¹ poprzez rów meliora- 117 cyjny do Jemio³ówki. Jak wykaza³a kontrola WIOŒ, przeprowadzona w listopadzie 1998 roku, z oczyszczalni kierowano do odbiornika 3,04 tys. m3/d œcieków (60% z nich stanowi³y œcieki przemys³owe). Oczyszczone œcieki spe³nia³y warunki okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym. Termin wa¿noœci pozwolenia up³ywa 31 grudnia 2010 roku. W okresie jesienno-zimowym surowe œcieki pochodz¹ce z zak³adu przetwórstwa warzyw „Polska ¯ywnoœæ” utrudniaj¹ prawid³ow¹ pracê urz¹dzeñ oczyszczaj¹cych. Zak³ad „Polska ¯ywnoœæ” przewiduje modernizacjê urz¹dzeñ podczyszczaj¹cych œcieki przemys³owe i racjonalizacjê gospodarki wodno-œciekowej, w celu poprawy jakoœci œcieków odprowadzanych na oczyszczalniê miejsk¹. Urz¹d Miasta i Gminy w Olsztynku planuje modernizacjê oczyszczalni miejskiej, a tak¿e rozbudowê sieci kanalizacyjnej miasta. Orneta – 9,7 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 3,50 tys. m3/d, zosta³a zmodernizowana w 1996 roku. Obiekt wyposa¿ony jest w urz¹dzenia do usuwania zwi¹zków azotu i fosforu na drodze biologicznej. Odbiornikiem oczyszczonych œcieków jest Drwêca Warmiñska, do której – jak wykaza³a kontrola WIOŒ z sierpnia 1999 roku – kierowano 2,13 tys. m3 œcieków na dobê. Œrednie stê¿e- nia zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych, podanych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca marca 2002 roku. Orzysz – 6,1 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, wyposa¿ona w instalacjê do chemicznej redukcji fosforu, zosta³a przekazana do rozruchu technologicznego w 1996 roku, a do eksploatacji w 1997 roku. Œcieki w iloœci 0,68 tys. m3/d (dane z kontroli WIOŒ z wrzeœnia 1999 r.) odprowadzane by³y poprzez rów melioracyjny do Orzyszy. Kierowane do odbiornika œcieki spe³nia³y warunki okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków. Pozwolenie jest wa¿ne do koñca 2007 roku. Ostróda – 35,2 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków w Tyrowie, o przepustowoœci 24,50 tys. m3/d, oddana by³a do u¿ytku w 1986 roku. Pocz¹tkowo oczyszcza³a ona œcieki z Zak³adów Miêsnych „Morliny” oraz czêœæ œcieków miejskich z Ostródy. Po wy³¹czeniu z eksploatacji w lipcu 1989 roku starej, dzia- ³aj¹cej od 1972 roku oczyszczalni dla Ostródy w Wa³dowie, œcieki komunalne skierowano na oczysz- czalniê w Tyrowie. Oczyszczalnia ta odprowadza³a do Drwêcy, poprzez rów melioracyjny i rzekê Pobu- rzankê, 9,58 tys. m3 œcieków na dobê (30% ogólnej iloœci œcieków kierowanych na oczyszczalniê stanowi³y œcieki z Zak³adów Miêsnych w Morlinach). Kontrola WIOŒ, przeprowadzona we wrzeœniu 1998 roku, nie wykaza³a przekroczeñ warunków okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca 2003 roku. Jednak nale¿y dodaæ, ¿e oczyszczalnia w Tyrowie jest ju¿ obiektem przestarza³ym, a jej urz¹dzenia s¹ w znacznym stopniu zu¿yte technicznie i nie zapewniaj¹ w³aœciwego oczyszczania œcieków. Dlatego te¿ wczeœniejsze kontrole WIOŒ wykazywa³y niejednokrotnie znaczne przekroczenia wielkoœci zanieczyszczeñ odprowadzanych do odbiornika. Pas³êk – 12,5 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 3,30 tys. m3/d, zosta³a przekazana do u¿ytku w 1993 roku. Oczyszczone œcieki, w iloœci 1,30 tys. m3/d, odprowadzane by³y bezpo- œrednio do rzeki W¹skiej. W czasie kontroli WIOŒ, przeprowadzonej w lutym 1999 roku, stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartoœci: BZT5, N-ogólny i P-ogólny, podanych w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do listopada 2000 roku. Oczyszczalnia jest w trakcie modernizacji (miêdzy innymi budowane s¹ komory nitryfikacji, denitryfikacji i defosfatacji), rozbudowywana jest tak¿e sieæ kanaliza- cyjna miasta. Zakoñczenie prac planowane jest na rok 2001. 118

Pasym – 2,6 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci oko³o 0,60 tys. m3/d, zosta³a oddana do eksploatacji w 1996 roku. W roku 1999 prowadzono modernizacjê urz¹dzeñ oczyszcza- j¹cych, maj¹c¹ na celu miêdzy innymi w³¹czenie stopnia chemicznego str¹cania fosforu. Pierwszy etap tych prac zakoñczono we wrzeœniu 1999 roku, a zakoñczenie ca³ej modernizacji nast¹pi³o w kwietniu 2000 roku. Œcieki po oczyszczeniu odprowadzane s¹ poprzez rów melioracyjny do jeziora Kalwa. Kontrola WIOŒ, przeprowadzona we wrzeœniu 1999 roku wykaza³a, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a 0,32 tys. m3 œcieków na dobê, a œrednie stê¿enia zanieczyszczeñ – z wyj¹tkiem zawiesiny ogólnej – przekracza³y wartoœci okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym. Pozwolenie to jest wa¿ne do koñca 2009 roku. Pieniê¿no – 3,2 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci oko³o 0,98 tys. m3/d, przekazana zosta³a do u¿ytku w 1996 roku. Usuwanie zwi¹zków biogennych prowadzi siê tu metod¹ biologiczn¹. Odbiornikiem oczyszczonych œcieków jest Wa³sza. Oczyszczalnia odprowadza³a oko³o 0,46 tys. m3 œcieków na dobê (dane z kontroli WIOŒ z grudnia 1999 r.). Œrednie stê¿enia zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach – z wyj¹tkiem N-NH4 – nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym, które jest wa¿ne do wrzeœnia 2004 roku. Pisz – 19,6 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków dla Pisza, zlokalizowana w miejscowoœci Jagodne, o przepustowoœci 5,60 tys. m3/d, zosta³a przekazana do eksploatacji w 1993 roku, a zmodernizowana – w latach 1996–1999. Obiekt wyposa¿ono w urz¹dzenia do chemicznej redukcji fosforu. Oczyszczone œcieki, w iloœci oko³o 3,04 tys. m3/d, odprowadzane by³y do Pisy. Kontrola WIOŒ, przeprowadzona we wrzeœniu 1999 roku, wykaza³a, ¿e œrednie stê¿enie P-ogólnego w oczyszczonych œciekach przekracza³o wartoœæ podan¹ w pozwoleniu wodnoprawnym. Inne wskaŸniki zanieczyszczeñ mieœci³y siê w granicach dopuszczalnych. Termin wa¿noœci pozwolenia – 31 grudnia 2005 roku. Reszel – 5,6 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci oko³o 1,60 tys. m3/d, zosta³a oddana do eksploatacji w 1995 roku. Usuwanie zwi¹zków azotu i fosforu zachodzi w trakcie procesów biologicznych. Oczyszczone œcieki, w iloœci 1,22 tys. m3/d, odprowadzane by³y bezpoœrednio do Sajny. Kontrola przeprowadzona w grudniu 1998 roku stwierdzi³a przekroczenia wartoœci dopuszczalnych

N-NH4 oraz P-ogólnego. Pozwolenie wodnoprawne na odprowadzanie œcieków jest wa¿ne do koñca 2005 roku. Ruciane Nida – 5,4 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia, wybudowana na pocz¹tku lat szeœædziesi¹tych i zmodernizowana w 1983 roku, ze wzglêdu na stare, zu¿yte technicznie urz¹dzenia, odprowadza do Nidki œcieki niewystarczaj¹co oczyszczone. Kontrola przeprowadzona w listopadzie 1999 roku wykaza³a, ¿e œcieki odprowadzane do odbiornika, w iloœci 0,60 tys. m3/d, charakteryzowa³y siê wysokimi wartoœciami wska- Ÿników zanieczyszczeñ. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Rucianem Nidzie, eksplo- atuj¹cy obiekt, nie posiada pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie œcieków. Urz¹d Miasta i Gminy Ruciane Nida planowa³ rozpoczêcie w 2000 roku budowy nowej oczyszczalni, wyposa¿onej równie¿ w urz¹dzenia do chemicznej redukcji fosforu. Ryn – 3,2 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 1,00 tys. m3/d, przekazana zosta- ³a do u¿ytku w 1994 roku. Posiada ona instalacjê do chemicznego str¹cania fosforu. W listopadzie 1999 119 roku do Jeziora Ryñskiego odprowadzano po oczyszczeniu 0,49 tys. m3 œcieków na dobê, a œrednie stê- ¿enia P-ogólnego i N-ogólnego przekracza³y wartoœci ustalone w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków (dane z kontroli WIOŒ). Pozwolenie jest wa¿ne do koñca 2006 roku. Sêpopol, licz¹cy 2,2 tys. mieszkañców, nie posiada komunalnej oczyszczalni œcieków. Stare, moc- no wyeksploatowane osadniki podczyszczaj¹ jedynie 0,06 tys. m3/d œcieków socjalno-bytowych, pochodz¹cych z niewielkiej czêœci miasta. Œcieki te, po przejœciu przez osadniki, odprowadzane s¹ bezpo- œrednio do £yny. Pozosta³e œcieki komunalne, w iloœci ponad 0,30 tys. m3/d, gromadzono w zbiornikach bezodp³ywowych i wywo¿ono na wysypisko miejskie. Kontrola przeprowadzona w lutym 1999 roku wykaza³a, ¿e do £yny odprowadzano 0,06 tys. m3/d œcieków, a stê¿enia zanieczyszczeñ przekracza³y wartoœci dopuszczalne, okreœlone w rozporz¹dzeniu MOŒZNiL z dnia 05.11.1991 roku. Zak³ad Gospo- darki Mieszkaniowej i Us³ug Komunalnych w Sêpopolu nie posiada pozwolenia wodnoprawnego na odprowadzanie œcieków. W 1999 roku rozpoczêto budowê miejskiej oczyszczalni œcieków, wyposa¿onej w stopieñ chemicznego str¹cania fosforu. Susz – 5,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków, o przepustowoœci 1,74 tys. m3/d, posiadaj¹ca instalacjê do redukcji fosforu metod¹ chemiczn¹, zosta³a oddana do u¿ytku w 1998 roku. Oczyszczone œcieki kierowane s¹ poprzez rów melioracyjny do Liwy. Kontrola WIOŒ z sierpnia 1999 roku wykaza³a, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a 0,70 tys. m3 œcieków na dobê (32% oczyszczanych œcieków – to œcieki przemys³owe), a œrednie stê¿enia wskaŸników zanieczyszczeñ nie przekracza³y dopuszczalnych warto- œci, okreœlonych w wa¿nym do marca 2007 roku pozwoleniu wodnoprawnym. Szczytno – 27,4 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia œcieków dla Szczytna w Nowym Gizewie, o przepustowo- œci 8,00 tys. m3/d, wyposa¿ona w urz¹dzenia do chemicznego usuwania fosforu, zosta³a oddana do rozruchu technologicznego w 1997 roku, a do eksploatacji w 1998 roku. Oczyszczalnia odprowadza³a do Kana³u Domowego, uchodz¹cego do rzeki Sawicy powy¿ej jeziora Sasek Ma³y, 4,32 tys. m3 œcie- ków na dobê (25% oczyszczanych œcieków pochodzi³o z zak³adów przemys³owych). Od lipca 1998 roku œcieki kierowane s¹ poprzez Kana³ Domowy do Sawicy poni¿ej jeziora Sasek Ma³y. Z danych kontroli WIOŒ, przeprowadzonej w czerwcu 1998 roku, wynika, ¿e kierowane do odbiornika œcieki spe³nia³y warunki okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym, które jest wa¿ne do koñca 2008 roku. Wysoko sprawna oczyszczalnia osi¹ga dobre wyniki redukcji zwi¹zków fosforu w procesach biologicznych, w zwi¹zku z tym usuwanie fosforu na drodze chemicznego str¹cania prowadzone jest okresowo (w miarê potrzeby). Tolkmicko – 2,8 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia, o przepustowoœci oko³o 3,20 tys. m3/d, zosta³a przekazana do u¿ytku w 1995 roku. Usuwanie zwi¹zków azotu i fosforu zachodzi w procesach biologicznych. Odbiornikiem oczyszczonych œcieków jest Grabianka, uchodz¹ca do Zalewu Wiœlanego. Na oczysz- czalniê, prócz œcieków komunalnych z Tolkmicka, kierowane s¹ równie¿ zanieczyszczenia z miejscowo- œci: Kadyny, Lipnik, Janówek. Oczyszczalnia odprowadza³a 1,67 tys. m3 œcieków na dobê (ponad 70% œcieków kierowanych na oczyszczalniê stanowi³y œcieki przemys³owe). Kontrola przeprowadzona przez WIOŒ w lipcu 1999 roku wykaza³a, ¿e P-ogólny przekracza³ wartoœæ dopuszczaln¹, podan¹ w pozwoleniu wodnoprawnym, wa¿nym do koñca wrzeœnia 2000 roku. W sezonie letnim iloœæ odprowadzanych œcieków z oczyszczalni jest wiêksza ni¿ w pozosta³ym okresie, co jest zwi¹zane ze zwiêkszon¹ produk- cj¹ zak³adu „Lannen Polska”. 120

Wêgorzewo – 12,3 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia, o przepustowoœci 4,00 tys. m3/d, wyposa¿ona w uk³ad do chemicznego str¹cania fosforu, zosta³a oddana do eksploatacji w 1996 roku. Kontrola ze stycznia 1999 roku wykaza³a, ¿e z oczyszczalni odprowadzano do Kana³u M³yñskiego (odnogi Wêgorapy) 2,68 tys. m3 œcieków na dobê, a œrednie stê¿enia wskaŸników zanieczyszczeñ nie przekracza³y wówczas dopuszczalnych wartoœci, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym na odprowadzanie œcieków. Pozwolenie jest wa¿ne do koñca 2002 roku. Zalewo – 2,3 tys. mieszkañców Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia, o przepustowoœci 0,60 tys. m3/d, przekazana zosta³a do u¿ytku w 1992 roku. Usuwanie zwi¹zków azotu i fosforu odbywa siê w trakcie procesów biologicznych. Oczyszczone œcieki odprowadzane s¹ poprzez rów melioracyjny do Dzierzgonki. W wyniku kontroli, przeprowadzonej przez WIOŒ w listopadzie 1999 roku, stwiedzono, ¿e oczyszczalnia odprowadza³a oko³o 0,28 tys. m3 œcieków na dobê (34% oczyszczanych œcieków stanowi³y œcieki przemys³owe), a wszystkie okreœlone wskaŸniki zanieczyszczeñ przekracza³y wartoœci dopuszczalne, podane w wa¿nym do koñca 2000 roku pozwoleniu wodnoprawnym. Jedynie zawartoœæ zawiesiny ogólnej mieœci³a siê w dopuszczalnych granicach. Planowane jest przeprowadzenie modernizacji istniej¹cego obiektu. 121

VI. POWIETRZE

1. OCENA STANU ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO NA TERENIE WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO W 1999 ROKU

Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Olsztynie przy udziale Delegatury w Elbl¹gu i Powiatowych Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych w roku 1999 kontynuowa³a pomiary zanieczyszczenia powietrza prowadzone zgodnie z wytycznymi G³ównego Inspektora Sanitarnego. Pomiarami stê¿eñ œredniodobowych dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i py³u zawieszonego objête by³y: Olsztyn i Elbl¹g (miasta licz¹ce powy¿ej 100 tys. mieszkañców), E³k (licz¹cy powy¿ej 50 tys. miesz- kañców) oraz Bartoszyce, Dzia³dowo, Gi¿ycko, I³awa, Kêtrzyn, Mr¹gowo, Ostróda i Szczytno (licz¹ce powy¿ej 20 tys. mieszkañców). Stacje pomiarowe typu „S” (rejon œrednich stê¿eñ), zlokalizowane w Olsztynie przy ulicy ¯o³nierskiej 16 i w Elbl¹gu przy ulicy Zajchowskiego 12, w³¹czone s¹ do sieci podstawowej (sieæ krajowa) Pañstwo- wego Monitoringu Œrodowiska (PMŒ), funkcjonuj¹cego na obszarach miejskich i pozamiejskich, którego celem jest œledzenie tendencji zmian stê¿eñ wybranych wskaŸników zanieczyszczeñ w skali kraju. Natomiast stacja typu „S” (rejon œrednich stê¿eñ) w Elbl¹gu przy ulicy Kalenkiewicza 25 nale¿y do sieci nadzoru ogólnego, obejmuj¹cego stacje Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS). Pozosta³ych jedenaœcie stacji PIS (typ „M” – rejon najwiêkszych stê¿eñ), dzia³aj¹cych równie¿ w ramach nadzoru ogólnego monitoringu zanieczyszczeñ powietrza w aspekcie oceny nara¿enia zdrowia ludnoœci (Monitoring Ocze- kiwanych Efektów i Korzyœci Zdrowotnych, wynikaj¹cy z realizacji Narodowego Programu Zdrowie) i funkcjonuj¹cych na obszarach miejskich, tak¿e wchodzi w struktury sieci krajowej PMŒ. W programie monitoringu powietrza na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego uczestniczy równie¿ Stacja Kompleksowego Monitoringu Œrodowiska „Puszcza Borecka” w Diablej Górze (teren pozamiejski). Odbiorc¹ tych danych s¹ dwie sieci ogólnopolskie: sieæ podstawowa PMŒ oraz sieæ bazo- wa Zintegrowanego Monitoringu Œrodowiska Przyrodniczego . Ponadto w Elbl¹gu przy ulicy Hetmañskiej 30 w roku 1995 zorganizowano stacjê pomiarow¹, funkcjonuj¹c¹ w sieci lokalnej, której zadaniem jest uzupe³nianie informacji o stanie zanieczyszczenia w mie- œcie. Sprzêt pomiarowy do prowadzenia badañ zakupiony zosta³ przez Stacjê Sanitarn¹ ze œrodków by³ego Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Elbl¹gu. Zlokalizowano j¹ w dzielnicy z przewag¹ gospodarstw z paleniskami indywidualnymi, w pobli¿u skrzy¿owania o du¿ym natê¿eniu ruchu drogowego (24–28 tys. pojazdów na dobê). 122

W roku 1998 przy ulicy Hetmañskiej w Elbl¹gu uruchomiono dodatkow¹ stacjê pomiarow¹ w ramach nadzoru ogólnego, z pomiarami py³u zawieszonego PM 10 (tj. stê¿enia py³u o œrednicy aerodynamicznej ziaren do 10 µm, mierzonego metod¹ wagow¹ z separacj¹ frakcji). W stacjach pomiarowych zlokalizowanych w Olsztynie i w Elbl¹gu badania prowadzono we wszystkie dni w roku, w pozosta³ych miastach – co piêæ dni. Badania prowadzono metodami manualnymi, zgodnie z Polsk¹ Norm¹ (dwutlenek siarki) i metodyk¹ opracowan¹ przez Pañstwowy Zak³ad Higieny (tlenki azotu i py³). Uzyskane wyniki badañ (tab. 30) porów- nano z obowi¹zuj¹cymi normami podanymi w rozporz¹dzeniu Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z 28 kwietnia 1998 roku (Dz. U. nr 55, poz. 355). W tabeli 30 zamieszczono rów- nie¿ wyniki badañ wykonanych w 1998 roku przez WSSE w Olsztynie oraz stacje dzia³aj¹ce wówczas na terenie obecnego województwa warmiñsko-mazurskiego, tj. w Ciechanowie, Elbl¹gu i Suwa³kach. Z obliczeñ komputerowych wg programu MA („Monitorowanie atmosfery”) wynika, ¿e w 1999 roku œrednie roczne stê¿enia dwutlenku siarki waha³y siê od 1 µg/m3 (2,5% – Elbl¹g, ul. Kalenkiewicza) do 15 µg/m3 (37,5% wartoœci dopuszczalnej – Dzia³dowo). Œrednie roczne stê¿enia dwutlenku azotu kszta³towa³y siê od 15 µg/m3 (37,5% – E³k) do 39 µg/m3 (97,5% wartoœci dopuszczalnej – Mr¹gowo). Py³ zawieszony oznaczano metod¹ reflektometryczn¹. Stê¿enia œrednie roczne kszta³towa³y siê w zakresie od 10 µg/m3 (20,0% – E³k) do 37 µg/m3 (74,0 % wartoœci dopuszczalnej – Szczytno). Œrednie roczne stê¿enie dwutlenku siarki w rejonie stacji „S” w Olsztynie przy ulicy ¯o³nierskiej 16 wynosi³o 5 µg/m3 (12,5% wartoœci dopuszczalnej), a przy ul. Niepodleg³oœci 16 – 6 µg/m3 (15,0% warto- œci dopuszczalnej). Œrednie roczne stê¿enie py³u zawieszonego kszta³towa³o siê na poziomie: 13 µg/m3 (26,0% wartoœci dopuszczalnej – ¯o³nierska 16) i 20 µg/m3 (40,0% wartoœci dopuszczalnej – Niepod- leg³oœci 16). Podobnie nie stwierdzono przekroczeñ œrednich rocznych norm dla dwutlenku azotu, a stê¿enia jego wynosi³y: 18 µg/m3 (45,0% wartoœci dopuszczalnej – ¯o³nierska 16) i 33 µg/m3 (82,5% wartoœci dopuszczalnej – Niepodleg³oœci 16). W rejonie obu stacji pomiarowych w Olsztynie nie stwierdzono istotnych ró¿nic stê¿eñ okreœlanych wskaŸników zanieczyszczeñ w stosunku do roku poprzedniego. W obu stacjach utrzymuje siê znaczna zmiennoœæ sezonowa stê¿eñ dwutlenku siarki i py³u (zdecydowanie wy¿sze poziomy stê¿eñ stwierdzono w sezonie grzewczym), a wyniki roczne s¹ nieznacznie modyfikowane przez warunki pogodowe zim. Natomiast w przypadku dwutlenku azotu ró¿nice sezonowe s¹ niewielkie. Generalnie w zakresie wszystkich wskaŸników nie stwierdzono przekroczenia obowi¹zuj¹cych nor- matywów stê¿eñ œredniorocznych (tab. 30). Jedynie w rejonie stacji w Dzia³dowie, Szczytnie i w Elbl¹gu przy ulicy Hetmañskiej 30, zlokalizowanych w rejonie oddzia³ywania niskich emisji oraz w obszarze nasi- lonego ruchu komunikacyjnego, œredniodobowe stê¿enie py³u na poziomie 98 percentyla (stê¿enia nie przekraczanego przez 98% czasu w roku, liczonego dla stê¿eñ œredniodobowych) przekracza³o wartoœæ dopuszczaln¹. Poza wy¿ej omawianymi wskaŸnikami, na terenie Elbl¹ga, w stanowisku pomiarowym przy ulicy Het- mañskiej 30 okreœlano zawartoœæ o³owiu, kadmu i miedzi w pyle zawieszonym PM 10. W zbadanych 33 próbkach dobowych stwierdzono jeden wynik przekraczaj¹cy dopuszczalne stê¿enie py³u PM 10, natomiast zawartoœci o³owiu, kadmu i miedzi kszta³towa³y siê znacznie poni¿ej stê¿eñ dopuszczalnych. We wszystkich stacjach pomiarowych, poza Dzia³dowem, zaobserwowano spadek stê¿eñ dwutlenku siarki w stosunku do 1998 roku. Nadal stwierdza siê niewielki wzrost stê¿eñ tlenków azotu w stacjach zlokalizowanych blisko ulic o nasilonym ruchu samochodowym. 123

Tabela 30. Wyniki pomiarów imisji substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze na terenie województwa warmiñ- sko-mazurskiego w latach 1998–1999 prowadzonych przez Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne

dwutlenek azotu w µg/m3 dwutlenek siarki w µg/m3 py³ zawieszony w µg/m3

Stê¿enie nie Stê¿enie nie Stê¿enie nie Punkt Stê¿enie Stê¿enie Stê¿enie Lp. rok przekraczane przekraczane przekraczane pomiarowy œrednie œrednie œrednie przez 98% przez przez roczne** roczne** roczne** czasu*** 98% czasu*** 98% czasu***

1. Olsztyn 1998 21 38 6 24 11 48 ¯o³nierska 16 1999 18 30 5 24 13 72 2. Olsztyn 1998 30 52 7 29 19 74 Niepodleg³oœci 16 1999 33 63 6 26 20 81 3. Elbl¹g 1998 19 48 4 60 19 123 Zajchowskiego 12 1999 20 47 2 30 18 99 4. Elbl¹g 1998 17 45 2 23 13 96 Kalenkiewicza 25 1999 18 43 1 10 12 83 5. Elbl¹g 1998 23 50 4 58 26 159 Hetmañska 30 1999 23 49 3 29 25 136 6. Bartoszyce 1998 26 41 11 52 28 102 Boh. Warszawy 7 1999 31 48 7 33 26 124 7. Dzia³dowo 1998 19 35 8 44 24 99 Plac Biedrawy 5 1999 18 36 15 72 31 186 8. E³k 1998 14 39 8 35 8 53 Grodzieñska 10 1999 15 36 4 28 10 49 9. Gi¿ycko 1998 16 37 12 53 13 46 Suwalska 3 1999 29 54 9 47 14 46 10. I³awa Sienkiewicza 10 1998 30 66 6 32 26 121 Andersa 8 1999 26 44 5 16 20 102 11. Kêtrzyn 1998 31 44 7 38 29 128 Plac Pi³sudskiego 5 1999 29 45 5 26 24 116 12. Mr¹gowo 1998 36 57 5 24 17 61 Królewiecka 60b 1999 39 52 4 18 15 56 13. Ostróda 1998 32 49 12 44 23 75 Czarneckiego 45 1999 35 54 9 56 20 89 14. Szczytno 1998 30 52 10 62 40 134 Koœciuszki 14 1999 36 57 5 21 37 132 Dopuszczalne wartoœci 40 150 40 150 50 125 stê¿eñ* w µg/m3 15. Go³dap Krótka 1 1998 11 31 4 23 14 34 Dopuszczalne wartoœci 25 100 30 125 40 100 stê¿eñ* dla obszarów uzdrowiskowych w µg/m3 * wg rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze (Dz. Ustaw nr 55, poz. 355) ** liczone jako stê¿enie œrednie w roku kalendarzowym *** jako 98 percentyl obliczony ze stê¿eñ odniesionych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym 124

Wnioski:

l Stê¿enia zanieczyszczeñ w powietrzu w województwie warmiñsko-mazurskim, poza terenami obci¹¿onymi intensywnym ruchem drogowym, by³y wyraŸnie ni¿sze od dopuszczalnych. Niemniej nadal istnieje koniecznoœæ zmiany struktury ogrzewania i noœników energii. l W centralnych obszarach miast województwa, a zw³aszcza w Olsztynie, Mr¹gowie, Szczytnie i Ostródzie, w miejscach nara¿onych na oddzia³ywanie emisji z transportu samochodowego, obser- wowano wy¿sze stê¿enia tlenków azotu ni¿ w pozosta³ych stacjach pomiarowych. Tendencja ta wyraŸnie zarysowuje siê w ciep³ej porze roku. Istnieje koniecznoœæ podejmowania dzia³añ maj¹cych na celu zapobieganie powstawaniu niekorzystnego zjawiska pogarszania warunków aerosanitar- nych poprzez budowê obwodnic, odci¹¿aj¹cych dzielnice mieszkaniowe od samochodowego ruchu tranzytowego.

2. OCENA STANU CZYSTOŒCI POWIETRZA W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM NA PODSTAWIE POMIARÓW WYKONANYCH STACJ¥ MOBILN¥ W 1999 ROKU

2.1. WSTÊP

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska otrzyma³ od GIOŒ w 1994 roku ambulans pomiarowy imisji, typ AI-10. Ambulans wyposa¿ony jest w przyrz¹dy pomiarowe do badania g³ównych zanieczysz- czeñ powietrza japoñskiej firmy Horiba oraz przyrz¹dy do obserwacji g³ównych parametrów warunków meteorologicznych. Pomiary dokonywane stacj¹ mobiln¹ pozwalaj¹ na: l okreœlanie krótko- i œredniookresowego stopnia zanieczyszczenia powietrza w wybranych miejscach, l ocenianie jakoœci powietrza na wybranych terenach, w wybranych okresach, l ocenianie uci¹¿liwoœci obiektów emituj¹cych zanieczyszczenia analizowane przez przyrz¹dy ambulansu, l ocenianie stopnia nara¿enia mieszkañców na zanieczyszczenia powietrza, l ocenianie uci¹¿liwoœci stwarzanej przez tzw. nisk¹ emisjê, l ocenianie uci¹¿liwoœci stwarzanej przez emisjê wtórn¹ z ha³d, sk³adowisk materia³ów sypkich, wysypisk odpadów itp., l ocenê wp³ywu ruchu komunikacyjnego na stopieñ ska¿enia powietrza, l ocenê jakoœci powietrza w kompleksach leœnych, uzdrowiskowych i na terenach rolniczych, l zbieranie danych do oceny eksportu i importu zanieczyszczeñ w badanym terenie, l ocenê prawid³owoœci wyboru lokalizacji sta³ych stacji pomiarowych, np. przy tworzeniu nowych, stacjonarnych sieci monitoringu zanieczyszczeñ powietrza, l weryfikacjê lokalizacji sta³ych stacji pomiarowych zanieczyszczeñ powietrza, l pomiary t³a imisji, l weryfikacjê modeli dyspersyjnych zanieczyszczeñ w powietrzu, l ocenê ska¿enia powietrza w przypadku wyst¹pienia nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska. 125

Mobilna stacja pomiarowa imisji pozwala na wykonywanie pomiarów stê¿eñ zanieczyszczeñ powietrza w dowolnym miejscu.

2.2. WYPOSA¯ENIE AMBULANSU POMIAROWEGO

Zainstalowane w ambulansie przyrz¹dy pomiarowe pozwalaj¹ na wykonywanie nastêpuj¹cych pomiarów stê¿enia zanieczyszczeñ gazowych, jak: amoniak, dwutlenek siarki, tlenek i dwutlenek azotu, py³ quasi-zawieszony w powietrzu, tlenek wêgla, suma lotnych zwi¹zków organicznych. Istnieje te¿ mo¿liwoœæ rejestracji parametrów meteorologicznych, takich jak: kierunek i prêdkoœæ wiatru, wilgotnoœæ wzglêdna i temperatura powietrza, nas³onecznienie. Wartoœci zmierzone na ka¿dym z przyrz¹dów s¹ rejestrowane co 3 sekundy, a nastêpnie przetwarzane na sygna³, proporcjonalny do stê¿enia mierzonego zanieczyszczenia powietrza. Sygna³y wyjœciowe z przyrz¹dów s¹ przetwarzane na wartoœci cyfrowe. Ca³oœæ danych transmitowana jest do pok³adowego komputera spe³niaj¹cego rolê rejestratora, archiwizuj¹cego i mog¹cego prezentowaæ graficznie uzyskane dane, dotycz¹ce zanieczyszczeñ, jak i warunków meteorologicznych. Wskazania zainstalowanych w ambulansie przyrz¹dów, mierz¹cych stê¿enia zanieczyszczeñ gazowych w powietrzu, s¹ automatycznie, raz w ci¹gu doby, sprawdzane gazami wzorcowymi. Kontrolowany jest poziom zera chemicznego przyrz¹dów oraz wskazania analizatorów, po podaniu do nich gazów wzorcowych. Najpierw podawane jest oczyszczone w wielostopniowym filtrze powietrze “zerowe”, a nastêpnie, z zainstalowanych w ambulansie wzor- ców dyfuzyjnych dla NH3,SO2,NO2 oraz z butli z atestowanymi gazami wzorcowymi dla CH4 i CO, podawane jest powietrze o znanych stê¿eniach gazów. W przypadku nieprawid³owej odpowiedzi analizatorów, ewentualny negatywny wynik sprawdzenia jest odnotowywany w raporcie. Program komputerowy steruj¹cy stacj¹ umo¿liwia – niezale¿nie od za³o¿eñ programu – równie¿ ste- rowanie przez operatora przyrz¹dami w trybie konwersacyjnym, co pozwala wywo³aæ dowolne czynno- œci obs³ugowe i kalibracyjne w dowolnym czasie. Instrumentalne metody analizy zanieczyszczeñ powietrza, wykonywane za pomoc¹ przyrz¹dów zainstalowanych w ambulansie pomiarowym, s¹ zgodne z „zaleconymi i dopuszczalnymi metodami pomiaru stê¿eñ g³ównych zanieczyszczeñ powietrza” wg Zasad projektowania elementów sieci monitoringu zanieczyszczenia atmosfery (PIOŒ 1991). Przyrz¹dy analityczne, jak wspomniano dokonuj¹ pomiarów pierwotnych co 3 sekundy. Z tych warto- œci program komputerowy wylicza wartoœci chwilowe, za kolejne odcinki pó³godzinne. Tym samym, z pomiarów uzyskujemy co najmniej wartoœci œrednie trzydziestominutowe dla 48 odcinków pó³godzin- nych dla ka¿dej doby pomiarów. Wartoœci stê¿eñ trzydziestominutowych s¹ nastêpnie uœredniane jako œrednie drugiego rzêdu i wyliczana jest z nich wartoœæ stê¿enia œredniego dobowego. Czu³oœci i poziomy wykrywalnoœci przyrz¹dów stacji s¹ na tyle niskie, ¿e dla terenów województwa rejestrowane poziomy wypadaj¹ w dostêpnych zakresach pomiarowych. Natomiast stacja mobilna, z regu³y pracuj¹ca w jednym miejscu co najwy¿ej kilka tygodni do kilku miesiêcy, nie mo¿e tworzyæ ca³orocznych zbiorów wyników, z których mo¿na by wyliczyæ stê¿enia œrednioroczne. Mobilna stacja pomiarowa posiada w³asny system klimatyzacyjny, zapewniaj¹cy w³aœciwe warunki œrodowiskowe pracy zainstalowanych w niej przyrz¹dów, zarówno w czasie mrozów, jak i upa³ów. Wszystkie urz¹dzenia ambulansu pomiarowego s¹ zasilane jedynie z sieci elektrycznej 220 V, do której ambulans w trakcie pomiarów musi byæ trwale pod³¹czony. Ten sposób zasilania urz¹dzeñ stacji wymusza pomiary jedynie na postoju, po odpowiednim, wynosz¹cym co najmniej kilka godzin rozruchu stacji. Ambulans eksploatowany przez WIOŒ w Olsztynie nie ma pok³adowego zespo³u zasilaj¹cego, 126 który umo¿liwia³by mu pomiary w ruchu, np. w trakcie œledzenia smugi dymu. Nale¿y podkreœliæ, ¿e urz¹dzenia analityczne japoñskiej firmy Horiba okaza³y siê sprawne w toku eksploatacji, ma³o awaryjne i dobrze siê kalibruj¹ce.

2.3. MIEJSCA I ZAKRES WYKONANYCH POMIARÓW

Mobiln¹ stacjê pomiarow¹ uruchomiono w WIOŒ w Olsztynie jesieni¹ 1994 roku. Wyniki pomiarów stê¿eñ zanieczyszczeñ powietrza z lat 1994–1996 oraz 1997–1998 publikowano w kolejnych Raportach o stanie œrodowiska województwa olsztyñskiego, w serii Biblioteki Monitoringu Œrodowiska. Od roku 1999 wykonano pomiary w terminach oraz miejscach podanych w tabeli 31. Na polecenie Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Œrodowiska zaniechano kontynuowania programu monitoringu powietrza w ma³ych miastach, licz¹cych poni¿ej 20 tys. mieszkañców, i podjêto czynnoœci pomiarowe ambulansem w miastach dawnego województwa suwalskiego (tab. 31), które po reformie administracyjnej znalaz³y siê na wschodnich krañcach województwa warmiñsko-mazurskiego.

Tabela 31. Lokalizacja punktów pomiarowych imisji w 1999 roku

Lokalizacja ambulansu pomiarowego Okres pomiaru

E³k, ul. Pi³sudskiego 28, stadion MOSiR 12.01. - 28.01.1999 Pisz, ul. Warszawska/Sikorskiego podwórze LO 28.01. - 23.02.1999 Wêgorzewo, ul. Zamkowa, obok koœcio³a 23.02. - 15.03.1999 Olecko, ul. Zielona, podwórze przedszkola 22.03. - 12.04.1999 Go³dap, ul. Jaæwieska – centrum miasta 12.10. - 25.10.1999 Go³dap, ul. Stadionowa – nad jeziorem 25.10. - 03.11.1999

Spodziewanym efektem badañ by³o uzyskanie informacji o poziomie niewielkich, jak mo¿na by³o ocze- kiwaæ, poziomów ska¿eñ powietrza. Dane te, naszym zdaniem, mog³yby byæ wykorzystane do ekologicznej promocji województwa i poszczególnych miast, do potwierdzenia faktu mo¿liwoœci produkowania na danym obszarze zdrowej ¿ywnoœci, do podkreœlenia wyj¹tkowego charakteru obszaru województwa jako fragmentu Zielonych P³uc Polski. Mia³o to szczególne znaczenie w przypadku miasta Go³dap, które w sierpniu 2000 roku uzyska³o status uzdrowiska. Pomiary mog¹ byæ tak¿e wykorzystane dla promocji miast jako terenów rekreacyjnych, ale tak¿e dla okreœlania potrzeb zmian systemów grzewczych, oceny skutecznoœci ju¿ przeprowadzonych zmian (np. gazyfikacja znacznej czêœci emitorów w Olsztynku), elimi- nacji lokalnych, niewielkich, a – zdaniem mieszkañców – uci¹¿liwych Ÿróde³ emisji, oceny stopnia uci¹¿li- woœci tras komunikacyjnych w ich aktualnym przebiegu i proponowania tras alternatywnych. Zebrane dane s¹ obecnie wykorzystywane równie¿ do okreœlania poziomów t³a zanieczyszczeñ powietrza na obszarach dot¹d nie rozpoznanych.

2.4. DOPUSZCZALNE STÊ¯ENIA SUBSTANCJI ZANIECZYSZCZAJ¥CYCH POWIETRZE

Podane w tabeli 32 dopuszczalne trzydziestominutowe (D30), œredniodobowe (D24) i œrednie roczne

(Da) stê¿enia substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze atmosferyczne, s¹ stê¿eniami dla „obszarów 127 zwyk³ych” (za³¹cznik nr 1 do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska z dnia 28 kwietnia 1998 r., Dz. U. nr 55, poz. 355) z zastrze¿eniami zapisanymi w paragrafie 4, pkt.1i2.Do„obszarów zwyk³ych” nale¿a³y wszystkie tereny miast, gdzie prowadzono w 1999 roku badania. Nale¿y zwróciæ jeszcze uwagê na fakt, ¿e cytowane powy¿ej rozporz¹dzenie w ogóle nie okreœla stê- ¿eñ absolutnie maksymalnych, jakie mog¹ stworzyæ w powietrzu Ÿród³a emisji. Ta wartoœæ, choæ mo¿li- wa do wyliczenia lub zmierzenia, nie jest (w myœl aktualnych przepisów) normowana. Rozporz¹dzenie wymaga jedynie, aby w skali roku wartoœci prognozowane stê¿eñ zanieczyszczeñ by³y ni¿sze: – wartoœci odniesione do 30 minut – od percentyla 99,8 ze wszystkich stê¿eñ odniesionych do 30 minut, jakie mog¹ wyst¹piæ w roku; – wartoœci stê¿eñ odniesionych do 24 godzin – od percentyla 98 ze wszystkich stê¿eñ odniesionych do doby, jakie mog¹ wyst¹piæ w roku; – wszystkie wartoœci stê¿eñ œredniorocznych by³y ni¿sze od wartoœci podanych w za³¹czniku do rozporz¹dzenia. W warunkach prowadzenia badañ stopnia ska¿enia powietrza ambulansem pomiarowym odpowied- ni percentyl z zarejestrowanych w czasie pomiarów stê¿eñ móg³by byæ porównany z wartoœciami dopuszczalnymi tylko wówczas, gdyby seria badañ trwa³a nieprzerwanie przez rok. Jednak wykorzystanie mobilnej stacji jest ograniczone z regu³y do kilkunastodniowych odcinków pomiarowych w danej miejscowoœci i dlatego mo¿liwe jest tylko zarejestrowanie i wyliczenie wartoœci maksymalnej w danej serii pomiarowej i œredniej za ca³¹ kilkutygodniow¹ seriê pomiarów. Uzyskane w ten sposób wyniki mog¹ byæ tylko orientacyjnie porównane z wartoœciami dopuszczalnymi.

Tabela 32. Dopuszczalne stê¿enia wybranych substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze na „obszarach zwyk³ych”

D 30 D24 Da Rodzaj zanieczyszczenia (µg/m3)

Dwutlenek siarki 500 150 40

Dwutlenek azotu 500 150 40

Tlenek wêgla 20000 5000 2000

Py³ zawieszony ogó³em 350* 150 75

* nie ma ustanowionego dla celów pomiarowych dopuszczalnego trzydziestominutowego stê¿enia py³u zawieszonego ogó³em dla „obszarów zwyk³ych”; podana wartoœæ jest wartoœci¹ orientacyjn¹, stosowan¹ do celów obliczeniowych.

Dla obszarów „ochrony uzdrowiskowej” wartoœci stê¿eñ dopuszczalnych s¹ ostrzejsze, jednak status taki uzyska³a Go³dap dopiero w 2000 roku; w okresie wykonywania badañ stanu zanieczyszczenia powietrza w 1999 roku teren miasta powinien byæ jeszcze traktowany jako obszar zwyk³y.

2.5. WYNIKI POMIARÓW STÊ¯EÑ ZANIECZYSZCZEÑ W POWIETRZU

W tabelach 33–36 zestawiono wyniki maksymalne w danej serii oraz œrednie z odcinka pomiarowego stê¿eñ poszczególnych zanieczyszczeñ powietrza, odniesionych do 30 minut i 24 godzin. Wartoœci œrednie z danej serii pomiarowej s¹ dla obu odcinków czasowych (30’’, 24 h) takie same, gdy¿ œrednie 128 dobowe s¹ liczone jako œrednie drugiego rzêdu, ze œrednich odniesionych do 30 minut. Podane w tabelach 33–36 wartoœci mog¹ byæ jedynie orientacyjnie zestawione ze stê¿eniami dopuszczalnymi (tab. 32), gdy¿ analizowane serie pomiarowe by³y zawsze znacznie krótsze od 1 roku, a wartoœci dopuszczalne s¹ odnoszone do rocznej serii pomiarowej, z której wyniki by³yby prawdopodobnie inne. Jednak zarejestrowane wartoœci i wyliczone z nich œrednie pozwalaj¹ oceniæ orientacyjne poziomy stê¿eñ zanie- czyszczeñ powietrza na danym terenie.

Tabela 33. Wyniki pomiarów dwutlenku siarki w 1999 roku

Stê¿enie (µg/m3)

Lokalizacja ambulansu pomiarowego Okres pomiaru trzydziestominutowe œredniodobowe

maks. œrednie maks. œrednie E³k, ul. Pi³sudskiego 28, stadion MOSiR 12.01. - 28.01.1999 128 24 58 24 Pisz, ul. Warszawska/Sikorskiego, podwó- 28.01. - 23.02.1999 185 38 58 38 rze LO Wêgorzewo, ul. Zamkowa, obok koœcio³a 23.02. - 15.03.1999 98 26 49 26 Olecko, ul. Zielona, podwórze przedszkola 22.03. - 12.04.1999 145 20 49 20 Go³dap, ul. Jaæwieska - centrum miasta 12.10. - 25.10.1999 92 23 53 23 Go³dap, ul. Stadionowa - nad jeziorem 25.10. - 03.11.1999 awaria przyrz¹du - brak danych

3 Najwy¿sz¹ wartoœæ stê¿enia SO2 (œrednia za 30 minut = 185 µg/m = 37% D30 dla „obszarów zwyk³ych”) stwierdzono w Piszu 10 lutego 2000 roku, w godzinach 2300–2330. 3 Najwy¿sza zarejestrowana wartoœæ stê¿enia SO2 (œrednia za dobê = 58 µg/m = 39% D24 dla „obsza- rów zwyk³ych”) wyst¹pi³a w Piszu 10 lutego 2000 roku oraz w E³ku 14 stycznia 1999 roku. Œrednia ze œrednich we wszystkich seriach pomiarowych wykonanych ambulansem pomiarowym 3 imisji w zimnej porze 1999 roku wynios³a = 21,8 µg/m = 4,4% D30 = 14,5% D24. Powy¿sze wartoœci s¹ bardzo zbli¿one do uzyskiwanych w analogicznych badaniach WIOŒ w latach 1997–1998, kiedy to dla 14 punktów pomiarowych w 8 ma³ych miejscowoœciach dawnego województwa olsztyñskiego uzyskano analogiczn¹ œredni¹ ze œrednich stê¿eñ SO2 w powietrzu = 3 20,3 µg/m = 4,1% D30 = 13,5% D24. W latach 1997–1998 prowadzono, z wykorzystaniem ambulansu pomiarowego imisji, badania w Olsztynku, Reszlu, Lubawie, Sêpopolu, Pasymiu, Dobrym Mieœcie i Stawigudzie. ¯adna z wartoœci odniesionych do 30 minut z badañ wykonanych w 1999 roku nie by³a wiêksza od dopuszczalnego percentyla 99,8 ze stê¿eñ SO2 odniesionych do 30 minut w roku. Maksymalna wartoœæ stê¿enia SO2 odniesiona do 30 minut, wynosz¹ca 37% D30, któr¹ to wartoœæ zarejestrowano w Piszu 10 lutego 1999 roku, jest bardzo zbli¿ona do analogicznej wartoœci, któr¹ odnotowano w Szczytnie (listopad

1997 r.), gdzie stwierdzono 37,6% D30. Na podstawie uzyskanych wyników pomiarów mo¿na stwierdziæ, ¿e ewentualne przekroczenia wartoœci dopuszczalnych SO2 w powietrzu w ch³odnej porze roku 1999 w tych miejscowoœciach wydaj¹ siê ma³o prawdopodobne, podobnie jak to mia³o miejsce w badanych punktach w latach 1997–1998. 129

Tabela 34. Wyniki pomiarów sumy tlenków azotu w 1999 roku

3 Stê¿enie (µg/m NO2)

Lokalizacja ambulansu pomiarowego Okres pomiaru trzydziestominutowe œredniodobowe

maks. œrednie maks. œrednie E³k, ul. Pi³sudskiego 28, stadion MOSiR 12.01. - 28.01.1999 127 29 62 29 Pisz, ul. Warszawska/Sikorskiego, podwó- 28.01 - 23.02.1999 188 23 52 23 rze LO Wêgorzewo, ul. Zamkowa, obok koœcio³a 23.02. - 15.03.1999 149 16 39 16 Olecko, ul. Zielona, podwórze przedszkola 22.03. - 12.04.1999 157 18 42 18 Go³dap, ul. Jaæwieska - centrum miasta 12.10. - 25.10.1999 40 7 11 7 Go³dap, ul. Stadionowa - nad jeziorem 25.10. - 03.11.1999 21 6 12 6

3 Najwy¿sza zarejestrowana wartoœæ stê¿enia NO2 (œrednia za 30 minut = 188 µg/m = 38% D30 dla „obszarów zwyk³ych”) wyst¹pi³a w Piszu 10 lutego 1999 roku, w godzinach 1900–1930. 3 Najwy¿sza zarejestrowana wartoœæ stê¿enia NO2 (œrednia za dobê = 62 µg/m = 41% D24 dla „obsza- rów zwyk³ych”) wyst¹pi³a w E³ku 18 stycznia 1999 roku. Œrednia ze œrednich we wszystkich seriach pomiarowych wykonanych ambulansem pomiarowym 3 imisji w zimnej porze roku 1999 wynios³a = 36,3 µg/m = 7,2% D30 = 24,2% D24. W badaniach imisji, prowadzonych ambulansem w latach 1997–1998, œrednia ze œrednich stê¿eñ 3 NO2, we wszystkich wówczas wykonywanych seriach pomiarowych wynosi³a: 17,4 µg/m = 3,4% D30 =

11,6% D24. Wyniki zarejestrowane podczas badañ w 1999 roku by³y wy¿sze.

Tabela 35. Wyniki pomiarów tlenku wêgla w 1999 roku

Stê¿enie (µg/m3)

Lokalizacja ambulansu pomiarowego Okres pomiaru trzydziestominutowe œredniodobowe

maks. œrednie maks. œrednie E³k, ul. Pi³sudskiego 28, stadion MOSiR 12.01. - 28.01.1999 3350 910 1590 910 Pisz, ul. Warszawska/Sikorskiego, podwórze LO 28.01. - 23.02.1999 4180 880 1800 880 Wêgorzewo, ul. Zamkowa, obok koœcio³a 23.02. - 15.03.1999 2450 710 930 710 Olecko, ul. Zielona, podwórze przedszkola 22.03. - 12.04.1999 2750 750 1180 750 Go³dap, ul. Jaæwieska - centrum miasta 12.10. - 25.10.1999 1380 510 790 510 Go³dap, ul. Stadionowa - nad jeziorem 25.10. - 03.11.1999 760 360 402 360

3 Œrednia ze œrednich we wszystkich seriach pomiarowych wynosi³a 686 µg/m = 3,4% D30 = 13,7%

D24. S¹ to wartoœci bardzo zbli¿one do stê¿eñ œrednich notowanych w badaniach przeprowadzonych 3 w latach 1997–1998, kiedy to uzyskano nastêpuj¹ce wartoœci: 637 µg/m = 3,2% D30 = 12,7% D24. ¯adna z wartoœci stê¿eñ CO, odniesionych do 30 minut, uzyskanych podczas badañ w 1999 roku nie by³a wy¿sza od dopuszczalnego percentyla 99,8 ze stê¿eñ odniesionych do 30 minut w roku; wartoœæ maksymalna trzydziestominutowa, uzyskana w badaniach w Piszu 10 lutego 1999 roku w godzinach 130

30 00 3 18 –19 , wynios³a 4180 µg/m = 20,9% D30. Dla porównania, najwy¿sza wartoœæ uzyskana w badaniach przeprowadzonych w latach 1997–1998 wynosi³a 22,4% D30. Analogiczne, najwiêksze wartoœci œredniodobowe waha³y siê w 1999 roku od 36% (wartoœæ najwy¿sza z maksymalnych, uzyskana w Piszu

10 lutego 1999 r.) do 8% D24 (wartoœæ najni¿sza z maksymalnych, Go³dap ul. Stadionowa). Na podstawie wyników uzyskanych w 1999 roku i w latach 1997–1998, mo¿na stwierdziæ, ¿e ewentualne przekroczenia wartoœci dopuszczalnych CO w powietrzu badanych miejscowoœci wydaj¹ siê byæ ma³o prawdopodobne.

Tabela 36. Wyniki pomiarów stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em w 1999 roku

Stê¿enie (µg/m3)

Lokalizacja ambulansu pomiarowego Okres pomiaru trzydziestominutowe œredniodobowe

maks. œrednie maks. œrednie E³k, ul. Pi³sudskiego 28, stadion MOSiR 12.01. - 28.01.1999 253 38 75 38 Pisz, ul. Warszawska/Sikorskiego, podwórze LO 28.01. - 23.02.1999 271 39 94 39 Wêgorzewo, ul. Zamkowa, obok koœcio³a 23.02. - 15.03.1999 82 26 43 26 Olecko, ul. Zielona, podwórze przedszkola 22.03. - 12.04.1999 280 40 73 40 Go³dap, ul. Jaæwieska - centrum miasta 12.10. - 25.10.1999 109 21 36 21 Go³dap, ul. Stadionowa - nad jeziorem 25.10. - 03.11.1999 41 16 25 16

Œrednia ze œrednich uzyskanych we wszystkich seriach pomiarowych 1999 roku wynosi³a: 30 µg/m3

= 8,6% D30 = 20% D24. S¹ to wartoœci bardzo zbli¿one do stê¿eñ maksymalnych i œrednich, uzyskanych w seriach pomiarowych wykonywanych w latach 1997–1998, kiedy to uzyskano nastêpuj¹c¹ analo- 3 giczn¹ œredni¹ ze œrednich: 33,3 µg/m = 22,2% D24. Dopuszczalne stê¿enie py³u zawieszonego ogó³em do celów pomiarowych nie jest ustanowione (tab. 32), bowiem wartoœci uzyskiwane w czasie 30 minut s¹ ma³o wiarygodne. Natomiast ustanowione jest stê¿enie dopuszczalne dla py³u zawieszonego ogó³em dla doby. Dlatego istotniejsze s¹ wyniki uzyskane dla ca³ej doby. Najwiêksze wartoœci œredniodobowe w roku 1999 waha³y siê od 63% D24 (wartoœæ najwiêksza z maksymalnych, Pisz) do 17% D24 (wartoœæ najmniejsza z maksymalnych, Go³dap). Na podstawie tych wyników mo¿na stwierdziæ, ¿e mo¿liwe s¹ krótkotrwa³e incydenty emisyjne, zwi¹zane z nadmiernymi œredniodobowymi stê¿eniami py³u zawieszonego ogó³em, podczas szczególnie niekorzystnych warunków rozprzestrzeniania zanieczyszczeñ, jednak przekroczeñ dopuszczalnych wartoœci œredniodobowych w trakcie pomiarów wykonanych w 1999 roku nie zanotowano. Zwraca uwagê, ¿e wartoœci stê¿eñ œrednich i maksymalnych dla py³u zawieszonego ogó³em s¹ wyraŸnie wy¿sze ni¿ zanie- czyszczeñ gazowych. Nadto wy¿sze wyniki zanotowano podczas pomiarów w Piszu, mieœcie które nie zosta³o dot¹d zgazyfikowane na cele grzewcze i gdzie eksploatuje siê wiele ma³ych, lokalnych kot³owni. Kot³ownie te posiadaj¹ niskie kominy, przed którymi nie ma ¿adnych filtrów. Wystêpowanie wy¿szych stê¿eñ zanieczyszczeñ powietrza w Piszu uzasadniaj¹ dane o warunkach meteorologicznych − podczas badañ œrednia temperatura za okres od 28.01. do 23.02. 1999 wynosi³a −6°C, a œrednia prêdkoœæ wiatru − zaledwie 0,2 m/s. Niskie temperatury − najni¿sze do oko³o −16°C − i niska prêdkoœæ wiatru, poni¿ej 1 m/s, sprzyjaj¹ incydentom imisyjnym i takie w³aœnie warunki wyst¹pi³y w Piszu 10 lutego 1999 roku, kiedy to zanotowano najwy¿sze stê¿enia zanieczyszczeñ w powietrzu. Inwersyjny przebieg tem- 131 peratury w warstwie przyziemnej powietrza w po³¹czeniu z niskimi temperaturami i ma³¹ prêdkoœci¹ wiatru oraz spowodowan¹ ujemnymi temperaturami emisj¹ nisk¹, wp³ynê³y na wyraŸny wzrost stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu − jednak bez przekraczania wartoœci dopuszczalnych. Jest to sytuacja, któ- ra w warunkach województwa warmiñsko-mazurskiego wystêpuje kilka razy ka¿dej zimy − incydent wzrostu stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu, zaobserwowany w Piszu 10 lutego 1999 roku, jest typo- wym tego przyk³adem.

2.6. OSZACOWANIE ZAWARTOŒCI O£OWIU I KADMU W PYLE ZAWIESZONYM W POWIETRZU

Jednym z przyrz¹dów ambulansu pomiarowego imisji jest py³omierz, który analizuje stopieñ zapyle- nia powietrza. Odfiltrowany py³ z zaaspirowanego powietrza osadza siê na taœmie z w³ókna szklanego, gdzie jego masa jest okreœlana poprzez os³abienie natê¿enia promieniowania β, przechodz¹cego przez taœmê z py³em. Zmiana miejsca napylania py³u z powietrza na wstêgê taœmy filtracyjnej w py³omierzu aspiratora odbywa siê nie co okreœlony czas, ale w momencie, gdy w danym miejscu taœmy nagromadzi siê tak du¿o py³u (zwykle oko³o 2,5 mg), ¿e pompa aspiracyjna py³omierza, na skutek wzrostu oporów, nie jest w stanie zapewniæ sta³ego przep³ywu powietrza przez materia³ filtracyjny. Taœma py³omierza z napylonymi plamami py³u jest okresowo wymieniana. Na przestrzeni kilku lat eksploatacji py³omierza zgromadzono w Laboratorium WIOŒ taœmy z py³em z wielu stanowisk pracy ambulansu. Postanowiono wykorzystaæ zgromadzony na taœmach py³ (TSP) do wykonania analiz na zawartoœæ metali ciê¿kich, przede wszystkim o³owiu i kadmu. Wdro¿ono w tej sprawie w Laboratorium WIOŒ nastêpuj¹c¹ metodykê: ¨ Za pomoc¹ oprogramowania komputerowego zidentyfikowano miejsce uzyskania próbek py³u na taœmie filtracyjnej py³omierza oraz ustalono masê py³u na taœmie, na poszczególnych plamach py³u. ¨ Po próbach wstêpnych ustalono, ¿e dla zapewnienia przekroczenia progu wykrywalnoœci zawarto- œci Pb i Cd w pyle niezbêdne bêdzie wspólne roztwarzanie kilku plam py³u na taœmie filtracyjnej. Taœmê ciêto na odcinki z kilkoma plamami (2−5), pochodz¹cymi z jednego miejsca postoju ambulansu i z kolejnych dni aspiracji do py³omierza zapylonego powietrza. ¨ Próbki taœmy z plamami py³u umieszczano w naczynku teflonowym, zalewano 2 cm3 stê¿onego kwasu azotowego i umieszczano naczynko w mineralizatorze mikrofalowym BM-1S/II. Jak ustalono doœwiadczalnie, wystarcza³o 10 minutowe ogrzewanie naczynka z próbk¹ w mineralizatorze, aby osi¹gn¹æ ca³kowite roz³o¿enie py³u osadzonego na taœmie filtracyjnej. Podczas mineralizacji ulega³a równie¿ zniszczeniu struktura taœmy filtracyjnej − jej materia³ pozostawa³ w naczynku w postaci pulpy. ¨ Roztwór kwasu z naczynka teflonowego z uwolnionymi miêdzy innymi metalami obecnymi w pyle, przenoszono iloœciowo do kolbki miarowej o pojemnoœci 25 cm3 i uzupe³niano wod¹ demineralizo- wan¹ do kreski. ¨ Tak przygotowane roztwory poddawano nastêpnie analizie metod¹ spektrometrii absorpcji atomowej, na spektrometrze Spectr AA-20 Plus firmy Varian z p³omieniow¹ metod¹ atomizacji próbki i korekt¹ t³a. Równolegle okreœlano œlep¹ próbkê. Metodykê wdra¿ano i analizy wykonywano w okresie 1998 − po³owa 1999 roku. W pracach doœwiad- czalnych zwi¹zanych z wdro¿eniem wy¿ej omówionej metodyki i przeprowadzeniem analiz metali 132 w pyle, oprócz personelu Laboratorium WIOŒ bra³a tak¿e udzia³ praktykantka − studentka Wydzia³u Ochrony Œrodowiska i Rybactwa dawnej ART w Olsztynie. Wdro¿ona metodyka oznaczania o³owiu i kadmu w pyle jest zgodna z polsk¹ norm¹ PN-86/Z-04139/05 (o³ów) oraz PN-86/Z-04102/06 (kadm) oraz norm¹ miêdzynarodow¹ ISO 9855 1990. Analiza 59 próbek py³u zebranego z powietrza z miejsc postoju ambulansu w latach 1994−1998 (Olsztyn − kilka punktów, Orsy − na pó³noc od Górowa I³aweckiego, Stryjewo − powiat Biskupiec, Zale- wo, Suwa³ki, Olsztynek, Reszel, Pasym, Szczytno, Sêpopol) pozwoli³a na uzyskanie nastêpuj¹cych wyników: n obecnoœæ kadmu w pyle wy¿sz¹ od progu wykrywalnoœci dla danej próbki oznaczono jedynie dla jednego punktu w Sêpopolu − stê¿enie jego wynosi³o 0,001716 µg/m3 = 0,78% dopuszczalnego dla

kadmu w pyle zawieszonym PM10 w powietrzu stê¿enia œredniodobowego D24 (wg za³¹cznika nr 1 do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28.04.1998 r.; Dz. U. nr 55, poz. 355). We wszystkich pozosta³ych 58 próbach stê¿enie kadmu w pyle zawieszonym ogó³em by³o jeszcze ni¿sze; n obecnoœæ o³owiu w pyle wy¿sz¹ od progu wykrywalnoœci dla danej próbki oznaczono w 30 na 59 przebadanych próbek. Najwy¿sze z oznaczonych stê¿enie o³owiu w pyle zawieszonym ogó³em w powietrzu wynosi³o 0,117 µg/m3 = 5,85% dopuszczalnego dla o³owiu w pyle zawieszonym PM10 w

powietrzu stê¿enia œredniodobowego D24. To najwy¿sze stê¿enie zanotowano w punkcie pomiarowym w Olsztynie, w rejonie œródmiejskiej ulicy 1 Maja, zaœ badanie, z którego pochodzi³a ta w³aœnie próbka, zosta³o wykonane jesieni¹ 1994 roku, kiedy to powszechniej ni¿ obecnie stosowano benzy- ny silnikowe z dodatkiem zwi¹zków o³owiu. W 29 pozosta³ych próbkach, w których stê¿enie o³owiu by³o wy¿sze od progu wykrywalnoœci, stê¿enia Pb w pyle zawieszonym ogó³em wynosi³o od 1,5 do

3,5% stê¿enia D24. Próbki te najczêœciej pochodzi³y z Olsztyna i kilku miast dawnego województwa. Na terenach wiejskich (Orsy, Stryjewo) z regu³y wartoœci te by³y jeszcze ni¿sze, b¹dŸ wyniki pozostawa³y poni¿ej progu wykrywalnoœci. Opisana powy¿ej analiza pozwoli³a oszacowaæ zawartoœæ dwóch najgroŸniejszych metali ciê- ¿kich zawartych w pyle zawieszonym ogó³em w powietrzu oraz stwierdziæ, ¿e zagro¿enie tymi zanieczyszczeniami wydaje siê byæ niewielkie. Powtórzenie tych badañ, przy zastosowaniu now- szych urz¹dzeñ do mineralizacji mikrofalowej oraz wykonanie oznaczeñ technik¹ bezp³omieniow¹ AAS, pozwoli na uzyskanie wiêkszej wykrywalnoœci. 133

VII. HA£AS

Ha³as jest drganiem rozprzestrzeniaj¹cym siê w powietrzu w postaci fal akustycznych o czêstotliwo- œciach i natê¿eniach stwarzaj¹cych uci¹¿liwoœæ dla ludzi i œrodowiska. Stopieñ uci¹¿liwoœci ha³asu zale- ¿y zarówno od jakoœci dŸwiêku, jak równie¿ od nastawienia odbiorcy. Ten sam dŸwiêk przez jedn¹ oso- bê mo¿e byæ oceniany jako przyjemny i po¿¹dany, a przez inn¹ jako uci¹¿liwy i szkodliwy, czyli ha³as, i to bez wzglêdu na parametry fizyczne. Podstawowym technicznym wskaŸnikiem oceny poziomu ha³asu w œrodowisku lub ogólnej oceny stanu klimatu akustycznego jest równowa¿ny poziom dŸwiêku wyra¿any w decybelach (dB). Klimat akustyczny jest to zespó³ zjawisk akustycznych, wystêpuj¹cych na danym obszarze. Ha³as pochodzenia antropogenicznego, wystêpuj¹cy w œrodowisku zewnêtrznym, mo¿na podzieliæ na dwie podstawowe kategorie: ha³as komunikacyjny (drogowy, kolejowy, lotniczy) i ha³as przemys³owy. Rozwój komunikacji i transportu oraz wzajemne przenikanie terenów przemys³owych z obszarami zabudowy mieszkaniowej lub innymi wymagaj¹cymi ochrony sprawia, ¿e problem uci¹¿liwoœci ha³asu dotyczy obecnie nie tylko du¿ych miast, ale równie¿ mniejszych oœrodków, przy czym z danych szacun- kowych wynika, ¿e im wiêksze miasto, tym wiêkszy odsetek ludnoœci nara¿ony jest na ponadnormatyw- ny ha³as. Dominuj¹cy wp³yw na klimat akustyczny œrodowiska wywiera ha³as komunikacyjny, a w szczególno- œci drogowy, z uwagi na powszechnoœæ wystêpowania i d³ugi czas oddzia³ywania. Ha³as kolejowy i lotniczy, pomimo ¿e nale¿y do Ÿróde³ ha³asu o najwy¿szych parametrach, ma mniejsze znaczenie ze wzglê- du na jego lokalny charakter. Oddzia³ywanie ha³asu lotniczego i kolejowego dotyczy stosunkowo niewielkiego procentu ludnoœci zamieszka³ej w pobli¿u lotnisk i linii kolejowych. Zjawiska zwi¹zane z oddzia³ywaniem akustycznym zak³adów przemys³owych i us³ugowych maj¹ równie¿ charakter lokalny. Ha³as powoduje ujemne skutki zdrowotne dla spo³eczeñstwa, jak równie¿ wp³ywa na pogorszenie jakoœci œrodowiska przyrodniczego. Du¿a i wci¹¿ rosn¹ca liczba interwencji zg³aszanych przez ludnoœæ œwiadczy, ¿e ha³as jest jedn¹ z istotnych uci¹¿liwoœci œrodowiskowych i uznawany jest za jeden z wa¿- nych powodów pogarszania siê standardu ¿ycia. Dopuszczalne poziomy ha³asu w œrodowisku, zale¿ne od sposobu zagospodarowania i funkcji terenu, okreœla za³¹cznik (tab. 37) do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 13 maja 1998 roku (Dz. U. nr 66, poz. 436). Rolniczo-turystyczny charakter województwa warmiñsko-mazurskiego sprawia, ¿e podstawowym Ÿród³em ha³asu, decyduj¹cym o klimacie akustycznym tego terenu, jest komunikacja. Do najbardziej uci¹¿liwych Ÿróde³ ha³asu w œrodowisku, z uwagi na powszechnoœæ wystêpowania i d³ugi czas oddzia- ³ywania, nale¿y komunikacja drogowa. Jedn¹ z g³ównych przyczyn zwiêkszaj¹cego siê w ostatnich 134

Tabela 37. Dopuszczalne poziomy ha³asu, powodowanego w œrodowisku przez poszczególne grupy Ÿróde³ ha³asu, z wy³¹czeniem ha³asu powodowanego przez linie energetyczne oraz starty, l¹dowania i przeloty statków powietrznych

Dopuszczalny poziom ha³asu wyra¿ony równowa¿nym poziomem dŸwiêkuAwdB

pozosta³e obiekty i grupy Ÿró- drogi lub linie kolejowe* de³ ha³asu L.p. Przeznaczenia terenu pora dnia - pora dnia - pora dnia - pora nocy - przedzia³ czasu przedzia³ czasu przedzia³ czasu przedzia³ czasu odniesienia rów- odniesienia rów- odniesienia rów- odniesienia rów- ny 8 najmniej ny 1 najmniej ny 16 godzinom ny 8 godzinom korzystnym korzystnej godzi- godzinom dnia nie nocy a. Obszary A ochrony uzdrowiskowej 1. 50 40 40 35 b. Tereny szpitali poza miastem c. Tereny wypoczynkowo - rekreacyjne poza miastem d. Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej e. Tereny zabudowy zwi¹zanej ze sta³ym lub wielogodzinnym 2. 55 45 45 40 pobytem dzieci i m³odzie¿y f. Tereny domów opieki g. Tereny szpitali w miastach h. Tereny zabudowy wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego i. Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej z us³ugami 3. 60 50 50 40 rzemieœlniczymi j. Tereny zabudowy zagrodowej k. Tereny w strefie œródmiejskiej miast powy¿ej 100 tys. miesz- 4. kañców ze zwart¹ zabudow¹ mieszkaniow¹ i koncentracj¹ 65 55 55 45 obiektów administracyjnych, handlowych i us³ugowych * wartoœci okreœlone dla dróg i linii kolejowych stosuje siê tak¿e dla torowisk tramwajowych poza pasem drogowym. latach zagro¿enia ha³asem jest intensyfikacja ruchu drogowego. Uci¹¿liwoœæ tras komunikacyjnych zale¿y g³ównie od natê¿enia ruchu, struktury strumienia pojazdów, prêdkoœci pojazdów, rodzaju i stanu technicznego nawierzchni oraz odleg³oœci zabudowy od drogi. Bardzo wa¿nym czynnikiem jest równie¿ stan techniczny pojazdów. W roku 1999 na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego nie prowadzono pomiarów ha³asu komunikacyjnego.

1. HA£AS PRZEMYS£OWY

Ha³as o ograniczonym zasiêgu oddzia³ywania emitowany jest przez zak³ady przemys³owe i us³ugowe. Stacjonarne Ÿród³a ha³asu stanowi¹ g³ównie uci¹¿liwoœæ dla osób zamieszkuj¹cych w ich najbli¿- szym otoczeniu i wywieraj¹ niekorzystny wp³yw na klimat akustyczny. Ha³as przemys³owy jest znacznie trudniej tolerowany ni¿ komunikacyjny, st¹d wiele badañ podejmuje siê na skutek interwencji ludnoœci. Przemys³owymi Ÿród³ami ha³asu s¹ ró¿nego rodzaju maszyny i urz¹dzenia. Wypadkowe oddzia- ³ywanie wszystkich Ÿróde³ dŸwiêku decyduje o uci¹¿liwoœci ca³ego obiektu. Niektóre Ÿród³a ha³asu, 135 nawet wtedy gdy nie powoduj¹ przekroczeñ dopuszczalnych norm, s¹ odczuwane przez mieszkañców jako bardzo dokuczliwe, zw³aszcza w porze nocnej. Zagro¿enie ha³asem przemys³owym zwi¹zane jest przede wszystkim z niew³aœciw¹ lokalizacj¹ zabudowy mieszkaniowej w pobli¿u zak³adów przemys³owych i us³ugowych. Powstawanie nowych pod- miotów gospodarczych, szczególnie w dzielnicach domków jednorodzinnych, wp³ywa na pogorszenie klimatu akustycznego w tych rejonach, co jest powodem licznych skarg okolicznych mieszkañców. Dotyczy to g³ównie emisji dŸwiêku ze stolarni, warsztatów samochodowych, hurtowni, lokali rozrywkowych, które rozpoczynaj¹ dzia³alnoœæ bez w³aœciwych zabezpieczeñ akustycznych. Kszta³towanie siê klimatu akustycznego wokó³ zak³adów przemys³owych i us³ugowych zale¿y od wielu czynników, w tym przede wszystkim od rodzaju, liczby i sposobu rozmieszczenia Ÿróde³ ha³asu, skutecznoœci zabezpieczeñ akustycznych oraz ukszta³towania i zagospodarowania pobliskiego terenu. Najczêstszymi przyczynami nadmiernej emisji ha³asu do œrodowiska s¹: – b³êdy w rozplanowaniu linii technologicznych, instalacji i urz¹dzeñ na terenie zak³adu; – wykonywanie ha³aœliwych prac na zewn¹trz budynków produkcyjnych; – niezabezpieczone akustycznie otwory wentylacyjne, wyrzutnie lub czerpnie powietrza; – umieszczanie Ÿróde³ ha³asu na du¿ych wysokoœciach; – transport wewn¹trzzak³adowy i dostawczy; – niezadowalaj¹cy stan techniczny urz¹dzeñ i maszyn; – wadliwa pod wzglêdem akustycznym konstrukcja budynków produkcyjnych. Obowi¹zuj¹ce w Polsce procedury lokalizacyjne pozwalaj¹ na skuteczne egzekwowanie wymogów ochrony œrodowiska przed ha³asem w odniesieniu do nowo powstaj¹cych obiektów przemys³owych. Dotyczy to równie¿ obiektów modernizowanych, przebudowywanych i rozbudowywanych, a tak¿e tych, w których nastêpuje zmiana dzia³alnoœci. Takie procedury obejmuj¹ przede wszystkim obiekty przemys³owe, nale¿¹ce do szczególnie szkodliwych dla œrodowiska i zdrowia ludzi oraz mog¹cych pogor- szyæ stan œrodowiska, dla których procedura lokalizacyjna przewiduje udzia³ organów ochrony œrodowi- ska. Obiekty istniej¹ce kontrolowane s¹ pod k¹tem przestrzegania przepisów ochrony œrodowiska przed ha³asem, przestrzegania decyzji ustalaj¹cych warunki u¿ytkowania œrodowiska oraz obowi¹zuj¹cych na danym terenie standardów ha³asu. Badania ha³asu przemys³owego obejmuj¹ pomiary kontrolne i interwencyjne. W roku 1999 na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego przeprowadzono 128 kontroli, w tym 86 z pomiarem ha³asu. W tym okresie przeprowadzono 27 kontroli interwencyjnych. Skargi dotyczy³y pogorszenia klimatu akustycznego na terenach zabudowy mieszkaniowej, granicz¹cej z obiektami emituj¹cymi ha³as. W tabeli 38 przedstawiono rozk³ad przekroczeñ dopuszczalnych poziomów ha³asu na podstawie pomiarów kontrolnych, przeprowadzonych w roku 1999 przez WIOŒ w Olsztynie i Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku.

Tabela 38. Rozk³ad przekroczeñ dopuszczalnych poziomów ha³asu na podstawie pomiarów kontrolnych WIOŒ w Olsztynie w 1999 roku

Przekroczenia poziomu dopusz- Rozk³ad przekroczeñ poziomów dopuszczalnych czalnego (dB) pora dzienna pora nocna < 5 11 - 5−10 6 2 10−15 3 2 >15 - 2 136

G³ównymi Ÿród³ami ha³asu w kontrolowanych zak³adach by³y: – urz¹dzenia technologiczne przemys³u drzewnego (traki, rêbaki, suszarnie drewna); – urz¹dzenia i instalacje ch³odnicze (sprê¿arki, wentylatory, skraplacze); – wolnostoj¹ce, nie posiadaj¹ce zabezpieczeñ akustycznych, maszyny i urz¹dzenia; – maszyny i urz¹dzenia technologiczne pracuj¹ce w nieprzystosowanych pomieszczeniach (bez izolacji akustycznej); – transport wewn¹trzzak³adowy; – aparatura nag³aœniaj¹ca w obiektach rozrywkowych (otwarte drzwi i okna, brak izolacyjnoœci akustycznej pomieszczeñ). W tabeli 39 zamieszczono wykaz zak³adów, w których w roku 1999 stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu dŸwiêku.

Tabela 39. Zestawienie zak³adów, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu dŸwiêku (w dB) w 1999 roku

Wielkoœæ przekroczenia L.p. Nazwa zak³adu Gmina Powiat pora dnia pora nocy 1. Odlewnia ¯eliwa w Plutach Pieniê¿no braniewski 2,3 - 2. „Halex” Sp. z o.o. w Elbl¹gu Elbl¹g elbl¹ski grodzki - 7,3 3. „Lupus” s.c. w Elbl¹gu Elbl¹g elbl¹ski grodzki 1,4 - 4. „Waryñski-Pas³êk” Sp. z o.o. w Pas³êku Pas³êk elbl¹ski 8,0 - 5. „Majewski” S.A. Tartak w E³ku E³k e³cki 4,3 - 6. „Daewoo Motor Polska” Zak³ad Czêœci Samochodo- Wêgorzewo gi¿ycki 1,8 - wych w Wêgorzewie 7. OSM w Gi¿ycku Gi¿ycko gi¿ycki 6,7 - 8. OSM w Suszu Susz i³awski 7,2 - 9. Zak³ad Produkcyjny przy Zak³adzie Karnym w I³awie I³awa i³awski 1,1 - 10. „Mazpiek” w Kêtrzynie Kêtrzyn kêtrzyñski - 9,3 11. „MM International” Zak³ad w Mr¹gowie Mr¹gowo mr¹gowski 3,9 9,9 12. „MM International” Zak³ad w Nowym Mieœcie Nowe Miasto nowomiejski 2,0 - Lubawskim Lubawskie 13. Zak³ad Drzewny „Lamparkiet” Nowe Miasto nowomiejski 11,5 - Lubawskie 14. ZSPU „Drewtur” w Biskupcu Biskupiec nowomiejski 6,3 - 15. „MM International” w Olsztynie Olsztyn olsztyñski grodzki 4,2 - 16. „Alpina” w Starych Jab³onkach £ukta ostródzki 14,8 - 17. „F.S. Favorit Furniture” w Szczytnie Szczytno szczycieñski 7,3 16,2 18. „Jurand” Sp. z o.o. w Koczku Œwiêtajno szczycieñski 5,1 -

Stwierdzenie przekroczeñ dopuszczalnych norm emisji ha³asu do œrodowiska, okreœlonych decyzj¹ w³aœciwego organu, stanowi podstawê do podejmowania przez WIOŒ dzia³añ zmierzaj¹cych do wyeliminowania uci¹¿liwoœci Ÿróde³ dŸwiêku. W efekcie nastêpuje sta³y wzrost liczby zak³adów, które dosto- sowa³y siê do obowi¹zuj¹cych dopuszczalnych poziomów ha³asu. Poni¿ej podano przyk³ady dzia³añ, jakie kontrolowane zak³ady podjê³y w 1999 roku celem zmniejszenia uci¹¿liwoœci ha³asowej: 137

¨ MOSiR KS „Orze³”, Sztuczne Lodowisko w Elbl¹gu – demonta¿ dotychczasowych agregatów, modernizacja obiektu zgodnie z opracowanym studium ochrony akustycznej; ¨ Odlewnia ¯eliwa w Plutach – remont kapitalny dmuchawy, uszczelnienie akustyczne pomieszcze- nia dmuchawy, remont i konserwacja urz¹dzeñ transportowych, zasadzenie pasa wysokiej zieleni wzd³u¿ granic zak³adu; ¨ Zak³ad Drzewny “Lamparkiet” w Nowym Mieœcie Lubawskim – wymiana sprê¿arki t³okowej na œru- bow¹, wymiana silnika napêdu turbiny, obudowanie wyci¹gu trocin, likwidacja pró¿niowych komór suszarniczych; ¨ Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Suszu – wymiana wentylatora wyci¹gowego, wymiana urz¹dzeñ technologicznych linii pakowania mas³a na ciszej pracuj¹ce, obudowanie skraplacza amoniakalnego ekranem wyg³uszaj¹cym; ¨ Oczyszczalnia Œcieków w Braniewie – powiêkszenie strefy ochronnej wokó³ oczyszczalni, podwy¿- szenie zewnêtrznych œcian osadnika tworzywem t³umi¹cym dŸwiêki, przygotowanie wa³u ziemne- go do obsadzenia pasem zieleni od strony hali dmuchaw bêd¹cej dominuj¹cym Ÿród³em uci¹¿liwo- œci akustycznej; ¨ „MM International” Olsztyn (zak³ad drzewny) – wymiana sprê¿arki t³okowej na œrubow¹, naprawa uszkodzonych elementów izolacji akustycznej; ¨ „Favorit Furniture” Szczytno – wymiana sprê¿arki t³okowej na œrubow¹, wykonanie ekranu z blachy trapezowej o wysokoœci 6,5 m, uszczelnienie drzwi sprê¿arkowni; ¨ Wytwórnia Pasz “Wipasz” w Wad¹gu – obudowanie œrutowników bijakowych; ¨ Zak³ady Produkcyjno-Us³ugowe „Ortus”, Kazimierz Janik – Zak³ad Produkcyjny „Ligpol” w Olecku – modernizacja instalacji transportu pneumatycznego wiórów i trocin, przy jednoczesnej likwidacji odci¹gu trocin z wielopi³; ¨ Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Gi¿ycku – podwy¿szenie istniej¹cego ekranu akustycznego przy kot³owni XXX-lecia w Gi¿ycku; ¨ E³ckie Zak³ady Przemys³u Sklejek w E³ku – zastosowanie kompensatorów drgañ w instalacji sprê- ¿onego powietrza (pomiêdzy sprê¿arkami a zbiornikiem wyrównawczym).

2. WNIOSKI l Prowadzona od wielu lat dzia³alnoœæ kontrolna WIOŒ przynosi efekty znajduj¹ce wyraz w zmniejszeniu liczby zak³adów emituj¹cych ha³as o wielkoœciach ponadnormatywnych. l Ha³as emitowany do œrodowiska przez zak³ady przemys³owe zwi¹zany jest g³ównie z prac¹ takich urz¹dzeñ jak: wentylatory, sprê¿arki i prasy bez odpowiednich zabezpieczeñ akustycznych. l W ostatnich latach notuje siê wzrost liczby interwencji dotycz¹cych uci¹¿liwoœci ha³asowej. l W zwi¹zku ze znacznym wzrostem liczby pojazdów poruszaj¹cych siê po drogach województwa warmiñsko-mazurskiego konieczne jest podjêcie systematycznych badañ monitoringowych ha³a- su komunikacyjnego w najbardziej nara¿onych rejonach. 138

VIII. ODPADY

1. GOSPODARKA ODPADAMI PRZEMYS£OWYMI

Zgodnie z definicj¹, podan¹ w ustawie z dnia 27 czerwca 1997 roku (Dz. U. nr 96, poz. 592), odpady to wszystkie przedmioty oraz substancje sta³e, a tak¿e nie bêd¹ce œciekami substancje ciek³e, powsta³e w wyniku prowadzonej dzia³alnoœci gospodarczej lub bytowania cz³owieka i nieprzydatne w miejscu lub czasie, w którym powsta³y. Do odpadów zalicza siê równie¿ osady œciekowe z oczyszczalni. Ustawa powy¿sza obowi¹zuje od 1 stycznia 1998 roku i okreœla zasady postêpowania z odpadami, a w szczególnoœci zasady zapobiegania powstawaniu odpadów lub minimalizacji ich iloœci, usuwania odpadów z miejsc powstawania, a tak¿e wykorzystywania lub unieszkodliwiania odpadów w sposób zapewniaj¹cy ochronê ¿ycia i zdrowia ludzi oraz ochronê œrodowiska. Ustawa dotycz¹ca gospodarki odpadami wprowadzi³a now¹ klasyfikacjê odpadów zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 24 grudnia 1997 roku (Dz. U. nr 162, poz. 1135). Dzieli ona odpady na ró¿ne grupy w zale¿noœci od Ÿród³a powstawania, stopnia ich uci¹¿liwoœci, stwarzania zagro¿eñ dla zdrowia lub ¿ycia ludzi oraz dla œrodowiska. Osobn¹ grupê stanowi¹ odpady niebezpieczne (wyszczególnione w „liœcie odpadów niebezpiecznych”), które ze wzglêdu na swoje pochodzenie, sk³ad chemiczny, biologiczny, inne w³aœciwoœci i okolicznoœci stanowi¹ zagro¿enie dla ¿ycia lub zdrowia ludzi albo dla œrodowiska. Ustawa o odpadach nak³ada na wytwórcê odpadów niebezpiecznych obowi¹zek prowadzenia ewidencji ich rodzaju i iloœci oraz œcis³¹ kontrolê nad sposobem postêpowania z nimi. Odpady niebezpieczne w pierwszej kolejnoœci powinny byæ unieszkodliwiane b¹dŸ wykorzystane w miejscu ich powstania. W nastêpnej kolejnoœci − przekazywane do unieszkodliwienia b¹dŸ wykorzystania wy³¹cznie do specjalistycznej jednostki, która posiada stosowne zezwolenia. Firmy poœrednicz¹ce miêdzy wytwórc¹ odpa- dów a ich ostatecznym odbiorc¹ musz¹ równie¿ posiadaæ wymagane zezwolenia na odbiór oraz transport odpadów niebezpiecznych. Obecnie w Polsce funkcjonuj¹ trzy systemy gromadzenia danych o odpadach: – statystyka pañstwowa, – Pañstwowy Monitoring Œrodowiska, – system op³at za umieszczanie odpadów na sk³adowiskach. Wed³ug danych Urzêdu Statystycznego w Olsztynie, w 1999 roku na terenie województwa war- miñsko-mazurskiego powsta³o ogó³em 399,2 tys. Mg odpadów (z wy³¹czeniem odpadów komunalnych), z których 329,3 tys. Mg (82,5%) wykorzystano gospodarczo, 54,3 tys. Mg (13,6%) − unieszkodliwiono, 15,6 tys. Mg (3,9%) − zesk³adowano b¹dŸ gromadzono przejœciowo (ryc. 23). Dominuj¹ 139

wykorzystane gospodarczo unieszkodliwione 3,9% sk³adowane lub gromadzone przejœciowo 13,6%

82,5% Ryc. 23. Gospodarka odpadami przemys³owymi w województwie warmiñsko-mazurskim w 1999 roku (dane Urzêdu Statystycznego w Olsztynie) wœród nich: odpady okreœlane jako odpady „z rolnictwa, sadownictwa, hodowli, rybo³ówstwa, leœnic- twa, oraz przetwórstwa ¿ywnoœci” − 33% (odpady z przemys³u piwowarskiego − 10,6%); odpady nieorganiczne z procesów termicznych − 31% (¿u¿le i popio³y lotne − 21,4%) oraz odpady z przemys³u drzewnego − 24%. Porównuj¹c dane uzyskane przez Urz¹d Statystyczny w Olsztynie za lata 1998 i 1999, mo¿na stwier- dziæ, ¿e iloœæ odpadów przemys³owych wytwarzanych w ci¹gu roku w województwie warmiñsko-mazurskim wzros³a z 331,1 tys. Mg do 399,2 tys. Mg (o 20%). Natomiast iloœæ tych odpadów wykorzystanych gospodarczo wzros³a o 11%, unieszkodliwionych − o 74%, a sk³adowanych − o 270%. Odpady niebezpieczne z uwagi na swoj¹ specyfikê wymagaj¹ szczególnego traktowania. Wynika st¹d potrzeba rozeznania problemów z tym zwi¹zanych, jak i prowadzenia szczególnej analizy sposobu postêpowania z tymi odpadami. Wykaz odpadów niebezpiecznych podany jest w za³¹czniku nr 2 do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z 24 grudnia 1997 roku (Dz. U. nr 162, poz. 1135). Przedstawione poni¿ej informacje o odpadach niebezpiecznych pochodz¹ z bazy SIGOP, obs³ugi- wanej przez WIOŒ w ramach monitoringu gospodarki odpadami sieci krajowej Pañstwowego Monitorin- gu Œrodowiska, uwzglêdniaj¹cej 71 podmiotów gospodarczych. W 1999 roku na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego wytworzono 2523,4 Mg odpadów niebezpiecznych. Stanowi³o to 0,63% ogólnej iloœci odpadów przemys³owych wytworzonych na terenie województwa i 0,30% odpadów niebezpiecznych wytworzonych w kraju (dane GUS uzyskane w ramach systemu Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska). Sposób postêpowania z odpadami niebezpiecznymi w województwie warmiñsko-mazurskim, czyli ich zagospodarowania (zgodnie z baz¹ SIGOP), przedstawiono w tabeli 40 i na rycinie 24.

Tabela 40. Odpady niebezpieczne w województwie warmiñsko-mazurskim (w Mg) w roku 1999 wg bazy SIGOP

Wytworzone Wykorzystane Unieszkodliwione Tymczasowo sk³adowane Sk³adowane

2523,4 1921,2 503,3 36,8 62,1

W poszczególnych grupach odpadów, w roku 1999 w województwie „wytworzono” nastêpuj¹ce iloœci odpadów niebezpiecznych: 140

o grupa 06 – odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania zwi¹zków nieorganicznych 1371,0 Mg o grupa 13 – oleje odpadowe (z wy³¹czeniem olejów jadalnych oraz grup 05 i 12) 465,2 Mg o grupa 18 – odpady z diagnozowania, leczenia i profilaktyki medycznej 342,0 Mg o grupa 12 – odpady z kszta³towania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych 161,8 Mg o grupa 16 – odpady ró¿ne, nie ujête w innych grupach 85,1 Mg o grupa 09 – odpady z przemys³u fotograficznego 33,7 Mg – odpady innych grup (07, 08, 11, 17, 19) 64,6 Mg

1,5% 2,5%

wykorzystane 19,9% unieszkodliwione

tymczasowo sk³adowane

sk³adowane

76,1% Ryc. 24. Gospodarka odpadami niebezpiecznymi w województwie warmiñsko-mazurskim w 1999 roku (dane WIOŒ)

Œcieki powsta³e przy myciu butelek w zak³adach „Elbrewery Co” Ltd. w Elbl¹gu i Braniewie, zawieraj¹ce wodorotlenek sodowy (2% roztwór) stanowi¹ 54,3% ogólnej masy odpadów niebezpiecznych wytwarzanych w województwie. Odpad ten (œciek) jest w ca³oœci wykorzystywany do neutralizacji œcieków kwaœnych. Drugim pod wzglêdem iloœci (18,4%) rodzajem odpadów niebezpiecznych, powsta³ych w 1999 roku w województwie, s¹ oleje odpadowe − najwiêksza iloœæ tych materia³ów pochodzi z Zak³adu Gospodarki Cysternami w Nidzicy, „Alstom Power” Sp. z o.o. (do koñca lipca 1999 r. – „ABB Zamech” Ltd.) w El- bl¹gu, I³awskich Zak³adów Naprawy Samochodów, Stomilu Olsztyn SA, PKP − Zak³adu Taboru Kolejo- wego w Olsztynie. Oko³o 13,6% odpadów niebezpiecznych stanowi¹ odpady zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ s³u¿b medycznych − 25 placówek opieki zdrowotnej województwa warmiñsko-mazurskiego. Nastêpn¹ z kolei grupê (6,4%) stanowi¹ odpady z kszta³towania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych. Odpa- dy ,,ró¿ne, nie ujête w innych grupach” stanowi¹ 3,4%, a pozosta³e − 4,3% wytworzonych odpadów. Procentowy udzia³ poszczególnych grup odpadów w ogólnej iloœci wytworzonych odpadów niebezpiecznych w województwie warmiñsko-mazurskim w 1999 roku przedstawia rycina 25. Odpady niebezpieczne, które wytwarza znaczna liczba zak³adów to: l oleje odpadowe (z wy³¹czeniem olejów jadalnych oraz grup 05 i 12) – 45 wytwórców, l baterie i akumulatory – 35 wytwórców, l odpady fluorescencyjne i inne odpady zawieraj¹ce rtêæ – 26 wytwórców, l odpady z diagnozowania, leczenia i profilaktyki medycznej – 25 wytwórców. Przedstawione powy¿ej dane nie obejmuj¹ jednak odpadów niebezpiecznych (baterie, œwietlówki, odpady lakiernicze, przeterminowane leki, œrodki ochrony roœlin, zu¿yte oleje i smary) z gospodarstw domowych oraz z niewielkich zak³adów produkcyjnych i us³ugowych. Nie obejmuj¹ one tak¿e odpadów 141

3,4% 3,9% 6,4%

13,6%

18,4% 54,3%

06 – odpady z prod., przygotowania, obrotu i stosowania zw. nieorganicznych

13 – oleje odpadowe (z wy³¹czeniem olejów jadalnych oraz grup 05 i 12)

18 – odpady z dzia³alnoœci s³u¿b medycznych i weterynaryjnych oraz zwi¹zanych z nimi badañ

12 – odpady z kszta³towania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych

16 – odpady ró¿ne, nie ujête w innych grupach

pozosta³e odpady z grup: 07, 08, 09, 11, 17 i 19 Ryc. 25. Procentowy udzia³ poszczególnych grup odpadów w ogólnej iloœci wytworzonych odpadów niebezpiecznych (dane WIOŒ) niebezpiecznych powsta³ych w wyniku nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska (wypadki komunikacyjne, awarie przemys³owe itp.). W tabeli 41 podano wykaz 10 najwiêkszych producentów odpadów niebezpiecznych z wojewódz- twa, ujêtych w bazie SIGOP w 1999 roku.

Tabela 41. Wykaz 10 najwiêkszych „producentów” odpadów niebezpiecznych w 1999 roku

Miejsco- Wytworzone odpady % ogólnej iloœci wytwo- Lp. Wytwórca odpadów woœæ wMg rzonych odpadów

1 „Elbrewery Co” Ltd. Braniewo 757,4 30,0 2 „Elbrewery Co” Ltd. Elbl¹g 618,8 24,5 3 „Alstom Power” Sp. z o.o. („ABB Zamech” Ltd.) Elbl¹g 241,9 9,6 4 I³awskie Zak³ady Naprawy Samochodów SA I³awa 127,5 5,1 5 Stomil Olsztyn SA Olsztyn 109,0 4,3 6 Zak³ad Gospodarki Cysternami Nidzica 108,0 4,3 7 Wojewódzki Szpital Zespolony Elbl¹g 53,9 2,1 8 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Olsztyn 34,6 1,4 9 Piskie Zak³ady Przemys³u Sklejek Pisz 31,8 1,3 10 „Hanyang ZAS” Sp. z o.o. Elbl¹g 30,1 1,2 Razem 2113,0 83,8

Wytworzone odpady niebezpieczne (ujête w bazie SIGOP) zosta³y w wiêkszoœci wykorzystane gospodarczo (wytworzenie nowego surowca lub materia³u) lub unieszkodliwione. Oleje odpadowe i substancje olejowe (np. szlamy) wykorzystane by³y w 94,6%. Zbiórk¹ przepraco- wanego oleju na terenie województwa zajmuj¹ siê g³ównie firmy „Cova” z Tczewa i „RAL” z Poznania, maj¹ce swoje przedstawicielstwa w Olsztynie. Oleje te trafiaj¹ do przetworzenia na oleje u¿ytkowe 142 przede wszystkim do Rafinerii Nafty „Jedlicze” w województwie podkarpackim. Zu¿yte baterie i akumulatory wykorzystano gospodarczo w 93,5%. Odbiorc¹ ich s¹ Zak³ady Górniczo-Hutnicze „Orze³ Bia³y” w Bytomiu. W 87% wykorzystuje siê odpady z przemys³u fotograficznego, które przekazywane s¹ do dwóch odbiorców w M³awie i Olsztynie. Zu¿yte œwietlówki kierowane s¹ do unieszkodliwienia miêdzy innymi do takich firm jak „Utimer” Warszawa czy „Maya” Sp. z o.o. w Warszawie. Zu¿yte odczynniki chemiczne przekazywane s¹ Przedsiêbiorstwu „Polskie Odczynniki Chemiczne” w Gliwicach. Ponadto wa¿n¹ grup¹, wymagaj¹c¹ szczególnego traktowania, s¹ odpady medyczne. Na podstawie bazy SIGOP oszacowano, ¿e 25 szpitalnych placówek opieki zdrowotnej województwa warmiñsko-mazurskiego wytworzy³o w 1999 roku 342 Mg niebezpiecznych odpadów medycznych. Nieznane s¹ jednak iloœci tego rodzaju odpadów, powstaj¹cych w przychodniach i prywatnych gabinetach lekarskich oraz sposób ich unieszkodliwiania. Niebezpieczne odpady medyczne s¹ na ogó³ unieszkodliwiane poprzez spalanie – znaczna czêœæ z nich spalana jest w przystosowanych do tego celu spalarniach, zlokalizowanych na terenie wojewódz- twa. Sporadycznie odpady spalane s¹ równie¿ w piecach kot³owni grzewczych jednostek szpitalnych. W 1999 roku unieszkodliwiono 339 Mg (99%) odpadów niebezpiecznych, powsta³ych w monitorowa- nych placówkach opieki zdrowotnej, a 2,8 Mg (w szczególnoœci zu¿yte odczynniki fotograficzne) – wykorzystano gospodarczo. Odpady medyczne, powstaj¹ce w przychodniach i gabinetach prywatnych, trafiaj¹ prawdopodobnie wraz z odpadami socjalno-bytowymi na sk³adowiska komunalne. Postêpowanie z pozosta³oœciami poprocesowymi po unieszkodliwieniu odpadów medycznych (popio³ami) ulega ci¹g³ej poprawie – coraz powszechniejszym sposobem ich unieszkodliwiania jest sca- lanie przy pomocy spoiwa hydraulicznego, po którym odpad przestaje byæ materia³em niebezpiecznym.

2. SK£ADOWISKA ODPADÓW KOMUNALNYCH I PRZEMYS£OWYCH

Na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w roku 1999 czynnych by³o 85 sk³adowisk odpa- dów komunalnych. Zajmowa³y one powierzchniê 264,9 ha. Ponadto na terenie województwa zlokalizowane s¹ 3 Wiejskie Punkty Gromadzenia Odpadów (z których odpady po czasowym gromadzeniu wywo¿one s¹ na obiekty docelowego sk³adowania). W roku 1999 zesk³adowano ³¹cznie 582 208,74 Mg odpadów komunalnych (dane szacunkowe WIOŒ). Stan nagromadzenia odpadów na 85 sk³adowiskach komunalnych od pocz¹tku ich eksploatacji wynosi 5 792 225,64 Mg. Tylko kilka sk³adowisk posiada wagi, dlatego te¿ iloœci zdeponowanych odpadów, podawane przez poszczególne podmioty zarz¹dzaj¹ce wysypiskami, s¹ przybli¿one. Okreœla siê je zazwyczaj na podstawie rachunków za odbierane partie, znajduj¹ce siê w pojemnikach (czêsto bez uwzglêdnienia stopnia ich zape³nienia, przyjmuj¹c, ¿e 1 m3 odpadów wa¿y 0,2–0,3 Mg). Oko³o 70% sk³adowisk komunalnych województwa nie ma zabezpieczonego pod³o¿a (izolacji), 18 wysypisk ma nieuregulowany stan formalnoprawny. Bior¹c pod uwagê dane zamieszczone w Raporcie o stanie œrodowiska na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1997–1998, obecnie liczba sk³adowisk zmniejszy³a siê o 15 (zamkniêcie obiektów), natomiast nowych nie uruchomiono. Na jednym z zamkniêtych uprzednio sk³adowisk ponownie sk³adowane s¹ odpady. Sk³adowiska zamkniête znajduj¹ siê na ró¿nym etapie procesu ich rekultywacji; jedne zosta³y w 1999 roku zrekultywowane, inne s¹ w trakcie tego procesu. Czêœæ wysypisk oczekuje na podjêcie decyzji o rekultywacji. 143

Na terenie województwa znajduje siê 7 sk³adowisk odpadów przemys³owych. S¹ to obiekty przeznaczone praktycznie na potrzeby w³asne zak³adów, które nimi dysponuj¹. W 1999 roku odpady w iloœci 12 602 Mg z³o¿ono tylko na 4 obiektach. Iloœæ odpadów nagromadzonych na wszystkich czynnych aktualnie sk³adowiskach odpadów przemys³owych od pocz¹tku ich eksploatacji wynosi 1 748 077,1 Mg. W 1999 roku wzros³a iloœæ odpadów przemys³owych, które wykorzystano gospodarczo, przez co nie trafi³y one na sk³adowiska. Wykaz wysypisk komunalnych i przemys³owych, zlokalizowanych na obszarze województwa war- miñsko-mazurskiego wraz z ogólnymi informacjami dotycz¹cymi ich po³o¿enia i eksploatacji, zamieszczono w tabelach 42 i 43.

Tabela 42. Wykaz sk³adowisk komunalnych na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego (stan na 31.12.1999 r.)

Przyjêto na Iloœæ nagro- Stan for- Powierzch- sk³adowisko madzonych Stan zabezpieczenia Lp. Powiat Gmina Lokalizacja malno- nia sk³adowi- w 1999 roku odpadów œrodowiska -prawny ska (ha) (Mg) (Mg)

12 3 4 5 6 7 8 9 1 bartoszycki Bartoszyce Wysieka + 11537,50 1,38 36186,0 folia PEHD, drena¿ Bisztynek Kolonia Biszty- + 1468,8 1,0 1849,0 podwójne uszczelnienie nek geomembran¹ Sêpopol Rygarby - 5,0 1,5 115,0 brak D³uga - 432,0 1,14 10051,0 brak 2 braniewski Braniewo Zawierz - + 16512,7 3,0 68952,7 podwójna warstwa gliny z Rud³owo drena¿em kontrolnym; piezometry Wilczêta Wilczêta + 500,0 1,16 3400,0 glina, na kierunku sp³ywu - wierzba duñska; piezometry Pieniê¿no ¯ugienie + 5300,0 2,25 17860,0 brak Lelkowo Lelkowo - 300,0 0,7 6000,0 brak Frombork Frombork + 480,0 3,0 4208,0 folia PEHD, piezometry 3 dzia³dowski Rybno Dêbieñ + 220,0 4,0 3160,0 brak Lidzbark Wel- Ciechanówko + 1414,4 5,0 2306,4 brak, piezometry ski Dzia³dowo Zakrzewo + 6445,2 5,0 7128,6 folia PEHD, piezometry 4 elbl¹ski Gronowo Nowy Dwór + 224,7 2,5 17558,3 brak Elbl¹skie Elbl¹ski Markusy Stare Dolno + 500,0 3,0 850,0 jedna z trzech kwater uszczelniona glin¹; piezometry Rychliki Barzyna + 79,4 5,08 5209,4 brak Pas³êk Robity + 10800,0 15,3 70512,0 brak, piezometry M³ynary B³udowo - 900,0 5,4 8860,0 brak Tolkmicko Nowinka - 7290,0 2,0 48610,0 brak 5 Elbl¹g – powiat Elbl¹g Rubno Wielkie + 51823,8 8,0 222623,0 masa popio³owo-betonito- grodzki wo-cementowa + folia PEHD; piezometry 144

12 3 4 5 6 7 8 9 6 e³cki E³k Siedliska + 31795,0 12,63 571243,0 brak Prostki Wiœniewo + 1558,0 1,80 2959,0 brak, piezometry E³ckie Stare Juchy Stare Juchy + 20,0 2,74 3800,0 brak 7 gi¿ycki Gi¿ycko Œwidry + 13222,0 8,0 496316,0 brak Wronka + 15,0 0,22 61,0 brak Ko¿uchy + 20,0 1,32 442,0 brak Wielkie Ryn Knis + 5280,0 1,70 106104,0 brak Mi³ki Miechy + 15,0 0,30 45,0 brak Rydzewo + 30,0 0,60 418,0 brak Wydminy Wydminy + 120,0 1,90 35380,0 brak Kruklanki Kruklanki + 950,0 1,82 6392,0 brak; piezometry Pozezdrze Pozezdrze + 310,0 1,40 2698,0 brak Wêgorzewo Czerwony + 7500,0 3,40 26033,0 folia PEHD Dwór Budry Popio³y + 17,0 0,49 187,0 brak Olszewo Wêg. + 16,0 0,36 176,0 brak Dowiaty + 67,0 0,80 737,0 brak Banie Mazur- Banie Mazur- + 98,0 0,55 414,0 brak skie skie 8 i³awski I³awa I³awa + 11000,0 11,0 240000,0 brak Lubawa Samp³awa + 2600,0 11,6 26150,0 brak Kisielice P³awty + 692,0 1,6 18392,0 brak Susz Susz + 23000,0 1,00 97600,0 brak Zalewo Gajdy - 910,0 1,0 2490,0 brak 9 kêtrzyñski Korsze £ankiejmy + 3133,0 5,50 12718,0 naturalne Barciany Gêsiki - 280,0 0,7 4390,0 brak Srokowo Srokowo + 660,0 1,0 1525,0 naturalne; glina Kêtrzyn Ma¿any + 118806,0 0,81 133564,0 folia PEHD; drena¿; piezometry Reszel Dêbnik + 3360,0 4,38 19600,0 naturalne Pudw¹gi + 9000,0 10,64 244371,0 naturalne 10 lidzbarski Lidzbark Lidzbark + 19920,0 10,0 269880,0 brak; piezometry Warm. Warm. Kiwity Kierwiny + 30,0 1,0 140,0 brak Lubomino Rogiedle - 6,0 0,5 30,0 brak Orneta Nowy Dwór + 6200,0 1,5 51866,0 brak 11 mr¹gowski Mr¹gowo Polska Wieœ + 12194,0 2,0 76744,0 folia PEHD; drena¿ Miko³ajki Ze³w¹gi + 3500,0 4,57 21000,0 brak 12 nidzicki Janowo Glinki II + 683,0 1,7 2296,0 naturalne - glina; drena¿; obwa³owanie Janowiec Majki – 272,0 0,5 2522,0 brak Koœcielny 145

12 3 4 5 6 7 8 9 Koz³owo Sarnowo – 5,2 0,5 41,0 brak Koz³owo + 66,5 0,8 936,0 brak Nidzica Kanigowo + 7044,6 2,5 21466,4 naturalne; drena¿ 13 nowomiejski Biskupiec £¹korz + 1340,0 1,8 4240,0 folia PEHD + drena¿ zbie- raj¹cy; odcieki Kurzêtnik Lipowiec + 2600,0 2,6 60000,0 brak 14 olecko- Go³dap Go³dap + 11700,0 2,2 112050,0 folia PEHD; piezometry go³dapski Dubeninki Dubeninki Blu- + 260,0 0,35 2810,0 brak dzie ¯ytkiejmy + 235,0 0,20 3110,0 brak Kowale Sto¿ne + 118,0 2,80 1108,0 brak Oleckie Olecko Olecko + 7560,0 2,75 257906,0 folia PEHD;piezometry Œwiêtajno Œwiêtajno + 200,0 1,09 1700,0 brak Wieliczki NiedŸwieckie + 36,0 1,0 372,0 brak 15 olsztyñski Dobre Miasto Podleœna + 5140,0 2,20 51420,0 naturalne - glina Kolno Górowo + 300,0 0,30 1000,0 folia PEHD; drena¿; otrz¹sacz Biskupiec Biskupiec + 4950,0 5,0 143770,0 brak; piezometry Barczewo £êgajny + 69687,34 12,0 1664058,24 naturalne - glina Olsztynek Olsztynek – 7049,2 5,0 23286,0 brak Gietrzwa³d Biesal – 182,0 2,0 532,0 brak Unieszewo – 121,0 1,70 471,0 brak Dywity Dywity – 80,0 1,0 1130,0 brak 16 ostródzki Mor¹g Z³otna + 8500,0 7,1 44400,0 naturalne - glina Mi³om³yn Mi³om³yn - 129,0 1,01 825,0 brak; zamkniête Ostróda Rudno + 24640,0 18,0 96560,0 naturalne; piezometry 17 piski Pisz Kocio³ Du¿y + 9938,0 0,84 120192,0 brak; piezometry Orzysz Góra + 2011,0 1,28 7631,0 brak Ruciane Nida Wólka + 3336,0 1,77 67240,0 folia PEHD 18 szczycieñski Rozogi Rozogi + 121,2 1,53 1640,2 naturalne; glina Wielbark Wielbark - 360,0 2,25 4960,0 brak (równie¿ wylewisko) Szczytno Linowo II + 21031,2 1,20 83138,4 folia PEHD; drena¿; piezometry Œwêtajno Racibórz - 5,0 0,25 110,0 brak

Wiêkszoœæ odpadów deponowanych na sk³adowiskach pochodzi z terenu województwa warmiñ- sko-mazurskiego. Niepokój budziæ mog¹ sygna³y o przyjmowaniu odpadów o charakterze komunalnym spoza naszego terenu, zw³aszcza dotyczy to sk³adowiska w Ma¿anach, gmina Kêtrzyn, które w roku 1998 zaczê³o przyjmowaæ du¿e iloœci odpadów z Warszawy. Na sk³adowiskach odpadów komunalnych, oprócz odpadów powstaj¹cych w wyniku bytowania cz³owieka, deponowane s¹ tak¿e odpady przemys³owe. Ustalenie iloœci odpadów przemys³owych deponowanych na ww. sk³adowiskach jest obecnie niemo¿liwe. 146

Tabela 43. Sk³adowiska przemys³owe województwa warmiñsko-mazurskiego

Przyjêto na Iloœæ nagroma- Lp. Powiat Gmina Lokalizacja W³aœciciel sk³adowisko w dzonych odpadów 1999 r. (Mg) (Mg)

1 I³awa Zalewo Pó³wieœ „Faster” Sp. z o.o. 332,0 3661,1 2 Nidzica Nidzica Nidzica „Izolacja” SA 1570,0 245 900,0 3 Kêtrzyn Kêtrzyn Kêtrzyn „Roldan” Sp. z o.o. 10 000 225 000,0 4 Olsztyn Jonkowo Gutkowo „Stomil Olsztyn” SA 700,0 19 400,0 5 Olsztyn Olsztyn Olsztyn „Stomil Olsztyn” SA 0,0 703 000,0 6 Ostróda Ostróda Tyrowo Zak³ady Miêsne „Morliny” SA 0,0 616,0 7 Elbl¹g Elbl¹g Jagodno Elektrociep³ownia „Elbl¹g” Sp. z o.o. 0,0 550 500,0

Czêœæ odpadów komunalnych deponowanych na sk³adowiskach jest zagospodarowywana. Na dzie- wiêciu z nich (tab. 44) odpady do dalszej przeróbki s¹ pozyskiwane bezpoœrednio, czyli ze sk³adowiska. Natomiast Zak³ad Utylizacji Odpadów w Elbl¹gu i Zak³ad Gospodarki Odpadami Komunalnymi w Olszty- nie prowadz¹ selektywn¹ zbiórkê surowców wtórnych na wiêksz¹ skalê. Najwiêcej odpadów, tj. 714 Mg, odzyska³ w 1999 roku Zak³ad Gospodarki Odpadami Komunalnymi w Olsztynie, co stanowi oko³o 5% ogólnej masy odpadów pochodz¹cych z Olsztyna i gminy Barczewo. W porozumieniu z samorz¹dami mieszkañców poszczególnych osiedli Olsztyna i gminy Barczewo, ustawiane s¹ pojemniki do selektywnej zbiórki surowców wtórnych: l niebieskie – na papier, l zielone – na szk³o opakowaniowe, l ¿ó³te – na tworzywa sztuczne, puszki aluminiowe i baterie. Zwózk¹ odpadów w ramach selektywnej zbiórki zajmuje siê PGM Sp. z o.o. w Olsztynie. Odpady pochodz¹ce z selektywnej zbiórki na terenie Olsztyna i gminy Barczewo trafiaj¹ do sortowni zlokalizo- wanej w Olsztynie przy ul. Lubelskiej, wyposa¿onej w: l liniê technologiczn¹ do przemiennego sortowania papieru i tworzyw sztucznych, l liniê technologiczn¹ do sortowania st³uczki szklanej, l dwie prasy pionowe do prasowania i belowania, l m³yn do mielenia tworzyw sztucznych. Oko³o 90% surowców wtórnych przyjêtych do sortowni w Olsztynie przekazywane jest do przemys³u, a resztê jako odpad posegregacyjny wywozi siê na sk³adowisko. W roku 1999, dziêki segregacji, sk³adowisko w £êgajnach (gmina Barczewo) przyjê³o o 25 tys. m3 mniej odpadów, które zajê³yby powierzchniê 1 ha (warstwa 2,5 m). Wyszczególnienie surowców wtórnych pozyskanych i sprzedanych w roku 1999 przez Zak³ad Gospo- darki Odpadami w Olsztynie zawiera tabela 45. 147

Tabela 44. Iloœci zagospodarowanych odpadów (w Mg)

Gmina Miejscowoœæ Zagospodarowane odpady

Lubawa Sampawa 200,0 Bartoszyce Wysieka 142,6 Bisztynek Bisztynek Kolonia 6,7 Braniewo Zawierz Rud³owo 78,9 Elbl¹g Rubno Wielkie 423,0 Kowale Oleckie Sto¿ne 40,0 Orzysz Góra 148,0 Pisz Kocio³ Du¿y 8,0 Janowiec Koœcielny Majki 22,0 Janowo Glinki 12,0 Barczewo £êgajny 714,0 Razem 1795,2

Tabela 45. Sprzeda¿ surowców wtórnych pozyskanych przez Zak³ad Gospodarki Odpadami Komunalnymi w Olszty- nie w 1999 roku

Lp. Wyszczególnienie Iloœæ (w Mg)

I. Makulatura: 332,9 1. gazetowa 166,3 2. mocna 112,9 3. œcinki 11,0 4. mieszana 42,7 II Styropian 15 m3 III Plastik: 55,6 1. folia kolorowa prasowana 4,3 2. folia bia³a prasowana 15,3 3. PET prasowany bia³y 16,7 4. PET prasowany kolorowy 7,6 5. PET mielony kolorowy 2,3 6. PCV luzem 2,9 7. PE prasowany 4,9 8. PP mielony 1,2 9. PP prasowany 0,4 IV Z³om 5,3 1. u¿ytkowy 3,0 2. aluminiowy 0,6 3. akumulatorowy 1,7 V Drewno opa³owe 8,0 VI St³uczka szk³a 312,3 1. bia³a 44,9 2. kolorowa 267,4 Razem 714,0 Mg i 15 m3 148

IX. DZIA£ALNOŒÆ KONTROLNA WIOŒ

Do zadañ Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska nale¿y przede wszystkim kontrola przestrzegania przepisów dotycz¹cych ochrony œrodowiska i racjonalnego u¿ytkowania zasobów przyrodniczych, a tak¿e kontrola przestrzegania wydanych decyzji administracyjnych, które ustalaj¹ warunki u¿ytkowania œrodowiska. Ponadto sprawdzany jest stan i sposób eksploatacji urz¹dzeñ chroni¹cych œrodowisko przed zanieczyszczeniem oraz realizacja inwestycji szczególnie szkodliwych dla œrodowi- ska lub mog¹cych pogorszyæ jego stan. Dzia³ania kontrolne obejmuj¹ takie dziedziny jak: gospodarka wodno-œciekowa, gospodarka odpadami, ochrona atmosfery, ochrona przed ha³asem, nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska i inne. Szczegó³owe zasady prowadzenia kontroli okreœlone s¹ w „Zasadach przeprowadzania kontroli przez Inspektorat Ochrony Œrodowiska”, zatwierdzonych przez G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowi- ska w grudniu 1991 roku. Cele i kierunki, jakie realizuje Wydzia³ Inspekcji WIOŒ, wynikaj¹ z zadañ stawianych przez G³ówne- go Inspektora Ochrony Œrodowiska i uwzglêdniaj¹ specyfikê naszego terenu oraz jego problemów ekologicznych. Kontrole prowadzone w 1999 roku mia³y na celu: ð ograniczenie uci¹¿liwoœci zak³adów szczególnie szkodliwych dla œrodowiska w skali województwa; ð eliminacjê odprowadzania do jezior i innych odbiorników nieoczyszczonych lub niedostatecznie oczyszczonych œcieków; ð ochronê zasobów wód, w szczególnoœci podziemnych, stanowi¹cych Ÿród³o zaopatrzenia ludnoœci w wodê do picia i na potrzeby gospodarcze; ð ograniczenie zanieczyszczeñ emitowanych do powietrza ze Ÿróde³ technologicznych oraz energetycznych; ð eliminacjê wadliwej gospodarki odpadami, w szczególnoœci odpadami niebezpiecznymi; ð ograniczenie uci¹¿liwoœci ha³asu emitowanego do œrodowiska; ð ograniczenie uci¹¿liwoœci dla œrodowiska obiektów Wojska Polskiego; ð ocenê wype³niania przez inwestorów wymagañ ochrony œrodowiska; ð ocenê realizacji ustawy z dnia 13 wrzeœnia 1996 roku o utrzymaniu czystoœci i porz¹dku w gminach. W dzia³alnoœci inspekcyjnej WIOŒ wyró¿nia siê trzy rodzaje kontroli: podstawowe, sprawdzaj¹ce i interwencyjne. Podczas kontroli podstawowych w sposób kompleksowy dokonuje siê oceny wp³ywu dzia³alnoœci jednostki na poszczególne komponenty œrodowiska. W trakcie kontroli sprawdzaj¹cych ustala siê, czy jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna wykona³a obowi¹zki na³o¿one decyzjami lub ustaleniami poprzedniej kontroli, a tak¿e czy nast¹pi³a zmiana oddzia³ywania na œrodowisko. Kontrole interwencyjne inspirowane s¹ skargami i wnioskami zwi¹zanymi z naruszeniem stanu œrodowiska przez 149 podmioty gospodarcze lub osoby fizyczne, prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Interwencje dotycz¹ najczêœciej zagro¿enia czystoœci wód powierzchniowych, emisji zanieczyszczeñ do powietrza, niew³a- œciwej gospodarki odpadami, niekiedy nadmiernego ha³asu. W roku 1998 w ewidencji WIOŒ w Olsztynie figurowa³o 1267 podmiotów gospodarczych, natomiast w roku 1999, po zbilansowaniu skreœlonych wskutek upad³oœci lub znajduj¹cych siê w stanie upad³oœci zak³adów oraz po wprowadzeniu reformy administracyjnej kraju, liczba ich wzros³a do 1484. Na terenie naszego województwa znalaz³y siê nastêpuj¹ce podmioty o istotnym znaczeniu dla œrodowiska: l Elektrociep³ownia Elbl¹g Sp. z o.o. w Elbl¹gu, l Odlewnia „Elzamech” Sp. z o.o. w Elbl¹gu; l „Hanyang ZAS” Sp. z o.o w Elbl¹gu; l Zak³ady Miêsne „Elmeat” SA w Elbl¹gu; l Elbl¹skie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Elbl¹gu; l Garbarnia „Braniewo” w Braniewie; l „Waryñski-Pas³êk” Sp. z o.o. w Pas³êku; l „ABB Alstom Power” Sp. z o.o. („ABB Zamech” Ltd.) w Elbl¹gu; l „Furnel” SA w Warszawie – Oddzia³ w Elbl¹gu. Liczbê przeprowadzonych w 1999 roku przez WIOŒ w Olsztynie i Delegatury WIOŒ w Elbl¹gu i Gi¿ycku kontroli z podzia³em na rodzaje podano w tabeli 46.

Tabela 46. Rodzaje i liczba kontroli przeprowadzonych w 1999 roku przez WIOŒ w Olsztynie i Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku

Liczba kontroli Iloœæ zak³adów w tym:

w tym z pomia- w tym skon- rem lub z kontrole trolowanych Ogó³em kontrole w tym z w tym z kontrole inter- w tym z w ewidencji poborem prób spraw- w okresie podstawowe pomiarem pomiarem wencyjne pomiarem WIOŒ do analiz dzaj¹ce sprawozdaw- czym

779 394 79 34 559 317 141 43 1484 655

W trakcie przeprowadzanych kontroli wykonywano niezbêdne pomiary emisji zanieczyszczeñ do powietrza i wód, pomiary natê¿enia ha³asu, w miarê potrzeb analizy gleby, osadów i odpadów. W przypadku stwierdzenia nieprawid³owoœci wydawano zarz¹dzenia pokontrolne, w których okreœlano nie- zbêdne czynnoœci, maj¹ce spowodowaæ ograniczenie iloœci zanieczyszczeñ wprowadzanych do œrodo- wiska i uporz¹dkowanie spraw formalnoprawnych, zwi¹zanych z korzystaniem ze œrodowiska. W 1999 roku wydano 491 zarz¹dzeñ pokontrolnych. Na³o¿ono 38 mandatów karnych na ³¹czn¹ kwotê 4665 z³. Przekazano 14 wniosków do organów administracji rz¹dowej i 60 do administracji samorz¹dowej. Za przekroczenie ustalonych warunków korzystania ze œrodowiska wydano 381 decyzji nak³adaj¹cych kary godzinowe i dobowe oraz 239 decyzji kar ³¹cznych na kwotê 2 073 452 z³. Szczególnym nadzorem objête zosta³y zak³ady z „wojewódzkiej listy zak³adów szczególnie uci¹¿liwych dla œrodowiska”. Da³o to wymierne efekty i spowodowa³o ograniczenie (lub wyeliminowanie) nega- tywnego wp³ywu kilku zak³adów na œrodowisko dziêki budowie lub modernizacji urz¹dzeñ zabezpie- czaj¹cych œrodowisko przed zanieczyszczeniem, zmianie technologii produkcji lub jej zmniejszeniu. 150

Spoœród 15 zak³adów z „listy wojewódzkiej...”, trzy zosta³y z niej skreœlone w zwi¹zku z dostosowaniem ich dzia³alnoœci do wymogów ochrony œrodowiska. By³y to: ¨ „ABB Zamech” Ltd. w Elbl¹gu (od lipca 1999 r. – „ABB Alstom Power” Sp. z o.o.) wybudowa³ pod- czyszczalniê œcieków przemys³owych i skierowa³ je do kanalizacji miejskiej; wprowadzono te¿ zamkniêty obieg wód pop³ucznych i poch³odniczych, obni¿ono emisjê py³ów i gazów z procesów technologicznych poprzez budowê urz¹dzeñ odpylaj¹cych i zmianê technologii; ¨ Elbl¹skie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Elbl¹gu zmniejszy³o stê¿enia zwi¹zków biogennych w oczyszczonych œciekach po zastosowaniu koagulanta PIX-s-13 i flokulan- ta Magnofloc-336; uruchomiono monitoring w komorach z osadem czynnym, co pozwala na utrzymanie stabilnych warunków nitryfikacji, wybudowano nowy ci¹g poletek osadowych i zastosowano dodatkowe wirówki do odwadniania osadów; ¨ „Garbarnia Braniewo” SA w Braniewie ograniczy³a nadmiern¹ emisjê py³ów i gazów ze Ÿróde³ technologicznych i energetycznych poprzez wybudowanie nowej kot³owni olejowej oraz wprowadzenie zmian w technologii produkcji; zmniejszono iloœæ wytwarzanych odpadów poprzez ograniczenie produkcji. Na liœcie pozosta³o nadal 12 nastêpuj¹cych, szczególnie uci¹¿liwych dla œrodowiska zak³adów: l „Izolacja” SA w Nidzicy; l „Agro-Soko³ów” Sp. z o.o., Ferma w Pieckach; l Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Mor¹gu; l „Rol Dan” Sp. z o.o. w Warszawie, Cukrownia Kêtrzyn; l Mazurskie Meble „International” Sp. z o.o. w Olsztynie – Zak³ady w Olsztynie, Bartoszycach, Biskupcu i I³awie; l „FS Favorit Furniture Szczytno” (dawniej „Drakonia” Sp. z o.o. w Szczytnie); l Elektrociep³ownia Elbl¹g Sp. z o.o. w Elbl¹gu; l Odlewnia „Elzamech” Sp. z o.o. w Elbl¹gu; l „Hanyang ZAS” Sp. z o.o. w Elbl¹gu; l Zak³ady Miêsne „Elmeat” SA w Elbl¹gu; l „Waryñski-Pas³êk” Sp. z o.o. w Pas³êku; l „Furnel’ SA w Warszawie – Oddzia³ w Elbl¹gu. Uci¹¿liwoœæ tych zak³adów polega³a g³ównie na nadmiernej emisji zanieczyszczeñ do powietrza, odprowadzaniu do wód powierzchniowych œcieków o wysokich stê¿eniach zanieczyszczeñ, niew³aœci- wym postêpowaniu z odpadami.

1. DZIA£ALNOŒÆ KONTROLNA W ZAKRESIE GOSPODARKI WODNO-ŒCIEKOWEJ

Od 5 listopada 1991 roku obowi¹zuje rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natu- ralnych i Leœnictwa w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadaæ œcieki wprowadzane do wód i do ziemi. Rozporz¹dzenie to okreœla miêdzy innymi najwy¿sze dopuszczalne warto- œci 47 wskaŸników, wprowadzaj¹c ich podzia³ na 5 grup. Ustawa powy¿sza przewiduje zmiany dopuszczalnych wartoœci niektórych wskaŸników zanieczyszczeñ w 2000 roku. Od 1 stycznia 2000 roku w œcie- kach miejskich i innych o podobnym sk³adzie, wprowadzanych do œródl¹dowych wód p³yn¹cych w ilo- œciach wiêkszych ni¿ 2000 m3/d, wartoœæ fosforu ogólnego nie mo¿e przekraczaæ 1 mg P/l, a wartoœæ 151

BZT5 –15mgO2/l. Zaostrzone wymogi w tym zakresie spowodowa³y koniecznoœæ modernizacji wielu istniej¹cych lub budowy nowych oczyszczalni. W 1999 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie i Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku przeprowadzi³y 287 kontroli przestrzegania wymagañ ochrony œrodowiska w zakresie odprowadzania œcieków do wód powierzchniowych i do ziemi oraz ochrony ujêæ wody. W 214 przypadkach pobrano próbki œcieków do analiz. W ramach prowadzonych kontroli ujêæ wody oceniano stan techniczny oraz prawid³owoœæ eksploatacji urz¹dzeñ s³u¿¹cych do poboru wody, a tak¿e stan formalnoprawny gospodarki wodnej. Stwierdzone podczas tych kontroli nieprawid³owoœci to najczêœciej brak pozwoleñ wodnoprawnych na pobór wody, niew³aœciwe zabezpieczenie ujêæ przed wp³ywem czynników zewnêtrznych (np. brak strefy ochronnej), brak opomiarowania poboru wody. Kontrole gospodarki œciekowej ujawni³y, ¿e szereg zak³adów nie uregulowa³o stanu formalnopraw- nego w zakresie odprowadzania œcieków do wód lub do ziemi. Ponadto stan techniczny urz¹dzeñ i spo- sób ich eksploatacji by³ czêsto niew³aœciwy, co wp³ywa³o negatywnie na efekt oczyszczania. W 158 przypadkach stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych ³adunków zanieczyszczeñ odprowadzanych do wód. W stosunku do tych zak³adów wydano decyzje wymierzaj¹ce dobowe kary pieniê- ¿ne. Na³o¿ono 16 mandatów karnych za naruszenie przepisów ustawy „Prawo wodne”. Wydano 229 zarz¹dzeñ pokontrolnych, zobowi¹zuj¹cych kontrolowane jednostki do usuniêcia stwierdzonych nieprawid³owoœci. W wyniku kontroli wiele jednostek podjê³o dzia³ania polegaj¹ce na budowie lub modernizacji oczyszczalni œcieków, porz¹dkowaniu gospodarki wodno-œciekowej. Zanotowano szereg pozytywnych zmian, których rezultatem jest ograniczenie iloœci odprowadzanych do wód nieoczyszczonych lub niedostatecznie oczyszczonych œcieków, np.:

l oddano do eksploatacji kilkanaœcie nowych oczyszczalni, g³ównie miejskich lub gminnych, ze zwiê- kszonym usuwaniem zwi¹zków biogennych, wœród nich:

p mechaniczno-biologiczno-chemiczn¹ oczyszczalniê w Lidzbarku Warmiñskim; w poprzednich latach z Lidzbarka Warmiñskiego odprowadzano do £yny oko³o 3 tys. m3/d œcieków, z czego 1/3 stanowi³y œcieki oczyszczone tylko mechanicznie, resztê – surowe;

p mechaniczno-biologiczno-chemiczn¹ oczyszczalniê w Jezioranach; wczeœniej miasto nie posiada³o oczyszczalni i odprowadza³o nieoczyszczone œcieki do Symsarny;

p kilka mniejszych, gminnych oczyszczalni, np. w Wydminach (powiat gi¿ycki), Stradunach (powiat e³cki), Spychowie (powiat szczycieñski);

l zakoñczono budowê nowej oczyszczalni œcieków dla Mor¹ga, która zast¹pi³a star¹, wyeksploatowan¹ i przeci¹¿on¹ oczyszczalniê mechaniczn¹. Od szeregu lat œcieki z Mor¹ga obci¹¿a³y rzekê Drelê bardzo wysokimi ³adunkami zanieczyszczeñ. Nowa oczyszczalnia w roku 1999 znajdowa³a siê w fazie rozruchu technologicznego;

l wykonano modernizacjê oczyszczalni w Pasymiu, Piszu oraz kilku niewielkich, gminnych lub wiejskich oczyszczalni, wyposa¿aj¹c je w urz¹dzenia do chemicznego str¹cania fosforu, np. Liski i Bez- ledy (powiat bartoszycki), Lubomino (powiat lidzbarski);

l prowadzono modernizacjê, wraz z budow¹ kanalizacji, komunalnej oczyszczalni œcieków w Pas³êku oraz modernizacjê, z rozbudow¹ o czêœæ biologiczn¹, komunalnej oczyszczalni we Fromborku; 152

l budowano lub modernizowano wiele oczyszczalni œcieków przy osiedlach mieszkaniowych, administrowanych przez Agencjê W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa, np. we wsiach Rydzówka, Surowo i Dymnik (powiat elbl¹ski);

l w wielu miejscowoœciach rozbudowywano sieæ kanalizacyjn¹ i pod³¹czano nowe obiekty do popra- wnie funkcjonuj¹cych oczyszczalni, np.:

p w Górowie I³aweckim pod³¹czono do oczyszczalni miejskiej osiedle przy ul. Bema;

p miejscowoœci: Wilkasy, Sulimy, Antonowo i Pierkunowo zosta³y skanalizowane i pod³¹czone do oczyszczalni w Gi¿ycku;

p do oczyszczalni w Wêgorzewie pod³¹czono wieœ Kal;

p opracowano projekt kolektora sanitarnego z miejscowoœci Pierzcha³y, w celu pod³¹czenia do oczyszczalni w P³oskini odprowadzanych do Pas³êki nie oczyszczonych œcieków sanitarnych z osiedla w Pierzcha³ach;

l w zak³adach „ABB Alstom Power” Sp. z o.o. („ABB Zamech” Ltd. Sp. z o.o.) w Elbl¹gu wyeliminowa- no problem nadmiernego zanieczyszczenia wód rzeki Elbl¹g œciekami przemys³owymi poprzez budowê podczyszczalni œcieków i skierowanie ich do kanalizacji miejskiej oraz zastosowanie zamkniêtych obiegów wód pop³ucznych i poch³odniczych (zak³ad zosta³ skreœlony z „wojewódzkiej listy zak³adów szczególnie uci¹¿liwych dla œrodowiska”);

l doprowadzono do wymaganej skutecznoœci oczyszczania œcieków w oczyszczalni Elbl¹skiego Przedsiêbiorstwa Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Elbl¹gu; uzyskano wysok¹ redukcjê zwi¹z- ków biogennych w œciekach (zak³ad skreœlony z „wojewódzkiej listy...”) Obok tych pozytywnych przyk³adów dzia³añ, które w efekcie spowodowa³y zmniejszenie ³adunku zanieczyszczeñ odprowadzanych do wód powierzchniowych, s¹ te¿ takie miejscowoœci, w których nieuporz¹dkowana gospodarka œciekowa powodowa³a nadmierne zanieczyszczenia wód powierzchniowych. W roku 1999 mo¿na by³o zaliczyæ do nich:

l miasto Ruciane-Nida – tylko w czêœci skanalizowane i posiadaj¹ce star¹, wyeksploatowan¹ oczy- szczalniê, odprowadzaj¹ce Ÿle oczyszczone œcieki poprzez rzekê Nidkê do Jeziora Nidzkiego. Mia- sto podjê³o ju¿ dzia³ania inwestycyjne zwi¹zane z budow¹ nowej oczyszczalni i rozbudow¹ kanalizacji;

l Sêpopol i Korsze, miasta nie posiadaj¹ce oczyszczalni œcieków. Z terenu Korsz odprowadzano do Korszynianki oko³o 350 m3/d surowych œcieków; Sêpopol kierowa³ do £yny oko³o 70 m3/d œcieków, a przesz³o 350 m3/d wywozi³ na wysypisko miejskie;

l Olsztyn, Biskupiec i I³awa, gdzie pracuj¹ce oczyszczalnie nie wykazywa³y dostatecznej redukcji biogenów;

l Olszynek – okresowo z³a praca oczyszczalni komunalnej, zwi¹zana z dzia³alnoœci¹ zak³adów owocowo-warzywnych „Polska ¯ywnoœæ”. Opracowano ju¿ projekt modernizacji oczyszczalni œcieków w Olsztynku, po³¹czonej z rozbudow¹ kanalizacji w mieœcie i budow¹ podczyszczalni œcieków w zak³adach „Polska ¯ywnoœæ”, którego realizacja powinna ograniczyæ iloœæ zanieczyszczeñ odprowadzanych do Jemio³ówki, a w efekcie wp³yn¹æ na poprawê stanu jej czystoœci, a tak¿e jeziora Sar¹g i rzeki Pas³êki;

l wiele osiedli mieszkaniowych by³ych Pañstwowych Gospodarstw Rolnych, z których œcieki oczyszczane s¹ na zdewastowanych, niskosprawnych urz¹dzeniach; niekiedy œcieki odprowadzano do odbiorników w stanie surowym (bez oczyszczania). 153

2. DZIA£ALNOŒÆ KONTROLNA W ZAKRESIE OCHRONY POWIETRZA

W ramach dzia³alnoœci inspekcyjnej inspektorzy WIOŒ przeprowadzili w 1999 roku 205 kontroli w zakresie ochrony powietrza; dwadzieœcia piêæ procent z nich spowodowa³y zg³oszone do Inspektoratu interwencje. Nieco ponad po³owê ogólnej liczby przeprowadzonych kontroli wykaza³o ró¿nego rodzaju nieprawid³owoœci, zarówno w eksploatacji urz¹dzeñ s³u¿¹cych ochronie powietrza, zainstalowanych w tych zak³adach, jak i dokumentach, którymi winny siê legitymowaæ kontrolowane zak³ady. W przypadkach zaniedbañ wydano 106 zarz¹dzeñ pokontrolnych, nakazuj¹cych podmiotom gospodarczym usu- niêcie stwierdzonych nieprawid³owoœci w okreœlonych terminach, wskazuj¹c jednoczeœnie podstawê prawn¹, z której wynikaj¹ obowi¹zki opisane w zarz¹dzeniach pokontrolnych. W 10 przypadkach stwierdzono istotne zaniedbania eksploatacyjne. Dlatego kontroluj¹cy ukarali na miejscu mandatami osoby odpowiedzialne za prawid³ow¹ pracê urz¹dzeñ. Jednym, szczególnie ra¿¹cym przypadkiem nieprawid³owoœci by³a ogromna emisja sadzy do powietrza, spowodowana rozpalaniem w Pisanicy (gmina Kalinowo, powiat E³k) pieca krêgowego do wypa³u cegie³ za pomoc¹ zu¿ytych opon ci¹gnikowych. Inspektorat wespó³ z miejcow¹ Komend¹ Policji skierowa³ do Kolegium ds. Wykroczeñ wniosek o ukara- nie winnych; kolegium ukara³o winnych kar¹ grzywny. Niezale¿nie od czynnoœci inspekcyjnych, ekipy pomiarowe Laboratorium WIOŒ wykona³y w kontrolowanych zak³adach 76 pomiarów emisji lub stê¿eñ zanieczyszczeñ w gazach odlotowych emitorów. Wyniki tych pomiarów porównywano z zapisami decyzji o dopuszczalnej emisji przez poszczególne Ÿród³a. W 58% kontrolnych pomiarów emisji py³u i/lub zanieczyszczeñ gazowych stwierdzano przekroczenia wartoœci dopuszczalnych. Dotyczy³y one nadmiernej emisji tlenków azotu (w 45% pomiarów), tlenku wêgla (w 32% pomiarów), dwutlenku siarki (w 20% pomiarów), emisji py³u (w 14% pomiarów) i par lotnych zwi¹zków organicznych, np. z procesów malowania (w 9% pomiarów). Niewielka liczba stwierdzonych przekroczeñ emisji dopuszczalnej SO2 wskazuje na stosowanie w wiêkszoœci zak³adów paliwa ma³o zasiarczonego. Nieliczne przypadki przekraczania dopuszczalnej emisji py³u œwiadcz¹ o w zasadzie poprawnej eksploatacji odpylaczy. Jednak w Elektrociep³owni Elbl¹g, gdzie w roku 1999 za dwoma kot³ami parowymi eksploatowano jeszcze bardzo stare odpylacze, okreœlona pomiarem emisja py³u by³a bardzo znaczna. Stwierdzenie w wyniku kontrolnych pomiarów emisji wy¿szej od okreœlonej w decyzji, skutkuje nali- czeniem zak³adowi kary pieniê¿nej. Najwiêksz¹ z nich naliczono opisanej wy¿ej Elektrociep³owni Elbl¹g, nadto znacz¹ce kwoty kar pieniê¿nych na³o¿ono Cukrowni „Rol-Dan” w Kêtrzynie, kot³owni PEC w Lidz- barku Warmiñskim, Browarowi „Jurand” w Szczytnie. Zak³ad „MM International” nr 21 w Biskupcu zosta³ obci¹¿ony znaczn¹ kar¹ za nadmiern¹ emisjê tlenku wêgla oraz par rozpuszczalników, stosowanych w procesach malowania. W wyniku dzia³añ kontrolnych niektóre z opisanych wy¿ej zak³adów wszczê³y dzia³ania naprawcze, które wprawdzie nie zakoñczy³y siê w 1999 roku, ale przynios³y ju¿ pewne efekty, np. Elektrociep³ownia w Elbl¹gu zainstalowa³a w 2000 roku za kot³ami parowymi nowoczesny wspólny elektrofiltr. Równie¿ zak³ady koncernu „MM International” podjê³y prace przygotowawcze, zmierzaj¹ce do zainstalowania przynajmniej w niektórych swoich obiektach nowoczesnych urz¹dzeñ grzewczych i lakierniczych. Na podkreœlenie zas³uguje równie¿ fakt, ¿e w województwie rozpocz¹³ siê w 1999 roku proces wymiany ma³ych, opalanych w latach uprzednich wêglem, Ÿróde³ ciep³a na kot³ownie olejowe i gazowe. Proces ten, czêsto dofinansowywany ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospo- 154 darki Wodnej, prowadzi do likwidacji uci¹¿liwych lokalnie Ÿróde³, bêd¹cych w przesz³oœci powodem wielu interwencji ludnoœci. Równie¿, zw³aszcza w Olsztynie, g³ówne ciep³ownie miejskie, mimo pod³¹czania nowych odbiorców, nie zwiêkszaj¹ emisji. Jest to efektem licznych podejmowanych przedsiêwziêæ termoizolacyjnych. Problemem do rozwi¹zania wydaje siê byæ zwiêkszenie wykorzystania na terenie województwa ekologicznych paliw odnawialnych, takich jak drewno lub s³oma. Znaczne iloœci tych ekologicznych paliw mog¹ byæ pozyskiwane na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego, jednak brak urz¹dzeñ do ich lokalnego wykorzystania i niekiedy niejasna sytuacja prawna spalania takich materia³ów jak np. trociny, ogranicza upowszechnienie wykorzystania tych noœników energii.

3. DZIA£ALNOŒÆ KONTROLNA W ZAKRESIE GOSPODARKI ODPADAMI

W dzia³alnoœci kontrolnej Inspekcji Ochrony Œrodowiska w 1999 roku za g³ówny cel przyjêto dalsz¹ eliminacjê nieprawid³owej gospodarki odpadami, w szczególnoœci niebezpiecznymi. W zwi¹zku z wejœ- ciem w ¿ycie w 1998 roku ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku o odpadach i wynikaj¹cymi z niej nowymi obowi¹zkami na³o¿onymi na wytwórców oraz odbiorców odpadów, a tak¿e organa administracji rz¹dowej i samorz¹dowej, w 1999 roku zwrócono tak¿e szczególn¹ uwagê na realizacjê przepisów ww. ustawy oraz rozporz¹dzeñ z ni¹ zwi¹zanych. Ponadto przeprowadzano kontrole sprawdzaj¹ce w jednostkach gospodarczych, w których uprzednio stwierdzono nieprawid³owoœci w postêpowaniu z odpadami niebezpiecznymi. W roku 1999 na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego przeprowadzono ³¹cznie 199 kontroli w zakresie gospodarki odpadami, w tym: 23 podstawowe, 144 sprawdzaj¹ce i 32 interwencyjne. Wykaza³y one wiele nieprawid³owoœci zwi¹zanych z przestrzeganiem przepisów z zakresu ochrony œrodowiska, w szczególnoœci postanowieñ ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku o odpadach. Znaczna czêœæ wytwórców odpadów nie posiada³a wymaganych ww. aktem prawnym zezwoleñ i uzgodnieñ dotycz¹cych sposobu postêpowania z odpadami. W kontrolowanych jednostkach stwierdzano tak¿e brak jakoœciowej i iloœciowej ewidencji wytwarzanych odpadów. Ujawniono przypadki niew³aœciwego sposobu gromadzenia odpadów przed ich gospodarczym wykorzystaniem, unieszkodliwieniem lub wywiezieniem na sk³adowisko. Notowano równie¿ przypadki wywo¿enia odpadów niebezpiecznych na wysypiska odpadów komunalnych. Podczas kontroli sk³adowisk odpadów stwierdzono miêdzy innymi nastêpuj¹ce nieprawid³owoœci: – niezgodn¹ z opracowan¹ dokumentacj¹ eksploatacjê obiektów; – brak pokrycia nagromadzonych odpadów warstw¹ izolacyjn¹; – bie¿¹c¹ eksploatacjê zbyt du¿ej powierzchni sk³adowiska; – rozwiewanie lekkich frakcji odpadów poza obrêb sk³adowiska; – brak nadzoru nad sk³adowiskiem; – brak ewidencji sk³adowanych odpadów; – niew³aœciwe postêpowanie z odciekami z wysypiska. W ramach czynnoœci pokontrolnych w roku 1999 wydano 141 zarz¹dzeñ, w 3 przypadkach wyst¹piono do organów administracji ró¿nych szczebli, w5–wszczêto postêpowania zwi¹zane z wymierzeniem kary pieniê¿nej za sk³adowanie odpadów w miejscach na ten cel nie wyznaczonych. Stosowano równie¿ sankcje w postaci mandatów karnych. 155

W ramach swojej dzia³alnoœci Inspekcja Ochrony Œrodowiska w 1999 roku rozpatrzy³a tak¿e 40 zg³oszonych spraw interwencyjnych, z których wiêkszoœæ (32) za³atwiono we w³asnym zakresie, tj. przeprowadzono kontrole lub podjêto inne czynnoœci administracyjne (np. poinformowano skar¿¹cego o ustaleniach kontroli poprzedzaj¹cej interwencjê). Wœród pojawiaj¹cych siê spraw najczêœciej podno- szone by³y kwestie nieprawid³owej eksploatacji sk³adowisk odpadów. Czêœæ zg³aszanych interwencji dotyczy³a uci¹¿liwoœci zapachowej, pochodz¹cej z odpadów gromadzonych w gospodarstwach rolnych oraz spalania ró¿nego rodzaju odpadów na powierzchni ziemi. Zg³aszane interwencje w wiêkszoœci by³y zasadne, co spowodowa³o podjêcie okreœlonych dzia³añ ze strony WIOŒ. WIOŒ przeprowadzi³ równie¿ cykl kontrolny, dotycz¹cy przestrzegania wymagañ ochrony œrodowi- ska przez u¿ytkowników instalacji do termicznego przekszta³cania odpadów medycznych. Wykonano kontrole 4 podmiotów (spalarni) zajmuj¹cych siê termicznym unieszkodliwianiem ww. odpadów. Na podstawie ustaleñ kontroli nale¿y stwierdziæ, ¿e w stosunku do lat ubieg³ych nast¹pi³a poprawa w sposobie postêpowania z niebezpiecznymi odpadami medycznymi. Zwiêkszy³ siê stopieñ segregacji odpadów w miejscu ich wytworzenia, a tak¿e zwiêkszy³a siê iloœæ odpadów przekazywanych do utylizacji w funkcjonuj¹cych spalarniach odpadów medycznych. Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e podstawowe problemy ujawniane podczas kontroli dotyczy³y przestrzegania przepisów ustawy o odpadach. W wielu przypadkach wynika³y one z nieznajomoœci tych przepisów. Wydane przez WIOŒ dokumenty pokontrolne, w szczególnoœci zarz¹dzenia, wskazywa³y na ogólny sposób unormowania podstawowych kwestii z zakresu gospodarki odpadami. Kontrole sprawdzaj¹ce w wiêkszoœci wykaza³y, ¿e zarz¹dzenia pokontrolne zosta³y wykonane. W 1999 roku zaobserwowano pewn¹ poprawê przestrzegania wymagañ ochrony œrodowiska w zakresie gospodarki odpadami. Potwierdziæ to mo¿e mniejsza liczba wydawanych zarz¹dzeñ pokontrolnych wskutek niestwierdzania uchybieñ w zakresie wymogów ochrony œrodowiska lub te¿ pe³nej realizacji wydanych uprzednio zarz¹dzeñ. Poni¿ej podano przyk³ady stwierdzonych pozytywnych zmian w zakresie gospodarki odpadami.

l Odpady z terenu miasta i gminy Jeziorany gromadzone by³y przez wiele lat na sk³adowisku w T³oko- wie, które nie posiada³o uregulowañ formalnoprawnych. Wskutek dzia³añ pokontrolnych WIOŒ, Gmina Jeziorany wykona³a rekultywacjê obiektu w oparciu o opracowan¹ dokumentacjê. Zamie- rzony cel ekologiczny zosta³ osi¹gniêty.

l Zlikwidowano sk³adowanie odpadów na nielegalnych sk³adowiskach we wsiach Zybu³towo i Dyle- wo (gmina Grunwald), po³o¿onych na terenach administrowanych przez Gospodarstwo Skarbu Pañstwa w Ostródzie z siedzib¹ w Grabinie.

l Zakoñczono rekultywacjê sk³adowisk w gminach Górowo I³aweckie i P³oskinia.

l Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w E³ku zakoñczy³o roboty budowlano-monta- ¿owe i rozpoczê³o eksploatacjê kompostowni osadów œciekowych pochodz¹cych z miejscowej oczyszczalni. Poprzednio osady œciekowe usuwane by³y nieprawid³owo, z naruszeniem wymogów ekologicznych. Po uruchomieniu kompostowni, przetworzone osady œciekowe nadaj¹ siê do gospodarczego wykorzystania.

l Przedsiêbiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Us³ugowe „Kania” Chruœciel, Zak³ad w Rychlikach, wyeliminowa³ nielegalne sk³adowanie odpadów w miejscach nie wyznaczonych na ten cel. Teren, na którym sk³adowane by³y odpady, w tym rów melioracyjny, uprz¹tniêto. 156

X. NADZWYCZAJNE ZAGRO¯ENIA ŒRODOWISKA (NZŒ)

1. DZIA£ALNOŒÆ PAÑSTWOWEJ STRA¯Y PO¯ARNEJ

Zdarzenia wynikaj¹ce z niedoskona³oœci postêpu cywilizacyjnego s¹ g³ównymi czynnikami zagra- ¿aj¹cymi bezpieczeñstwu obywateli. W wyniku tych zagro¿eñ mamy coraz czêœciej do czynienia z coraz to nowymi rodzajami katastrof i awarii w zak³adach – instalacji technologicznych, urz¹dzeñ technicznych oraz œrodków komunikacji. Na wzrost liczby zagro¿eñ maj¹ równie¿ wp³yw realia gospodarcze. Najwiêk- sze zagro¿enia stwarzaj¹ zak³ady, które posiadaj¹ du¿e iloœci substancji niebezpiecznych. Dominuj¹ce s¹ tu w szczególnoœci zagro¿enia zwi¹zane z magazynowaniem i transportowaniem substancji niebezpiecznych. W myœl ustawy o Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej (PSP) i ochronie przeciwpo¿arowej, stra¿ po¿arna spe³nia wiod¹c¹ rolê w ratownictwie chemicznym i ekologicznym. Dzia³ania jednostek PSP w zakresie ratownictwa chemicznego polegaj¹ na bezpoœredniej likwidacji zagro¿eñ stwarzanych przez toksyczne œrodki przemys³owe (TSP) lub inne niebezpieczne materia³y chemiczne. Natomiast dzia³ania z zakresu ratownictwa ekologicznego maj¹ na celu ograniczenie mo¿liwoœci ska¿enia œrodowiska poprzez stosowanie skutecznych zabezpieczeñ b¹dŸ te¿ likwidacjê skutków ska¿eñ na drodze neutralizacji. Na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego dzia³aj¹ 24 jednostki ratowniczo-gaœnicze PSP, wyposa¿one w sprzêt do prowadzenia akcji w zakresie ratownictwa chemicznego i ekologicznego. W dwóch jednostkach, tj. w Olsztynie i w Elbl¹gu, utworzono grupy ratownictwa chemicznego – s¹ to zespo³y o wysokim poziomie wiedzy specjalistycznej, wyposa¿one w nowoczesny sprzêt ratowniczy. W roku 1999 na terenie województwa jednostki PSP bra³y udzia³ w 37 miejscowych zagro¿eniach chemicznych i ekologicznych, z których 2 oceniono jako ma³e, 30 – lokalne, 5 – œrednie. Natomiast zda- rzeñ okreœlanych jako du¿e i bardzo du¿e nie odnotowano. W skali kraju województwo warmiñsko-mazurskie zaliczane jest do rejonów o najni¿szym zagro¿eniu chemiczno-ekologicznym, bowiem liczba przeprowadzonych tu dzia³añ stanowi³a tylko 1,5% ogólnej liczby takich akcji w skali kraju. Dzia³ania PSP na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego przy miejscowych zagro¿eniach chemiczno-ekologicznych najczêœciej polega³y na: – zabezpieczaniu miejsca zdarzenia; – zbieraniu, usuwaniu, zmywaniu substancji chemicznych; – neutralizacji substancji chemicznych; – identyfikacji substancji chemicznych. Dzia³ania takie mia³y miejsce przy uszkodzeniach œrodków transportu, przy których zdarzenia chemiczne i ekologiczne wystêpuj¹ najczêœciej. W ostatnim czasie daje siê zauwa¿yæ wzrost liczby przewo- 157 zów materia³ów niebezpiecznych. Na podstawie monitoringu prowadzonego przez Wojewódzkie Stano- wisko Koordynacji Ratownictwa w Olsztynie (WSKR) stwierdzono, ¿e najczêœciej przewo¿onymi materia³ami niebezpiecznymi s¹ paliwa p³ynne oraz komponenty do paliw – toluen i ksylen. Inne czêsto transportowane materia³y niebezpieczne to: amoniak, chlor, cyjanowodór i fosgen. Brak obwodnic w miastach powoduje, ¿e transport przebiega przez miasta, osiedla z du¿ymi skupi- skami ludnoœci i jakakolwiek awaria mo¿e spowodowaæ bezpoœrednie zagro¿enie dla zdrowia i ¿ycia. Na za³¹czonych mapach 12, 13 i 14 wykazano miejsca o najwy¿szych w województwie warmiñ- sko-mazurskim potencjalnych zagro¿eniach, zwi¹zanych z transportem drogowym, kolejowym i z toksycznymi œrodkami przemys³owymi. Zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 15 czerwca 1999 roku w sprawie przewozu drogowego materia³ów niebezpiecznych (Dz. U. nr 57, poz. 608), w ostatnim czasie podjêto szereg dzia³añ zmierzaj¹cych do poprawy bezpieczeñstwa obywateli. Miêdzy innymi zobowi¹zano przewoŸników materia³ów niebezpiecznych do informowania Komendy Wojewódzkiej PSP w Olsztynie o rodzaju przewo¿onych substancji, przez co transport bêdzie monitorowany przez stanowiska PSP. Wszystkie stanowiska kierowania PSP wyposa¿one zosta³y w sprzêt i oprogramowanie umo- ¿liwiaj¹ce wspomaganie decyzji i prowadzenie prostych symulacji awarii z uwzglêdnianiem warunków geograficznych i meteorologicznych.

2. DZIA£ALNOŒÆ WOJEWÓDZKIEGO INSPEKTORATU OCHRONY ŒRODOWISKA

W nowym podziale administracyjnym województwo warmiñsko-mazurskie podzielone jest na 17 powiatów i dwa miasta na prawach powiatu, 67 urzêdów gmin, 49 urzêdów miast oraz miast i gmin. Moc¹ rozporz¹dzenia Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 28 grudnia 1998 roku (Dz. U. nr 166, poz. 1259) w ka¿dym powiecie zosta³ powo³any Powiatowy Zespó³ do Spraw Ochrony Przeciw- po¿arowej i Ratownictwa.

2.1. KONTROLE POTENCJALNYCH SPRAWCÓW NADZWYCZAJNYCH ZAGRO¯EÑ ŒRODOWISKA

2.1.1. KONTROLE ZAK£ADÓW

Aktualnie na liœcie potencjalnych sprawców nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska znajduje siê 48 zak³adów, które posiadaj¹ substancje niebezpieczne. Zak³ady te s¹ systematycznie kontrolowane w zakresie przestrzegania przepisów zwi¹zanych z ochron¹ œrodowiska, jak równie¿ w zakresie prawid³owych zabezpieczeñ posiadanych substancji niebezpiecznych i przeciwdzia³ania wyst¹pienia awarii z udzia³em tych substancji. Kontrole te przeprowadza WIOŒ wspólnie z Pañstwow¹ Stra¿¹ Po¿arn¹. W roku 1999 skontrolowano 45 takich zak³adów, przeprowadzono szeœæ kontroli interwencyjnych i cztery kontrole inwestycyjne. Nie stwierdzono w nich zaniedbañ w zakresie zabezpieczenia substancji niebezpiecznych. Kontrole inwestycyjne potwierdzi³y zgodnoœæ wykonania obiektu z za³o¿eniami przed- stawionej dokumentacji – obiekty posiada³y urz¹dzenia chroni¹ce œrodowisko, wymagane odrêbnymi przepisami, a przewidziane dla nowo budowanych inwestycji. Natomiast kontrole interwencyjne doty- 158 Kalinowo Kalinowo Wieliczki Wieliczki Dubeninki

Olecko

Prostki Prostki woj.podlaskie

E³k g³. drogi publiczne parkingi dla TSP drogi TSP Go³dap Kowale Oleckie Œwiêtajno Œwiêtajno Legenda: StareStare Juchy Juchy Bia³aBia³a Piska Piska Banie Maz. WydminyWydminy Kruklanki Orzysz Orzysz Mi³ki Mi³ki Budry Pozezdrze

Pisz

Gi¿ycko Wêgorzewo RynRyn Miko³ajkiMiko³ajki RucianeRuciane Nida Nida

ROSJA Srokowo

Kêtrzyn RozogiRozogi Piecki Piecki

Mr¹gowo Barciany

Korsze Œwiêtajno Œwiêtajno ReszelReszel Sorkwity Sorkwity Sêpopol

Szczytno Kolno Kolno DŸwierzuty DŸwierzuty Biskupiec Biskupiec WielbarkWielbark Bisztynek Pasym Pasym Kiwity

Jeziorany Jeziorany Bartoszyce woj.mazowieckie Jedwabno Jedwabno Barczewo Barczewo Purda Purda Janowo Janowo Dywity Dywity Janowiec K Janowiec K

Nidzica

Olsztyn

Lidzbark W. Stawiguda Stawiguda Górowo I³aweckie DobreDobre Miasto Miasto Olsztynek Olsztynek Koz³owo Koz³owo Gietrzwa³d Gietrzwa³d I³ owo-Osada I³ owo-Osada Jonkowo Jonkowo Œwi¹tki Œwi¹tki Lubomino Lubomino Dzia³dowo Lelkowo Pieniê¿no Orneta Grunwald Grunwald £ukta £ukta Mi³akowo Mi³akowo D¹brównoD¹brówno P³oœnica Rybno Rybno Mor¹gMor¹g Godkowo

Ostróda P³oskinia

Braniewo Wilczêta Lidzbark Lidzbark Mi³om³yn Mi³om³yn Lubawa Lubawa Grodziczno Grodziczno Ma³dytyMa³dyty Pas³êk Frombork M³ynary Mapa 12. Województwo warmiñsko-mazurskie. Mapa zagro¿eñ – transport drogowy

Zalewo Zalewo Milejewo Milejewo

I³awa Nowe Miasto

Rychliki Rychliki Kurzêtnik Kurzêtnik woj.kujawsko-pomorskie Tolkmicko

Susz Susz

Elbl¹g MarkusyMarkusy

rnw El Gronowo rnw El Gronowo Biskupiec Biskupiec

Kisielice Kisielice woj.pomorskie

Kwidzyñ 159 Kalinowo Wieliczki Dubeninki

Olecko

Prostki woj.podlaskie

E³k Go³dap Kowale Oleckie Œwiêtajno sieæ kolejowa pkt prze³adunkowy TSP g³. wêz³y kolejowe transport TSP Stare Juchy Legenda: Bia³a Piska Banie Maz. Wydminy Kruklanki Orzysz Mi³ki Budry Pozezdrze

Pisz

Gi¿ycko Wêgorzewo Ryn Miko³ajki Ruciane Nida

ROSJA Srokowo

Kêtrzyn Rozogi Piecki

Mr¹gowo Barciany

Korsze Œwiêtajno Reszel Sorkwity Sêpopol

Szczytno Kolno DŸwierzuty Biskupiec Wielbark Bisztynek Pasym Kiwity Jeziorany

Bartoszyce Jedwabno Barczewo

Purda Janowo woj.mazowieckie Dywity JanowiecJanowiec K K

Nidzica

Lidzbark W. Stawiguda Górowo I³aweckie Dobre Miasto

Olsztyn Olsztynek Koz³owo Gietrzwa³d I³I³ owo-Osada owo-Osada Jonkowo Œwi¹tki Lubomino Dzia³dowo Lelkowo Pieniê¿no Orneta Grunwald £ukta Mi³akowo D¹brówno

Chruœciele P³oœnica RybnoRybno Mor¹g Godkowo

Ostróda

Braniewo Wilczêta Lidzbark Mi³om³yn Lubawa Grodziczno Ma³dyty Pas³êk Frombork M³ynary Mapa 13. Województwo warmiñsko-mazurskie. Mapa zagro¿eñ – transport kolejowy

Zalewo Milejewo Milejewo

I³awa

I³awa Nowe Miasto

Rychliki Kurzêtnik woj.kujawsko-pomorskie Tolkmicko

Susz

Elbl¹g Markusy

rnw El Gronowo rnw El Gronowo Biskupiec

Kisielice woj.pomorskie

Kwidzyñ 160 Kalinowo Wieliczki Dubeninki

Olecko

Prostki

E³k woj.podlaskie

E³k Go³dap Kowale Oleckie Œwiêtajno Stare Juchy Bia³a Piska Banie Maz. Wydminy Kruklanki Orzysz Mi³ki Budry Pozezdrze

Pisz Legenda: rozlewnie lub mieszalnie gazów bazy paliw gazoci¹gi wys. ciœnienia zak³ady z amoniakiem

Gi¿ycko Wêgorzewo Ryn Miko³ajki Ruciane Nida

ROSJA Srokowo

Kêtrzyn Rozogi Piecki

Mr¹gowo Barciany Œwiêtajno Reszel Korsze Sorkwity Sêpopol

Szczytno Kolno DŸwierzuty Biskupiec Wielbark Bisztynek Pasym Kiwity Jeziorany

Bartoszyce Jedwabno Barczewo

Purda Janowo woj.mazowieckie Dywity Janowiec K

Nidzica

Olsztyn

Lidzbark W. Stawiguda Górowo I³aweckie Dobre Miasto Olsztynek Koz³owo Gietrzwa³d I³ owo-Osada Jonkowo Œwi¹tki Lubomino Dzia³dowo Lelkowo Pieniê¿no Orneta Grunwald £ukta Mi³akowo D¹brówno P³oœnica Rybno Mor¹g Godkowo

Ostróda

Braniewo P³oskinia Wilczêta Lidzbark Mi³om³yn Lubawa Grodziczno Ma³dyty Pas³êk Frombork M³ynary Mapa 14. Województwo warmiñsko-mazurskie. Mapa zagro¿eñ – toksyczne œrodki przemys³owe

Zalewo Milejewo

I³awa Nowe Miasto

Rychliki Kurzêtnik woj.kujawsko-pomorskie Tolkmicko

Susz

Elbl¹g

Markusy rnw El Gronowo Biskupiec

Kisielice woj.pomorskie 161 czy³y nieprzewidzianych zanieczyszczeñ lub zjawisk na powierzchni wód oraz zanieczyszczeñ gleby w wyniku wypadków drogowych cystern przewo¿¹cych materia³y niebezpieczne, przede wszystkim substancje ropopochodne.

2.1.2. KONTROLE PRZEWOZÓW MATERIA£ÓW NIEBEZPIECZNYCH

Inspektorzy Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w miarê mo¿liwoœci uczestnicz¹ w kontrolach przewozu materia³ów niebezpiecznych prowadzonych przez Policjê – szczególnie w czasie za³adunku lub roz³adunku tych materia³ów. W roku 1999 uczestniczono w trzech takich kontrolach.

2.1.3. ZDARZENIA MAJ¥CE ZNAMIONA NADZWYCZAJNYCH ZAGRO¯EÑ ŒRODOWISKA

W 1999 roku odnotowano 9 zdarzeñ maj¹cych znamiona nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska. By³y to miêdzy innymi: – zanieczyszczenie substancjami ropopochodnymi wód jeziora Mamry; – wypadek drogowy cysterny przewo¿¹cej asfalt w miejscowoœci Oracze, gmina E³k; – wypadek samochodu ciê¿arowego i wyciek oleju napêdowego w miejscowoœci Mazuchówka, gmina Wydminy; – zanieczyszczenie olejem opa³owym wód Jeziora E³ckiego; – wywrócona cysterna ze skroplonym dwutlenkiem wêgla w Olsztynie (bez wycieku); – wyrwany dystrybutor na stacji paliw w Olsztynie (bez zanieczyszczenia œrodowiska); – wypadek autocysterny z olejem napêdowym, nale¿¹cej do Polskiego Koncernu Naftowego.

2.1.4. UDZIA£ W POWIATOWYCH ZESPO£ACH DS. PPO¯. I RATOWNICTWA

Inspektorzy WIOŒ uczestniczyli w 21 posiedzeniach powiatowych zespo³ów ds. przeciwpo¿arowych i ratownictwa. Na posiedzeniach tych przedstawiane by³y dane potrzebne do sporz¹dzania powiatowych planów ratowniczych oraz dopracowywano procedury symulowanych akcji ratowniczych, dotycz¹cych ró¿nych mo¿liwych akcji w danym powiecie. 162

XI. LABORATORIUM DELEGATURY WIOŒ W GI¯YCKU

1. STATUS PRAWNY

– w 1978 roku na mocy Zarz¹dzenia Wojewody Suwalskiego z dnia 31 grudnia 1977 roku nr 60/77 zosta³a utworzona Samodzielna Pracownia Badañ i Kontroli Œrodowiska w Gi¿ycku (Laboratorium samodzielne); – w 1980 roku na podstawie Zarz¹dzenia Wojewody Suwalskiego powo³ano Samodzieln¹ Pracow- niê Badañ i Kontroli Œrodowiska w Suwa³kach z Oddzia³em Terenowym w Gi¿ycku (Laboratorium samodzielne); – w 1983 roku Samodzielna Pracownia Badañ i Kontroli Œrodowiska w Suwa³kach zgodnie z Za- rz¹dzeniem Wojewody nr 78/82 zosta³a przekszta³cona w Oœrodek Badañ i Kontroli Œrodowiska w Suwa³kach z Pracowni¹ Terenow¹ w Gi¿ycku (Laboratorium samodzielne); – w 1991 roku Oœrodek Badañ i Kontroli Œrodowiska w Suwa³kach zosta³ przekszta³cony w Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Suwa³kach z Pracowni¹ Terenow¹ w Gi¿ycku (samodzielne Laboratorium przekszta³cono na Pracowniê Laboratorium WIOŒ w Suwa³kach i nadano mu nazwê “Pracownia Monitoringu Jezior w Gi¿ycku”); – w grudniu 1998 roku wskutek zmian administracyjnych, w Gi¿ycku utworzona zosta³a Delegatu- ra Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Olsztynie z samodzielnym Laborato- rium.

2. ZAKRES BADAÑ WYKONYWANYCH W LABORATORIUM W GI¯YCKU

Do zadañ Laboratorium nale¿y wykonywanie oznaczeñ chemicznych i biologicznych wód powierzchniowych, wód podziemnych i œcieków. Badania w Laboratorium prowadzone s¹ zgodnie z: Polskimi Normami (PN), Miêdzynarodowymi Normami (ISO), notami aplikacyjnymi do³¹czonymi do aparatury badawczej i udokumentowanymi pro- cedurami badawczymi. Zakres oznaczeñ wykonywanych w Laboratorium Delegatury w Gi¿ycku przedstawiono w tabeli 47. 163

Tabela 47. Zakres wykonywanych badañ w Laboratorium Delegatury WIOŒ w Gi¿ycku

Lp. WskaŸnik Obiekt badania

1. Azot amonowy Woda, œcieki 2. Azot azotanowy Woda, œcieki 3. Azot azotynowy Woda, œcieki 4. Azot Kjeldahla Woda, œcieki 5. Fosforany Woda, œcieki 6. Fosfor ogólny Woda, œcieki 7. Twardoœæ ogólna Woda 8. Chlorki Woda, œcieki 9. Odczyn Woda, œcieki 10. Przewodnoœæ Woda 11. Siarczany Woda, œcieki 12. Substancje rozpuszczone Woda, œcieki 13. Sucha pozosta³oœæ Woda, œcieki 14. Zawiesiny ogólne Woda, œcieki 15. Zawiesiny ³atwoopadaj¹ce Œcieki 16. Tlen rozpuszczony Woda

17. Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu - BZT5 Woda, œcieki 18. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu - ChZT-Mn Woda, œcieki 19. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT-Cr Woda, œcieki 20. Zasadowoœæ Woda, œcieki 21. Barwa Woda 22. Fenol ogólny Woda, œcieki 23. Anionowe substancje powierzchniowo czynne Woda, œcieki 24. Wapñ Woda, œcieki 25. Magnez Woda, œcieki 26. ¯elazo Woda, œcieki 27. Mangan Woda, œcieki 28. Chrom Woda, œcieki 29. MiedŸ Woda, œcieki 30. Cynk Woda, œcieki 31. O³ów Woda, œcieki 32. Kadm Woda, œcieki 33. Rtêæ Woda, œcieki 34. Chlorofil Woda 35. Miano coli typu ka³owego Woda 36. Saprobowoœæ Woda 37. Sucha masa sestonu Woda 38. Pobieranie próbek Woda, œcieki 164

3. PERSONEL

Laboratorium zatrudnia 6 osób, w tym4zwykszta³ceniem wy¿szym. Wiêkszoœæ pracowników posiada kilku - lub kilkunastoletni sta¿ pracy w wykonywanym zawodzie. Personel spe³nia wymagania kwalifi- kacyjne zwi¹zane z zajmowanym stanowiskiem. Ponadto pracownicy doskonal¹ swoje umiejêtnoœci uczestnicz¹c w szkoleniach w zakresie: systemu jakoœci, analityki, u¿ywanego sprzêtu oraz wykorzystania metod i obliczeñ statystycznych w analizie chemicznej.

4. WYPOSA¯ENIE

Laboratorium posiada podstawowe wyposa¿enie niezbêdne do w³aœciwego wykonywania badañ wód i œcieków z zakresu ochrony œrodowiska, a mianowicie: – autoanalizator przep³ywowy firmy Skalar (oznaczenie azotu: amonowego, azotynowego, azotanowego i Kjeldahla, fosforanów i fosforu ogólnego, detergentów anionowych i niejonowych oraz fenolu), – spektrofotometr absorpcji atomowej firmy Perkin-Elmer, – autoanalizator rtêci MAS-5B firmy Bacharach, – spektrofotometr firmy Carl-Zeiss Jena, – waga analityczna R 160 firmy Sartorius, – mikroskop optyczny Biolar firmy Polskie Zak³ady Optyczne, – pehametry cyfrowe firmy Tel-Eko i Mera-Elwro, – konduktometr firmy Radelkis, – biurety cyfrowe. Laboratorium wyposa¿one jest równie¿ w ró¿norodn¹ aparaturê pomocnicz¹, niezbêdn¹ do wykonywania badañ: cieplarki, suszarki, ch³odziarki, autoklawy, ³aŸnie wodne, urz¹dzenia do s¹czenia, minera- lizatory, piec do spalañ, wagi techniczne oraz ultratermostat. Przyrz¹dy pomiarowe i aparatura pomoc- nicza s¹ sprawdzane i wzorcowane w Laboratorium G³ównego lub Okrêgowego Urzêdu Miar lub w innych instytucjach specjalizuj¹cych siê w sprawdzaniu urz¹dzeñ. Laboratorium wykorzystuje do wzorcowania wzorce analityczne produkcji G³ównego lub Okrêgo- wych Urzêdów Miar, posiadaj¹ce œwiadectwa potwierdzaj¹ce reprezentowan¹ wielkoœæ fizykochemiczn¹. Próbki kontrolne sporz¹dzone s¹ z materia³ów odniesienia odpowiedniej jakoœci, np. firmy Merck.

5. KONTROLA JAKOŒCI BADAÑ

Laboratorium prowadzi kontrolê jakoœci wykonywanych badañ na trzech poziomach. Dzia³ania kontrolne zaliczane do pierwszego poziomu jakoœci analityk wykonuje poprzez: – powtarzanie badania, – wykonywanie badañ próbek “œlepych”, – wykonywanie badañ próbek kontrolnych o okreœlonym stê¿eniu oznaczanego sk³adnika, – ocenê wykonywanych krzywych wzorcowych. 165

Wyniki badañ próbek kontrolnych analizowane s¹ na bie¿¹co przy wykorzystaniu kart Shewharta, które oceniane s¹ testami statystycznymi. Dzia³ania kontrolne zaliczane do drugiego poziomu jakoœci zleca analitykowi Specjalista ds. Jakoœci. Mog¹ obejmowaæ one: – okreœlenie odzysku badanego analitu, – wykonanie badania dwiema metodami, – wykonanie badania przez dwie osoby. Dzia³ania kontrolne zaliczane do trzeciego poziomu jakoœci realizowane s¹ poprzez uczestnictwo w miêdzylaboratoryjnych badaniach porównawczych, organizowanych przez Politechnikê Krakowsk¹ (oznaczenia fizyko-chemiczne w wodach i œciekach) oraz Pañstwowy Instytut Geologiczny (oznaczenia metali w œciekach).

6. POLITYKA JAKOŒCI

Polityk¹ Jakoœci Laboratorium Delegatury w Gi¿ycku jest zapewnienie obiektywnoœci wyników badañ w zakresie ochrony œrodowiska w celu pe³nego usatysfakcjonowania klientów. Swoje cele Laboratorium zamierza osi¹gaæ przez: – rozwijanie mo¿liwoœci badawczych, – wdra¿anie nowych technik pomiarowych, – wprowadzanie i sta³e stosowanie systemu jakoœci, opisywanego w Ksiêdze Jakoœci i zgodnego z wymaganiami normy PN/EN-45001 oraz Przewodnika ISO/IEC nr 25: 1990. Przed wprowadzeniem nowego podzia³u administracyjnego Pracownia Monitoringu Jezior w Gi¿ycku, jako jednostka podlegaj¹ca Laboratorium WIOŒ w Suwa³kach, uzyska³a „Certyfikat Akredytacji Laboratorium Badawczego” (nr 174/1/98) w Polskim Centrum Badañ i Certyfikacji. 166

XII. DZIA£ALNOŒÆ WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W OLSZTYNIE W ROKU 1999

1. WSTÊP

Zadania i zakres funkcjonowania Funduszu okreœlaj¹ ustawy o ochronie i kszta³towaniu œrodowiska i prawo wodne. Nowelizacja ustawy o ochronie i kszta³towaniu œrodowiska z 3 kwietnia 1993 roku, która wesz³a w ¿ycie z dniem 3 czerwca 1993 roku nada³a Wojewódzkim Funduszom osobowoœæ prawn¹. G³ówn¹ przes³ank¹ utworzenia Wojewódzkiego Funduszu by³o wydzielenie publicznych œrodków finansowych i kierowanie ich na cele bezpoœrednio zwi¹zane z ekologi¹. Œrodki funduszu sta³y siê wa¿nym instrumentem realizacji d³ugotrwa³ej strategii ochrony œrodowiska. Z dniem 1 stycznia 1999 roku – w zwi¹zku z reform¹ administracyjn¹ kraju – na mocy ustawy z dnia 13 paŸdziernika 1998 roku (przepisy wprowadzaj¹ce ustawy reformuj¹ce administracjê publiczn¹ – Dz. U. nr 133 z dnia 29.10.1998 r.) by³y WFOŒiGW w Olsztynie wst¹pi³ w prawa i obowi¹zki by³ego WFOŒiGW w Elbl¹gu i z tym dniem sta³ siê Wojewódzkim Funduszem Ochrony Œrodowiska i Gospodar- ki Wodnej z siedzib¹ w Olsztynie. Rok 1999 by³ pierwszym rokiem dzia³alnoœci Wojewódzkiego Funduszu po reformie administracyjnej kraju w nowym województwie warmiñsko-mazurskim.

2. DZIA£ALNOŒÆ INWESTYCYJNA

W 1999 roku dzia³alnoœæ Wojewódzkiego Funduszu koncentrowa³a siê na dofinansowywaniu przed- siêwziêæ ekologicznych, przede wszystkim w zakresie ochrony wód, ochrony powietrza atmosferycznego i ochrony powierzchni ziemi. Do najwa¿niejszych zadañ ekologicznych, dofinansowanych ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu w 1999 roku nale¿a³y:

l budowa oczyszczalni œcieków i kanalizacji sanitarnej,

l modernizacja obiektów gospodarki wodnej,

l modernizacja kot³owni oraz systemów grzewczych, 167

l budowa sk³adowisk odpadów, l zwiêkszenie bezpieczeñstwa przeciwpowodziowego na ¯u³awach.

2.1. OCHRONA WÓD I GOSPODARKA WODNA

Realizacja zadañ w dziedzinie ochrony wód i gospodarki wodnej skupia³a siê na dzia³aniach zwi¹zanych: ðz ochron¹ czystoœci jezior, ochron¹ czystoœci wód w zlewniach wybranych rzek poprzez: l realizacjê zadañ dotycz¹cych budowy, rozbudowy i modernizacji oczyszczalni œcieków; l budowê lub rozbudowê kanalizacji sanitarnej; ðze zwiêkszeniem bezpieczeñstwa przeciwpowodziowego poprzez budowê i modernizacjê urz¹dzeñ ochronnych. Efektem umów zawartych w 1999 roku by³o wybudowanie piêciu, rozbudowa jednej oraz modernizacja dwóch oczyszczalni œcieków, a tak¿e wybudowanie sieci kolektorów o ³¹cznej d³ugoœci 124 km, doprowadzaj¹cych do oczyszczalni 2910 m 3/d œcieków. Budowa i modernizacja oczyszczalni pozwoli³a na osi¹gniêcie efektu ekologicznego w postaci: ðzwiêkszenia przepustowoœci o oko³o 9890 m3/d,

ðredukcji ³adunku zanieczyszczeñ, wyra¿onego w BZT5, o oko³o 2730 kg O2/d i fosforu o oko³o 90 kg P/d.

Tabela 48. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony wód i gospodarki wodnej, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 1999 roku

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

1 Gmina Jeziorany Budowa oczyszczalni œcieków w Jezioranach 2 Gmina Kolno Budowa oczyszczalni œcieków wraz z kanalizacj¹ sanitarn¹ w Lutrach 3 Gmina Stawiguda Budowa kanalizacji sanitarnej w Bart¹gu i Rusi z odprowadzaniem œcieków do kanalizacji miejskiej w Olsztynie 4 Gmina Stawiguda Budowa kanalizacji sanitarnej w Pluskach z odprowadzaniem œcie- ków do oczyszczalni w Stawigudzie 5 Gmina Wydminy Budowa sieci kanalizacji sanitarnej z przepompowniami w Wydmi- nach 6 Gmina Biskupiec Pomorski Budowa kanalizacji sanitarnej z przepompowniami dla wsi Cza- chówki 7 Gmina Miejska Elbl¹g Kanalizacja sanitarna z przepompowni¹ œcieków na ul. Druskiej w Elbl¹gu 8 Gmina Miejska Pas³êk Modernizacja oczyszczalni wraz z budow¹ kanalizacji sanitarnej i deszczowej na osiedlach mieszkalnych Pó³noc i Zydl¹g w Pas³êku 9 Gmina Rozogi Budowa sieci kanalizacji sanitarnej z przepompowni¹ œcieków w Wilamowie 10 Gmina Biskupiec Budowa sieci kanalizacji sanitarnej dla Osiedla 40-lecia, wsi Ruk³awki, S³oneczny Brzeg 168

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

11 Gmina Bia³a Piska Budowa kanalizacji sanitarnej i dwóch przepompowni œcieków w Bia³ej Piskiej 12 Gmina Miejska Olecko Uzbrojenie techniczne terenu Œródmieœcia „A” – kanalizacja sanitarna, pompownia, przykanaliki 13 Gmina Miejska Mor¹g Budowa oczyszczalni œcieków dla miasta i gminy Mor¹g 14 Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Budowa stacji zlewnej œcieków kanalizacyjnych przy ul. Olsztyñ- Kanalizacji sp. z o.o. w Lidzbarku skiej w Lidzbarku Warmiñskim Warmiñskim 15 Gmina Miejska Górowo I³aweckie Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Górowie I³aweckim – II etap 16 Gmina Miejska Ostróda Budowa przepompowni P-2 i kolektora sanitarnego w rejonie ul. S³owackiego w Ostródzie – II etap 17 Gmina Janowo Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Janowie 18 Gmina Nidzica Budowa sieci kanalizacji sanitarnej i deszczowej wraz z separato- rami oraz kolektora „B” w Nidzicy 19 Gmina Janowiec Koœcielny Budowa oczyszczalni œcieków z sieci¹ kanalizacji w Janowcu Koœcielnym – Kucach – I etap 20 Gmina Ostróda Budowa sieci sanitarnej t³oczno-grawitacyjnej w Tyrowie 21 Gmina Ryn Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Rynie przy ul. Partyzantów 22 Gmina Frombork Modernizacja oczyszczalni œcieków wraz z kanalizacj¹ we From- borku 23 Gmina Miejska Gi¿ycko Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Sulimach – Gajewo 24 Gmina Sêpopol Budowa oczyszczalni œcieków wraz z kanalizacj¹ w Sêpopolu 25 Gmina Srokowo Budowa kanalizacji sanitarnej w Srokowie 26 Ministerstwo Spraw Wewnêtrznych Budowa mechaniczno-biologicznej oczyszczalni œcieków w Oœrod- i Administracji ku Wypoczynkowym MSWiA w Ostrowinie

2.2. OCHRONA ATMOSFERY

Zadania realizowane przy pomocy finansowej Wojewódzkiego Funduszu z zakresu ochrony atmosfery mia³y na celu: ðograniczenie emisji zanieczyszczeñ do powietrza wskutek: l modernizacji istniej¹cych kot³owni po³¹czonych ze zmian¹ paliw na niskoemisyjne; l zmiany istniej¹cych Ÿróde³ spalania na nowoczesne, wysokowydajne energetycznie i posiadaj¹ce urz¹dzenia automatycznie reguluj¹ce proces spalania oraz wydajnoœæ ciepln¹ kot³a; l rezygnacji z indywidualnych Ÿróde³ ciep³a na rzecz pod³¹czenia do miejskiej sieci cieplnej; ðracjonalizacjê wytwarzania i u¿ytkowania ciep³a polegaj¹c¹ na: l dzia³aniach prowadz¹cych do zmniejszenia zu¿ycia paliwa, a zatem do ograniczenia emisji zanieczyszczeñ w ciep³owniach i kot³owniach rejonowych; l dzia³aniach podnosz¹cych efektywnoœæ przesy³u ciep³a (sieci preizolowane). Inwestycje powsta³e na podstawie umów zawartych w 1999 roku stworzy³y warunki miêdzy innymi do zmniejszenia: 169

ðemisji dwutlenku siarki o 95 Mg/a ðpy³ów o 120 Mg/a ðtlenku wêgla o 220 Mg/a

Tabela 49. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony atmosfery, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 1999 roku

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

1 „Izolacja” Nidzica SA Budowa dwóch kot³owni olejowych (parowej i wodnej) na terenie „Izolacji” w Nidzicy 2 Seminarium Duchowne w Pieniê¿nie Modernizacja kot³owni z wêglowej na olejow¹ w Misyjnym Semina- rium Duchownym Ksiê¿y Werbistów w Pieniê¿nie 3 Spó³dzielnia Mieszkaniowa w Klew- Modernizacja kot³owni osiedlowej z wêglowej na olejow¹ kach 4 Gmina Miejska Nowe Miasto Lubaw- Modernizacja kot³owni z wêglowej na olejow¹ wraz z zewnêtrzn¹ skie sieci¹ co. w OSiR w Nowym Mieœcie Lub. 5 ZOZ Pisz Budowa kot³owni olejowej z sieciami przesy³owymi i wêz³ami ciepl- nymi w SP ZOZ w Piszu 6 Gmina Biskupiec Modernizacja miejskiego systemu ciep³owniczego w Biskupcu – gazyfikacja – etap I 7 Gmina Olecko Modernizacja kot³owni miejskich i sieci co. w Olecku 8 Cegielnie Olsztyñskie SA w Olszty- Gazyfikacja Zak³adu Lajsy – I etap: gazyfikacja procesu wypalania nie 9 ZOZ Pas³êk Budowa kot³owni olejowej oraz instalacji kot³owej na potrzeby Szpi- tala w Pas³êku 10 Gmina Miejska Gi¿ycko Modernizacja systemu ciep³owniczego dla Gi¿ycka – modernizacja kot³owni z wêglowych na gazowe przy ul. Nowowiejskiej 35 i Armii Krajowej 4 11 „¯egluga Mazurska” sp. z o.o. Modernizacja kot³owni z wêglowej na olejow¹ na terenie Spó³ki w Gi¿ycku „¯egluga Mazurska” 12 ZOZ Nidzica Modernizacja kot³owni z wêglowej na gazow¹ w Przychodni Obwo- dowej ZOZ w Nidzicy 13 Zwi¹zek Gmin Mazurskich Modernizacja kot³owni w Ponadlokalnym Oœrodku Rehabilitacyjno- -Wychowawczym w Szczytnie 14 Gmina P³oœnica Modernizacja systemu grzewczego w Szkole Podstawowej w Gródkach 15 Gmina Kiwity Modernizacja kot³owni w Szkole Podstawowej w ¯egotach z wêglo- wej na olejow¹ z sieci¹ co. 16 Komenda Powiatowa Pañstwowej Modernizacja kot³owni z wêglowej na olejow¹ w stra¿nicy KP PSP Stra¿y Po¿arnej w E³ku w E³ku 17 Komenda Powiatowa Pañstwowej Modernizacja kot³owni z wêglowej na olejowo-gazow¹ w KP PSP Stra¿y Po¿arnej w Ostródzie Ostróda 18 Dom Pomocy Spo³ecznej w Gi¿ycku Modernizacja kot³owni wêglowej na olejow¹ w DPS 19 Gmina Jedwabno Modernizacja kot³owni z wêglowej na olejow¹ w budynku Szko³y Podstawowej w Jedwabnie 170

2.3. OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI

W tej dziedzinie dzia³ania Wojewódzkiego Funduszu skupi³y siê g³ównie na rekultywacji wysypisk, ale nie tylko. Miêdzy innymi przy wspó³udziale œrodków Wojewódzkiego Funduszu w 1999 roku zosta³y utworzone trzy stacje Kontroli Opryskiwaczy celem prowadzenia okresowych badañ sprzêtu do stosowania œrodków ochrony roœlin − jest to w pewnym stopniu kontynuacja prac dofinansowanych przez Fundusz w latach ubieg³ych (modernizacja opryskiwaczy polowych): – Stacja Kontroli Opryskiwaczy utworzona przez Starostwo Powiatowe w Kêtrzynie na bazie Zespo³u Szkó³ Rolniczych w Karolewie; bêdzie ona dzia³a³a na terenie powiatów: kêtrzyñskiego, bartoszyckiego, mr¹gowskiego, gi¿yckiego, piskiego i e³ckiego; – Stacja Kontroli Opryskiwaczy utworzona przez Starostwo Powiatowe w Ostródzie na bazie Zespo- ³u Szkó³ Rolniczych w Dobrocinie; Stacja swoim dzia³aniem obejmuje powiaty: ostródzki i i³awski; – Stacja Kontroli Opryskiwaczy przy Centrum Szkoleniowym Techniki Ochrony Roœlin przy Uniwer- sytecie Warmiñsko-Mazurskim w Olsztynie; celem jest prowadzenie szkoleñ oraz atestacji na terenie powiatu olsztyñskiego. Prowadzenie badañ kontroli opryskiwaczy pozwoli na: l eliminacjê z u¿ycia niesprawnych opryskiwaczy, l efektywniejsze wykorzystanie œrodków ochrony roœlin, l ochronê wód i gleby.

Tabela 50. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony powierzchni gleby, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 1999 roku

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

1 Gmina Go³dap Budowa miejsko-gminnego wysypiska odpadów sta³ych w Koœmidrach k. Go³dapi 2 Starostwo Ostróda Tworzenie Stacji Kontroli Opryskiwaczy 3 Starostwo Kêtrzyn Tworzenie Stacji Kontroli Opryskiwaczy 4 UWM Olsztyn Tworzenie Stacji Kontroli Opryskiwaczy przy Centrum Szkoleniowym Technik Ochrony Roœlin UWM

3. DZIA£ALNOŒÆ NIEINWESTYCYJNA

W ramach dzia³alnoœci nieinwestycyjnej Wojewódzki Fundusz wspiera³ realizacjê zadañ z zakresu ochrony przyrody, edukacji ekologicznej, monitoringu, nadzwyczajnych zagro¿eñ.

3.1. PRZYRODA

Zawarte umowy by³y kontynuacj¹ rozpoczêtych w ubieg³ych latach dzia³añ dotycz¹cych restytucji i reintrodukcji gatunków zagro¿onych oraz sporz¹dzania planów ochrony rezerwatów, leczenia drzew pomnikowych i oznakowania pomników przyrody. Dziêki wsparciu Wojewódzkiego Funduszu, Pó³nocno-Podlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków kontynuowa³o realizacjê projektu zwi¹zanego z ochron¹ najwiêkszej w Polsce kolonii bociana bia³ego w ¯ywkowie. Czynnikiem decyduj¹cym o wysokiej liczbie par lêgowych jest odpowiednia baza pokarmo- 171 Mapa 15. Zadania z zakresu ochrony œrodowiska realizowane w 1999 roku przy udziale WFOŒiGW w Olsztynie 172 wa i jej dostêpnoœæ. Na podstawie obserwacji preferencji ¿erowania bocianów zosta³o wyznaczonych w okolicach ¯ywkowa 10 obszarów, stanowi¹cych najwiêksze ¿erowiska dla miejscowej populacji. Utrzymywanie obecnej liczebnoœci bociana bia³ego w ¯ywkowie wymaga dzia³añ ochronnych i aktywnego wspierania ekstensywnego u¿ytkowania terenów rolniczych. W celu prawid³owej ochrony i utrzy- mania obecnych ¿erowisk bociana bia³ego w ¯ywkowie konieczne jest, równolegle z inwentaryzacj¹ ¿erowisk bociana bia³ego, powo³anie nowych u¿ytków ekologicznych w okolicach wsi ¯ywkowo. Prze- prowadzone w 1999 roku badania ornitologiczne i botaniczne w okolicach ¯ywkowa wykaza³y, ¿e teren ten charakteryzuje siê wysokimi walorami przyrodniczymi. W wyniku prac zosta³o wytypowanych 14 obiektów, kwalifikuj¹cych siê do objêcia ochron¹ w formie u¿ytków ekologicznych.

3.2. EDUKACJA EKOLOGICZNA

W 1999 roku Wojewódzki Fundusz wspiera³ dzia³ania zwi¹zane z edukacj¹ ekologiczn¹, realizowane g³ównie poprzez Elbl¹skie Centrum Edukacji Ekologicznej w Elbl¹gu, Parki Krajobrazowe i Ligê Ochrony Przyrody. Œrodki Funduszu przeznaczone by³y na wspomaganie programów edukacyjnych, konkursów, olim- piad i innych przedsiêwziêæ upowszechniaj¹cych wiedzê ekologiczn¹, pobudzaj¹cych zainteresowania problematyk¹ ekologiczn¹ w spo³eczeñstwie, szczególnie wœród m³odzie¿y oraz zaszczepienie postaw i zachowañ s³u¿¹cych idei zrównowa¿onego rozwoju. Na uwagê zas³uguje program edukacyjny realizowany przez Zespó³ Parków Krajobrazowych w Jerz- wa³dzie przy wspó³udziale Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Pro Natura” pod nazw¹ „Bocian bia³y na terenie Parków Krajobrazowych Pojezierza I³awskiego i Wzgórz Dylewskich”. Program ten spo- tka³ siê z du¿ym uznaniem uczniów i nauczycieli. Uczestniczy³o w nim 27 szkó³. Bocian bia³y jest idealnym gatunkiem do prowadzenia edukacji przyrodniczej, poniewa¿ jest ptakiem du¿ym, ciesz¹cym siê w Polsce olbrzymi¹ sympati¹ ludzi, ¿yj¹cym w bezpoœrednim otoczeniu cz³owieka i w zwi¹zku z tym ³atwy do obserwacji. Dzieci i m³odzie¿, poprzez proste obserwacje, mog³y siê sporo dowiedzieæ o przyrodzie i przyczyniæ siê do skutecznej ochrony tego ptaka. W ramach projektu prowadzono zajêcia dotycz¹ce ekologii, etologii i ochrony bociana bia³ego oraz przeprowadzono konkurs plastyczny pod nazw¹ „Bocian bia³y – symbol Warmii i Mazur”; zorganizowano te¿ objazdow¹ wystawê fotograficzn¹ oraz sesjê podsumowuj¹c¹ program.

3.3. NADZWYCZAJNE ZAGRO¯ENIA ŒRODOWISKA (NZŒ)

Dofinansowywano zadania, których g³ównym wynikiem by³o zwiêkszenie bazy ratownictwa chemicznego i ekologicznego jednostek OSP i PSP na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego.

Tabela 51. Zadania z zakresu ochrony przyrody, edukacji ekologicznej i NZŒ

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

OCHRONA PRZYRODY 1 PTOP Bia³ystok ¯ywkowo – ochrona najwiêkszej kolonii w Polsce bociana bia³ego – opracowanie i wdro¿enie systemu ochrony g³ównych ¿erowisk bocianów 2 WOŒ UW Olsztyn Leczenie drzew pomnikowych i oznakowanie g³azów pomnikowych 173

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

3 Welski Park Krajobra- Pobyt delegacji oficjalnej i roboczej pracowników Parku Drömling na terenie Wel- zowy skiego Parku Krajobrazowego – wymiana pracowników obu parków w ramach zawartego porozumienia 4 Park Wysoczyzny Zorganizowanie banku informacji o walorach przyrodniczych Elbl¹skiej 5 Starostwo Powiatowe Dni Drwêcy – cykl imprez edukacyjno-popularyzatorskich z zakresu ochrony w Ostródzie dorzecza Drwêcy 6 Park Wysoczyzny Promocja walorów przyrodniczych Elbl¹skiej 7 WOŒ UW Olsztyn Wykonanie planów ochrony rezerwatów oraz waloryzacja przyrodnicza obiektów proponowanych do objêcia ochron¹ rezerwatow¹ 8 WOŒ UW Olsztyn Restytucja i reintrodukcja gatunków zagro¿onych 9 ZO PZW Olsztyn Restytucja i reintrodukcja zagro¿onych gatunków ryb rzecznych 10 WOŒ UW Olsztyn Zakup dwóch ³odzi z silnikami dla Stra¿y Rybackiej 11 WOŒ UW Olsztyn Wprowadzenie do ksi¹g wieczystych danych dotycz¹cych rezerwatów „Rzeka Drwêca” i „Pas³êka” 12 Nadleœnictwo Kudypy Leœne Arboretum Warmii i Mazur EDUKACJA EKOLOGICZNA 1 WOM Olsztyn Warsztaty dla nauczycieli szkó³ podstawowych i ponadpodstawowych – „Styl ¿ycia i edukacja ekologiczna” 2 WOM Olsztyn VII Edycja Konkursu Biologiczno-Ekologicznego Szkó³ Podstawowych Wojewódz- twa Olsztyñskiego 3 ZPK Jerzwa³d Zakup zestawu komputerowego wraz z oprogramowaniem do zorganizowania komputerowej bazy danych z zakresu ochrony przyrody 4 ZPK Jerzwa³d Wydanie dwumiesiêcznika o dzia³alnoœci Zespo³u Parków Krajobrazowych Poje- zierza I³awskiego i Wzgórz Dylewskich – „Uroczysko” 5 WIOŒ Olsztyn Zakup sprzêtu komputerowego 6 ZPK Jerzwa³d Organizacja IV Obozu dla m³odzie¿y szkó³ œrednich regionu warmiñsko-mazurskiego 7 ZPK Jerzwa³d Program edukacyjny „Bocian bia³y na terenie Parku Krajobrazowego Pojezierza I³awskiego i Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich” 8 WOŒ UW Olsztyn Prenumerata czasopism, zakup literatury specjalistycznej w zakresie ochrony œro- dowiska 9 WSP Olsztyn Fina³ Wojewódzki XIV Olimpiady Wiedzy Ekologicznej 10 WSP Olsztyn III Miêdzynarodowy Konkurs Filmów Ekologicznych „VIDEKO” 11 WOŒ UW Olsztyn Szkolenie specjalistyczne pracowników Wydzia³u Ochrony Œrodowiska i Rolnictwa 12 Miasto Lidzbark Zakup nagród dla uczestników V Gminnego Konkursu Ekologicznego Twórczoœci Artystycznej Kie³piny ’99 13 Zarz¹d Województwa Konkurs „Czysta i Piêkna Zagroda – Estetyczna Wieœ” Warmiñsko-Mazur- skiego 174

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

14 Nadleœnictwo Spy- Leœny Oœrodek Edukacji Ekologicznej w Spychowie chowo 15 NOT Olsztyn Organizacja seminarium nt.: Racjonalne metody zagospodarowania i utylizacji odpadów komunalnych w regionie 16 Biuro Senatora Seminarium: Ochrona œrodowiska w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich Wies³awa Pietrzaka 17 Fundacja CEE Kro- Program aktywnej edukacji ekologicznej dla szkó³ i gmin na terenie województwa sno warmiñsko-mazurskiego „Czysta Wis³a i rzeki Przymorza” 18 ECEE Elbl¹g Program edukacji ekologicznej i dzia³alnoœci proekologicznej 19 ZO LOP Elbl¹g Dzia³alnoœæ ekologiczno-szkoleniowa LOP 20 Park Wysoczyzny Edukacja ekologiczna Elbl¹skiej 21 Welski Park Krajobra- Przyrodnicza œcie¿ka dydaktyczna przy jeziorze Neliwa zowy 22 ZO LOP Olsztyn Popularyzacja wiedzy na temat ochrony przyrody 23 Welski Park Krajobra- Wydawnictwa informacyjne o walorach przyrodniczych Welskiego Parku Krajobra- zowy zowego 24 Welski Park Krajobra- Zakup pomocy naukowych na potrzeby Muzeum Przyrody i sali edukacyjnej zowy 25 Nowe Miasto Lubaw- Organizacja VI Miêdzygminnego Festynu Ekologicznego Tylice ’99 skie 26 ZW PZ£ Olsztyn Dofinansowanie wydania kwartalnika przyrodniczo-³owieckiego „Myœliwiec War- miñsko-Mazurski”

27 FOWJM Gi¿ycko Program edukacji ekologicznej dla Regionu Wielkich Jezior Mazurskich 28 Biuro Porozumienia Wydanie „Strategii rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone P³uca Polski” „ZPP” Bia³ystok 29 Muzeum Warmii i Zakup sprzêtu do pracowni edukacji ekologicznej Dzia³u Przyrody Muzeum Warmii Mazur w Olsztynie i Mazur 30 WODR Olsztyn Szkolenie wyjazdowe do Francji „Ochrona œrodowiska przed szkodliwym wp³ywem intensywnej produkcji zwierzêcej na przyk³adzie rozwi¹zañ stosowanych we Fran- cji” 31 WOŒ UW Olsztyn Wykonanie ilustrowanej publikacji „Obszary i obiekty chronione w województwie warmiñsko-mazurskim” 32 NOT Olsztyn Organizacja XXVIII Dni Techniki MONITORING 1 WSSE Olsztyn Zakup aspiratorów do pobierania prób powietrza w ramach Pañstwowego Monito- ringu Ochrony Powietrza 2 UW WOŒ Olsztyn Organizacja monitoringu przeciwpowodziowego na terenie województwa warmiñ- sko-mazurskiego 3 UW WOŒ Olsztyn Badania monitoringu regionalnego wód powierzchniowych województwa warmiñ- sko-mazurskiego 175

LP. INWESTOR NAZWA ZADANIA

4 WIOŒ Olsztyn Wykonanie nawiewu powietrza wentylacji mechanicznej w budynku Delegatury WIOŒ w Elbl¹gu 5 WIOŒ Olsztyn Zakup komputera wraz z oprogramowaniem do ambulansu pomiaru emisji NADZWYCZAJNE ZAGRO¯ENIA ŒRODOWISKA 1 Gmina Olsztynek Wyposa¿enie OSP w Olsztynku w specjalistyczny sprzêt ratownictwa techniczno-ekologicznego 2 KW PSP Olsztyn Zakup sprzêtu specjalistycznego dla potrzeb ratownictwa techniczno-ekologiczno-chemicznego 3 WIOŒ Olsztyn Zakup samochodu terenowego na potrzeby monitoringu 4 OSP £ukta Wyposa¿enie wozu ratownictwa drogowo-technicznego na potrzeby OSP w £ukcie 5 Miasto Lidzbark Wyposa¿enie w sprzêt specjalistyczny do celów ratownictwa drogowego OSP w Lidzbarku 6 Gmina Œwiêtajno Wyposa¿enie w sprzêt specjalistyczny do celów ratownictwa drogowego OSP w Spychowie 7 Gmina Susz Wyposa¿enie w sprzêt specjalistyczny do celów ratownictwa techniczno-drogowego OSP w Suszu 176

XIII. SPIS TABEL

Tabela 1. Ocena jakoœci wód rzek badanych w 1999 roku (bez dop³ywów Zalewu Wiœlanego) wed³ug metody CUGW ...... 10 Tabela 2. Klasyfikacja wód Drwêcy (wed³ug metody CUGW) w latach 1996 i 1999 ...... 22 Tabela 3. Klasyfikacja wód Liwny (wed³ug metody CUGW) w latach 1994/95 i 1999 ...... 29 Tabela 4. Klasyfikacja wód Wad¹ga (wed³ug metody CUGW) w latach 1996 i 1999 ...... 39 Tabela 5. Klasyfikacja wód Wêgorapy (wed³ug metody CUGW) w latach 1992, 1993 i 1999 ...... 42 Tabela 6. Klasyfikacja wód Wkry (wed³ug metody CUGW) w latach 1997 i 1999 ...... 45 Tabela 7. Wyniki klasyfikacji rzek badanych w 1999 roku ³¹cznie z dop³ywami Zalewu Wiœlanego (liczba i procent przekrojów pomiarowo-kontrolnych odpowiadaj¹cych danej klasie czystoœci)...... 46 Tabela 8. Podstawowe dane morfometryczne i wyniki ocen stanu czystoœci jezior badanych w 1999 roku ...... 48 Tabela 9. Wartoœci wybranych wskaŸników troficznych jezior badanych w 1999 roku (warstwa powierzchniowa najg³êbszego plosa latem) ...... 48 Tabela 10. Wartoœci wybranych wskaŸników troficznych jezior badanych w 1999 roku (warstwa naddenna najg³êbszego plosa latem)...... 49 Tabela 11. Zakresy stê¿eñ zwi¹zków azotu i fosforu w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w sezonie pomiarowym 1999 ...... 75 Tabela 12. Zakresy stê¿eñ metali ciê¿kich (forma rozpuszczona) w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w 1999 roku...... 79 Tabela 13. Zakresy stê¿eñ pestycydów chloroorganicznych w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w 1999 roku ...... 79 Tabela 14. Bilans ³adunków zanieczyszczeñ wniesionych w roku 1999 do Zalewu Wiœlanego rzekami z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego ...... 80 Tabela 15. Zestawienie ³adunków zanieczyszczeñ zrzucanych bezpoœrednio do Zalewu Wiœlanego w 1999 roku z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego ...... 80 Tabela 16. Klasyfikacja wód rzeki Baudy w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW ...... 81 Tabela 17. Klasyfikacja wód rzeki D¹brówki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW ...... 82 Tabela 18. Klasyfikacja wód rzeki Elbl¹g w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW ...... 83 Tabela 19 . Klasyfikacja wód rzeki Grabianki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW...... 84 Tabela 20. Klasyfikacja wód rzeki Kamionki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW ...... 84 Tabela 21. Klasyfikacja wód rzeki Narusy w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW...... 85 Tabela 22. Klasyfikacja wód rzeki Olszanki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW ...... 86 Tabela 23. Klasyfikacja wód rzeki Pas³êki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW...... 86 Tabela 24. Klasyfikacja wód rzeki Stradanki w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW ...... 87 Tabela 25 . Klasyfikacja wód rzeki Suchacz w latach 1997–1999 wed³ug oceny CUGW ...... 87 Tabela 26. Klasyfikacja jakoœci zwyk³ych wód podziemnych – sieæ krajowa monitoringu ...... 91 177

Tabela 27. Zestawienie punktów i wyników monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego...... 93 Tabela 28. Sk³ad fizyko-chemiczny œredniomiesiêcznych próbek opadów atmosferycznych (wet-only) w 1999 roku ze stacji monitoringowej w Olsztynie oraz miesiêczne sumy opadów ...... 101 Tabela 29. Miesiêczne wielkoœci ³adunków zanieczyszczeñ wnoszonych z opadami atmosferycznymi w 1999 roku ze stacji monitoringowej w Olsztynie ...... 102 Tabela 30. Wyniki pomiarów imisji substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1998–1999 prowadzonych przez Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne ...... 123 Tabela 31. Lokalizacja punktów pomiarowych imisji w 1999 roku ...... 126 Tabela 32. Dopuszczalne stê¿enia wybranych substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze na „obszarach zwyk³ych” ...... 127 Tabela 33. Wyniki pomiarów dwutlenku siarki w 1999 roku...... 128 Tabela 34. Wyniki pomiarów sumy tlenków azotu w 1999 roku...... 129 Tabela 35. Wyniki pomiarów tlenku wêgla w 1999 roku ...... 129 Tabela 36. Wyniki pomiarów stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em w 1999 roku ...... 130 Tabela 37. Dopuszczalne poziomy ha³asu, powodowanego w œrodowisku przez poszczególne grupy Ÿróde³ ha³asu, z wy³¹czeniem ha³asu powodowanego przez linie energetyczne oraz starty, l¹dowania i przeloty statków powietrznych...... 134 Tabela 38. Rozk³ad przekroczeñ dopuszczalnych poziomów ha³asu na podstawie pomiarów kontrolnych WIOŒ w Olsztynie w 1999 roku ...... 135 Tabela 39. Zestawienie zak³adów, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu dŸwiêku (w dB) w 1999 roku...... 136 Tabela 40. Odpady niebezpieczne w województwie warmiñsko-mazurskim (w Mg) w roku 1999 wg bazy SIGOP ...... 139 Tabela 41. Wykaz 10 najwiêkszych „producentów” odpadów niebezpiecznych w 1999 roku ...... 141 Tabela 42. Wykaz sk³adowisk komunalnych na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego (stan na 31.12.1999 r.) ...... 143 Tabela 43. Sk³adowiska przemys³owe województwa warmiñsko-mazurskiego...... 146 Tabela 44. Iloœci zagospodarowanych odpadow (w Mg) ...... 147 Tabela 45. Sprzeda¿ surowców wtórnych pozyskanych przez Zak³ad Gospodarki Odpadami Komunalnymi w Olsztynie w 1999 roku...... 147 Tabela 46. Rodzaje i liczba kontroli przeprowadzonych w 1999 roku przez WIOŒ w Olsztynie i Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku ...... 149 Tabela 47. Zakres wykonywanych badañ w Laboratorium Delegatury WIOŒ w Gi¿ycku...... 163 Tabela 48. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony wód i gospodarki wodnej, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 1999 roku ...... 167 Tabela 49. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony atmosfery, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 1999 roku...... 169 Tabela 50. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony powierzchni gleby, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 1999 roku...... 170 Tabela 51. Zadania z zakresu ochrony przyrody, edukacji ekologicznej i NZŒ ...... 172 178

XIV. SPIS RYCIN

Ryc. 1. Stê¿enia charakterystyczne oraz minimalne, maksymalne i œrednie roczne niektórych wskaŸników zanieczyszczeñ wód rzek badanych w 1999 roku (numeracja stanowisk wed³ug tab. 1) ...... 12 Ryc. 2. Zasolenie wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999 (œrednie wartoœci roczne)...72 Ryc. 3. Odczyn wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 72 Ryc. 4. Przezroczystoœæ wód Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 73 Ryc. 5. Stê¿enie tlenu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 74 Ryc. 6. Zmiany wskaŸników zawartoœci substancji organicznych – BZT5 i ChZT-Mn wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 74 Ryc. 7. Zmiany ChZT-Cr wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 75 Ryc. 8. Stê¿enie azotanów w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1996–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 76 Ryc. 9. Zawartoœæ azotu ca³kowitego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1996–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 76 Ryc. 10. Stê¿enie fosforanów w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 77 Ryc. 11. Zawartoœæ fosforu ca³kowitego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 77 Ryc. 12. Stan sanitarny wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1993–1999 ...... 78 Ryc. 13. Zawartoœæ chlorofilu „a” w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego w latach 1994–1999 (œrednie wartoœci roczne) ...... 78 Ryc. 14. Sieæ stacji pomiarowo-kontrolnych Krajowego Monitoringu Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Depozycji Zanieczyszczeñ do Pod³o¿a ...... 99

Ryc. 15. Roczne ³adunki jednostkowe siarczanów (w kg SO4/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 104 Ryc. 16. Roczne ³adunki jednostkowe azotanów i azotynów (w kg N/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 104 Ryc. 17. Roczne ³adunki jednostkowe jonu wodorowego (w kg H+/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 105 179

Ryc. 18. Roczne ³adunki jednostkowe azotu ogólnego (w kg N/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 105 Ryc. 19. Roczne ³adunki jednostkowe fosforu ogólnego (w kg P/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 106 Ryc. 20. Roczne ³adunki jednostkowe cynku (w kg Zn/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 106 Ryc. 21. Roczne ³adunki jednostkowe miedzi (w kg Cu/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 107 Ryc. 22. Roczne ³adunki jednostkowe o³owiu (w kg Pb/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 1999 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego...... 107 Ryc. 23. Gospodarka odpadami przemys³owymi w województwie warmiñsko-mazurskim w 1999 roku (dane Urzêdu Statystycznego w Olsztynie) ...... 139 Ryc. 24. Gospodarka odpadami niebezpiecznymi w województwie warmiñsko-mazurskim w 1999 roku (dane WIOŒ) ...... 140 Ryc. 25. Procentowy udzia³ poszczególnych grup odpadów w ogólnej iloœci wytworzonych odpadów niebezpiecznych (dane WIOŒ)...... 141 180

XV. SPIS MAP

Mapa 1. Stan czystoœci rzek województwa warmiñsko-mazurskiego badanych w 1999 roku Mapa 2. Klasyfikacja ogólna wód Dajny w roku 1999...... 16 Mapa 3. Klasyfikacja ogólna wód Dreli w roku 1999...... 18 Mapa 4. Klasyfikacja ogólna wód Drwêcy i jej dop³ywów w roku 1999...... 21 Mapa 5. Klasyfikacja ogólna wód rzeki Kiermas – Koœno w roku 1999 ...... 27 Mapa 6. Klasyfikacja ogólna wód Liwny w roku 1999...... 28 Mapa 7. Klasyfikacja ogólna wód Szkotówki w roku 1999...... 36 Mapa 8. Klasyfikacja ogólna wód rzeki Wad¹g (Dymer – Dadaj – Pisa Warmiñska – Wad¹g) w 1999 roku .....38 Mapa 9. Klasyfikacja ogólna wód Wêgorapy w roku 1999...... 41 Mapa 10. Klasyfikacja ogólna wód Wkry (Wkry – Nidy) w roku 1999 ...... 44 Mapa 11. Lokalizacja stanowisk pomiarowych na Zalewie Wiœlanym oraz bezpoœrednich zrzutów zanieczyszczeñ ...... 71 Mapa 12. Województwo warmiñsko-mazurskie. Mapa zagro¿eñ – transport drogowy ...... 158 Mapa 13. Województwo warmiñsko-mazurskie. Mapa zagro¿eñ – transport kolejowy ...... 159 Mapa 14. Województwo warmiñsko-mazurskie. Mapa zagro¿eñ – toksyczne œrodki przemys³owe...... 160 Mapa 15. Zadania z zakresu ochrony œrodowiska realizowane w 1999 roku przy udziale WFOŒiGW w Olsztynie ...... 171