POLITIEK WETENSCHAP

ESSAY 4 2019

HENK NIJBOER Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is

Heeft een linkse fusiepartij de toekomst? PETER KANNE PHILIP VAN PRAAG

Onze instituties op de schop II MENNO HURENKAMP, WIMAR BOLHUIS, ANTON HEMERIJCK & MARC VAN DER MEER, KOEN VAN DER GAAST SOCIALISME & DEMOCRATIE

Jaargang 76, nummer 4, augustus 2019 Een uitgave van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau voor de sociaal-democratie Verschijnt zes maal per jaar

Redactie Uitgever Paul de Beer Uitgeverij Van Gennep Nik de Boer Emmastraat 69 Meike Bokhorst 1814 DM Alkmaar Klara Boonstra [email protected] Menno Hurenkamp 06 206 12 852 Ruud Koole Marijke Linthorst Abonnementsprijzen per jaargang Annemarieke Nierop (hoofdredactie) ▶ Student / aio / oio / Jong WBS / Jonge Socialisten: € 40,50 ▶ Particulier Nederland: € 84,50 Redactieraad ▶ Instelling Nederland: € 164,50 Maurits Barendrecht ▶ Particulier buitenland: € 147,50 Liesbeth Noordegraaf ▶ Instelling buitenland: € 175,50 Marc Chavannes (voorzitter ) Paul Tang ▶ Losse nummers € 17,50 Een abonnement kan op elk ­gewenst ­moment ­ingaan. De redactie verwelkomt Opzeggen kan tot één maand voor het einde van de jaargang. bijdragen ter beoordeling. Vanwege de aard en inhoud van de uitgave wordt u geacht Kopij graag toezenden het abonnement in het kader van uw beroep of bedrijf te per e-mail naar [email protected] ontvangen en niet als consument op te treden in de zin van de artikelen art. 236 en 237 boek 6 BW. Mocht dit anders zijn, Redactieadres dan bent u ­gehouden dit binnen één maand na ingang van Wiardi Beckman Stichting het abonnement per e-mail, telefonisch, schriftelijk of an- Emmapark 12 derszins bij de abonnementenadministratie van de uitgever 2595 ET Den Haag aan te geven.

Telefoon (070) 262 97 20 © 2019 Uitgeverij Van Gennep E-mail send @ wbs.nl Niets uit deze uitgave mag worden vermenig­vuldigd Vormgeving en/of openbaar ­gemaakt zonder ­voorafgaande ­schriftelijke Jaap Swart (omslag & lay-out) toestemming van de uitgever.

Abonnementen Bel 06 206 12 852 of mail [email protected] voor een abonnement of kennis- makingsnummer. Redactioneel Tijd voor verandering

Hilariteit alom toen in mei de Stemwijzer voor de Europese Verkiezingen twee weken was vertraagd omdat PvdA en GroenLinks exact dezelfde antwoorden hadden aangele- verd op alle stellingen. Moeten partijen die inhoudelijk zo dicht bij elkaar zi‡en, niet gewoon fuseren? Peter Kanne zocht het uit en concludeert dat PvdA en GroenLinks samen meer stemmen kunnen trekken dan elk apart. De partijen moeten dan wel het streven loslaten een brede volkspartij te zijn. Philip van Praag keek ook nog eens goed naar alle electorale onderzoeken en komt juist tot de conclusie dat PvdA, GroenLinks en SP in het parlement nauw moeten samenwerken, maar dat een fusie niet per se een goed idee is. En het loslaten van het streven een volkspartij te zijn ook niet. Verder dit nummer het vervolg van de serie over noodzakelijke hervormingen van onze instituties. Menno Hurenkamp relativeert de roep om hervorming van de parle- mentaire democratie, Wimar Bolhuis doet voorstellen ons gedateerde belastingstelsel te herzien, Anton Hemerijck en Marc van der Meer zien toekomst in het Nederlandse pol- dermodel (als er tenminste ook ruimte komt voor sociale investeringen) en Koen van der Gaast ontleedt de rol van instituties bij de verduurzaming van onze voedselsector. Henk Nijboer viel de eer te beurt de tiende Thijs Wöltgens-lezing te houden. Aanlei- ding voor hem zich te verdiepen in de toekomst van ons sociaaleconomische model en manieren om af te rekenen met de neoliberale tijdgeest, waar Wöltgens altijd erg kritisch op was.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Column

Een donkergrijs randje

Door Reinier Tromp De tweede oorzaak is ideologisch. Jon- Redacteur S&D geren zijn cultureel progressiever en eco- nomisch liberaler dan ouderen en daarbij wegen de culturele thema’s veel zwaarder De positieve uitslag voor de PvdA bij de dan de economische. Dat is slecht nieuws Europese verkiezingen is hoopvol voor de voor de PvdA, die economisch een sterke toekomst van de sociaal-democratie. Toch zit maar conservatievere positie heeft en cultu- er een donker randje aan, een randje dat elke reel heel consequent een flets verhaal ver- verkiezing iets groter wordt: jongeren laten telt. Immigratie is een belangrijk thema bij de PvdA massaal links liggen. jongeren en de electorale concurrenten D Het is een harde werkelijkheid, maar de en GroenLinks staan daarop veel scherper PvdA is na het CDA de meest vergrijsde partij gepositioneerd. Daarnaast vinden jongeren van Nederland:  % van haar kiezers is boven identiteitsvraagstukken belangrijk: waar de vijftig. Dat is gemiddeld ouder dan de kie- hoor ik bij? Helaas is daarop het antwoord al- zers van ›Plus.  % van haar kiezers is tussen lang niet meer: de arbeidersklasse. Een derde › en › jaar. Slechts  % van de PvdA-kiezers urgent thema is klimaat, dat door de PvdA is tussen œ en  jaar. Deze cijfers worden iets steevast in de categorie ‘daar moeten we ook opgestuwd door de relatief lage opkomst bij wat mee’ wordt geplaatst. Jonge kiezers zien Europese verkiezingen, waarbij vooral oude- dat en stemmen natuurlijk niet voor hun ei- ren gaan stemmen. Het zou zomaar kunnen gen ondergang. dat niet alleen het ‘Timmermans-effect’ een Als we deze twee oorzaken samen nemen belangrijke oorzaak was van de electorale dan is de opdracht voor de PvdA helder. So- winst maar het feit dat bij Europese verkiezin- ciaaleconomisch moet zij haar traditionele gen de ouderen wel naar de stembus gaan en verhaal van het kapitalisme aan banden leg- de jongeren thuisblijven. gen en de economische baten herverdelen, Nu zijn er denk ik twee oorzaken voor deze toepassen op de kapitalistische gedrochten beroerde cijfers onder jongeren. Aan de eerste van deze tijd. Denk aan de macht en onge- kan de partij eigenlijk niet zoveel doen. Dat is ëvenaarde rijkdom van de techgiganten of de versplintering van het politieke landschap. de farmaceutische en olie-industrie. Maar De tijd van de grote partijen is voorbij en de zij moet ook een scherper profiel kiezen op jonge kiezer kiest niet meer vanzelfsprekend de hedendaagse culturele vraagstukken, op basis van zijn of haar sociale positie of een profiel dat bijvoorbeeld de diversiteit kerkgenootschap voor één partij. De PvdA zal omarmt en een strijdvaardig, collectivistisch voor het eerst in haar geschiedenis dus net zo antwoord heeft op het klimaatvraagstuk. hard moeten knokken om kiezers aan zich te Waarschijnlijk wordt zij daarmee niet de binden als de voorheen kleinere partijen. De grote volkspartij van weleer, maar zij blijft optimistische strijdvaardigheid die Lodewijk wel relevant voor een fors deel van de jongere Asscher, Frans Timmermans en Mei Li Vos generatie. als toon hebben ingezet, lijkt daarmee goed gekozen.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ››

Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is

Thijs Wöltgens protesteerde in de jaren negentig luid tegen de neoliberale tijdgeest. Zijn werk inspireert nog steeds.

HENK NIJBOER

Tweede Kamerlid voor de PvdA

In dit artikel wil ik u meenemen in mijn fractie.’ De schrijver moedigde mij aan om het gedachten over de veranderingen die nodig sociale geweten dat hij bewonderde in Wölt- zijn om ons land socialer en sterker te maken, gens, vast te houden in de huidige politiek. oftewel over de toekomst van ons sociaaleco- De onlangs veel te jong overleden journa- nomische model. Over waarom ik geloof dat list Max van Weezel omschreef Wöltgens als ie- we het Rijnlandse model nodig hebben in de mand die na zijn intrede in de Tweede Kamer eenentwintigste eeuw. in  meteen bekend stond als ‘een onor- Mijn interesse in de politiek groeide in thodoxe denker’. Hij doordacht sociaalecono- mijn tienerjaren tijdens het premierschap van mische, maatschappelijke en democratische Wim Kok. Als student economie voelde ik me problemen en droeg oplossingen en richtin- vooral aangetrokken tot de PvdA-slogan ‘sterk gen aan. Ook nu nog word ik als financieel en sociaal’. Een sociale samenleving kan niet woordvoerder regelmatig aan het werk van zonder sterke economie. Al die goede sociale Wöltgens herinnerd. Van zijn geschriften is De voorzieningen moeten immers wel betaald Nee-zeggers wellicht het meest uitgesproken. kunnen worden. Mijn belangrijkste bood- In dit pamflet uit  keert Wöltgens zich ‘uit schap nu is dat het omgekeerde minstens zo boosheid en onbegrip’ tegen het neolibera- waar is: een land kan nooit sterk zijn als het lisme dat overal in de wereld de leidraad voor niet sociaal is. politiek handelen is geworden. Met grote be- Dit artikel is gebaseerd op de tiende Thijs zorgdheid constateert hij: ‘Als er in feite niets Wöltgens-lezing, die ik mocht houden op  te kiezen valt, wordt het democratisch proces mei in Kerkrade. Behalve een eer voelde het een ritueel.’ houden van die lezing ook als een bijzondere De neoliberale ideologie van denkers als verantwoordelijkheid. Zeker nadat ik een e- Friedrich Hayek en Milton Friedman stoelt mail ontving van iemand, geen PvdA-stemmer uiteindelijk op hebzucht als grootste drijf- overigens, die schreef: ‘Ooit heb ik de kort- veer in het leven. Het is een ideologie die een stondige kans gehad om met Thijs te spreken beroep doet op rationalisme als ware het in de trein, zelf onderweg naar school, hij waardevrij. Het claimt een vergroting van de onderweg naar Den Haag. Ik had daaruit het vrijheid, terwijl het tegendeel waar is. Neoli- gevoel dat hij nog één van de weinige echte So- beraal denken verkleint juist de vrijheid van ciaal-Democraten was binnen de toenmalige de meeste mensen. Wöltgens stelde terecht

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is

dat overheidsingrijpen noodzakelijk is om de drijven zijn zich steeds meer op het aandeel- vrijheid van álle mensen te waarborgen. Want houdersbelang gaan richten en steeds minder als minder kansrijke mensen geen of minder op het algemene belang. En dat gaat ten koste goed onderwijs of gezondheidszorg wordt van de werknemers en de samenleving. geboden, hoe kunnen zij zich dan ontplooien? Een eenzijdige focus op de belangen van Welke vrijheid hebben zíj dan? aandeelhouders leidt tot druk op lonen en ‘Wie niet horen wil, zal de tucht van de arbeidsomstandigheden en onzekerheid markt voelen. De nieuwe religie vraagt ons de over banen. Tot belastingontwijking en -ont- wereldmarkt te aanbidden. Ke‡ers worden duiking. En bovendien tot steeds grotere on- geïsoleerd door de inquisitie van het mon- gelijkheid. Stuk voor stuk schadelijke trends diale geldkapitaal. De afgedwongen nieuwe voor onze samenleving. Schadelijk in sociaal vrijheid maakt een haarfijn onderscheid opzicht, maar ook economisch. Trends dus die tussen winnaars en verliezers. De winnaars de politiek moet keren. worden fiscale wereldburgers, de honkvaste verliezers vergen veel solidariteit van de even Kapitaal wint, arbeid verliest honkvaste middengroepen. Herverdeling is De verdeling tussen arbeid en kapitaal loopt uit, tweedeling is in.’ Een tijdloos citaat. De steeds verder uiteen. Terwijl de bedrijfs- spijker op de kop. winsten oplopen, blijven de inkomens van Wöltgens nam zeer terecht stelling tegen mensen achter. De afgelopen tien jaar nam de de zogenaamd waardevrije markteconomie. bestedingsruimte van gezinnen per saldo met Natuurlijk doet het ertoe of iemand goede gemiddeld  % af. De vaste lasten daarentegen voeding, onderwijs en zorg krijgt of dat ie- stegen relatief sterk, woonlasten bijvoorbeeld mand geld uitgeeft aan een tweede of derde met  %. De bedrijfswinsten aan de andere vakantie of de aanschaf van consumptiegoe- kant bereiken recordniveaus met jaarlijkse deren. Juist politici dienen deze waarden te stijgingen van meer dan  % naar ± œ mrd. definiëren. Als zij dat niet doen, moeten ze Bedrijven starten grootscheepse aandelenin- niet gek opkijken als mensen het vertrouwen koopprogramma’s, dividenduitkeringen wor- in hen verliezen. den verhoogd. Blijkens zijn boeken, artikelen en andere Het aantal werkende armen neemt toe, geschriften ging het Rijnlandse model Wölt- steeds meer mensen hebben meerdere kleine gens zeer aan het hart. Ik heb er de afgelopen baantjes nodig om de eindjes aan elkaar te tijd veel inspiratie en ideeën aan ontleend. knopen. De lobby’s — dividendbelasting! — Maar wat is nu de kern van dat Rijnlandse mo- winnen het van het algemeen belang. We boe- del? Samen werkt beter dan ieder voor zich. ren hier achteruit in plaats van vooruit. Het Eigenlijk heel simpel. In de eenentwintigste zijn typische kernmerken van het Angelsaksi- eeuw net zozeer als in het verleden. sche aandeelhoudersmodel. Dat model ken- merkt zich door een focus op kortetermijn- Analyse van ons huidige sociaal- winsten, hoge rendementseisen en een zeer economische bestel eenzijdige focus op aandeelhouderswaarde. ‘The only business of business is business’, Ons sociaaleconomisch bestel kent drie fun- zo va‡e Milton Friedman het ooit samen. damentele problemen: ) kapitaal wint, arbeid Het is een model dat mijlenver afstaat van verliest; ) grote bedrijven on‡rekken zich aan het Rijnlandse model waar Nederland een de samenleving; ) de ongelijkheid neemt toe. welvarende democratische rechtsstaat mee In de kern komen die problemen voort uit de is geworden. In dat model zijn de belangen groeiende dominantie van het Angelsaksische van aandeelhouders, werknemers en maat- model ten koste van het Rijnlandse model. Be- schappij nevenstaand, gelijkwaardig, en is

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is 

besluitvorming gericht op de langere termijn. bord van de werkenden. En dat leidt tot on- Het is een model van wederzijdse loyaliteit en vrede en weerstand. van verantwoordelijk bestuur. Het model van Belastingen worden inmiddels op grote samenwerking versus individualisme. schaal ontweken via ingewikkeld fiscaal tra- Maar dat model staat onder druk. Steeds pezewerk. Daarnaast lobbyt het bedrijfsleven meer krijgen aandeelhoudersbelangen de voor steeds lagere winstbelastingen. Maar die overhand. We zagen de laatste jaren agres- tarieven daalden de afgelopen jaren al in Eu- sieve bedrijfsovernames, die soms nog maar ropa, van gemiddeld rond  % naar  % nu. In net voorkomen konden worden. Denk aan Nederland gaat het tarief van › % in  naar AkzoNobel, PostNL, KPN, Ahold, Unilever. Die  % volgens het kabinetsvoornemen en het bedrijven wisten een overname weliswaar te einde lijkt nog niet in zicht. Terwijl de winsten voorkomen, maar de acties hadden wel effect. stegen naar ± ›,œ mrd voor Shell en ± ,› mrd Activistische aandeelhouders worden steeds voor Unilever. Dat is onhoudbaar. Deze problemen worden inmiddels breed onderkend. President van De Nederlandsche Bank Klaas Knot roept al jaren op tot loonsver- Als er in feite niets te kiezen hogingen. Het Internationaal Monetair Fonds, valt, wordt het democratisch vroeger een bolwerk van neoliberaal denken, zet ongelijkheid steeds nadrukkelijker op proces een ritueel de kaart. Larry Flink, de ceo van BlackRock, met ± . miljard de grootste vermogens- beheerder ter wereld, pleit al jaren voor een ommekeer. Weg van de kwartaalcijfers, min- vaker beloond met grootscheepse aandeelin- der aandeleninkoop, meer aandacht voor de koopprogramma’s, superdividenden of het langetermijnstrategie. opknippen van bedrijven. Zowel Unilever als De OESO en de Europese Commissie wij- Akzo paste bijvoorbeeld na de afgeslagen over- zen stelselmatig op de zorgen die zij hebben namepogingen het beleid stevig aan ten faveu- over de positie van zzp’ers in onze economie. re van aandeelhouders. Tegelijkertijd worden Zzp’ers zijn vaak vogelvrij. Het Nederlandse steeds meer risico’s op werknemers afgewen- Nibud wijst telkens op kwetsbare gezinnen, teld. Zo vroeg Akzo steun van medewerkers en ook gezinnen met een middeninkomen, die politiek toen het moeilijk was, maar gaf het de eindjes niet meer aan elkaar geknoopt krij- niet thuis toen de pensioenproblemen van het gen. Ook het Sociaal en Cultureel Planbureau eigen personeel opgelost moesten worden. zet dit probleem op de agenda. Een bedrijf dat alleen de aandeelhouders De reden dat de lonen niet stijgen, is dat de wil behagen, streeft er ook naar om zo weinig macht van arbeid ten opzichte van kapitaal mogelijk bij te dragen aan onze collectieve steeds verder afneemt. Flexibele arbeidskrach- voorzieningen. Dat is schadelijk, omdat juist ten worden tegen elkaar uitgespeeld, net zoals collectieve voorzieningen cruciaal zijn voor kapitaalkrachten overheden tegen elkaar uit- een sociale samenleving met gelijke kansen. spelen. Internationalisering, meer flexibele ar- Goed onderwijs, goede zorg, betaalbare beidsmarkten en een tanende invloed van vak- volkshuisvesting, een rijk cultureel leven, bonden leiden gecombineerd tot steeds meer veiligheid. Het zijn niet voor niets ook juist die druk op de lonen en hogere beloningen van factoren die zorgen voor een goed vestigings- kapitaal. De arbeidsinkomensquote — het deel klimaat. Die moeten natuurlijk wel worden van het nationaal inkomen dat de beloning betaald. Als het bedrijfsleven geen eerlijk deel voor de verschaffing van de productiefactor ar- van deze rekening betaalt, komt die op het beid uitdrukt — daalt daardoor steeds verder.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœ Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is

De gemene deler uit al deze oproepen uit wilde betekenen om de ellende in Groningen onverdachte hoek is het keren van dit tij en het hoofd te bieden. Dat viel bi‡er tegen. De zorgen om de sociale cohesie. Wim Kok zei het hoofdboodschap was dat ik als financieel al eens treffend in zijn Willem Drees-lezing: woordvoerder toch moest inzien dat als we ‘Het is belangwekkend om te zien dat het juist de gaswinning te veel omlaag zouden bren- de landen zijn met een relatief hoog niveau gen, het allemaal bedrijfseconomisch niet van sociale bescherming en doorgaans sta- meer rendabel zou zijn, en dat om die reden biele arbeidsverhoudingen, waar de Europese ook Groningers wellicht naar hun recht op schuldencrisis tot op heden de minst zware compensatie konden fluiten. Een onverholen schade veroorzaakt. Die twee kunnen dus wel dreigement. De beste man heb ik op zijn Gro- degelijk samengaan: een hoog ontwikkeld so- nings, met kop en kont mijn kamer uitgezet. ciaal stelsel en economische welvaart’. Zowel Maar het zegt veel over de agenda van ons Drees als Kok stond erom bekend zeer zorgvul- grootbedrijf. dig met de staatskas om te gaan. Sociaal beleid Hetzelfde kwam naar voren in een inter- moest natuurlijk wel eerst verdiend worden, view met Paul Polman in het AD, waarin hij zei Kok er nadrukkelijk bij. sprak over de afschaffing van de dividendbe- De stelling die ik echter zou willen opwer- lasting.› Hoe die journalisten het überhaupt pen is: alleen in een economie waarbij de in hun hoofd haalden hem kritisch te bevra- verschillende belangen evenwichtig worden gen? En de politiek die alsmaar commentaar gewogen, waarbij de verdeling van de wel- leverde over ±  mrd aan gemiste belastingin- vaart redelijk is, waarbij iedereen mee kan komsten, die begreep er al helemaal niks van! doen en niemand langs de kant staat, kan er Helaas zijn dit soort bedrijven losgezongen sprake zijn van duurzame economische ont- van de samenleving. Ze komen voort uit het wikkeling. Rijnland maar gedragen zich Angelsaksisch.

Grote bedrijven onrekken zich aan Ongelijkheid neemt toe de maatschappij In de westerse wereld neemt de ongelijkheid De grote bedrijven staan steeds meer naast in toe. Niet alleen de verhouding tussen arbeid plaats van in de samenleving. Dit is een groot en kapitaal wordt steeds schever, ook binnen verschil met de jaren vijftig, toen Philips een de factor arbeid worden de verhoudingen grote verantwoordelijkheid voor de mede- schever. Volgens de OESO profiteerde  % van werkers voelde en huisvesting, opleiding, de bevolking in rijke landen de afgelopen sport, ja zelfs de kruidenier verzorgde — de jaren niet of nauwelijks van de economische huidige Etos: Eendracht, Toewijding, Overleg groei. In sommige gevallen gingen mensen en Samenwerking. Philips was Eindhoven en erop achteruit. Hoogopgeleiden hebben va- Eindhoven was Philips. Dat is misschien wat ker een vast contract en een hoger inkomen. veel van het goede, maar het andere uiterste Lager opgeleiden en jongeren een flexibel con- zijn bedrijven die alleen voor zichzelf en de tract en onzekerheid over hun baan. aandeelhouders op de wereld zijn. Maar waar flexibilisering en matiging voor Het pijnlijkste lobbygesprek dat ik in de werknemers het devies zijn, zijn marktcon- afgelopen ,› jaar als Kamerlid heb gevoerd, forme prestatiebeloningen dat voor de (helaas ging over de gaswinning en de aardbevingen. nog steeds veelal) hoge heren aan de top. De De hoofdlobbyist van Shell kwam langs om gemiddelde topman van een AEX-bedrijf ver- over de Groningse problemen met gaswin- dient nu  keer het modale salaris. Daar is ning te spreken. Mijn deur staat altijd open en niks gematigds aan. Nederland staat daarmee ik was benieuwd wat Shell, › %-aandeelhou- op plek › in de wereld. Ceo’s verdienen in drie der van het verantwoordelijke bedrijf NAM, dagen wat werknemers in een jaar ontvangen.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is 

Polman van Unilever en Van Boxmeer van Hei- Actievere rol overheid in onze economie neken spannen de kroon; zij verdienden vorig jaar in minder dan een dag wat een werkne- De overheid heeft een grote rol in onze eco- mer per jaar aan salaris krijgt. nomie. Door regulering, door het bieden van In zijn Willem Drees-lezing (›) wees bescherming, door de eigen uitgaven en door Lodewijk Asscher op het risico dat we een kop- belastingheffing waarmee ze kan sturen. Als voetersmaatschappij dreigen te worden.œ Een sociaal-democraat en als econoom geloof ik in kopvoeter is zo’n tekening die kleine kinderen een sterke overheid die actief optreedt in de van een mens maken. Met armen en benen economie. Als eerste met de overheidsuitgaven, direct aan het hoofd. Zonder middenstuk, zon- die in Nederland ongeveer  % bedragen van der romp. De samenleving dreigt die kant op wat we gezamenlijk verdienen. Die moeten in te gaan. Met een rijke top van wereldburgers slechte tijden gebruikt worden om de econo- die zichzelf overal wel redt en een grote onder- mie te steunen en de samenleving te bescher- klasse. En een middenklasse die onder druk men. Nederland heeft echter vaak de neiging staat. Die geen of slechts beperkte loonsver- om in slechte tijden juist de broekriem aan te hoging krijgen. Waar banen op de tocht staan. halen, mede door knellende Europese begro- tingsregels. Dat leidt tot onnodig hoge werk- loosheid en grote maatschappelijke schade. De vraag doemt natuurlijk op of de PvdA Een bedrijf dat alleen de niet ook zelf — toen we in het kabinet zaten onder Ru‡e II — te hard bezuinigde. Het aandeelhouders wil behagen, antwoord daarop is tweeledig. Keynesiaans wil zo weinig mogelijk begrotingsbeleid zou enerzijds meer ruimte bijdragen aan onze hebben gelaten voor een ruimer begrotings- beleid, waarbij moet worden aangetekend dat collectieve voorzieningen in  en  het overheidstekort op res- pectievelijk ›, % en ›, % lag om de jaren erna langzaam onder % te geraken. Er was dus wel degelijk sprake van een tekort ten tijde van de Waar het nog maar de vraag is of je het onder- crisis. Daarbij komt dat op lange termijn, in wijs van de kinderen kunt financieren en of de een vergrijzende samenleving, dergelijke te- huur betaalbaar blijft. Waar mensen dreigen korten niet houdbaar zijn. De financiële crisis af te zakken in plaats van doorgroeien. Kort- heeft de economie structureel geschaad. Dan om, waar wenkend perspectief ontbreekt. is het noodzakelijk ook structurele aanpas- Als we deze trends zo langslopen, stemt dat singen te doen. Conjuncturele maatregelen niet positief. De lonen blijven achter, winsten helpen alleen bij conjuncturele tegenvallers, nemen toe. Korte termijn gaat voor lange niet bij structurele. termijn. Aandeelhoudersbelang voor het al- Nie‡emin is het goed de ruimte die er is gemeen belang. Landen worden fiscaal tegen conjunctureel te benu‡en en in ieder geval elkaar uitgespeeld. We kunnen het tij keren, niet steviger dan strikt noodzakelijk te bezui- daarvan ben ik overtuigd. Met oude en nieuwe nigen. Het is dus beter in een open economie methoden. Gebaseerd op ons Rijnlandse mo- als de Nederlandse meer ruimte te laten in del. Op drie terreinen wil ik daarvoor voorstel- de begroting om tegenvallers op te vangen. len doen: voor een actieve rol van de overheid Ook de Europese begrotingsregels moeten in onze economie, voor een rechtvaardiger daarop worden aangepast. Wat mij betreft belastingstelsel en voor dienstbare bedrijven moet bij een volgende economische neergang die zich aanpassen aan de nieuwe tijd. de overheidsbegroting dan ook langs de vol-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is

gende lijnen worden ingezet: investeringen Uyl-lezing van : ‘Ik ben er gaandeweg van naar voren halen, gerichte ondersteuning van overtuigd geraakt dat het soms makkelijker de arbeidsmarkt met bijvoorbeeld deeltijd- en beter is om publieke belangen voor de WW, koopkracht op peil houden en niet extra markt af te schermen dan te pogen de markt bezuinigen op collectieve voorzieningen. We te temmen teneinde de publieke belangen zouden in de Europese regels veel meer moe- niet te schaden.’ De Eerste Kamercommissie ten kijken naar schuldniveaus in plaats van onder leiding van ChristenUnie-senator Kui- percentages. Een open economie als de Neder- per die de privatiseringen en verzelfstandigin- landse kent immers snelle schommelingen. gen van overheidsdiensten onderzocht, komt Bij deugdelijk begrotingsbeleid kunnen die tot vergelijkbare conclusies. Daarom pleit ik goed ‘anticyclisch’ worden opgevangen. voor een herziening van ons staatsdeelnemin- genbeleid. De aansturing van ons openbaar vervoer en de publieke taak van het postnetwerk zijn Het Internationaal Monetair daar voorbeelden van. Door het faillissement van SecurCash zijn we ook voor het geldtrans- Fonds, vroeger een bolwerk port de facto afhankelijk van één privaat van neoliberaal denken, bedrijf. Als het daar mis gaat, zi‡en we binnen zet ongelijkheid steeds enkele dagen met lege pinautomaten, zi‡en we allemaal zonder geld. Dat vraagt om her- nadrukkelijker op de kaart bezinning en een overheid die haar publieke rol actiever invult. Kortom, voorkom private monopolies en neem als overheid de leiding. En als je aandelen hebt, voer actief beleid: met Dan de publieke investeringen. Wordt diversiteit, duurzaamheid en publieke dienst- het niet hoog tijd de langdurende lage rente verlening als kernwaarden. aan te grijpen voor een analyse van publieke De overheid zou, meer in het algemeen, investeringen die maatschappelijk meer veel beter de publieke belangen in ons financi- renderen dan de kosten van de huidige staats- ële stelsel moet beschermen. We mogen nooit schuld? De uitdagingen zijn bekend. Het meer terug naar een situatie waarin de belas- klimaatprobleem vergt forse investeringen. tingbetaler banken moet redden, die door roe- De globaliserende economie vraagt veel denk- keloos gedrag in de problemen zijn gekomen. en aanpassingskracht van onze bevolking. Strenge regulering is nodig, de bankenbuffers Waarom geen extra middelen lenen voor deze moeten verhoogd worden naar minstens  %. productieve maatschappelijke investeringen? We moeten de bonuscultuur blijven bestrij- Waarom komt dit debat in Nederland — maar den. En de Volksbank, de voormalige SNS, gaat ook in landen om ons heen, zoals Duitsland niet naar de beurs. — zo moeizaam van de grond, terwijl er zowel De overheid, nationaal en Europees, moet maatschappelijk als economisch zoveel voor ook actiever optreden tegen grote multinati- te zeggen is? We lijken in onze cultuur schul- onale bedrijven. Door digitalisering en globa- den nog altijd als een zonde te zien, terwijl te- lisering ontstaan technologiebedrijven met genover schulden heel nu‡ige investeringen grote monopolies. Facebook, Apple, Google, in de samenleving en de toekomst kunnen Uber: ze bestaan bij de gratie van hun netwer- staan. Zeker als de rente zo laag is als nu en we ken en ónze data. Daar zit hun waarde. Bo- die langjarig vast kunnen ze‡en. vendien verstikken deze grote reuzen kleine, Een actieve overheid beschermt onze pu- jonge bedrijven en innovaties. Zo remmen ze blieke belangen. Wouter Bos stelde in zijn Den de maatschappelijke vooruitgang. Daarom is

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is 

er een veel strengere marktmeester nodig. Die Bij de strijd tegen ongelijkheid hoort ook bedrijven met te veel macht kan opbreken en dat we een reële, eerlijke bijdrage vragen van onze privacy beschermt. de mensen met de allerhoogste inkomens in ons land. Voer daarom een toptarief in van Maak het belastingstelsel rechtvaardiger  % voor inkomens boven de ± ›.. En ver- groen het belastingstelsel door de introductie Daarmee kom ik automatisch op de inkom- van een CO-heffing. Beloon bedrijven die stenkant van de overheid, op de belastingen vergroenen, maar houd er rekening mee dat dus. Die moeten rechtvaardiger, zodat ook de sommige sectoren nou eenmaal stroom nodig grote onlinebedrijven als Google, Facebook, hebben en compenseer hen gericht. Maak het Amazon en Apple gewoon belasting gaan beta- voor mensen mogelijk en betaalbaar om de len. Waar Wöltgens sprak over fiscale wereld- noodzakelijke verduurzaming mee te maken. burgers die belasting betalen vermijden, zien Leg private equity-investeerders aan ban- we in deze tijd voornamelijk bedrijven die zich den, die profiteren van fiscale constructies aan welke fiscus waar ook ter wereld on‡rek- om bedrijven over te nemen. Kranten, kin- ken. Dat moet stoppen. Het beste kan dat op deropvangbedrijven, de Hema, V&D, afvalver- Europees niveau, maar dat regelen gaat lang- werkingsbedrijven — ze kwamen allemaal in zaam. Zolang de internationale samenwerking handen van private equity-maatschappijen, stokt en bedrijfslobby’s winnen, kunnen we die vaak sprinkhanengedrag vertonen. Door niet met de armen over elkaar blijven zi‡en. bedrijven vol te laden met schuld en forse divi- Techbedrijven ontspringen immers de dans. denduitkeringen af te dwingen, gefaciliteerd Met Paul Tang heb ik daarom een wetsvoorstel door de fiscus. Ouders met kinderen, journa- aangekondigd om techbedrijven in Nederland listen en winkelmedewerkers betaalden de belasting te laten betalen. Net als in Frankrijk rekening. In de PvdA-initiatiefnota ‘Private en Oostenrijk nu al gebeurt. Als we genoeg Eu- equity: een einde aan de excessen’ deden we ropese landen meekrijgen, komt er dan uitein- twaalf voorstellen om de schuldfinanciering delijk vanzelf een Europese oplossing. (fiscaal) te beperken, werknemers meer rech- Ook de trend van steeds lagere winstbelas- ten te geven bij overnames en de bestuurders- tingen voor bedrijven moet gekeerd worden. aansprakelijkheid te vergroten en -beloningen Wat mij betreft gaat het tarief in de winstbe- te beperken.› Een aantal daarvan zijn al inge- lasting omhoog naar  %. Er is geen enkele voerd. Zo levert de beperking van fiscale hef- reden om arbeid met › % en winsten met  % bomen die in œ naar aanleiding van onze te belasten. Trek het been bij en vraag een eer- nota is ingevoerd ±  mln per jaar op. lijke bijdrage van bedrijven. Tot slot: schaf de foute trust-industrie af. Ons belastingstelsel zit ook nog vol met Ik mocht in  voorzi‡er zijn van de eerste dubieuze aftrekposten: de expatsubsidie die parlementaire ondervragingscommissie uit ook voetbalmiljonairs krijgen, de innova- de geschiedenis van ons parlement. We on- tiebox, de liquiditeitsverliesverrekening, de derzochten fiscale constructies in binnen- en bedrijfsopvolgingsregeling et cetera. Stop met buitenland. De schellen vallen je van de ogen. de perverse redenering van dit kabinet dat Vanuit Nederland stroomt jaarlijks ± . al het geld dat wordt opgehaald bij de strijd mrd naar belastingparadijzen, Bermuda voor- tegen belastingontwijking één-op-één terug- op. Fiscalisten adviseren over deze construc- vloeit naar het bedrijfsleven. Het is alsof het ties. Met behulp van advocaten en notarissen kabinet zwartrijders in de trein beloont met creëren ze een papieren werkelijkheid die een kaartje om gratis te reizen. Dat geld moet niets met de echte economie te maken heeft gewoon besteed worden aan onze publieke en maar één doel dient: belastingen ontlopen voorzieningen. via schimmige trustkantoren.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is

Het bedrijfsleven in het Rijnlandse model moet worden doorgeprikt. Het zijn niet alleen werknemers die de prijs hiervoor betalen, het Het Rijnlands model betekent niet dat de is ook schadelijk voor innovatie en loyaliteit. overheid alles kan bepalen en realiseren. Inte- Bedrijven zouden niet langer op kwartaalbasis gendeel: het biedt juist veel ruimte voor een moeten worden beoordeeld, maar op hun actief en ondernemend bedrijfsleven. Maar langetermijnwaarde en bijdrage aan de maat- anders dan in het Angelsaksische model komt schappij. met die vrijheid ook verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheid om niet alleen de aandeelhouders maar alle belanghebbenden te dienen, dus ook werknemers, klanten en de 40 % van de bevolking in de samenleving als geheel. Daar zijn stevige wijzi- gingen voor nodig. rijke landen profiteerde de Allereerst een harde afspraak over het afgelopen jaren niet of loonaandeel in de economie. De beloning van nauwelijks van de arbeid in de economie moet worden hersteld. Geen sturing op dividend en pay-out ratio’s, economische groei maar op een fatsoenlijke verhouding tussen arbeid en kapitaal. Werkgeversorganisaties en vakbonden kunnen hierbij een grote rol spelen. Zowel met het oog op maatschappelijk Belangrijk is het ook om werknemers meer draagvlak als om redenen van een evenwich- zeggenschap te geven. De Wet op de onder- tig economisch beleid, zou het goed zijn harde nemingsraden uit de jaren zeventig is een afspraken te formuleren. Vanzelfsprekend van de verworvenheden van Den Uyl en mist moet daarbij rekening gehouden worden met tanden in tijden van vluchtige multinationals. de situatie in specifieke sectoren, maar over de Democratisering is een van de manieren om volle breedte is er ruimte voor een veel betere tegenwicht aan het aandeelhoudersbelang te beloning van arbeid. bieden. Meer instemmingsrechten dus: over Laat bovendien de lonen van de top ook in beloningsverhoudingen, bij strategische wij- de pas lopen met die van de werknemers. Ze zigingen, bij overnames en fusies. maken immers samen het bedrijf. Verzekeraar Belangrijk is ook om het gedrag en de cul- ASR heeft recent laten zien dat dit ook kan. tuur aan de top te veranderen. In jaarversla- Daar zijn duidelijke normen vastgelegd voor gen staan altijd foto’s van de bestuurders van de verhouding tussen gewone werknemers en bedrijven. Soms is het enige verschil met de de mensen aan de top. Bedrijven mogen hun negentiende eeuw dat de foto’s tegenwoordig personeel heus goed belonen, maar moeten in kleur worden geprint en dat de heren geen wel oog houden voor de maatschappelijke hoge hoed meer dragen. De enige diversiteit verhoudingen. zit in de kleur van de stropdassen. Ik denk dat Succes op de lange termijn is belangrijker de tijd echt voorbij is dat alleen mannen van dan gewin op korte termijn, ook voor bedrij- boven de zestig bepalen wat de richting van ven. Voer daarom het Franse stelsel van meer onze bedrijven moet zijn. De we‡elijk vast- stemrechten voor langdurig aandeelhouders gelegde streefwaarden voor meer vrouwen in, de zogenoemde Wet Florange. Zet hedge- aan de top worden stelselmatig niet gehaald, fondsen en andere kortetermijnbeleggers terwijl diverse teams simpelweg beter pres- op achterstand en stop met de presentatie teren. Laat bij elk bedrijf dat nog niet aan de van kwartaalcijfers. De mythe dat flexibiliteit we‡elijke norm van  % vrouwen in de top voor bedrijven alleen maar voordelen kent, voldoet nog dit jaar een man van boven de zes-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is  

tig terugtreden om plaats te maken voor een matigheid, werknemers laten meeprofiteren vrouw. Zonder divers bestuur wordt de kloof als het goed gaat, focus op de lange termijn en tussen het bedrijfsleven en de samenleving een divers bestuur. Er moet veel veranderen, steeds groter. maar gelukkig zijn Nederlandse ondernemin- gen tot veel in staat. Samenwerken in plaats van ieder voor zich We moeten onze verzorgingsstaat bescher- men tegen de adepten van de markt. Zelf Een actievere overheid, een rechtvaardiger blijven nadenken, niet achter een ideologie belastingstelsel en fundamentele verande- aanlopen en vrij mens zijn. Ongelijkheid be- ringen in het bedrijfsleven. Het zijn alle drie strijden, de markt beteugelen, een duurzamer voorwaarden om onze economie en samen- samenleving en vrijheid voor iedereen, niet leving socialer en sterker te maken. Ik kan alleen voor die groep die het zich kan ver- uiteraard nog veel meer zaken noemen. Het oorloven. Dat ontstaat niet vanzelf. Dat vergt lerarentekort en de kansenongelijkheid in het politieke strijd. onderwijs moet worden bestreden. Er zijn veel In zijn boek Lof van de politiek zegt Thijs meer betaalbare woningen nodig. Een betere Wöltgens ‘Na de overlevingskansen van de bescherming van natuur en biodiversiteit. En democratie en na de toekomst van de poli- ook ons culturele leven verdient meer steun. tiek ligt mij het voortbestaan van sociaal- Ik ben ervan overtuigd dat juist ook die democratie het meest na aan het hart.’ zaken, die het leven zoveel beter en mooier Datzelfde geldt voor mij. Maar de volgende maken, meer tot hun recht komen in het zin van Wöltgens is misschien wel de mooiste: Rijnlandse model. Rekening houden met ‘Het succes van de sociaal-democratie heeft de verschillende belangen, omzien naar elkaar economische theorie veranderd. Ook van deze en allemaal een redelijke bijdrage leveren aan nieuwe neoliberale theorie moet zij zich niets ons land. Samenwerking in plaats van ieder aantrekken. Ook hier moet zij de feiten creë- voor zich. Alleen een sociaal land kan ook een ren die de leerboeken tot aanpassing dwin- sterk land zijn. gen: zoals zij erin geslaagd is de werking van Dat is een politieke opdracht, maar natuur- de arbeidsmarkt als markt te beperken, met lijk ook een verantwoordelijkheid voor de de afschaffing van de kinderarbeid, de verkor- bestuurders en commissarissen van onze on- ting van de werkweek en de invoering van het dernemingen. Met als uitgangspunten: weder- minimumloon, zo moet zij ook de democratie kerigheid, het netjes betalen van belastingen, uit de greep van de markt redden.’

Noten  Wim Kok, Willem Drees-lezing  / ceo-verdient-jaarsalaris-in- ( oktober ), zie www.wil- gemiddeld-drie-dagen-polman-  Consumptie nog altijd lager lemdrees.nl / wp-content / up- en-van-boxmeer-in-een-dag / dan voor de crisis, ING Econo- loads /  /  / Willem-Dreesle- œ www.willemdrees.nl / wp-con- misch Bureau, april . zing--Onze-verzorgings- tent / uploads /  /  / Willem-  Niet-financiële bedrijven boe- staat-onder-druk-Wim-Kok. Drees-lezing-door-Lodewijk- ken recordwinst, CBS, œ, zie pdf. Asscher.pdf www.cbs.nl / nl- › www.ad.nl / politiek / topman-  Macro Economische Verkenning nl / nieuws / œ /  / niet-finan- unilever-afschaffen-dividend- Ž‘’“, CPB œ. ciele-bedrijven-boeken-re- belasting-was-onze-harde-  Begroting op orde? Meer auto- cordwinst eis~a›e› / matische stabilisatie gewenst, Zie bijvoorbeeld Purpose &  OESO, ›, In It Together: Why CPB Policy Brief, . Profit, Larry Flink’s leer to Less Inequality Benefits All.  Wouter Bos, De Derde Weg CEOs, BlackRock, œ  h‡ps: / / degeldpers.nl /  /  / Voorbij, zie www.pvda.nl / wp-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is

content / uploads /  /  /  Rabobank wijst erop dat de › Zie voor de gehele nota met  ›-denuyl-lezingwouter- bijdrage van bedrijven de af- voorstellen: www.parlemen- bos.pdf. gelopen decennia daalde van tairemonitor.nl /  ›  /  / jv-  Verbinding verbroken, Parle-  % naar  %. Bron: Rabobank vij›epmjey / vjwseret yj mentaire Onderzoekscommis- research, ‘Besteedbaar inko-  Thijs Wöltgens, Lof van de poli- sie Eerste Kamer, . men van huishoudens staat al tiek, Amsterdam, Prometheus,  IMF, World Economic Outlook, bijna veertig jaar vrijwel stil’, . . Rabobank Research, œ.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ››

Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen

Een brede volkspartij willen zijn én daadkrachtig de grote problemen van deze tijd trotseren, gaat niet samen. Beter dan te pogen alle sociale klassen aan zich te binden doen PvdA en GroenLinks er goed aan vraagstukken als klimaatverandering, immigratie en integratie naar hun hand te ze‡en door ook op die onderwerpen scherp stelling te nemen.

PETER KANNE

Senior onderzoeksadviseur bij I&O Research

Politicoloog Philip van Praag schreef in S&D kiezers: klimaatverandering, immigratie, van augustus : ‘Een partij die de ambitie vluchtelingenproblematiek, nationale en heeft volkspartij te willen zijn en blijven kan internationale veiligheid, de manier waarop niet overleven met een scherp profiel op verschillende bevolkingsgroepen samenleven de sociaal-culturele dimensie. Ook zonder (sociaal-culturele onderwerpen); werkgele- scherp profiel op deze dimensie kan een partij genheid, bestaanszekerheid en gezondheids- duidelijk afstand nemen van intolerantie en zorg (sociaaleconomische onderwerpen). racisme en zich kritisch opstellen over bij- Internationale (veelal sociaal-culturele) on- voorbeeld de Europese integratie.’ Waarbij derwerpen zijn de afgelopen tien jaar belang- hij hin‡e op mogelijkheden voor de PvdA om rijker geworden. zich electoraal te herstellen. In vergelijking met tien jaar geleden zijn Ik zou het willen omdraaien, waarbij ik me de prioriteiten van kiezers veranderd, maar niet beperk tot de PvdA, maar de linkse partijen hun opva‡ingen niet wezenlijk. Het lukt de GroenLinks, PvdA en SP voor ogen heb en grote huidige middelgrote linkse partijen — Groen- vraagtekens plaats bij de ambitie een volkspar- Links, PvdA en SP — maar niet de aanpak van tij te willen zijn. Ik zou zeggen: een partij die deze grote vraagstukken naar hun hand te een rol wil spelen bij het aangaan van de grote ze‡en. Om dit wel te realiseren zouden linkse vraagstukken van deze tijd kan niet overleven partijen samen moeten gaan in een nieuwe zonder een scherp profiel op de sociaalecono- partij. Deze nieuwe partij zal zich op zowel de mische én de sociaal-culturele dimensie. Beide sociaaleconomische als de sociaal-culturele dimensies zijn te belangrijk om er geen duide- dimensie herkenbaar moeten profileren. lijke en consistente positie op in te nemen. Ten slo‡e kom ik tot de aanbeveling dat een Mijn pleidooi luidt in het kort: de grote fusie van PvdA en GroenLinks deze partijen vraagstukken van deze tijd zijn volgens de electoraal de beste uitgangspositie biedt. De

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen 

SP en SP-kiezers staan te ver af van het PvdA- en en verder over regionale bereikbaarheid en GroenLinks-electoraat. economie, al werden ze — oneerbiedig gezegd — verstoord door de aanslag in Utrecht, twee De grote vraagstukken van deze tijd dagen voor verkiezingsdag, waardoor het on- derwerp immigratie, integratie en veiligheid Tien jaar geleden begon de economische crisis alsnog een rol ging spelen in de campagne. zowel tot de politiek als tot de kiezers door Voor GroenLinks-kiezers waren milieu, duur- te dringen. Gezondheidszorg, sociale zeker- zaamheid en klimaat verreweg het belangrijk- heid, armoedebestrijding en de economie ste thema, gevolgd door bereikbaarheid. Voor waren de belangrijkste issues voor kiezers. PvdA- en SP-kiezers lag het net andersom. Gevolgd door de bestrijding van criminaliteit De Europese verkiezingen gingen voor en terrorisme. In maart  horen sociaal- maar liefst › % van de kiezers over de Europese economische issues als zorg, sociale zekerheid Unie zelf. Op  maart stemden de kiezers voor- al voor en een beetje tegen de EU. Ze beloonden de pro-Europapartijen: PvdA, GroenLinks en VVD. De eurosceptische partijen haalden sa- In vergelijking met tien jaar men œ % van de stemmen, waarbij de  % voor PVV en SP — vooralsnog — onvoldoende was geleden zijn de prioriteiten voor een zetel in het Europees Parlement. Ver- van kiezers veranderd, der gingen de Europese verkiezingen voor de maar hun opva‡ingen niet kiezers vooral over immigratie / vluchtelingen en klimaatverandering / natuur (beide  %). wezenlijk Voor GroenLinks-kiezers was klimaatver- andering opnieuw verreweg het belangrijkst, gevolgd door de EU zelf, immigratie en inko- mensongelijkheid. Ook PvdA-kiezers wilden en economie nog steeds bij de belangrijkste met hun stem vooral Europa een hart onder kiezersonderwerpen, maar zijn ze iets minder de riem steken, met Frans Timmermans als prangend dan tien jaar geleden. katalysator. Inkomensongelijkheid en klimaat Op dit moment is duurzaamheid een van waren de andere issues voor PvdA’ers. de belangrijkste onderwerpen. In  was Voor SP-kiezers was inkomensongelijk- het milieu — zoals het toen nog genoemd heid / armoede verreweg het belangrijkst, ge- werd — voor zo’n twintig procent een reden volgd door de arbeidsmarkt, op een afstandje om voor een partij te kiezen en bungelde daar- gevolgd door klimaatverandering. De EU zelf mee onderaan het prioriteitenlijstje. In maart was veel minder belangrijk voor de (overge-  is dat het dubbele en staat het voor de bleven) SP-stemmers. meeste kiezersgroepen in de top . Immigratie, vluchtelingen, de dreiging van Sociaal-culturele onderwerpen als immi- terrorisme of veiligheid — sociaal-culturele gratie, integratie, veiligheid en de dreiging onderwerpen bij uitstek die vaak het poli- van terrorisme zijn belangrijker geworden — tieke debat beheersen — werden door PvdA-, al fluctueert dit sterk en is de impact afhanke- GroenLinks- en SP-kiezers in het voorjaar van lijk van gebeurtenissen als vluchtelingenstro-  veel minder dan gemiddeld naar voren men, aanslagen of uitspraken en publicaties. gebracht als onderwerpen die speelden bij het Ook de Europese Unie als thema heeft aan bepalen van een stem (voor de Provinciale Sta- gewicht gewonnen. tenverkiezingen, de Europese verkiezingen en HARRY_NL | FLICKR VIA COMPFIGHT VIA FLICKR | HARRY_NL De Provinciale Statenverkiezingen van virtueel: Tweede Kamerverkiezingen). Dat wil

FOTO maart  gingen vooral over duurzaamheid niet zeggen dat ze geen rol spelen, dat doen ze

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœ Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen

op een defensieve manier: als linkse partijen deze kwesties? Kiezers blijken vrij consistent beleid steunen of maken dat als niet humaan te zijn in hun opva‡ingen. Ze zijn op sociaal- of onrechtvaardig wordt ervaren, kan dit een economische onderwerpen overwegend links ‘dissatisfier’ worden. Om het Cruijffiaans uit te georiënteerd en op sociaal-culturele issues drukken: je kan er de strijd niet mee winnen, overwegend conservatief ingesteld. Maar maar wel mee verliezen. ze anticiperen in hun posities wel op beleid Voor GroenLinks-, PvdA- en SP-kiezers zijn in of beleidsvoornemens. Om dit te illustreren feite dezelfde vijf thema’s redenen om op deze behandel ik een aantal issues waarvan ik de partijen te stemmen — inkomensverdeling, opva‡ingen begin  en eind  heb on- zorg, klimaat, werkgelegenheid, onderwijs — derzocht. Aangevuld met actueler onderzoek. maar in een verschillende rangorde (zie tabel ). Eind  zagen we dat kiezers over een Op het eerste gezicht lijken deze prioriteiten de aantal politieke kwesties anders oordeelden stelling van Van Praag te ondersteunen: het zijn dan in , vlak voordat Mark Ru‡e zijn eer- allemaal sociaaleconomische thema’s. Bedenk ste kabinetœ formeerde. Veel kiezers bleken wel dat dit de antwoorden zijn die kiezers geven eind  niet tevreden over een aantal grote op de vraag ‘Welke onderwerpen spelen een operaties die door de kabine‡en-Ru‡e I en II belangrijke rol bij uw keuze voor deze partij?’ waren doorgevoerd. Een meerderheid wilde tijdens een campagne voorafgaand aan verkie- de verhoging van de AOW-leeftijd naar  jaar zingen.› Campagnes die hun eigen dynamiek en de bezuinigingen in thuis-, ouderen- en hebben en vaak minder aandacht hebben voor jeugdzorg het liefst terugdraaien. Twee derde grotere, internationale vraagstukken. Boven- wilde af van het eigen risico in de zorg. De dien spelen, zoals gezegd, sociaal-culturele weerstand tegen marktwerking in zorg en on- onderwerpen vaak een defensieve rol bij stem- derwijs was toegenomen. Men wilde eind  gedrag. Linkse kiezers zijn vóór sociaalecono- niet nog meer asfalt om files tegen te gaan, mische rechtvaardigheid (hier is een offensieve maar wel meer investeringen in duurzame strategie gevraagd), maar — meer latent — tégen energie. Eind  waren kiezers nog steeds inhumaan beleid op het gebied van immigratie, voorstander van nivelleringsmaatregelen, integratie of discriminatie (defensief). maar in minder sterke mate dan in . Met betrekking tot het samenleven tussen Kiezers zijn relatief consistent autochtone inwoners en Nederlanders met een migratieachtergrond laten kiezers een Tot zover het belang dat kiezers aan verkie- tweeledig beeld zien. Een beeld van tolerantie, zingsthema’s hechten. De vervolgvraag is maar wel volgens de Nederlandse mores. In natuurlijk: welke posities nemen kiezers in bij principe hebben moslims volgens de Neder-

Tabel Volgorde van redenen om op een partij te stemmen

GroenLinks PvdA SP

1 Klimaat / duurzaamheid Inkomensverdeling Gezondheidszorg 2 Inkomensverdeling Gezondheidszorg Inkomensverdeling

3 Gezondheidszorg Klimaat / duurzaamheid Werkgelegenheid 4 Onderwijs Werkgelegenheid Onderwijs 5 Werkgelegenheid Onderwijs Klimaat / duurzaamheid

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen 

landse kiezers dezelfde rechten en plichten deba‡en zorgde, vond nog œ % dat het kabinet als christenen; wel vindt driekwart ( %) dat meer moest doen. Het aandeel dat vond dat moslims en andere etnische minderheden het wel een tandje minder kan, was opgelopen zich ’volledig moeten aanpassen aan de Ne- naar  %. derlandse manier van leven’. Zes op de tien Ne- derlanders (› %) wilden eind  liever geen arbeidsmigranten uit Oost-Europa toelaten. Belangrijk voor deze bijdrage is hoe kiezers Als linkse partijen beleid van GroenLinks, PvdA en SP denken over deze kwesties en op welke manier ze hierin van steunen of maken dat als niet elkaar verschillen. Op de sociaaleconomische humaan of onrechtvaardig dimensie zien we dat SP-kiezers het meest wordt ervaren, kan dit een ‘hard links’ denken, soms met GroenLinks- kiezers als nummer twee, dan weer met de ‘dissatisfier’ worden PvdA-kiezers direct achter zich. Met betrekking tot verdelingsvraagstukken of nivelleringsmaatregelen zijn de verschil- len tussen de drie kiezersgroepen niet groot. Dat betekent niet per se dat men de klimaat- SP-kiezers willen de meest forse nivellering verandering wel best vindt, maar eerder — zoals van inkomens, de AOW-leeftijd terug op › de Volkskrant kopte bij ons duurzaamheidson- jaar (waar GroenLinks-kiezers niet voor zijn), derzoek van begin maart : ‘Zodra hij moet het eigen risico en marktwerking in de zorg betalen vindt de Nederlander klimaatverande- afschaffen. ring toch wat minder erg.’ Het klimaatdebat is In de zomer van œ voerde I&O Research een verdelingsvraagstuk geworden. voor GroenLinks een onderzoek uit naar wen- Alle drie kiezersgroepen (GroenLinks, PvdA selijke inkomensverschillen. Driekwart ( %) en SP) maakten zich maart  meer dan ge- van de Nederlanders bleek een zeer gelijkma- middeld zorgen over klimaatverandering en tige verdeling van inkomens voor te staan, het de effecten daarvan voor het milieu, maar de meest wilden kiezers van SP (œ %), GroenLinks SP-kiezer scoort twee keer hoger (› %) op de (œ %) en PvdA (œ %) dit — overigens direct stelling ‘Ik kan het me financieel niet veroorlo- gevolgd door kiezers van Forum voor Demo- ven om duurzamer te leven’ dan GroenLinks- cratie (œ %). (œ %) en PvdA-kiezers (  %) Qua sociaaleconomische opva‡ingen zit Kortom, naarmate plannen concretere vor- het dus dicht bij elkaar, maar er is een belang- men aannemen, worden SP’ers huiveriger om rijk verschil. SP-kiezers hebben beduidend voor klimaatmaatregelen te zijn dan Groen- vaker dan GroenLinks- en PvdA-kiezers een Linksers en PvdA’ers. benedenmodaal inkomen. Voor hen zijn deze Zo zagen we in maart  ook — nadat kwesties dan ook niet louter een kwestie van het Planbureau voor de Leefomgeving het solidariteit, maar van bi‡ere noodzaak: ze voe- klimaatakkoord had doorgerekend — dat len het in de eigen portemonnee. Het klimaat- › % van de GroenLinks-kiezers en  % van debat illustreert dit goed. Begin  vond de PvdA-kiezers positief oordeelde over het  % van de kiezers dat het kabinet-Ru‡e meer klimaatakkoord, terwijl dat onder SP-kiezers moest doen om de opwarming van de aarde slechts œ % was. tegen te gaan; slechts  % vond dat het kabinet Op de sociaal-culturele dimensie zijn de juist minder moest doen. Begin dit jaar (febru- verschillen groter en wezenlijker. Zowel kie- ari ), nadat het concept-klimaatakkoord zers van GroenLinks, PvdA als SP vonden eind was gepresenteerd en voor pi‡ige politiek  in meerderheid dat ‘moslims zich vol-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen

Tabel  Welke onderwerpen zeggen GroenLinks-, PvdA- en SP-stemmers belangrijk te vinden bij hun keuze voor een partij bij de Tweede Kamerverkiezingen? (meerdere antwoorden mogelijk)

Totaal alle kiezers GroenLinks PvdA SP

           

Normen en waarden –  % – œ % –  % – › %

Gezondheidszorg › %  %  %  % › % › %  %  % Duurzaamheid / klimaat / milieu  %  % œ % œ %  %  %  % %

Soc. voorz. / armoede › %  %  %  %  %  % œ %  %

Immigratie en asiel –  % –  % – › % –  %

Inkomensbeleid –  % –  % –  % –  %

Veiligheid –  % –  % –  % –  %

Werkgelegenheid –  % –  % –  % –  %

Economie / overheidsfinanciën –  % – œ % – œ % –  %

Onderwijs › %  % › %  %  %  %  %  %

Europese Unie  % œ %  %  % œ % › %  %  %

Inspraak en democratie –  % –  % –  % –  %

Energie –  % – › % –  % – › %

Relatie autochtonen / œ %  %  %  %  %  %  % › % migranten

Leefbaarheid in de wijken –  % – œ % – › % –  %

Ethische zaken –  % –  % –  % –  %

Woningmarkt / huren –  % –  % –  % –  %

Verkeer en œ % œ % œ %  % œ % › %  %  % (openbaar)vervoer

Dreiging van terrorisme –  % –  % –  % –  %

Dierenwelzijn –  % – œ % –  % – › %

Religieuze zaken –  % –  % – % –  %

Kunst / cultuur –  % –  % –  % –  %

Toestand in de wereld  % – % –  % –  % –

Bron: TNS Nipo (september ), I&O Research (maart Ž‘’“)

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen 

ledig moeten aanpassen aan de Nederlandse was dat  %,  % en  %. De verhoudingen zijn manier van leven’: GroenLinks: › %, PvdA: › %, dus in zoverre verschoven dat de eurokriti- SP:  %. sche kiezers vaker lijken te zijn overgestapt De verschillen tussen de kiezersgroepen naar de SP. En omgekeerd. waren groter bij de stelling: ‘Het aantal ar- Zoals gezegd, bij de Europese verkiezingen beidsmigranten uit Oost-Europa moet worden van mei was de EU zelf voor de (overgebleven) beperkt om de banen van Nederlandse werk- SP-stemmers een veel minder belangrijk nemers te beschermen.’ Van de SP-kiezers was onderwerp dan voor GroenLinks- en PvdA- kie-  % het hiermee eens, tegen œ % bij PvdA-kie- zers én dan de SP-leiding inscha‡e. De SP-stem- zers en œ % bij GroenLinks. Beide stellingen mers konden het Hans Brusselmans-filmpje lieten hetzelfde patroon zien: GroenLinks-kie- maar matig waarderen. SP-kiezers zijn wel- zers zijn het meest progressief, SP-kiezers het iswaar veel minder tevreden over de Europese meest conservatief. PvdA-kiezers staan dichter Unie dan GroenLinks- en PvdA-kiezers, maar bij de GroenLinks- dan bij de SP-kiezers. bij een referendum zouden zeven op de tien Ook in actuele kwesties rondom traditie ( %) stemmen voor ‘in de EU blijven’: onge- en nationale identiteit staan SP-kiezers veraf veer gemiddeld. Onder GL- en PvdA-kiezers is van GroenLinks- en PvdA-kiezers. In november dat ruim negentig procent. œ bleek › % van de Nederlanders te willen Nederlandse kiezers leken eind  het vasthouden aan de zwarte kleur van Zwarte buitenland dus herontdekt te hebben. Ik Piet. Onder GroenLinks- en PvdA-kiezers was hoorde Clingendael-directeur Monika Sie on- dat respectievelijk › % en  %, onder SP-kiezers langs zeggen: ‘Het buitenland is binnenland  %. geworden.’ In NRC zei ze een jaar geleden: ‘Je kunt verkiezingen winnen of verliezen op “Eu- Het buitenland is binnenland geworden ropa”. Vroeger was het “buitenland” de laatste paragraaf in verkiezingsprogramma’s, stuk- Tien jaar geleden leek Nederland zich meer ken in kranten waren door deskundigen voor achter de dijken te verschansen: de opstel- deskundigen. Nu is het voorpagina.’œ ling van Nederland in de Europese Unie werd Dat zou de brede-volkspartij-denkers assertiever, Nederland trok zich terug uit de aan het denken moeten ze‡en. De culturele vredesmissie in Uruzgan en er werd fors be- dimensie gaat in feite over de tegenstelling zuinigd op ontwikkelingssamenwerking en nationaal-internationaal en deze tegenstel- defensie. ling grijpt steeds dieper in in het leven van Dit was redelijk conform de kiezerswensen: mensen. Er zijn globaliseringswinnaars en in  vond slechts  % van de kiezers dat Ne- -verliezers, en nog veel meer mensen die er derland militair moest blijven deelnemen aan ergens tussenin zi‡en. Deze mensen moeten internationale vredesmissies en vond › % het óók overtuigd worden op deze dimensie. Ze goed dat er op ontwikkelingssamenwerking vragen zich af: zijn die internationale ontwik- werd bezuinigd. Zes jaar later waren deze per- kelingen nu eigenlijk in mijn voordeel of niet? centages omgedraaid: › % vond dat Nederland Partijen die zelf een internationalistische militair internationaal actief moest blijven (of positie kiezen (pro-EU, pro internationale vre- worden);  % vond dat er op ontwikkelingssa- desmissies, globale markteconomie et cetera) menwerking mocht worden bezuinigd. zijn het aan hun kiezers verplicht expliciet en In  vond  % dat de Nederlandse finan- consistent te laten zien waar die partij voor ciële bijdrage aan de Europese Unie omlaag staat en wat dat voor hun kiezers betekent. moest, eind  was dat  %. Van de PvdA- en Het gaat economisch alweer een tijdje goed GroenLinks-kiezers was in  een derde het met Nederland: ons land staat in alle interna- hiermee eens›, van de SP-kiezers  %. In  tionale lijstjes — of het nu gaat om welvaart,

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen

welzijn of corruptie — aan de goede kant van Bij de Europese Parlementsverkiezingen de ranglijst. Met uitzondering wellicht van het van  maart haalden PvdA, GroenLinks en SP aandeel hernieuwbare energie, onze bijdrage samen , %. Hierover werd door leiders van aan de NAVO of aan de opvang van vluchtelin- PvdA en GroenLinks nogal opgetogen gedaan, gen. Toevallig wel enkele van de grote vraag- maar het is ongeveer gelijk aan het gemid- stukken van deze tijd. delde van de afgelopen › jaar bij de Tweede Je kunt het je als politieke partij die de am- Kamerverkiezingen ( , %). bitie heeft haar idealen te verwezenlijken — en PvdA, GroenLinks en SP: ze trekken zoge- dus deel wil uitmaken van de macht — niet naamd samen op, maar vallen regelmatig veroorloven deze vraagstukken uit de weg te terug in vijandelijk gedrag. Zie het Brussel- gaan. Je zult hier scherpe keuzes in moeten mansfilmpje. En minstens één van de drie is maken, je zult je dus ook op deze domeinen de afgelopen twintig jaar wel bezig zich op- scherp moeten positioneren. Waarbij je er nieuw uit te vinden. De PvdA likte de wonden na maart  en lijkt zich nu wat te herpak- ken. GroenLinks was de afgelopen jaren de grootste op links, maar de echte doorbraak wil maar niet doorze‡en. En de SP zit nu in een Driekwart van de Neder- identiteitscrisisje. Het zijn in feite — als je naar landers blijkt een zeer het grotere plaatje kijkt — slechts schermutse- gelijkmatige verdeling van lingen in de marge. In  schreef ik in mijn vorige bijdrage inkomens voor te staan aan S&D: ‘De electoraal-strategische manoeu- vres die CDA, PvdA en VVD sinds  laten zien, zijn weinig meer dan laatste stuiptrek- kingen van partijen die de binding met hun niet alleen voor moet zorgen dat er voor zo- oorspronkelijke achterban definitief aan het veel mogelijk mensen iets te winnen valt bij verliezen zijn. Politici van de oude volkspar- internationalisering — of dat het om andere tijen gaan met een verhaal de boer op dat redenen te verdedigen is — maar dat dit ook eigenlijk niet hun eigen verhaal is. Ze denken zichtbaar wordt. nog steeds al hun vleugels bij elkaar te kun- En zo ben ik terug bij mijn beginpositie: nen houden en twee tegenstrijdige verhalen een partij die een rol wil spelen bij het aan- tegelijk te kunnen vertellen.’ gaan van de grote vraagstukken van deze tijd Jesse Klaver zei onlangs op het jubileum- kan niet overleven zonder een scherp profiel congres van GroenLinks: ‘We zijn opgericht op de sociaal-culturele dimensie. als een avant-gardepartij, nu is het onze op- dracht om een brede volkspartij te zijn. Een Alleen of samen? volgende regering zonder GroenLinks is haast ondenkbaar.’ Het klinkt goed en ambitieus, Noch GroenLinks, noch PvdA kan dit alleen. Bij maar is niet realistisch. Het klinkt alsof hij de de Tweede Kamerverkiezingen in œ haalden fouten van de PvdA van de laatste decennia de drie linkse partijen samen nog  % van over wil doen. In dezelfde speech zei hij: ‘Ik wil de stemmen. Het was de laatste keer — tot  dat GroenLinks de grootste wordt. Maar wat ik maart jongstleden — dat een linkse partij (de vooral wil is het rechtse blok breken met een PvdA) de grootste partij van Nederland werd. sterk links-progressief blok. Dat moet het hart In  haalden ze samen nog geen kwart van worden van het nieuwe kabinet.’ Dat klinkt al de stemmen ( %). In de peilingen staan de beter, maar ik denk niet dat GroenLinks dat drie partijen samen momenteel op zo’n  %. alleen kan.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen  

PvdA-leiders hebben we vaak horen zeggen zijn communicerende vaten, de linkse koek dat ze kiezers die ooit wegliepen naar LPF en wordt niet groter. PVV terug wilden halen. Maar het appèl dat In de tweede plaats: een fusie kan electo- het ‘eigenlijk onze kiezers zijn’ is paternalis- raal lucratief zijn. Uit een experiment dat ik tisch: deze kiezers zullen hun neus ervoor deed bij I&O Research blijkt dat een fusie tus- ophalen. Een kansloze strategie. Acht jaar gele- sen GroenLinks en de PvdA deze fusiepartij den beplei‡e ik in S&D een hergroepering van meer stemmen zou kunnen opleveren dan de partijen volgens de lijnen van de sociaaleco- partijen apart kunnen halen. nomische en de sociaal-culturele dimensie. Tachtig tot negentig procent van de Groen- In  deden Femke Halsema, Wouter Bos en Links- en PvdA-kiezers zou op een fusiepartij Jan Marijnissen een halfslachtige poging en van GroenLinks en PvdA willen stemmen, ook daarna zagen we meer en minder gelukte maar ook een kwart van de huidige D- en SP- gezamenlijke optredens. Maar het is zoals Die- stemmers zou overstappen. derik Samsom het in  formuleerde: ‘Net Waar GroenLinks en PvdA in de peilingen als samenwerking heel dichtbij is, gebeurt er nu tussen › en  zetels halen, zouden ze er iets waardoor het toch weer niet doorgaat. Bij- als gefuseerde partij tussen › en  kunnen voorbeeld een verkiezingsuitslag.’ Zo zal het halen. Met de SP erbij zou de grotere fusie- nu ook wel weer gaan. partij (van GroenLinks, PvdA en SP) er minder Terwijl er heel goede redenen zijn om die halen dan een fusiepartij van GroenLinks en samenwerking — of beter: fusie — nu gestalte PvdA: veel GroenLinks- en D-kiezers haken te geven. In de eerste plaats zijn de partijen dan af. het aan hun idealen en doelstellingen ver- Een Nieuwe Linkse Partij van GroenLinks plicht. Van partijen die rechtvaardigheid, ge- en PvdA zou dus in één klap de grootste partij lijkwaardigheid, internationale solidariteit en van Nederland kunnen worden of toch op z’n duurzaamheid nastreven, zou je mogen ver- minst meedoen om die strijd, en daarmee het wachten dat ze het beleid niet willen overla- initiatief naar zich toe kunnen trekken, bij- ten aan partijen die daar heel anders in staan. voorbeeld bij de formatie. Zij zou niet moeten Sinds  is het electorale strijdtoneel opge- proberen een brede volkspartij te zijn (een die schoven van een strijd tussen links en rechts zowel lage als hoge sociale klassen aan zich naar een strijd tussen centrum-rechts en po- bindt). De vraag die een politieke partij zich pulistisch rechts. De linkse partijen spelen een volgens mij moet stelen is: wat zijn mijn doe- bijrol, eigenlijk vooral omdat ze verdeeld zijn len en hoe wil ik die verwezenlijken? Als de eer- en met elkaar strijden om dezelfde kiezers: het ste vraag is: hoe kan ik alle sociale klassen aan

23 zetels GL + PvdA samen TK 2017 14,8 procent 28 GL + PvdA reguliere peiling mei 2019 19,8

37 GL + PvdA gefuseerd in NLP mei 2019 24,3

45 NLP + SP (niet gefuseerd) 30,0 0 10 20 30 40

Figuur Electorale situatie voor en na fusie tussen GroenLinks en PvdA in Nieuwe Linkse Partij (NLP) (in % en zetels)

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen

mij binden? zal waarschijnlijk geen van die electoraat waar zich in feite de meeste kiezers klassen zich er echt in herkennen en kiest men bevinden. Zoals de Vijfsterrenbeweging dat voor een partij die zich wél duidelijk profileert. in Italië deed: een anti-elitepartij, die even Een Nieuwe Linkse Partij zou zich mijns makkelijk tegen corruptie strijdt, een basisin- inziens moeten opstellen als een ambitieuze, komen wil, opkomt voor het klimaat als anti- links-progressieve voortrekkerspartij met immigratie is. gevoel voor realisme en verantwoordelijk- heid. Geen tegenpartij, maar een construc- tieve sociaal-progressieve partij waarbij het tegengaan van klimaatverandering een van de speerpunten is. SP-kiezers hebben beduidend Een fusiepartij van GroenLinks en PvdA zal vaker dan GroenLinks- en hoger opgeleiden meer aanspreken dan lager PvdA-kiezers een beneden- opgeleiden, maar dat hoeft niet te gelden voor het inkomensniveau: bij zowel de Provinciale modaal inkomen Statenverkiezingen als de verkiezingen voor het Europees Parlement dit jaar leek de inko- mensverdeling voor zowel PvdA- als Groen- Links-kiezers sterk op die van gemiddeld Een Nieuwe Linkse Partij biedt de mogelijk- Nederland (waarbij GroenLinks weliswaar heid hier serieus tegenwicht aan te bieden meer hoger opgeleiden trekt, maar ook meer en zich meer op de hoofdlijnen in de politiek kiezers met een benedenmodaal inkomen dan te richten. Mocht er in Nederland een Beppe de PvdA). Grillo opstaan — het is eigenlijk een raadsel Een ander voordeel zou kunnen zijn dat de waarom dat nog niet is gebeurd — dan zou hij partij voor jong en oud aantrekkelijk wordt; ten minste een robuust en verenigd links pro- nu trekt GroenLinks veel jonge kiezers, ter- gressief blok tegenover zich vinden in plaats wijl oudere kiezers bij de PvdA sterk overver- van een verdeelde en versplinterde verzame- tegenwoordigd zijn. Een derde reden om te ling partijtjes. Men hoeft niet langer energie te kiezen voor een grotere, sterke, links-progres- verspillen aan de strijd met de geestverwante sieve Nieuwe Linkse Partij is een defensieve: concurrent, maar kan direct oversteken en de mogelijkheid bestaat nog steeds dat een de echte tegenstanders te lijf gaan. Het biedt nieuwe populistische partij in het links- links een reële kans de grotere, existentiële conservatieve gat duikt: het kwadrant van het problemen van deze tijd het hoofd te bieden.

37 zetels GL + PvdA + SP samen TK 2017 23,4 procent

40 GL + PvdA + SP reguliere peiling mei 2019 26,7

35 GL + PvdA + SP gefuseerd in NLP mei 2019 23,1 0 10 20 30 40

Figuur  Electorale situatie voor en na fusie tussen SP, GroenLinks en PvdA in Nieuwe Linkse Partij (NLP) (in % en zetels)

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen ››

Noten  Waarbij opgemerkt dient te ver-hekelt-geflirt-met-ex- worden dat ten tijde van dit treem-rechts-van-baudet- ’ Philip van Praag, ‘Dit zijn de onderzoek de PvdA in de rege- a . kernthema’s’, S&D  / , p.  . ring zat en degenen die toen  Mei . Zie h‡ps: / / iore- Ž Gezondheidszorg, sociale ze- nog op de PvdA wilden stem- search.nl / Home / Nieuws / fu- kerheid, armoedebestrijding, men kennelijk relatief positief sie-tussen-groenlinks-en-pv- economie werden september stonden tegenover het kabi- da-kan-sterke-brede-partij-  door  tot › % genoemd net Ru‡e II (VVD en PvdA). opleveren#.XPegCIzaUk. als onderwerpen die een be-  PVV-kiezers denken sociaal-  In twee citaten uitgedrukt langrijke rol spelen bij de par- economisch vaak nog linkser (antwoord op de vraag ‘Wat tijkeuze. Criminaliteit / terro- dan PvdA- en GroenLinks- zou deze Nieuwe Linkse Partij risme door  %, integratie kiezers; bijvoorbeeld met moeten doen om uw stem te door œ %. Bron: TNS Nipo . betrekking tot de bezuinigin- winnen?’): ‘Constructief zijn Bron: I&O Research . gen in de zorg of de AOW- (geen tegenpartij), sociaal,  Als de Bri‡en definitief (en op leeftijd. progressief en medemense- tijd) uit de EU zijn gestapt,  GroenLinks-kiezer:  %, PvdA- lijkheid met betrekking tot krijgt Nederland er drie EP- kiezer: œ %, SP-kiezer  %. vluchtelingen tonen. Compas- zetels bij. Eén zetel valt waar-  Net iets meer dan onder PVV- sie hebben met de zwakkeren schijnlijk toe aan de PVV. ( %) en FvD-kiezers (œ %). in de samenleving.’ (Groen- œ In dit geval een gemiddelde  PVV-kiezers:  %. Links-stemmer) van stemmotieven bij Tweede  PVV-kiezers:  %. ‘Zorgen voor constructief Kamerverkiezingen , › PvdA  %, GroenLinks › %. links beleid met de bereidheid GRœ, PS  en EP .  Het filmpje viel wel zeer in de om te willen regeren, maar  Voor mijn boek, Gedoogdemo- smaak bij PVV- en FvD-stem- niet tegen elke prijs zijn kern- cratie (). Ik was toen nog mers. waarden inleveren.’ (PvdA- werkzaam bij TNS NIPO.   % en  %. stemmer) ž Bij I&O Research. œ  april œ. œ Van VVD, CDA met gedoog-  Bron: NRC  mei  www. steun van PVV. nrc.nl / nieuws /  / › /  / kla-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  

Heeft een linkse fusiepartij de toekomst?

Een fusie tussen GroenLinks en PvdA zou tussen de › en  zetels kunnen opleveren. Dat concludeert Peter Kanne op basis van een aantal vragen aan kiezers over de wenselijkheid van een nieuwe linkse fusiepartij. Maar een dergelijke fusie heeft ook schaduwkanten. Intensief blijven samenwerken zou weleens beter kunnen uitpakken voor beide partijen.

PHILIP VAN PRAAG

Politicoloog

Het onderzoek van Peter Kanne is interessant iets minder blank en jonger). Een scherp en en het experiment vormt een aanwijzing dat herkenbaar profiel op de sociaaleconomische een grote groep kiezers niet onsympathiek dimensie is voor een sociaal-democratische staat tegenover een fusie van PvdA en Groen- partij de enige mogelijkheid om te overleven. Links in een Nieuwe Linkse Partij. Of die sympa- Het artikel van Kanne en de onderzoeksgege- thie omgezet wordt in feitelijk stemgedrag zal vens die hij presenteert geven vooral steun moeten worden afgewacht, vanzelfsprekend is aan mijn stelling. dat allerminst, zoals hier zal worden betoogd. Natuurlijk delen kiezers en sympathisan- Kanne stelt dat een dergelijke partij zich ten van GroenLinks en PvdA veel opva‡ingen. zowel sterk zou moeten profileren op de Zo achten ze klimaatverandering, inkomens- traditionele links-rechts-dimensie als op de beleid, gezondheidszorg en onderwijs van sociaal-culturele of nationalistisch-kosmopo- groot belang. Tabel  in het artikel van Kanne litische dimensie. Hij keert zich daarbij tegen laat echter zien dat er in maart  een groot mijn eerder in S&D geformuleerde stelling verschil was in de onderwerpen die een rol dat een scherp profiel op de sociaal-culturele spelen bij de partijkeuze van kiezers van beide dimensie onwenselijk is voor een sociaal- partijen. Klimaat / duurzaamheid / milieu is democratische partij. Wat hij niet vermeldt voor de aanhang van GroenLinks veel belang- is dat ik erop wijs dat op de sociaal-culturele rijker dan voor de PvdA-kiezers (œ % versus dimensie groepen op basis van opleiding en  %), voor energie geldt hetzelfde (› % versus etniciteit tegenover elkaar staan. Profilering  %). PvdA-kiezers hechten daarentegen veel op deze dimensie leidt tot eenzijdig samenge- meer waarde aan sociaaleconomische onder- steld achterban van een partij, zoals bij de PVV werpen als sociale voorzieningen ( % versus het geval is (vooral laagopgeleid en blank) en  %), werkgelegenheid ( % versus  %) en bij GroenLinks en D (vooral hoogopgeleid, inkomensbeleid ( % versus  %).

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  Philip van Praag Heeft een linkse fusiepartij de toekomst? 

Sociaaleconomisch onderwerpen zijn sinds wat het eigen verhaal van een christendemo-  ‘iets minder prangend’, stelt Kanne. Dat cratische of sociaal-democratische partij zou klopt als men naar alle kiezers kijkt en het moeten zijn. Kenmerkend voor een volkspartij geldt zeker voor de aanhang van GroenLinks, is dat ze een heterogene achterban heeft. Dat die in  veel minder belang hecht aan betekent niet dat de achterban een getrouwe onderwerpen als gezondheidszorg en sociale afspiegeling is van de Nederlandse bevolking, voorzieningen. Het geldt niet of nauwelijks maar wel dat verschillende maatschappelijke voor de aanhang van de PvdA; die hecht nog groepen zich in de partij herkennen. Feitelijk net zoveel waarde aan deze onderwerpen als in . Het is dan ook verbazingwekkend als Kanne stelt dat het tegengaan van klimaat- verandering een van de speerpunten zou Kenmerkend voor een moeten zijn van de Nieuwe Linkse Partij. Veel PvdA-kiezers zullen zich daar niet in herken- volkspartij is dat ze een nen, niet omdat ze klimaatverandering geen heterogene achterban heeft belangrijk punt vinden, maar omdat ze het niet ten koste van alles willen laten gaan. De vraag ‘wie betaalt de klimaatrekening’ is voor hen veel belangrijker dan voor menig kiezer zegt Kanne dat het niet mogelijk is om nog van GroenLinks. een programma en visie te formuleren dat Als het om sociaal-culturele onderwer- voor verschillende groepen aantrekkelijk is, pen gaat parafraseert Kanne onze nationale ongeacht hun opleidingsniveau, maatschap- filosoof Cruijff (‘Je kan er de strijd niet mee pelijke positie, klasse of etniciteit. Het is zeker winnen, maar wel mee verliezen’) en stelt dat minder gemakkelijk dan enkele decennia ge- de opmerkingen over het defensieve karakter leden, maar het niet meer als ambitie hebben van deze onderwerpen wel een ondersteuning is een behoorlijk defaitistische opva‡ing over van mijn opva‡ing lijken maar het niet zijn. de huidige politiek. De kiezers antwoordden volgens hem op de In lijn met zijn weerzin tegen de volkspartij vraag welke onderwerpen een rol spelen bij verwacht hij ook dat een nieuwe linkse fusie- hun stemgedrag en dan voeren sociaaleco- partij vooral hoogopgeleiden zal aanspreken. nomische onderwerpen vaak de boventoon. Wel voegt hij er relativerend aan toe dat Dat klopt, maar daar gaat het toch juist over: GroenLinks veel kiezers trekt met een inko- hoe links zijn electorale aantrekkingskracht men beneden modaal. Een weinig verrassende kan versterken. Het belang van klimaatveran- constatering: studenten behoren al decennia dering bij stemkeuze wordt in het onderzoek tot de groep met een bescheiden inkomen. daarentegen nog enigszins overschat. In Het betekent zeker niet dat GroenLinks aan- maart woedde de discussie over het klimaat- trekkingskracht heeft op niet-studerende kie- plan in volle hevigheid in de media, kiezers zers met een gering inkomen. zijn daar gevoelig voor en laten het dan vaker Kanne verwacht dat een linkse fusiepartij meespelen in hun afweging. de mogelijkheid biedt serieus tegenwicht te Kanne stelt ook dat het niet realistisch is bieden aan een populistische partij die in het om als partij in deze tijd nog een volkspartij te links-conservatieve gat duikt. Een redenering willen zijn en verwijst naar een bijdrage van die ik niet goed kan volgen. In figuur  is de hem uit . Daarin formuleerde hij dat de tweedimensionale electorale ruimte weerge- oude volkspartijen met een verhaal de boer geven die onder politicologen veel gebruikt opgaan ‘dat eigenlijk niet hun eigen verhaal wordt en waar Kanne ook aan refereert. Veel is’. Een vreemde opmerking, hij weet blijkbaar kiezers plaatsen zich links op de sociaalecono-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœ

Figuur Partijposities op twee belangrijke conflictlijnen

Bron: Wouter van der Brug, Philip van Praag en Cees van der Eijk, Verkiezingen, ‘Scheidslijnen en kiesgedrag; van stabiliteit naar volatiliteit’, in: Philip van Praag (red.), Politicologie en de veranderende politiek, Amsterdam University Press, Ž‘’ž, p. ’ž‘.

mische dimensie en zijn fel tegen de multicul- kingskracht op deze kiezers, een Nieuwe Link- turele samenleving, een belangrijk onderdeel se Partij totaal niet. Dat zou te betreuren zijn. van de sociaal-culturele dimensie. Deze grote Een belangrijke uitdaging voor links is om het groep kiezers zit in het kwadrant linksboven vertrouwen te winnen van nieuwe generaties waar zich weinig partijen bevinden, alleen jongeren met een mavo- of mbo-opleiding. de PPV probeert enigszins halfslachtig deze Deze jongeren stemmen vaak VVD, PVV of FvD. kiezers aan zich te binden. FvD, niet in deze Veel van hen komen uit een gezin waar in het grafiek geplaatst, bevindt zich eerder dicht bij verleden op de PvdA werd gestemd. Ik zie niet de SGP in het kwadrant rechtsboven. in waarom het paternalistisch zou zijn als een Kanne stelt voor dat de Nieuwe Linkse linkse partij deze jongeren perspectief en ze- Partij een sterk profiel krijgt op beide dimen- kerheid zou willen bieden. sies. Dat betekent feitelijk een kopie van het Parlementaire samenwerking tussen PvdA, huidige profiel van GroenLinks. Een dergelijk GroenLinks is zeker noodzakelijk. De partijen profiel zal de kiezers in het kwadrant linksbo- steunen echter in belangrijke mate op andere ven niet aanspreken en zal niet tot › of meer bevolkingsgroepen. Een fusie conform de zetels leiden voor de fusiepartij. De huidige hoofdlijnen die Kanne schetst zal de electorale PvdA, met een gematigd profiel op de sociaal- positie van links echter niet versterken en is culturele dimensie, heeft nog enige aantrek- daarom onwenselijk.

Noot

 Philip van Praag, ‘Dit zijn de kernthema’s’, in: S&D  / , p.  .

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   Column

Aan tafel?

Door Annemarie Kok door regering en parlement zorgen daarvoor.’ Auteur van onder andere ‘Herinnering aan de rechts- Immers, aldus dit hoge adviescollege: ‘Alleen staat — Pleidooi voor serieus openbaar bestuur’ de wetgever is in staat én gelegitimeerd om het algemeen belang te formuleren en veran- deringen te bewerkstelligen of juist tegen te Politieke besluitvorming die steeds vaker de houden.’ vorm aanneemt van ‘akkoorden’ waaraan Als hoofdgerecht koos ik een boek dat ho- nauwelijks een volksvertegenwoordiger te pas pelijk snel wordt vertaald: Outsourcing the Law is gekomen. De uitbesteding van wetgeving — van Pauline Westerman, hoogleraar rechtsfi- alsof het schoonmaakwerkzaamheden betreft losofie te Groningen. Zij laat hierin zien (maar — aan tal van niet-politieke actoren. Ministers, schreef al veel vaker op) dat de centrale over- lokale bestuurders en participatiegoeroes die heid regelgeving dikwijls vergaand delegeert menen dat gemeenteraad en burger samen de aan ‘het veld’, brancheorganisaties en aller- baas zijn. Voor wie de democratische rechtsor- hande toezichthouders. En ze maakt duidelijk de liefheeft, maken deze politiek-bestuurlijke dat deze gang van zaken funeste gevolgen trends hongerig naar kritisch leesvoer. Het heeft voor de rechtsstaat, de rechtspraak, de volgende intellectuele viergangenmenu voor- democratie en ook de rechtswetenschap. (In ziet ruimschoots in deze behoefte. juni werd Westermans boek genomineerd Bij wijze van vooraÃe schotel ik u de oratie voor de Huibregtsenprijs. Die wordt jaarlijks van RUG-hoogleraar staatsrecht Solke Munne- toegekend aan een opvallend originele weten- ke voor, uitgesproken in september  maar schappelijke publicatie, met bovendien een helaas verre van gedateerd. In deze rede, ge- grote maatschappelijke betekenis.) titeld Afscheid van de wetgever. Over maatwerk, Tot slot wil ik het recente artikel ‘Is een “ak- experimenten en enige andere ongemakken, stelt koordendemocratie” wel een democratie?’ Munneke aan de orde dat ons openbaar be- van politicoloog Ruud Koole aanbevelen. Dit stuur hoe langer hoe meer eigen ‘maatwerk- stuk verscheen in het tijdschrift RegelMaat. regels’ kan hanteren waar voorheen uniforme Een tamelijk machtig dessert is het wel, maar regelgeving richtinggevend werd geacht. Dit wat een helderheid, diepgang en relevantie. leidt er volgens hem bijvoorbeeld toe dat veel Deze beschouwing gaat erover dat tegenwoor- gemeenten beproefde democratisch-rechts- dig heel wat complexe kwesties niet in de de- statelijke werkwijzen nogal lichtvaardig ver- mocratische politieke arena worden beslecht, ruilen voor nieuwe ‘participatieve’ praktijken. maar aan allerhande ‘tafels’. Daar bepalen vele Het tweede voorgerecht is het jaarverslag maatschappelijke partijen, en niet eens altijd van de Raad van State over œ. Ook daarin met de overheid als aanzi‡ende, de inhoud wordt gewag gemaakt van een afnemende van klimaatbeleid, vliegveldbeleid, woonbe- macht van ‘de wetgever’. De Raad van State leid, gezondheidsbeleid et cetera. Kijk daar- vindt dat er op dit punt echt iets is scheef- mee uit, zegt Koole, want ‘de legitimering van gegroeid: ‘Het is cruciaal dat de wetgever overheidsoptreden via de electorale weg blijft de kern en het bereik van een regeling zelf een centraal kenmerk van een democratie’. vaststelt. Cruciaal is ook dat de procedure Kan een Kamercommissie zich binnenkort zo is ingericht dat zij de normstelling of de niet een dagje terugtrekken met deze vier in- maatschappelijke ordening legitimiteit ver- spirerende teksten? Of is ons voorland dat van schaft. “Gemeen overleg” en besluitvorming een staat die alleen nog de tafels reserveert?

S& D Jaargang  Nummer  Augustus    

Essaywedstrijd

Het sociaal-democratisch menu 2040

Wat eten we in 2040? En hoe verplaatsen we ons dan? Hoe houden we onze voeten droog en onze huizen warm?

Het debat over duurzaamheid gaat vaak over ingewikkelde dingen: grote begrippen, complexe vragen. Over waar onze eigen verantwoor- delijkheid eindigt en die van de overheid begint. Over technologie en gedrag, over energietransitie en voedselcrisis. Over de vraag of je politiek moet bedrijven via de rechtszaal en over de verhouding tussen parlementair debat en maatschappelijk activisme.

Maar het gaat ook om hele praktische vragen die bij nadere beschou- wing allemaal een morele component in zich dragen. Wat o“eren we op het altaar van het klimaatevangelie? Vliegen? Vlees eten? Economische groei en banen? Schone lucht en drinkbaar water?

De Banning Prijs 2020 gaat over de verbinding tussen deze grote uitdagingen en concrete vragen. Schrijf er een compact en prikkelend essay van maximaal 2000 over en stuur dat voor 21 december aan de jury onder leiding van Diederik Samsom via [email protected]. Deel nemers zijn niet ouder dan 35 jaar.

De prijsuitreiking is 21 februari in de Rode Hoed, voorafgaand aan de tweede Banning Lezing.

Prijzen: € 1000 voor de winnaar, € 250 voor de overige drie genomineerden. mee ng n Meer informatie: www.banningvereniging.nl i aa D r d

e Banning Prijs

S& D Jaargang  Nummer  Augustus     Column

Bijna student

Door Annemarieke Nierop Dat verbaasde me: voor een Jemeniet uit Hoofdredacteur S&D een bergdorp zonder stromend water, waar de wereld van vrouwen en mannen strikt ge- scheiden is, was hij zo’n wereldse vrijdenker Op een zomerse zaterdagmiddag meld ik me dat ik hem meer hier dan daar vond passen. bij het postagentschap in mijn dorp om geld Bovendien: iemand met wie je in de auto mee over te maken naar Sanaa. Dat is nog een heel kunt blèren met Bruce Springsteen lijkt toch gedoe; ik moet veel vragen beantwoorden. beter in Nederland thuis dan in Jemen? Achter me wordt de rij steeds langer. Ik hoop Ook als we onze landsgrenzen hermetisch dat het geld dit keer wel aankomt. De vorige zouden sluiten voor vrede- en gelukszoekers twee keren dat we hebben gereageerd op uit het buitenland, zal de wereld Nederland een noodoproep uit Jemen is het bedrag dat binnenkomen zolang we zelf naar verre we overmaakten ergens onderweg geconfis- landen blijven reizen. Ik bedenk dat terwijl queerd. ik de nieuwsgierige blikken van mijn dorps- De avond ervoor heeft G. gebeld, na ruim genoten op me gericht voel. Als je iemand een jaar radiostilte. In onze gedachten waren eenmaal kent, kun je niet meer wegkijken hij, zijn familie en dorpsgenoten al van de als hij verhongert, en blijkbaar ook niet als je honger omgekomen. Of door Saoedische bom- zijn kind kunt helpen een onwaarschijnlijke men, maar honger leek ons waarschijnlijker. kans op een beter leven te grijpen. Wat als G. Nu laat hij opeens weer van zich horen om te ons had gevraagd voor geld om in een gam- vertellen dat hij af en toe werkt voor een in- mel bootje de zee over te steken? Een depri- ternationale hulporganisatie — ze hebben dus merende vraag. eten — en dat zijn jongste zoon is uitgenodigd Het studieprogramma van de Duitse over- om in Duitsland te studeren via het DAAD-pro- heid dat jongeren uit oorlogsgebieden hier gramma. Alles is rond: het ticket, de toelating, uitnodigt en laat profiteren van onze kennis een studiefonds. Maar omdat er in Jemen geen en welvaart, stemt me opeens ontze‡end burgerluchtvaart meer is, zal hij via Oman hoopvol. Ook als het maar om een handjevol moeten reizen en hij mag dat land alleen door studenten gaat, is de betekenis ervan enorm. met een indrukwekkende hoeveelheid geld op Een blijk van internationale menselijke ver- zak. Of wij kunnen helpen. De tijd dringt. bondenheid waar ik niet meer op had durven Voordat de oorlog losbars‡e is G. twee keer hopen. Het doel van het programma is een bij ons op bezoek geweest in Nederland. Een nieuwe generatie klaar te stomen hun door korte, tengere man met grote voeten. We had- oorlog verwoeste land weer op te bouwen als den hem leren kennen toen hij chauffeur was de tijd daar rijp voor is. Al is de kans natuur- voor toeristen in het avontuurlijke Jemen. lijk groot dat de zoon van G. voor die tijd een Nederland vond hij prachtig — vooral de bol- Duitse schone tegen het lijf loopt. lenvelden bij ons om de hoek — maar hier De volgende dag appt G. dat hij met zijn wonen leek hem niets. Hij zou zich nooit thuis zoon op weg is naar de Omaanse grens. kunnen voelen.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  

ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Het is tijd voor een linkse hervormingsagenda van onze ‘instituties’, stelde Paul de Beer in het vorige nummer van S&D bij het eerste deel van deze serie. Voorstellen voor hervorming werden gedaan voor het onderwijs (Herman van de Werfhorst en Louise Elffers) en voor de arbeidsmarkt (Romke van der Veen en Fabian Dekker). Dit nummer vervolgen we de serie met artikelen van de hand van MENNO HURENKAMP (over de parlementaire democratie), WIMAR BOLHUIS (over ons systeem van belastingheffing), ANTON HEMERIJCK & MARC VAN DER MEER (over het poldermodel) en KOEN VAN DE GAAST (over verduurzaming van de voedselsector). Volgend nummer sluiten we de serie af met bijdragen over de woningmarkt, de rechtspraak en de gezondheidszorg. En met een essay van Paul de Beer. BOB THOMAS | FLICKR VIA COMPFIGHT VIA FLICKR | THOMAS BOB FOTO

S& D Jaargang  Nummer  Augustus    

Verbeter het parlement, begin bij jezelf

In plaats van naar de stembusgang of de populisten of de burgers te wijzen, zou de politiek meer over zichzelf moeten nadenken wanneer ze zich zorgen maakt over de steun voor het parlement.

MENNO HURENKAMP

Redacteur S&D

Is hervorming van de institutie ‘parlementai- Maar er is niks luchtigs aan het gedrag van re democratie’ nodig omdat de echte idealen de kandidaat die Forum voor Democratie be- — spreiding van kennis, macht en inkomen gin juni  naar voren schoof als voorzi‡er — lijden onder de huidige vormgeving? De ver- van de Eerste Kamer. Net als zijn partijleider leiding om direct ja te zeggen is groot. Maar Thierry Baudet eerder nam hij de strategie in het debat over (parlementaire) democratie van Rusland over bij het beantwoorden van duiken drie verdachten regelmatig op: ‘het de vraag wie vlucht MH neerschoot: twijfel populisme’, ‘het electorale mechanisme’ en zaaien en ontkenning van de feiten. Senator ‘burgers die hun gedrag moeten veranderen’. (en redacteur van dit blad) Willem Wi‡eveen De politiek zelf blijft buiten schot. zat aan boord van de MH. Mede daarom lijkt Zoals gezegd, er zijn goede redenen om te het verwijt van landverraad aan de orde. pleiten voor een snelle, grondige hervorming Daar staat levenslang op (helpen van de van de institutie parlementaire democratie. vijand, Wetboek van Strafrecht art. ), maar De eerste reden is dat de huidige variant le- belangrijker om te zien lijkt hier dat verraad lijke dingen produceert. Donald Trump, Victor de achterkant van broederschap is. Het gaat Orban, Annabel Nanninga: volksvertegen- hier niet om het equivalent van Gerard Reve, woordigers die door vernedering macht ver- Willem Frederik Hermans of de provo’s, die werven. Hun truc is telkens dezelfde. Spreek het klootjesvolk treiterden. Dat ging om de over criminele Mexicanen, achterbakse joden moraal. FvD tast onze ethiek aan, de kern van of dobbernegers, waarna de eigen achterban onze samenleving. Als verraders via de par- zich verlustigt en de tegenstanders boos wor- lementaire democratie een podium kunnen den. Mobilisatie! Zeg nadat je flink wat aan- verwerven is er iets mis. dacht hebt gehad dat je verkeerd weergegeven Verbetering heet niet in zicht te zijn. Ten bent door de media, presenteer jezelf als eerste omdat centrumlinks en centrumrechts ‘dappere minderheid in eigen land’ en wacht zich al enige decennia laten meeslepen in het geduldig een volgend moment af om luchtig ‘benoemen van de problemen rond immi- een volgend slachtoffer te maken. gratie en integratie’ als cruciale strategie om

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II › › ›

Menno Hurenkamp Verbeter het parlement, begin bij jezelf

in de openbaarheid te treden — tot het punt naar de hand van hedendaagse populisten, dat ook PvdA verinnerlijkt lijkt te hebben dat die graag inspelen op het gebrek aan zelfver- de stijging van de zeespiegel eigenlijk door trouwen onder onze bestuurlijke elites. Onge- moslims komt. Er worden regelmatig politici makkelijke historische vergelijkingen over de en anderen vermoord door extreemrechts — keren dat een parlement een dictator aan de in Noorwegen, in Duitsland, in Engeland, in macht hielp komen zo steeds dichterbij. Nieuw-Zeeland. En hoewel van willekeurige moslims wordt verwacht dat ze hardop ver- Tegendemocratie klaren niks met IS te maken te willen hebben, blijft het stil over het verband tussen de Brei- Moet bij gebrek aan een fatsoenlijke volkspar- viks van deze wereld en wat nu grappig wegge- tij het parlement dus maar een beetje inschik- zet wordt als ‘dat boreale gelul’. Ten onrechte. ken, en het electorale mechanisme dus wat Ten tweede omdat de media, NOS en pu- minder belangrijk worden? Je zou de analyses blieke omroep incluis, elke populistische roep nogal energiek duiden. De Amerikaanse politi- cologen Ronald Inglehart en Pippa Norris stel- len in hun veelgeciteerde analyse dat cultuur (en dus niet economie) de verklarende factor Als verraders via de is waarom ‘verliezers’ van de globalisering parlementaire democratie populistisch stemmen. De verliezers herken- een podium kunnen nen zich niet in het publieke debat omdat de progressieve mensen of kosmopolieten een verwerven is er iets mis culturele hegemonie hebben gevestigd. Dit kan betwist worden voor de Nederland- se toestand. Wie daags voor de Europese ver- kiezingen de tv aanze‡e trof een debat tussen van Pierre Rosanvallon, de staatscommissie de rechtse en de uiterste rechtse lijstrekker. De parlementaire vernieuwing (‘commissie- vraag of Wilders of Baudet niet gewoon onzin Remkes’)› en in mindere mate ook de wijze praat wordt aan redactietafels weinig gesteld. waarop minister Ollongren de adviezen van Het resultaat is dat het verweer tegen po- die staatscommissie overnam, wel in die rich- pulisme regelmatig uit het overnemen van ting kunnen interpreteren. populisme bestaat, en dat de conservatieve Die denkwijze verloopt dan ongeveer zo: backlash zich inmiddels gestaag uitbreidt maak nou maar niet te veel een punt van het richting vrouwenrechten en homorechten. parlement of van verkiezingen als het wal- Politicologische analyse wijt dit veelal aan de halla van democratie. De ‘uitdrukking van teloorgang van de volkspartijen en meer in de volkswil’ is niet meer dan een van de vele het bijzonder aan de verwaarlozing van de manieren om legitimiteit te organiseren. Er is sociaaleconomische gelijkheid door die volks- zoiets als een ‘tegendemocratie’, zegt Rosan- partijen. Als gevolg daarvan voelen gewone vallon, waarin wantrouwen niet zo slecht is. mensen zich ontheemd. Vandaar bijvoorbeeld Wanneer burgers waakzaam zijn maar niet de gele hesjes. stemmen, obstructie plegen of heel hard boe Vermoedelijk weegt in die backlash ook roepen, maken ze ook deel uit van de demo- wel mee dat in bijvoorbeeld Rusland of China cratie. En via referenda, via de rechtspraak of dictators democratie presenteren als een mid- via individueel activisme kan het democra- del om de bevolking koest te houden, met een tisch systeem ook behoorlijk op koers gehou- beroep op de eigen cultuur. Dat is een kolÃe den worden.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus     ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Menno Hurenkamp Verbeter het parlement, begin bij jezelf

Als het pla‡e populisme de overhand krijgt De strekking is dat democratie te leren in het parlement, dan kan het geen kwaad valt, thuis of liever nog op school, in steeds bijvoorbeeld een constitutioneel hof in te stel- meer verplichte burgerschapslessen. Of in len dat wetgeving controleert of juist meer het overladen onderwijs kinderen met wei- ruimte te geven aan burgerinitiatieven, door nig plezier in leren daar baat bij hebben, is bijvoorbeeld een ‘bindend correctief referen- een onbeslechte kwestie. Het kan zijn dat die dum als noodrem’. Te meer daar we eigenlijk kinderen meer hebben aan hardwerkende met z’n allen steeds slimmer worden, want volksvertegenwoordigers, zodat ze in de tijd steeds hoger opgeleid en uitgerust met smart- die ze meestribbelend op school doorbrengen phones vol met buurtapps en wat niet al. ten minste de geinige vaardigheden leren die Bij die gedachte, namelijk dat verstand middenklasse-ouders er toch wel in stampen van belang is voor de democratie en met het bij hun kroost, zoals lezen en rekenen. stijgen van de welvaart en het opleidingsni- veau steeds belangrijker wordt, moet even stilgestaan worden. Het idee uit zich minstens op twee manieren, en draagt eerder bij aan de problemen van de parlementaire democratie De vraag of Wilders of Baudet dan dat het deze verhelpt. niet gewoon onzin praat Ten eerste een misschien op het oog wat wordt aan redactietafels curieus of abstract punt. Er is sprake van een subtiele prioritering van de ratio, die bijvoor- weinig gesteld beeld spreekt uit de definitie van democratie van Marcel ten Hooven die de commissie- Remkes instemmend aanhaalt. ‘De democra- tische rechtsstaat is de institutie die mensen En er is ten tweede de beleidsmatige ten- in het leven geroepen hebben om niet redeloos dens om te sturen op ‘deliberatieve’ of ‘associ- tegenover elkaar te staan.’ Uiteindelijk, als atieve democratie’, op ‘actief burgerschap’ of puntje bij paaltje komt, moeten we gewoon ‘burgerbestuur’, op allerlei vormen van zelfbe- naar elkaar leren luisteren. Dat is niet voor heer, inspraak en eigen verantwoordelijkheid. iedereen makkelijk, maar het kán. Gewoon Ze maakten goedbeschouwd al in de jaren even het fatsoen opbrengen de ander te laten tachtig en negentig hun opwachting als alter- uitpraten. natieven voor de representatieve democratie. Je moet dus kunnen nadenken — maar dit Daar is op het eerste gezicht weinig tegen om- mag tegelijkertijd niet te hard gezegd wor- dat het geven van ruimte aan mensen bijna den, anders sluiten we immers de mensen uit per definitie klinkt als win-win. die door ouderdom, gebrek aan opleiding of David Van Reybrouck hield en houdt gepas- gebrek aan aanleg totáál niet kunnen naden- sioneerd pleidooien voor het loten van burgers ken. Vandaar dat de Raad voor het Openbaar om mee te doen aan het openbaar bestuur — zo Bestuur onlangs plei‡e voor (experimenten omzeil je de verkalkte politieke partijen met met) een verlaging van de kiesgerechtigde hun zelfgenoegzame beroepspolitici. Maar het leeftijd naar  jaar. Verstandig. Maar de leef- blijkt keer op keer bijna niet te doen om bij die tijdsgrens van  is net zo willekeurig als die experimenten anderen dan de gebruikelijke van œ. Waarom niet naar  jaar? Omdat je zo beroepsburgers op te trommelen.œ subtiel de fictie in stand houdt dat politiek De twee dingen samen, redelijk doen en zelf een kwestie van verstand is dat met de jaren doen, vergroten de ongelijkheid eerder dan komt. dat ze die verkleinen. Opleiding en inkomen

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II   

Menno Hurenkamp Verbeter het parlement, begin bij jezelf

maken het makkelijker redelijk te worden In de jaren vijftig dicteerden dronken of blijven. De maatschappelijke focus in de heertjes vanuit het parlement de hoofdredac- hedendaagse democratie is (onwillekeurig) tionele commentaren van de kranten, maar ze steeds meer op individuele inspanning en zorgen ook voor een forse economische her- persoonlijk talent komen liggen. En de meeste verdeling. Niet leuk voor vrouwen of vrijden- experimenten leiden onverbiddelijk tot ‘voice’ kers, wel voor lage inkomens. De parlementai- voor de rijken en ‘exit’ voor de armen, omdat re legitimiteit stak anders in elkaar dan in de rijke, hoger opgeleide mensen nu eenmaal jaren zeventig, toen toonaangevende mensen meer lol in het spelletje hebben. De drang de DDR best oké vonden, maar ondertussen naar vernieuwing speelt bijna altijd de merito- wel flink wat democratie richting bedrijven en cratie in de kaart. Het beperkt aantal voorstel- universiteiten brachten. En in de jaren negen- len dat Ollongren overnam uit het harde werk tig gaf het parlement vrouwen, minderheden, van de commissie-Remkes verandert daar niet euthanasie en drugs ruim baan, maar rolde zo veel aan. Hoe erg is dat? het ondertussen ook het perfide neolibera- lisme uit. Crisis? What Crisis? Het is kortom altijd wat, met die parle- mentaire democratie. Daarom is het niet voor Mensen die hun brood verdienen rond de niets dat de achterflap van het mooie boek van democratie (volksvertegenwoordigers, we- de commissie-Remkes stelt dat er ‘weliswaar tenschappers, ambtenaren, journalisten) zien geen sprake [is] van een acuut probleem, maar gráág crises, want dat betekent dat hun werk wel van een urgent probleem’. Beide woorden belangrijk is. En er zijn altijd wel grote, seri- betekenen echter volgens Van Dale hetzelfde. euze onderzoeken voorhanden over dingen De kwaliteit van de democratie is hoger maar die omlaag gaan — vertrouwen, opkomst et het systeem kwetsbaarder, heet het in de cetera. Maar wat die onderzoeken precies be- recente studie die Wolfgang Merkel schreef tekenen staat niet altijd vast. Wanneer je met voor de Europese Commissie. Dat brengt op iemand doorpraat die in een telefonische en- dezelfde manier tot uiting dat het lastig is om quête heeft aangegeven het parlement niet te te claimen dat er íéts moet gebeuren. vertrouwen, ontdek je vermoedelijk dat zowel Ten tweede (meer principieel): dat verkie- de vraag als het antwoord allerlei kanten op zingen niet de gewenste resultaten leveren, kan worden uitgelegd. is nog geen reden onafhankelijke toezicht- Wat betekent de eerste waarneming die ten houders aan te wijzen ter vervanging van de grondslag ligt aan het onderzoek dat de com- volksvertegenwoordigers. Het hedendaags missie-Remkes deed, namelijk dat (volgens parlement is geweken zoals de Rode Zee voor het Sociaal en Cultureel Planbureau) de bur- Mozes toen boze burgers nieuwe partijen ger meer betrokkenheid bij beleid en politiek wilden. Zowel het feit dat er telkens nieuwe ambieert? Natuurlijk is dat standpunt uit die partijen opduiken als het feit dat de PvdA als burger te wringen door een aardige intervie- een kaartenhuis ineenstor‡e, is ook te zien wer, maar wil deze burger ook iets inleveren als een bewijs van vitaliteit. Het parlement is (tijd, geld) wanneer hij of zij meer politiek of bovendien geen fatsoensmachine. Het gedrag beleid mag maken, of liever niet? Of dacht de van de populisten is abject, maar het is ook respondent misschien dat ‘meer inspraak’ het niet productief wanneer iedereen altijd aardig antwoord is dat hem of haar een beetje knap tegen elkaar doet. In het verlengde daarvan: uit de verf doet komen? Onderzoek naar stress de opkomst voor de parlementaire verkie- in het democratische systeem ontkomt zelden zingen is zeker in Nederland hoog, er is geen aan politieke lading. schreeuw om vernieuwing.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œ œ œ ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Menno Hurenkamp Verbeter het parlement, begin bij jezelf

Conclusie gen richting ‘politieke blokvorming’ en ‘stem- busakkoorden’. Maar de aandacht (ook die Democratietheoreticus Robert Dahl somt vijf van Ollongren) ging vooral uit naar wetgeving criteria op om democratie aan te toetsen — ef- die partijvorming door de vermaledijde popu- fectieve participatie, gelijke stemmen, daad- listen in de wielen moet rijden. werkelijk begrip van de samenleving, finale Vanuit het perspectief van de kiezers die greep op de agenda van de politiek en inslui- zich niet of slecht vertegenwoordigd voelen of ting van alle volwassenen. Van alle vijf is een die het niet eens zijn met de politieke agenda of andere vorm nodig om politieke gelijkheid kon het wel eens ergerniswekkender zijn dat voor elkaar te krijgen. Jesse Klaver niet tegen Lodewijk Asscher zegt: Wie er van een afstandje naar kijkt, ziet dat ‘Ik als partijleider wijs jou als premier aan en in de huidige discussie veel geloof in méér zo gaan we samen de volgende verkiezingen in, participatie bestaat, dat gelijkheid in stem- voordat de VVD’ers ons de kaas van het brood men ook wel op enige belangstelling kan reke- nen, dat er te pas en te onpas over (nog) méér burgerschap in het onderwijs wordt gepraat en dat insluiting zelfs dusdanig serieus wordt Mensen die hun brood genomen dat men nu spreekt over het betrek- ken van kinderen. verdienen rond de demo- Maar voor echte greep op de uiteindelijke cratie zien gráág crises, agenda van de politiek lijken burgers toch want dat betekent dat hun behoorlijk afhankelijk van het populisme. Vandaaruit vinden vooral culturele interven- werk belangrijk is ties plaats (richting immigranten) en komt ook wel een forse dosis hindermacht (Europa, klimaat) vrij. Maar bijvoorbeeld alternatieve benaderingen van economie, inkomen en her- eten met hun pleidooien voor loonsverhoging.’ verdeling maken amper kans. En als de christenen (CDA-CU-SGP) en de libe- Er zijn geen algemene oplossingen voor ralen (D-VVD) ook wat intensiever zouden dit soort kwesties. Maar voor wie geeft om verbroederen, zou het helemaal mooi zijn. gelijkheid is partijvernieuwing misschien een Democratie zonder politiek is anarchie praktischer remedie tegen democratische of dictatuur, schrijft Bernard Crick in diens kwalen dan hervorming van de representa- onvolprezen In Defence of Politics. Hoe meer tieve democratie. Op die manier doen volks- herkenbaars er te kiezen valt, hoe groter de vertegenwoordigers wat meer hun best, in kans dat de sfeer van falen rond het parlement ieder geval voor de mensen die niet spontaan wordt teruggebracht tot de vertrouwde klacht geneigd zijn zélf actief burger te worden en dat het allemaal zakkenvullers zijn. Het zou die dus wat de regering betreft nu ook weer best kunnen dat bij deze vorm van vernieu- niet bediend worden met een of andere vorm wing ego’s in de weg staan, maar dan kan het van referendum. geen kwaad te constateren dat er ook andere De staatscommissie parlementair stelsel problemen spelen dan stembussen, populis- merkt ook iets op over de mogelijkheden van ten die daaruit tevoorschijn springen of bur- politieke herverkaveling, in haar aanbevelin- gers die op die populisten stemmen.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II   

Menno Hurenkamp Verbeter het parlement, begin bij jezelf

Noten › ‘Commissie Remkes’ (œ), kamp, Menno & Evelien Ton- Lage Drempels, Hoge Dijken. kens (), ‘Lokale democra-  Margalit, A. (), On betrayal, Eindrapport van de Staatscom- tie: wat minder geloof en wat Harvard University Press, pp. missie Parlementair Stelsel, meer argumenten graag’, in: - . Boom, Amsterdam. www.socialevraagstukken.nl (›  Inglehart, R. & P. Norris (),  Commissie Remkes, p. , april ). Trump, Brexit, and the Rise of origineel in NRC Handelsblad,  Merkel (), p. . Populism: Economic Have-Nots ‘Onze democratie is de beste’  Dahl, Robert (), On demo- and Cultural Backlash, HKS  september œ. cracy, Yale University Press, Working Paper No. RWP-.  Van Reybrouck, D. ( ), Tegen New Haven, p. œ. Merkel, W. (), Past, present, verkiezingen, De Bezige Bij,  Vlg., commissie-Remkes, pp. future of democracy. Policy re- Amsterdam. œ-œ. view for the European Commis- œ Michels en de Graaf (),  Crick, Bernard (›), In De- sion, pp. -. Examining citizen participation: fence of Politics, Continuum,  Rosanvallon, P. (œ), Coun- local participatory Londen, p.  . terdemocracy, Cambridge Uni- policymaking and democracy versity Press, Cambridge. revisited, Routledge; Huren-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  

Ons gedateerde belasting- stelsel zit in de weg

De laatste grote belastinghervorming dateert van . Sinds die tijd zijn we massaal gaan flexwerken, grote bedrijven werden ‘footloose’, woningen werden schaars en het klimaat werd een uitdaging. Bovendien is de belasting op arbeid te hoog, op kapi- taal juist veel te laag, en het systeem met toeslagen te ingewik- keld. Het is hoog tijd ons belastingstelsel te moderniseren.

WIMAR BOLHUIS

Econoom en bestuurskundige aan de Universiteit Leiden

Sinds de uitbraak van de crisis in œ wordt economisch irrationeel in elkaar zit en dat de een steeds groter deel van de belastinginkom- geheven belastingen te hoog zijn. De advies- sten opgebracht door werkenden via de loon- commissies Van Weeghel en Van Dijkhuizen en inkomstenbelasting. Deze trend zet door. brachten grote en scherpe adviezen uit in Inkomen uit arbeid — van werknemers dan,  en  . De werkgroep fiscaliteit van de niet van zelfstandigen — wordt in Nederland Studiegroep Duurzame Groei herhaalde dit relatief zwaar belast. Inkomen uit kapitaal in . Toch was de laatste brede herziening — vooral het vastgoed van huishoudens, niet van ons belastingstelsel alweer ach‡ien jaar zozeer de winst van bedrijven — wordt juist geleden, in . relatief licht belast. Een grote verbouwing van onze fiscale Zorgelijk is dat ons land van alle EU-lidsta- instituties is altijd lastig door de aanzienlijke ten de laagste belastingdruk op huizenbezit complexiteit en de grote economische en po- heeft en dat het aandeel van bedrijven in de litieke belangen. Recent werden wel kleinere belastingopbrengsten zal dalen. Moderne hef- veranderingen doorgevoerd, zoals invoering fingen op techgiganten en milieuvervuilers van de inkomensafhankelijke heffingskorting, blijven uit. Deze onevenwichtigheden hebben de vermogensrendementsheffing op basis ongewenste effecten: minder werkgelegen- van werkelijk rendement, de vergroening van heid, koopkracht en sociale bescherming dan de belasting van personenauto’s en motor- gewild, en meer vermogensongelijkheid, wo- rijwielen (BPM), de invoering van het Lage ningmarktproblematiek en milieuvervuiling Inkomensvoordeel (LIV) en de bevriezing van dan gehoopt. de zelfstandigenaftrek. De regering voert nu Al jaren zeggen opiniemakers, experts en een vorm van een tweeschijvenstelsel in en politici dat ons belastingstelsel te complex is, verhoogt het lage btw-tarief.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

De vraag is natuurlijk hoe lang een be- ▶uitvoerbaar, eenvoudig, transparant (voor lastingstelsel zonder brede herziening zijn belastingplichtige en Belastingdienst). maatschappelijk draagvlak houdt. De over- heid heeft weliswaar het we‡elijke monopolie Daarbij is het belangrijk dat het stelsel als om burgers en bedrijven verplicht belasting rechtvaardig wordt herkend, zodat het draag- af te laten dragen, maar dit vereist toch een vlak heeft in de samenleving en de belasting- zeker draagvlak onder deze partijen — zeker moraal goed blijft. Hoe de functies precies op langere termijn. Het monopolie kan des- moeten worden ingericht is afhankelijk van ondanks een bepaalde ‘luiheid’ bij politieke de voorkeuren en de omstandigheden van beleidsmakers veroorzaken. Fiscale instituties de tijd. In dit essay toets ik in hoeverre het hoeven immers niet direct mee te bewegen huidige Nederlandse belastingstelsel nog met maatschappelijke tendensen om hun in- aansluit bij de nieuwe omgeving en nieuwe ningsmacht te behouden. doelen. Aan het einde van het stuk presenteer Zo woedt nu de discussie dat de koopkracht ik richtingen voor sociaal-democratische her- mondjesmaat stijg hoewel de economie voluit vorming. draait, de werkloosheid laag is en de over- heidsfinanciën er zeer florissant voorstaan. Onze belastingen voor én na de crisis Werkenden (en premier Ru‡e) willen dat bedrijven de lonen weer verhogen, maar ook Aangezien de context belangrijk is voor de dat de regering fiscale actie onderneemt om beoordeling van ons belastingstelsel, is het het besteedbaar inkomen te vergroten. Daar- handzaam te bekijken hoe onze belastingen naast zijn er meningsverschillen in hoeverre en premies veranderden na de uitbraak van de fiscaliteit milieuvriendelijk ondernemen, de crisis in œ tot nu. In crisistijd zijn poli- consuminderen en gezond gedrag stimuleert. Deze discussies laten zien dat het belasting- stelsel na  geconfronteerd is met een nieuwe economische, maatschappelijke en sociale omgeving en er nieuwe doelen voor Nederland heeft van het stelsel ontstaan. alle EU-lidstaten de laagste belastingdruk Wat moet een goed belastingstelsel doen? op huizenbezit Economen onderscheiden vaak de (techni- sche) functies van een fiscaal systeem, op basis waarvan de houdbaarheid beoordeeld kan worden. Bij een belastingstelsel zijn deze func- tici immers bereidwilliger om impopulaire ties over het algemeen›: maatregelen te nemen en te verdedigen dan in hoogconjunctuur, mede door de electorale  ▶financiering van publieke goederen en gevolgen. diensten (budge‡air beslag); Voor dit onderzoek gebruik ik CBS-StatLine, ▶herverdeling tussen groepen (inkomens- die de (definitieve) statistieken van alle ver- en vermogensverdeling); schillende belasting- en premie-inkomsten ▶gedragsbeïnvloeding van burgers en be- tot en met œ bevat. Het boekjaar  is niet drijven (instrumenteel / prikkelwerking); beschikbaar en  en œ zijn nog niet defi- ▶minimale economische verstoring (opti- nitief. Mijn kernvergelijking gaat tussen œ male belastingheffing); (toen in het najaar de crisis uitbrak in de VS en

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

daarna stapsgewijs overkwam naar Nederland (+ , %-punt) en naar verwachting naar ›, % in ) en œ (toen Nederland enige tijd uit in  (+, %-punt). De premies gingen de crisis was en steeds meer commentatoren van  , % bbp in œ naar  , % bbp in  een nieuwe recessie verwach‡en eind ). (+, %-punt) en naar verwachting naar  ,œ % in De financieel-economische situatie in beide ja-  (+,› %-punt). In dit essay bekijk ik daarom ren is behoorlijk vergelijkbaar: hoogconjunc- vooral de belastingen. tuur met bbp-groei, lage werkloosheid, gema- Om het in  grote begrotingstekort tigde inflatie en prudente overheidsfinanciën. door de uitbraak van de crisis te verminderen, Tabel  geeft een overzicht. kozen de kabine‡en-Ru‡e I en Ru‡e II na  Daarnaast geef ik een beeld van de toekom- ervoor de collectieve uitgavenœ aanzienlijk te stige ontwikkeling van ons belastingstelsel. verlagen en vooral de collectieve lasten fors Het CPB raamde in de bijlagen bij het Centraal te verhogen. Dit beleid was restrictief en door Economisch Plan (CEP) in maart  algeme- de ferme laagconjunctuur meerdere kalen- ne belasting- en premieonderdelen tot en met  . Deze cijfers gebruik ik voor de analyse.

De collectieve lastendruk is aanzienlijk gestegen Moderne heffingen op tech- Opvallend is dat het totaal van belasting- en premie-inkomsten als percentage van ons giganten en milieuvervuilers bruto binnenlands product — de collectieve blijven nog steeds uit lastendruk — sinds œ flink steeg. Figuur  illustreert dit. Van ›, % bbp in œ naar , % bbp in  (+ , %-punt) en naar verwachting naar œ, % bbp in  (+ , %-punt). De Euro- derjaren procyclisch. Toen de economische pese Commissie stelt dat van de œ EU-landen ontwikkeling verbeterde, maakte het kabinet- tijdens de crisisjaren alleen Griekenland, Ru‡e II hier gebruik van. Met ingang van › Slowakije en Frankrijk deze collectieve inkom- groeide het bbp weer en daalde de werkloos- sten meer verhoogden. heid. Hierdoor stegen bovenal belasting- en Deels kan dit verklaard worden door een premie-inkomsten harder dan geraamd compensatie voor de verlaagde gasinkom- (en daarmee de collectieve lastendruk) en sten. Als men de lastenontwikkeling verder daalden de uitgaven aan werkloosheids- en analyseert, blijkt dat vooral is gekozen om bijstandsuitkeringen. Met deze meevallers de belastingdruk te verhogen, niet zozeer kon Ru‡e II per  ± › mrd lastenverlichting de premiedruk. De belastingen gingen van geven en impopulaire bezuinigingsvoorstel- , % bbp in œ naar ›, % bbp in  len verzachten of terugdraaien (zoals in de

Tabel Vergelijking tussen Ž‘‘¨ en Ž‘’¨ op enkele macro-economische variabelen

Bbp-groei Werkloosheid Inflatie EMU-saldo EMU-schuld

 Ž,Ž % ¦,ž % Ž,Ž % ‘,Ž % œ§,ž %   ,› % ,œ % ÉÊË % ÉÊÌ % ÍÎÊÌ %

Bron: CPB

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II   

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

Collectieve uitgaven vs collectieve lasten (% bbp)

42 Collectieve uitgaven 41 Collectieve lasten 40

39

38

37

36

35

34 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2010 2020 2021 2022 2023

Figuur Ontwikkeling collectieve uitgaven en collectieve lasten Ž‘‘¨-Ž‘Ž¦. Bron: CPB, CEP Ž‘’“ ouderenzorg). Het kabinet-Ru‡e III verhoogt  (laagconjunctuur) waarschuwde het CPB met ingang van œ de uitgaven weer en wil nog dat de verhouding tussen economische per  de lasten verlagen. Dit is opnieuw ontwikkeling en belasting- en premie-inkom- procyclisch begrotingsbeleid, nu expansief in sten weleens structureel lager kon blijven dan hoogconjunctuur. in de hoogconjunctuur voor - .› Nu De overheidsfinanciën hebben nu een zeer blijkt dit een tijdelijk laagconjunctuur-effect. gunstige economische rugwind: de belas- ting- en premie-inkomsten komen fors hoger De belastingmix veranderde fors van samen- uit dan geraamd in de crisis. In › (+, stelling mrd),  (+, mrd),  (+, mrd) en Ten tweede is het informatief om te kijken in œ (+,œ mrd) bleken collectieve inkomsten hoeverre de verhoudingen binnen de belas- uiteindelijk steeds miljarden euro’s hoger ting- en premie-inkomsten zijn veranderd. dan geraamd bij de Miljoenennota. Minister Figuur  geeft de verandering van de belas- Hoekstra kan begrotingsoverscho‡en presen- tingmix tussen œ en œ weer. Het meest teren in  (, %), œ (, %),  (, %),  opzienbarend is de loon- en inkomstenbelas- (,œ %) en  (, %). In › kwam zoiets voor ting. De totale belastinginkomsten stegen van het laatst voor. , % bbp naar , % bbp — een stijging van Het is bekend dat het conjunctuureffect , %-punt (± , mrd). Van deze , % bbp werd van de inkomsten lastig te voorspellen is: in , % (± , mrd) verklaard door de loon- en tijden van laagconjunctuur overschat men de inkomstenbelasting, oftewel  %. inkomsten, bij hoogconjunctuur onderschat Statistieken van de Europese Commissie men deze. De commissie Visitatie raming laten zien dat Nederland de opbrengst van belasting concludeerde vorig jaar dat in vijf de directe loon- en inkomstenbelastingen van de vijftien ramingsjaren  - de ra- sinds de crisis het sterkst verhoogde van alle mingsfout van de totale belastingopbrengst EU-landen. In de totale collectieve lastenmix, zelfs meer dan ±  miljard is geweest. In waarbinnen het aandeel belastingen met

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II ›››

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

Verschil belastingmix 2008–2018 (%-pt collectieve lasten)

Loon- en inkomstenbelasting

Totaal belastingen

Verhuurderheffing

Assurantiebelasting

Opslag duurzame energie

Erf- en schenkbelasting

Dividendbelasting

Vennootschapsbelasting

Accijns op benzine

BPM

Overdrachtsbelasting

BTW -1,5 % -1 % -0,5 % 0 % 0,5 % 1 % 1,5 % 2 % 2,5 % 3 %

Figuur  Verschil belastingmix Ž‘‘¨–Ž‘’¨. Bron: CBS (alleen verschillen gelijk of groter aan ‘,Ž %-punt afgebeeld)

,œœ %-punt steeg (en het aandeel premies daal- Opvallende dalers zijn de btw (op de de), neemt de loon-en inkomstenbelasting nu toegevoegde waarde van producten), de zelfs ,œ %-punt meer ruimte in. overdrachtsbelasting (aanschaf van bovenal Opvallend zijn daarnaast de verhuurderhef- huizen), de BPM (aanschaf van bovenal auto’s) fing (+ ,› %-punt), de assurantiebelasting (+ en de accijnzen (vooral op benzine). In de pe- ,› %-punt) en de opslag duurzame energie riode œ-œ is de btw-opbrengst blijkbaar (+, › %-punt). De invoering van de verhuur- niet zo fors verhoogd als weleens gedacht derheffing per  en de verdubbeling van de wordt, ondanks de verhoging van het tarief assurantiebelasting per  stonden in het per  oktober . De Nederlandse opbrengst regeerakkoord van Ru‡e II. De eerste maatregel van btw is in EU-perspectief al lang laag. Dit voedt nog steeds discussies, de tweede niet. was een reden, naast de economische ratio dat De evaluatie van de verhuurderheffing in  indirecte belastingen minder schadelijk voor stelde dat deze een zeer negatief effect heeft op de economische ontwikkeling zijn dan directe de woningmarkt.œ Toch stijgt de opbrengst van belastingen, voor het kabinet-Ru‡e III om het ± , miljard in  naar ± , miljard in œ lage btw-tarief per  te verhogen. en beoogt het ministerie van BZK een verdere De overdrachtsbelasting werd in  inci- stijging. De invoering van de ODE-heffing per denteel verlaagd naar  % om de woningmarkt  was al eerder besloten en is bedoeld om het te ondersteunen en deze maatregel werd gebruik van energie op fossiele basis te vermin- later structureel gemaakt. De BPM is verlaagd deren en de opbrengst in te ze‡en voor de SDE+ doordat zuinige auto’s een vrijstelling kregen

MAARTEN VAN MAANEN | FLICKR VIA COMPFIGHT VIA FLICKR | MAANEN VAN MAARTEN subsidie gericht op het opwekken van duur- en de heffing is gedifferentieerd op basis van

FOTO zame energie. Dit wordt algemeen gesteund. CO-uitstoot. De lagere opbrengst is daarmee

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

Verschil collectieve-lastenmix 2019–2023 (%-pt totale lasten)

Overige belastingen

Belasting op productie en invoer

Vennootschapsbelasting (excl. gas)

Zvw-premies

Premies werknemersverzekeringen

Loon- en inkomstenheffing -2 % -1,5 % -1 % -0,5 % 0 % 0,5 % 1 % 1,5 %

Figuur  Verschil collectievelastenmix Ž‘’“-Ž‘Ž¦. Bron: CPB, CEP

begrijpelijk, hoewel de statistiek geen reke- de schenk- en erfbelasting (in  ging het om ning houdt met de gestegen opbrengst van de ± › mln). Dit kan een oorzaak zijn voor de motorrijtuigenbelasting (MRB), subsidies op daling. Maar er is ook actief beleid gevoerd om elektrische auto’s en gestegen benzineprijzen. de lastendruk op schenken te verlagen. Sinds Opvallend is dat de accijnsinkomsten, vooral  kunnen ouders een kind voor de aankoop op benzine, achterblijven. Dit zal mede de ra- van een huis eenmalig belastingvrij een ton tio zijn achter de sterkere verhoging van deze schenken. Dit gebeurt massaal. Het gevoerde accijns per  dan regulier. beleid voor de woningmarkt leidt tot een lager aandeel van de schenk- en erfbelasting Sociale rechtvaardigheid en de overdrachtsbelasting. Het is vooral erg Vanuit sociaal-democratische rechtvaar- voordelig voor vermogende huishoudens. digheidsoverwegingen is het lastig dat de Daarnaast laten de krimpende aandelen aandelen van de erf- en schenkbelasting, di- van de vennootschapsbelasting en de divi- videndbelasting en vennootschapsbelasting dendbelasting zien dat de belastingen op in de belastingmix dalen. De overdracht van kapitaalinkomsten van bedrijven achterblij- particulier vermogen (binnen families) door ven bij de lasten op arbeidsinkomsten voor schenking en erfenis zou juist meer belast werkenden. Cijfers van de Europese Commis- moeten worden, aangezien dit het ontvangen- sie van  tot  ondersteunen dit beeld: de individu een toevallige voorsprong geeft op de belasting op inkomen uit arbeid steeg andere individuen zonder dit geluk. Zorgelijk , %-punt bbp (overigens betaald door werk- is dat de Belastingdienst aangeeft door ICT- gevers en werknemers), de belasting op kapi- problemen achter te lopen bij de inning van taalinkomen van bedrijven daalde , %-punt

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

bbp. Economen pleiten al langer voor een bedrijfswinsten en waarschijnlijk ook niet verschuiving: meer belastingdruk op kapi- vanuit particuliere kapitaalinkomsten — deze taalinkomen, mogelijk door een uniforme vallen onder overige belastingen. De hoogte fiscale behandeling van alle (particuliere) van de loon-en inkomstenheffing blijft gelijk kapitaalvormen, en minder belastingdruk op en het aandeel stijgt daardoor met , %-punt. arbeidsinkomen. CPB-directeur Van Geest De lasten op arbeid gaan opnieuw omhoog, zei recent dat de focus van de nieuwe Neder- voornamelijk door de hogere premies voor landse fiscale agenda op het meer belasten de Zorgverzekeringswet waarvan het aandeel van kapitaalinkomen moet liggen. , %-punt toeneemt. Tot slot nemen de (in- directe) belastingen op productie en invoer Toekomstige belastingmix toe, waarschijnlijk mede door meer of hogere milieu- en energiebelastingen. Om een beeld te vormen van de houdbaarheid van het belastingstelsel, moet ook gekeken Onze fiscale institutie is nu (te) worden naar de fiscale ontwikkelingen in de ongebalanceerd komende jaren. Op basis van CPB-ramingen geef ik een doorzicht hoe kernonderdelen van De geanalyseerde ontwikkeling, tussenstand de collectieve lastendruk zich de komende en vooruitzichten passen bij een trend. Het IMF waarschuwde in  dat het Nederlandse belastingstelsel ‘ongebalanceerd’ is. Een groot deel van de opbrengsten komt uit belas- De verhuurderheffing heeft tingen op loon- en inkomen en de heffing van sociale premies op arbeid, met alle nadelige een zeer negatief effect op de macro-economische effecten (minder werk- woningmarkt, toch beoogt gelegenheid) en koopkrachteffecten (minder het ministerie van BZK een besteedbaar inkomen) van dien. Ook de statis- tieken van de Europese Commissie laten zien verdere stijging van dat in Nederland de lasten op arbeid in inter- inkomsten hieruit nationaal perspectief aan de hoge kant zijn en daarbij in de crisisjaren erg fors zijn gestegen — alleen in Slowakije, Luxemburg, Frankrijk, Griekenland, Portugal, Noorwegen en Cyprus vier jaar ontwikkelen. Dit wijkt enigszins af stegen de lasten op arbeid harder.› van de gedetailleerde CBS-statistieken. Voor de De belasting op kapitaalinkomen is in interpretatie moet (nogmaals) vermeld wor- Nederland echter relatief laag — vooral op wo- den dat de totale collectieve lastendruk naar ningbezit — en sterk versplinterd — door een verwachting met , %-punt bbp daalt. Binnen verschillende fiscale behandeling van bedrijfs- de collectievelastenmix zullen wijzigingen inkomen (vennootschapsbelasting, onderne- zijn. Figuur geeft deze weer in  ten op- mersfaciliteiten), huishoudeninkomen (hypo- zichte van . theekrenteaftrek, onroerendezaakbelasting) Hieruit blijkt dat de daling vooral wordt en onroerende zaken niet eigen woning (ver- veroorzaakt door de vennootschapsbelas- mogensbelasting box , OZB-niet-gebruiker, ting, waarvan het aandeel met , %-punt geen dividendbelasting). afneemt, en de overige belastingen, waarvan Statistieken van de Europese Commissie het aandeel met ,œ %-punt daalt. Blijkbaar zal illustreren dat ons land nog steeds veruit de relatief minder bijgedragen worden vanuit laagste belasting heeft op het kapitaalinko-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœœ ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

men van huishoudens in de EU, namelijk een jarden euro’s minder vennootschapsbelasting per saldo zelfs negatieve belasting doordat wordt betaald.  Nederland staat na de Britse huizenbezi‡ers hun hypotheekrente mo- Maagdeneilanden, Bermuda en de Kaaimanei- gen aftrekken van de belasting. Ook is de landen op de vierde plek van belastingparadij- btw-heffing relatief laag. Het IMF adviseerde zen ter wereld. meermaals om de factor arbeid minder te belasten en juist huizenbezit en consumptie De nieuwe omgeving en doelen van  meer te belasten. De werkgroep fiscaliteit het belastingstelsel van de Studiegroep Begrotingsruimte deelde deze conclusies in . Dit motiveerde mede Eerder stelde ik dat het essentieel is dat een het regeerakkoord Ru‡e III, waarin de hypo- belastingstelsel mee beweegt met een veran- theekrenteaftrek sneller wordt afgebouwd derende omgeving en doelen. Dit is niet alleen en het lage btw-tarief en de accijnzen worden nodig om het maatschappelijk draagvlak te verhoogd. behouden. Er is nog een urgente reden waar- IMF, OESO en Europese Commissie waar- om veranderingen in de fiscaliteit zeer snel schuwen niet dat de Nederlandse vennoot- moeten worden doorgevoerd: belastingen schapsbelasting in het algemeen te hoog hebben de kracht om de wereld te verande- of te laag is. Want onze opbrengsten van de ren — ten goede en ten kwade.  De fiscaliteit vennootschapsbelasting blijken in Europese is niet alleen een verdelingsvraagstuk — wie statistieken net bovengemiddeld. Wel is de moet de rekening betalen en wie niet? — maar Europese Commissie kritisch over de rulings ook een gedragsvraagstuk — welke reacties of die onze Belastingdienst afspreekt met mul- gevolgen willen we en welke niet? Als de geest tinationals over kortingen op hun grondslag uit de fles is, krijg je hem niet makkelijk meer (erosie) voor de vennootschapsbelasting, terug. vaak door het toestaan van het aftrekken van De wereld van  is mede door de uit- royalty’s. werking van de fiscaliteit heel anders dan de Het CPB maakte een rapport over de ge- wereld van de economische crisis in œ of volgen van het niet heffen van bronbelasting ten tijde van de laatste brede stelselherziening op royalty’s. Daaruit blijkt dat  % van de in . Er is een nieuwe omgeving ontstaan. royalty’s wordt doorgesluisd naar Bermuda.œ Hierin leven zorgen over ontwikkelingen in Onderzoek wijst uit dat multinationals effec- Nederland die mede een gevolg zijn van de tief gemiddeld , % vennootschapsbelasting vormgeving van onze fiscale instituties. Ook betalen, in plaats van het statutaire tarief van zijn er door nieuwe kennis of ontwikkelingen › %. Commissaris Vestager gaat de rulings nieuwe doelen bij gekomen. Die nieuwe doe- met Nike en Converse van ›- nakijken len schets ik hieronder. op oneerlijke concurrentievoordelen.  Ook in de Tweede Kamer groeit de discussie over Het bestrijden van de ongelijke verdeling de wenselijkheid dat multinationals als Shell, tussen burgers en bedrijven Philips en waarschijnlijk AkzoNobel door af- Onrust over de ongelijke verdeling tussen bur- spraken met de Belastingdienst geen vennoot- gers en bedrijven komt mede door het voor- schapsbelasting betalen.  nemen van Ru‡e III om de dividendbelasting Internationale ngo’s als Oxfam Novib en te verlagen en de berichtenstroom dat multi- Tax Justice Network waarschuwen dat er vele nationals door rulings met de Belastingdienst andere fiscale constructies kunnen worden bijna geen belasting betalen. Uit onderzoek gehanteerd, zoals de aftrek van fictieve kosten blijkt steevast dat een grote meerderheid van door multinationals, waardoor tientallen mil- de Nederlanders het onacceptabel vindt dat

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

bedrijven belasting ontwijken. › Zeker nu dan een zelfstandige. œ De commissie-Borstlap voor burgers de lastendruk op inkomen uit heeft dit, inclusief de verzekeringskant, net arbeid hoog blijft en bedrijven de lonen niet weer in het nieuws gebracht. genoeg verhogen om de koopkracht aanzien- lijk te verbeteren ondanks ‘dat de winst tegen De omgang met digitalisering, informatie- de plinten klotst’ (premier Ru‡e). macht en techbedrijven Opmerkelijk is dat ons belastingstelsel geen Tegengaan van de zeer scheve vermogens- noemenswaardige belasting kent op de acti- verdeling viteiten en winsten van grote techbedrijven. De Franse econoom Thomas Pike‡y ze‡e de Terwijl deze organisaties veel verdienen via vermogensdiscussie onlangs weer (inter) het gebruik van digitale infrastructuren die nationaal op de agenda. Pikant detail is dat worden betaald door de overheid, met werk- Nederland na de VS de meest ongelijke vermo- nemers van wie de goede opleiding is gefinan- gensverdeling heeft van de  OESO-landen.  cierd door de overheid, en via informatie van Dit komt mede door onze voordelige fiscale burgers die zij digitaal gebruiken om te ver- behandeling van particulier kapitaalinkomen dienen aan reclame-inkomsten. De Europese (hypotheekrenteaftrek, huizenbezit, bv’s, Commissie ziet dit probleem ook, maar kwam huurinkomsten, pensioenbesparingen, ver- nog niet tot een belasting.  mogensaanwas) die in het voordeel zijn van de meest vermogenden huishoudens. Het aan- Een oplossing vinden voor de toenemende tal miljonairs neemt in Nederland sterk toe. milieuvervuiling en klimaatverandering De ‘vervuiler’ wordt nu niet of te weinig be- Een oplossing vinden voor de krappe last. Zo wordt de productie en verspreiding en dure woningmarkt van plastic en (pet)flessen niet extra belast en De woningnood domineert het nieuws en wordt ›› % van het gebruik van fossiele energie staat in de top van zorgenlijstjes van Neder- niet belast. Terwijl burgers steevast niet wil- landers. De krapte en hoge prijzen komen len dat bedrijven het milieu vervuilen. De mede doordat steeds meer commerciële en rekening wordt vaak bij huishoudens neerge- particuliere beleggers vastgoed opkopen en legd: zij betalen het leeuwendeel van de mili- vervolgens verhuren of enige tijd aanhouden eubelastingen, terwijl œ % van de CO-uitstoot en dan verkopen.  Dit is een gevolg van de van de industrie komt. lage belasting op woningbezit, onroerend goed en huurinkomsten. Daarbij is de wo- Conclusie: ons belastingstelsel is een ningproductie van corporaties ingeklapt na verouderde, onevenwichtige institutie de invoering van de verhuurdersheffing, een duidelijk negatief effect. Indien de houdbaarheid van onze fiscale in- stituties afhangt van de mate waarin ze hun Een halt toeroepen aan de toename van (technische) functies naar behoren uitvoeren werkende armen en onverzekerde zzp’ers en de maatschappij deze instituties als recht- De oorzaak van armoede onder werkenden vaardig beschouwt en draagvlak geeft, blijkt komt grotendeels omdat desbetreffende werk- dat het Nederlandse belastingstelsel hoogno- nemers geen extra uren kunnen werken en dig moet worden hervormd. Daarnaast blijkt steeds meer werkenden als zzp’er aan de slag dat ons belastingstelsel op een aantal kern- gaan. Ook dit is mede een pervers effect van punten niet aansluit bij het Nederland van onze relatief hoge belasting op (inkomen uit) , waarin preferenties en trends anders zijn arbeid, waarbij de werknemer veel duurder is dan in œ en . Tot slot blijkt dat de nieu-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ››› ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

we doelen niet zullen worden behaald met het Het huidige belastingstelsel kent weeffouten. huidige stelsel. Hervorming van ons stelsel is Door de fiscale regels is zzp-schap veel voor- dus noodzakelijk. Dat lijkt ook als een systema- deliger dan werknemerschap, waardoor on- tische beoordeling wordt gegeven op basis van beschermde arbeid toeneemt. Ook wordt de de functies van ons fiscale systeem, zoals die in ‘vervuiler’ niet proportioneel belast, waardoor het begin van dit artikel genoemd zijn. weinig prikkels bestaan om milieuschade te beperken. Het stelsel biedt daarbij rulings Financiering van publieke goederen en voor multinationals, terwijl MKB’ers met per- diensten (budgeair beslag) soneel het volle pond betalen als personeel Het huidige belastingstelsel vervult deze bijvoorbeeld ziek wordt. functie zeer naar behoren. Sterker: te goed. Nooit na › ontving de overheid zoveel be- Minimale economische verstoring lastingen en premies en had zij zoveel jaren (optimale belastingheffing) Het huidige belastingstelsel is in dit opzicht onevenwichtig en niet optimaal. De relatief hoge belasting op arbeid werkt verstorend (mede door de hogere marginale druk). In- De Nederlandse opbrengst komsten uit tech worden (bijna) niet belast. van btw is laag vergeleken De minst verstorende belastingen zijn die op met die in andere Europese kapitaal als huizenbezit en grondbezit of op consumptie zoals btw, accijnzen of milieu- landen belastingen, maar deze zijn in Nederland in internationaal perspectief laag.

Uitvoerbaar, eenvoudig, transparant achtereen een overschot. Vanuit economisch (voor belastingplichtige en Belastingdienst) perspectief is dit irrationeel, gelet op het grote Het huidige belastingstelsel kent een aantal betalingsbalansoverschot, de zeer lage rente grote problemen: fraude rond toeslagen en en lage staatsschuld. Daarbij onderscha‡en de problemen met de naheffing van toeslagen, ramingen in de crisisjaren deze opbrengst. problemen met de inning van schenk- en erf- belastingen, tegenvallers bij ICT-vernieuwin- Herverdeling tussen groepen gen (bij › % van de applicaties is achterstallig (inkomens- en vermogensverdeling) onderhoud vastgesteld) en vele beleidswijzi- Het huidige belastingstelsel voldoet in dit gingen die nog niet zijn doorgevoerd. Daarbij opzicht redelijk goed. Internationaal vergele- zijn er signalen dat (zeker laagopgeleide) bur- ken is de inkomensgelijkheid na herverdeling gers voorzieningen als de kinderopvangtoe- groot. Problematisch is echter de achterblij- slag niet doorzien. Het toeslagenstelsel leidt vende koopkrachtontwikkeling voor vele tot vele terugvorderingen van aanzienlijke werkende mensen en de grote vermogens- bedragen en geregeld zelfs vele jaren na dato, ongelijkheid door de lage belastingdruk op rapporteerde de Algemene Rekenkamer. woningbezit en onroerende zaken en de mo- gelijkheid om arbitrage tussen de vermogens- Welke hervormingen van het belasting- regimes toe te passen. stelsel zijn gewenst?

Gedragsbeïnvloeding van burgers en bedrij- De vraag is met welke maatregelen het fiscale ven (instrumenteel / prikkelwerking) stelsel bij de tijd kan worden gebracht. In lijn

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II ›››

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

met de aanbevelingen van het IMF, de OESO Ž. Verhoog de lasten voor multinationals, direc- en de ambtelijke werkgroepen moet de belas- teur-grootaandeelhouders en techbedrijven tingheffing op arbeid omlaag en die op kapi- Er moet een taakstelling komen op de rulings taal en consumptie omhoog. Bij kapitaal is het voor multinationals. Ook is een hogere ven- wenselijk de belastingen op (de overdracht nootschapsbelasting voor grote bedrijven een van) grond, woonruimtes en bedrijfspanden optie. Aanmerkelijkbelanghouders van bv’s te verhogen, omdat hun grondslag minder betalen nu relatief weinig belasting en doen mobiel is maar hun overwaardes aanzienlijke dat bovendien pas bij de uitkering van divi- ongelijkheid creëren. Bij consumptie is het dend. Daarom moet hun dividendbelasting belangrijk de belastingen op bepaalde pro- omhoog, moet er een vast percentage geheven ducten en productie te verhogen, om milieu- gaan worden over (niet-uitgekeerd) vermogen vervuiling en CO-uitstoot terug te dringen en en winst en moet het gebruikelijk loon van ongezonde consumptie te ontmoedigen. Dit directeur-grootaandeelhouders worden ver- volgt uit zowel het verdelingsvraagstuk (wie hoogd naar  % van het loon dat werknemers moet de rekening betalen?) als het gedrags- voor vergelijkbare werkzaamheden krijgen. vraagstuk (welke reacties of gevolgen willen Tot slot is een digitale taks voor techbedrij- we?). Van bepaalde flessen moet de geest ven wenselijk, van › % op hun inkomsten (uit eruit, van andere flessen moet de geest erin digitale advertenties, online handelsplatfor- terug. CPB-directeur Van Geest stelt terecht men, streamingsdiensten en de verkoop van dat er nu ‘momentum’ is om de belasting op gebruikersgegevens), zoals Kamerlid Henk inkomen uit kapitaal te verhogen, door de Nijboer en Europarlementariër Paul Tang discussies over belastingontwijking en de ven- voorstelden. nootschapsbelasting, en dit ook noodzakelijk is om de verliezers van de globalisering en de ¦. Betrek kapitaalinkomen of vermogenswinst technologische ontwikkeling te compenseren. meer in de belastingheffing Dit zijn de fiscale veranderingen die ik zou Het eigen vermogen van huishoudens boven voorstellen: ± ›. moet belast worden met  % in plaats van  %. Voor hoge inkomens moet de ’. Belast onroerend goed meer, maar bouw fiscale aftrekbaarheid van pensioenopbouw de verhuurdersheffing af afgebouwd worden, en worden gemaximeerd Het eigen huis moet in Box van de inkom- op ± œ. (x modaal). Onderzoek laat zien stenbelasting wordt meegeteld als vermogen, dat werknemers met een hoog inkomen en zodat er ook gewoon vermogensbelasting be- huizenbezi‡ers (hier zit een aanzienlijke taald wordt over woningbezit. Hierbij kan een overeenkomst) bij pensionering nu een zeer vrijstelling worden gemaakt voor een bepaald hoge vervangingsratio hebben. De vraag is percentage van de WOZ-waarde. Daarnaast waarom andere belastingbetalers deze over- moet de gemeentelijke OZB en de overdrachts- verzekering moeten subsidiëren. belasting (progressief) worden verhoogd voor Belangrijk is dat er een vermogenswinstbe- huizenbezi‡ers en beleggers (eventueel met lasting komt, waarmee de meerwaarde bij de een uitzondering voor starters). Ook moet verkoop van vermogensbestanddelen (eigen nagedacht worden over een hogere rijksbelas- huis, onroerend goed, effecten) voor een deel ting op grondbezit, bedrijfspanden en niet be- wordt wegbelast. Overwaardes op onroerend woonde woningen. Tot slot moet, om de bouw goed vergroten — zonder er voor te werken en het aanbod van betaalbare sociale huurwo- — de ongelijkheid fors. Daarnaast moet de ningen te stimuleren, de verhuurdersheffing schenk- en erfbelasting omhoog, deze is laag worden afgebouwd. en veroorzaakt ongelijkheid binnen genera-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ››› ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

ties. Tot slot moet de huidige ton schenkings- ¯. Belast grondstoffen in de productiefase en vrijstelling worden afgeschaft, aangezien het betrek de consument de ongelijkheid op de woningmarkt en on- Het is essentieel om gericht de milieuvervui- rechtvaardige vermogensopbouw vergroot. lende productie en consumptie meer te be- lasten, zodat groene innovatie gestimuleerd §. Idealiter: maak een duaal belastingstelsel wordt. Het Planbureau voor de Leefomgeving voor arbeid en kapitaal adviseert om milieubelastingen op het begin Scandinavische landen hebben een duaal van het productieproces te richten, direct stelsel met een progressieve arbeidsinkom- waar de schade plaatsvindt.› Een mogelijk- stenbelasting en een lagere, vlakke kapi- heid is om de bestaande kolenbelasting te taalinkomstenbelasting.› Daarmee zijn de verdubbelen. kapitaalinkomstenbelasting en vennoot- schapsbelasting hetzelfde — er is een uniform belastingregime met één tarief. Ook in ons  land zijn er voorstanders voor dit systeem. Het aandeel van de erf- en Dit veroorzaakt minder verstoringen tus- sen ondernemingsvormen (zzp, bv of nv) schenkbelasting, dividend- en kapitaalvormen (eigen huis, aandelen, belasting en vennootschaps- dividend). Voor zelfstandigen en kleine on- belasting in de belastingmix dernemers wordt gerekend met een forfai- tair rendement op kapitaal en de rest wordt daalt belast als arbeidsinkomen. In Noorwegen en Denemarken blijkt dit systeem uitvoerbaar en nemen gestaag de belastinginkomsten uit kapitaal toe. Staatssecretaris Snel onderzoekt Het Planbureau waarschuwt daarnaast dit model momenteel. dat het gebruik van aardolie voor het maken van plastics, het gebruik van gas voor kunst- œ. Ga meer heffen op de grootste uitstoot- mestproductie en het gebruik van kalksteen vervuilers voor het maken van cement te goedkoop zijn. Helaas zijn de opbrengsten uit milieubelastin- Daarom moet ook een separate belasting wor- gen al ruim tien jaar circa , % bbp.œ Dit moet den ingevoerd op het gebruik van aardolie, omhoog, te beginnen naar  %, om groene gas en kalksteen in de productiefase. Tot slot productie en consumptie te stimuleren en om moet er een bredere, maar goed vormgegeven met de opbrengsten de loon- en inkomstenbe- afvalstoffenheffing komen. Aan de consump- lasting te verlagen. Dit begint bij de grootste tiekant moeten betere fiscale prikkels bedacht vervuilers. Verhoog de energiebelasting voor worden om groenere keuzes te maken. Er grootgebruikers om de milieukosten beter moet een verpakkingenbelasting komen voor te internaliseren, ga heffen op de lozing van milieuvervuilende verpakkingen en statiegeld restwarmte en verdubbel minstens de vlieg- op petflessen. belasting. Voer een CO-heffing in met een mi- nimumprijs die wel (net) boven het Europese ž. Verhoog de belastingen op ongezonde systeem van uitstootrechten valt — eventueel consumptie met een korting op de vennootschapsbelas- Van de œ EU-landen staat Nederland op de ting. Gooi de belasting voor het meest ver- laatste plaats als het gaat om de belastingin- vuilende deel van het vrachtvervoer omhoog komsten op tabak en alcohol. Het ligt voor de door te differentiëren in de MRB. hand de belasting op deze producten, waar-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II › › ›

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

van de consumptie de gezondheid ernstige mers worden verhoogd of net zo hoog worden schade toebrengt, te verhogen. Belangrijk is als voor fulltime-werknemers. Hierdoor wordt dat dit de waarschijnlijke overconsumptie het voor werkgevers aantrekkelijker om vol- ontmoedigt.› Daarbij krijgt ons land slechts tijds werk aan te bieden en om werknemers , % bbp-inkomsten van dergelijke accijnzen te stimuleren meer uren te werken (denk aan binnen, terwijl het EU-gemiddelde , % bbp investeringen in scholing, kinderopvang et is. Via een langjarenplan kunnen de belasting- cetera). komsten op ongezonde consumptie worden verhoogd terwijl de gezondheid verbetert. ’‘. Maak een belastingstelsel zonder toeslagen Het gaat niet zozeer om belastingverhoging Veel burgers begrijpen de toeslagensystema- op tabaks- en alcoholconsumptie, maar om tiek niet. De Algemene Rekenkamer waar- nieuwe heffingen op vet, suiker en zout (in schuwde hier onlangs voor. Duizenden men- producten). Deze belastinginkomsten kunnen sen komen in de financiële problemen door worden ingezet om de stijgende zorguitgaven toeslagenschulden. Een logisch bijeffect van te financieren. het stelsel is dat de fiscale arbeidsparticipa- tieprikkels minder effectief zijn dan gehoopt, ¨. Verlaag de lasten op arbeid voor werk- simpelweg omdat burgers de prikkels niet nemers doorzien en men bang is voor de latere finan- Een forse lastenverlichting in de inkomsten- ciële consequenties. Zo is begrijpelijk dat de belasting is noodzakelijk voor verbetering van lagere inkomens veel minder gebruikmaken de koopkracht en de fiscaal slechte positie van van de kinderopvangtoeslag. Volgens het CPB werknemers. Belangrijk is om de lastendruk kan het aantal werkuren van moeders met jon- tussen werknemers en zzp’ers gelijker te trek- ge kinderen worden verhoogd met specifiek ken. Fiscaal gezien is het voor bedrijven nu beleid.› Een extra reden om het toeslagensys- aantrekkelijker om met zzp’ers te werken. teem af te schaffen is dat de Belastingdienst, Hun lastendruk is ruwweg -› % lager — mede door die toeslagen, kampt met veel mede doordat werkgevers- en werknemers- uitvoeringsproblemen en gevallen van fraude premies en pensioenpremies niet verplicht (gerelateerd aan migratie). Dit heeft directe zijn en doordat zzp’ers met een laag inkomen negatief effecten op huishoudenssituaties, het geen belasting betalen en wel toeslagen ont- aanzien van de dienst en de belastingmoraal. vangen. In  ging het om ›. zzp’ers.› Eerder stelde het PvdA-programma voor om Een volgend kabinet zal voorrang moeten de arbeidskorting en zelfstandigenkorting geven aan hervorming van het belastingstel- samen te voegen en een werknemerskorting sel. Een brede herziening is te lang uitgesteld. in te voeren. Dit is een van de opties. Op de huidige voet doorgaan betekent dat werknemers de oplopende rekening betalen “. Maak fulltime werknemerschap aantrek- voor ons ouderwetse, onevenwichtige stel- kelijker voor werkgevers sel en dat nieuwe maatschappelijke, sociale De belangrijkste oorzaak voor armoede onder en economische doelen niet zullen worden werknemers is deeltijdwerk, waardoor hun behaald. Het draagvlak voor belastingheffing bruto-inkomen onder de armoedegrens uit- zal zo afnemen. Bij die grote verbouwing zul- komt.› Een vaak gehoorde klacht is dat hun len wel complexe keuzes voorliggen en grote werkgevers niet bereid zijn het aantal werk- economische en politieke belangen spelen. uren uit te breiden of een fulltime-aanstelling Daarom presenteert dit artikel meerdere te geven. Om dit fiscaal aan te moedigen moe- sociaal-democratische richtingen voor fiscale ten de werkgeverslasten voor deeltijdwerkne- hervormingen.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ››› ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

Noten when? The political economy of rijksoverheid.nl/binaries/ reforms’, IMF Staff Papers (spe- rijksoverheid/documenten/ ’ Studiecommissie belastingstel- cial issue) (› ), – (h‡p:// jaarverslagen//›/›/fi- sel (commissie Van Weeghel), faculty.arts.ubc.ca/ftrebbi/ nancieel-jaarverslag-rijk-œ/ Ž‘’‘, Continuïteit en vernieu- research/reforms.pdf) of Bren- financieel-jaarverslag-van-het- wing; Een visie op het belasting- der, A. & Drazen, A., ›, ‘Poli- rijk-œ.pdf). stelsel (h‡ps://pure.uva.nl/ws/ tical budget cycles in new ’Ž Parlement.com, Ž‘’“, Histori- files/œ / _rapport_ versus established econo- sche ontwikkeling begrotingsbe- studiecommissie_belasting- mies’, Journal of Monetary Eco- leid (www.parlement.com/id/ stelsel.pdf); Commissie in- nomics, ›(), pp. -›. vjcjhqwrmen/historische_ komstenbelasting en toesla- ž Europese Commissie, Ž‘’¨, Data ontwikkeling) gen (commissie Van on Taxation, Tax Main Aggre- ’¦ Algemene Rekenkamer, Ž‘’œ, Dijkhuizen),  , Naar een gates (h‡ps://ec.europa.eu/ Raming van belastingontvang- activerender belastingstelsel, taxation_customs/sites/taxa- sten; aandachtspunten bij de (www.rijksoverheid.nl/bina- tion/files/tax-main-aggre- interpretatie van de ramingscij- ries/rijksoverheid/documen- gates.xlsx). Nederland neemt fers in budgeaire nota’s (www. ten/rapporten/ //œ/ in Europa met plek  overi- rekenkamer.nl/binaries/re- eindrapport-commissie-in- gens een middenpositie in kenkamer/documenten/rap- komstenbelasting/eindrap- qua collectieve lastendruk. porten/›///raming- port-commissie-inkomstenbe- ¨ Het gaat om de collectieve uitga- van-belastingontvangsten/ lasting-interactief.pdf). ven (bruto). Rapport_Raming_belasting- Ž Werkgroep Fiscaliteit, Ž‘’¯, “ Suyker, W., Ž‘’¯, ‘Opties voor ontvangsten.pdf). Rapport Werkgroep Fiscaliteit, begrotingsbeleid’, CPB Policy ’§ Commissie Visitatie raming Bijlage bij het Advies van de Brief / (www.cpb.nl/ belasting- en premieontvang- Studiegroep Duurzame Groei sites/default/files/publicaties/ sten, Ž‘’¨, Raamwerk aan de (www.rijksoverheid.nl/bina- download/cpb-policy-brief- winkel (www.rijksoverheid.nl/ ries/rijksoverheid/documen- --opties-voor-begro- binaries/rijksoverheid/docu- ten/rapporten//// tingsbeleid.pdf). menten/rapporten/œ//œ/ rapport-werkgroep-fiscaliteit/ ’‘ CPB, Ž‘’ž, ‘Decemberraming rapport-commissie-visitatie- rapport-werkgroep-fiscaliteit. Ž‘’ž — Economische vooruitzich- raming-belasting--en-premie- pdf). ten Ž‘’¨’, CPB Policy Brief / ontvangsten/rapport %com- ¦ Lejour, A., Ž‘’¯, De politieke (www.cpb.nl/sites/default/ missie %visitatie %ont- economie van belastinghervor- files/omnidownload/CPB- vangsten.pdf). mingen, CPB Policy Brief Policy-Brief-- -December- ’œ Floor, E., Ž‘’§, Progressiefactor /œ (www.cpb.nl/sites/ raming-.pdf). onder druk tijdens de crisis, CPB default/files/omnidownload/ ’’ Rijksoverheid, Ž‘’œ, Financieel Achtergronddocument  CPB-Policy-Brief--œ-De- Jaarverslag Rijk, p.  (www. oktober  (www.cpb.nl/ politieke-economie-van-belas- rijksoverheid.nl/documenten/ sites/default/files/publicaties/ tinghervormingen.pdf). jaarverslagen//›/œ/fi- download/cpb-achtergrond- § Telegraaf, , ‘Uitslag Stel- nancieel-jaarverslag-rijk-›). document-okt-progres- ling: Pijn in de portemonnee’, Rijksoverheid, , Financieel siefactor-onder-druk-tijdens-  mei  (www.telegraaf.nl/ Jaarverslag Rijk, p.  (www. crisis.pdf). watuzegt/ ›/uitslag- rijksoverheid.nl/binaries/ ’¯ Bij CBS Statline ‘Overheid; ont- stelling-pijn-in-de-portemon- rijksoverheid/documenten/ vangen belastingen en wee- nee). jaarverslagen//›//finan- lijke premies’ zijn alle opbreng- œ Vrij overgenomen uit: Lejour, A., cieel-jaarverslag-rijk-/.- sten te vinden (hps://opendata. Ž‘’¯, De politieke economie van financieel-jaarverslag-van-het- cbs.nl/statline/#/CBS/nl/ belastinghervormingen, CPB rijk-.pdf). Rijksoverheid, dataset/¨§’Ž‘NED/ Policy Brief /œ, pagina › , Financieel Jaarverslag Rijk, table?ts=’œœ¨ž“¯§’“¯œœ). Deze (www.cpb.nl/sites/default/ p. › (www.rijksoverheid.nl/ nominale bedragen zijn gestan- files/omnidownload/CPB- binaries/rijksoverheid/docu- daardiseerd als percentage bbp Policy-Brief--œ-De-politie- menten/jaarversla- uit het nominale bbp, bij CBS ke-economie-van-belasting- gen/œ/›//financieel- Statline ‘Bbp, productie en beste- hervormingen.pdf). jaarverslag-rijk-/Ãr.pdf). dingen; kwartaal, waarden, ¯ Alesina, A., Ardagna, S. & Trebbi, Rijksoverheid, œ, Financieel nationale rekeningen’ te vinden F., Ž‘‘¯, ‘Who adjusts and Jaarverslag Rijk, p.  (www. (hps://opendata.cbs.nl/stat-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II ››››››

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

line/#/CBS/nl/dataset/¨§’‘œNED/ Martijn Badir, , ‘Hervor- betaalt-geen-winstbelasting- table?ts=’œœ¨ž“¯ž“’¯œ¦). mingen van belastingen op in-nederland-akzo-waarschijn- ’ž Europese Commissie, Ž‘’¨, Data kapitaal maakt Nederlandse lijk-ook-niet.html). on Taxation, Direct Taxes (h‡- economie sterker’, RaboRe- ¦Ž Nu.nl, Ž‘’“, ‘Nederlands belas- ps://ec.europa.eu/taxation_ search — Economisch Onderzoek tinglek kost wereldwijd tot ’‘ customs/sites/taxation/files/ ThemaBericht  oktober (h‡- miljard euro per jaar’, Ž¨ mei direct-tables.xlsx). ps://economie.rabobank.com/ Ž‘’“ (www.nu.nl/econo- ’¨ Veenstra, J., Allers, M.A. & Garret- publicaties//oktober/her- mie/œ“’¦‘’¨/nederlands-belas- sen, J.H., Ž‘’¯, Evaluatie verhuur- vorming-van-belastingen-op- tinglek-kost-wereldwijd-tot- derheffing. (COELO-rapport; Nr. kapitaal-maakt-nederlandse- ’‘-miljard-euro-per-jaar.html). - ). Groningen: COELO economie-sterker/). ¦¦ Tax Justice Network, Ž‘’“, New (www.coelo.nl/images/rappor- Ž§ IMF, Ž‘’ž, IMF Country Report No ranking reveals corporate tax ten/Rapport_evaluatie_ver- ’ž/ž¨ Kingdom of the Nether- havens behind breakdown of huurderheffing.pdf). lands — Netherlands, Tax Reform global corporate tax system; toll ’“ Europese Commissie, Ž‘’¨, Data in the Netherlands: Shifting the of UK’s tax war exposed (www. on Taxation, Indirect Taxes (h‡- Burden, p.  (www.imf.org/~/ taxjustice.net//›/œ/new- ps://ec.europa.eu/taxation_ media/Files/Publications/ ranking-reveals-corporate-tax- customs/sites/taxation/files/ CR//crœ.ashx). havens-behind-breakdown-of- indirect-taxes.xlsx). Žœ Europese Commissie, Ž‘’¨, Data global-corporate-tax-system- Ž‘ Nieuwsuur, œ, ‘Belasting- on Taxation, Tax Main Aggre- toll-of-uks-tax-war-exposed/). dienst wist al heel lang van gates, Taxes on Labour (h‡ps:// ¦§ Ik parafraseer de quote ‘Maar grote problemen bij erf- en ec.europa.eu/taxation_cus- serieus, belastingen kunnen de schenkbelasting’ (h‡ps://nos. toms/sites/taxation/files/taxes- wereld veranderen’ van Femke nl/nieuwsuur/artikel/›- on-labour.xlsx). Groothuis, voorzier van Ex’Tax, belastingdienst-wist-al-heel- Ž¯ Europese Commissie, Ž‘’¨, Data een stichting die pleit voor het lang-van-grote-problemen-bij- on Taxation, Taxes on Capital verschuiven van belastingen op erf-en-schenkbelasting.html). (h‡ps://ec.europa.eu/taxa- arbeid naar natuurlijke hulp- Ž’ CBS, Ž‘’“, Schenkingen vooral tion_customs/sites/taxation/ bronnen (hps://decorrespon- van ouders aan vermogende files/taxes-on-capital.xlsx). dent.nl/“’¦ž/het-waarmaken- kinderen (www.cbs.nl/nl-nl/ Žž IMF, Ž‘’¯, Selected Issues Paper van-idealen-begint-bij-de-belas- nieuws///schenkingen- on the Kingdom of the Nether- ting-die-we-betalen/¦œ’Žž’“¯œ- vooral-van-ouders-aan-vermo- lands, Tax Reform in the Nether- e¦œ““¨fc). gende-kinderen). lands, Moving Closer to Best ¦œ Motivaction, , ‘Belasting- ŽŽ Europese Commissie, Ž‘’¨, Data Practices (www.imf.org/external/ ontwijking en brievenbus- on Taxation, Netherlands Sum- pubs/ft/scr//cr.pdf). firma’s; een onderzoek onder mary Table, (h‡ps://ec.europa. Ž¨ CPB, Ž‘’“, ‘Doorsluisland NL het Nederlands publiek’ (h‡- eu/taxation_customs/sites/ doorgelicht’, CPB Policy Brief ps://actionaid.nl/wp-content/ taxation/files/resources/docu- (h‡ps://www.cpb.nl/doorsluis- uploads// /actionaid_-_ ments/taxation/gen_info/ land-nl-doorgelicht). belastingontwijking__ economic_analysis/data_on_ Ž“ Nextens: www.nextens.nl/fiscale- motivaction-.pdf). taxation/nl-summary-tables- praktijk/belastingdruk-grote- In › was er een zelfde soort country.xlsx). bedrijven-in-nederland-slechts- uitkomst: h‡ps://www.bc.nl/ Ž¦ Bas Jacobs, Ž‘’ž, Fundamentele ’‘§-procent/. kennisbank/financiele-zaken/ herziening van belasting op ¦‘ Europese Commissie, Ž‘’“, ‘State fiscus/  -Peiling-belasting- kapitaalinkomen, ESB › , pp. aid: Commission opens in-depth ontwijking-grootbedrijf-on- -. Jacobs heeft het over investigation into tax treatment eerlijk.html. vermogensinkomsten uit of Nike in the Netherlands’, Euro- ¦¯ Geert Reuten, Ž‘’¨, ‘De Neder- sparen, beleggen, pensioen, pean Commission Press Release landse vermogensverdeling in eigen woning en eigen onder-  January  (h‡p://europa. internationaal perspectief; Een neming (h‡ps://esb-binary- eu/rapid/press-release_IP-- vergelijking met Ž¯ andere external-prod.imgix.net/hB- _en.htm). OECD-landen’, TPE Digitaal, () betxKhFK›-BJhYJ›gœmlzSTY. ¦’ NOS, , ‘Ook Philips betaalt -œ (www.tpedigitaal.nl/sites/ pdf?dl=Jacobs+ %œ %+Fu geen winstbelasting in Neder- default/files/bestand/De-Ne- ndamentele+herziening+van+ land, Akzo waarschijnlijk ook derlandse-vermogensverde- belasting+op+kapitaalinkome niet’ (h‡ps://nos.nl/ ling-in-internationaal-per- n+ESB› +-.pdf). artikel/œœ-ook-philips- spectief.pdf).

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ››› ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Wimar Bolhuis Ons gedateerde belasting stelsel zit in de weg

¦ž De Groene Amsterdammer, §Ž RTL Nieuws, Ž‘’¯, Huishoudens economic_analysis/data_on_ , ‘Gipsplaten plus wc erin betalen een derde meer milieu- taxation/nl-summary-tables- en je hebt een cashcow’ (www. belastingen dan industrie country.xlsx). groene.nl/artikel/gipsplaten- (www.rtlnieuws.nl/geld-en- §“ Nu.nl, Ž‘’“, Kabinet wil in Ž‘Ž‘ plus-wc-erin-en-je-hebt-een- werk/artikel/Žžœ§’’/huishou- minimumprijs van ’Ž,¦‘ euro cashcow). dens-betalen-een-derde-meer- voor COŽ-uitstoot (www.nu.nl/ ¦¨ Rijksoverheid, Ž‘’œ, Eindrapport milieubelastingen-dan-indus- economie/›œœ/kabinet- IBO Zelfstandigen zonder perso- trie). wil-in--minimumprijs- neel (www.rijksoverheid.nl/ §¦ AD, , ‘PvdA wil belasting van- -euro-voor-co-uit- documenten/rappor- voor grote techbedrijven’, › stoot.html). ten/›///eindrapport- april  (www.ad.nl/tech/ œ‘ PBL, Ž‘’ž, Fiscale vergroening; ibo-zelfstandigen-zonder- pvda-wil-belasting-voor-grote- belastingverschuiving van ar- personeel & CPB, ); ‘Flexi- techbedrijven~ae›/). beid naar grondstoffen, materi- biliteit op de arbeidsmarkt’, §§ Knoef, M., Been, J., Caminada, K., aal en afval. (www.pbl.nl/ CPB Policy Brief / (www. Goudswaard, K. & Rhuggenaath, nieuws/nieuwsberichten// cpb.nl/sites/default/files/om- J., Ž‘’ž, ‘De toereikendheid van huidige-fiscale-wetgeving- nidownload/CPB-Policy-Brief- pensioenopbouw na de crisis en ontoereikend-in-aanpak-mili- --Flexibiliteit-op-de- pensioenhervormingen’, Net- euschade). arbeidsmarkt.pdf). spar Industry Paper Series, De- œ’ Gerritsen, A., Ž‘’ž, Belastingen: ¦“ NRC, , ‘EU komt niet tot sign Paper œ (www.netspar.nl/ optimaal afstemmen op gedrag belastingplan voor grote tech- assets/uploads/Netspar-De- (h‡ps://esb.nu/kvs/ ›/ bedrijven’ (www.nrc.nl/ sign-Paper-œ-WEB.pdf). belastingen-optimaal-afstem- nieuws/ / //eu-komt- §œ RaboResearch — ‘Economisch men-op-gedrag). niet-tot-belastingplan-voor- Onderzoek, ›, Een blauw- œŽ CBS, Ž‘’“, Inkomstenbelasting grote-techbedrijven-a › ). druk voor een goed belasting- ZZP’ers, Ž‘’¯ (www.cbs.nl/nl-nl/ §‘ PBL, Ž‘’¨, De vervuiler betaalt te stelsel’ (h‡ps://economie. maatwerk/Ž‘’“/‘¯/inkomsten- weinig, Een onderzoek naar rabobank.com/publica- belasting-zzp-ers-Ž‘’¯). milieubelastingen op grondstof- ties/›/april/een-blauwdruk- œ¦ SCP, Ž‘’¨, Als werk weinig op- fen, materialen en afval (www. van-een-goed-belastingstel- brengt; Werkende armen in vijf pbl.nl/onderwerpen/fiscale- sel/). Europese landen en twintig vergroening). §¯ Jacobs, B, Ž‘’ž, Fundamentele Nederlandse gemeenten (www. §’ Motivaction, , ‘Belasting- herziening van belastingen op scp.nl/ ontwijking en brievenbus- kapitaalinkomen, Economische dsresource?objectid=¯daŽ’dŽ‘- firma’s; een onderzoek onder Statische Berichten (hps://esb. c‘e¨-§’ed-bžŽ’- het Nederlands publiek’ (h‡- nu/esb/Ž‘‘¦’œ“§/fundamentele- ežacd‘b¯dŽcb&type=org). ps://actionaid.nl/wp-content/ herziening-van-belastingen-op- œ§ Egbert Jongen, Henk-Wim de uploads// /actionaid_-_ kapitaalinkomen). Boer & Peter Dekker, Ž‘’œ, ‘De belastingontwijking__ §ž hps://www.tweedemonitor.nl/ effectiviteit van fiscaal partici- motivaction-.pdf). In › kamervraag/“‘žž. patiebeleid’, CPB Policy Brief was er een zelfde soort uit- §¨ Europese Commissie, Ž‘’¨, Data ›/ (www.cpb.nl/sites/ komst: www.bc.nl/kennis- on Taxation, Netherlands Sum- default/files/publicaties/ bank/financiele-zaken/ mary Table (h‡ps://ec.europa. download/cpb-policy-brief- fiscus/  -Peiling-belasting- eu/taxation_customs/sites/ ›--de-effectiviteit-van- ontwijking-grootbedrijf-on- taxation/files/resources/docu- fiscaal-participatiebeleid.pdf). eerlijk.html. ments/taxation/gen_info/

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ›››

De kansen van het polder- model op de langere termijn

Het pensioenakkoord laat zien dat de polder toch nog functio- neert. Gelukkig maar, want door onze overlegeconomie is Nederland — beter dan andere landen — in staat een beleid voor de lange termijn te voeren. Wel is het nu echt nodig meer te gaan investeren in onderwijs, zorg en arbeidsmarkt.

ANTON HEMERIJCK & MARC VAN DER MEER

Hoogleraar Politieke Wetenschappen en Sociologie aan het Europees Universitair Instituut in Florence, resp. bijzonder hoogleraar Onderwijsarbeidsmarkt aan de afdeling Sociaal recht en sociale politiek van Tilburg Law School, en CAOP, en verbonden als onafhankelijk wetenschappelijk adviseur aan S-BB

Nederland heeft meer dan andere West-Euro- urgent te werken aan een ontwikkelingsstra- pese landen een traditie van centraal overleg tegie die economisch duurzaam, maatschap- waarbij de regering en sociale partners syste- pelijk levensvatbaar en politiek legitiem is, en matisch met elkaar van gedachten wisselen die gevoeld wordt als sociaal rechtvaardig. De en afspraken maken over de uitvoering van kern daarvan zou volgens ons moeten zijn dat sociaaleconomisch beleid. Georganiseerd er meer geïnvesteerd wordt in het onderwijs, overleg hangt samen met de structuur van de zorg voor kwetsbare personen en de ar- het stelsel van collectieve loonvorming, die is beidsmarkt. De grote mobiliteit op de arbeids- vastgelegd in wet- en regelgeving en die wordt markt vraagt niet alleen om investeringen in ondersteund door de bi- en tripartiete insti- kennis en vaardigheden, maar ook om nieuwe tuties zoals de Stichting van de Arbeid en de institutionele verbindingen tussen onderwijs, Sociaal-Economische Raad (SER). arbeidsmarkt en het sociaal domein, zowel De laatste jaren zijn regelmatig vragen ge- voor werkenden als voor mensen die onver- steld bij de werkwijze en legitimiteit van het hoopt uitvallen. overleg, en die vragen zullen ook niet verstom- In deze tekst bespreken we de historische men nu na tien jaar onderhandelen in juni verdiensten van centraal overleg, daarna  een alomva‡end pensioenakkoord is ge- analyseren we de dynamiek van institutionele tekend. De kritiek op de overlegeconomie is al- erosie, op basis waarvan we dilemma’s in de lerminst nieuw; wel is het belangrijk te onder- beleidshervorming voor het licht brengen, kennen dat de institutionele condities voor om ten slo‡e enkele aanbevelingen te maken het delen van de publieke ruimte sterk aan voor de toekomst. Onze stelling daarbij luidt verandering onderhevig zijn. Het is daarom dat een goed functionerende consensusdemo-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ›œ›œ›œ

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II ›››

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn

cratie en proactief sociaal overleg tussen de kencrisis en de diepgaande dubbele economi- overheid en maatschappelijke organisaties — sche recessie na de val van Lehman Brothers, die is gericht op de toerusting van burgers — eerst in œ- en nogmaals in - . de beste garantie zijn voor een beleid gericht Deze periode van economische teruggang is op de langere termijn. in de literatuur nog minder diepgaand ge- ïnterpreteerd, maar wij zijn van mening dat De opbrengsten van de overlegeconomie na enige aarzeling bij het intern verdeelde kabinet-Balkenende IV en het mislukte experi- Als het erop aankomt fungeert georganiseerd ment over rechts tijdens Ru‡e I, met name het overleg in Nederland als een crisismecha- kabinet-Ru‡e II een nieuwe modus operandi nisme. Dat is le‡erlijk het geval als we terug- van georganiseerd overleg en parlementaire denken aan de eeuwenlange strijd tegen het water, maar ook op sociaaleconomisch vlak zijn in de afgelopen decennia door de beleids- ruimte te delen tussen regering en sociale Een verdere vernieuwing van partners ingrijpende transformatieve veran- deringen gerealiseerd die Nederland geen de sociale politiek is nood- windeieren hebben gelegd. zakelijk — met aandacht voor Direct na de Tweede Wereldoorlog, toen de een inclusievere sociale landelijke overlegorganen SER en Stichting van de Arbeid werden ingericht, werd de zekerheid en arbeidsmarkt geleide loonpolitiek verzilverd in de opbouw van een inclusieve verzorgingsstaat. Na de eerste en tweede oliecrisis in de jaren zeven- tig bleek de Nederlandse verzorgingsstaat te consensusvorming heeft ontwikkeld die sterk gericht op passieve inkomenscompensa- stabilisering van het politieke klimaat heeft tie, wat een scheve balans tussen werkenden bevorderd, samen met een ingrijpende sa- en inactieven en een snelle groei van de collec- nering van de openbare financiën, door een tieve lasten in de hand werkte. Loonmatiging reeks van ‘ad hoc-akkoorden’ op het terrein en arbeidsduurverkorting waren het eerste van wonen, arbeid, zorg, onderwijs, techniek recept van een koerswijziging die leidde tot en energie, die allemaal werden bezegeld met differentiatie in arbeidstijden, decentralisatie wisselende coalities van maatschappelijke van de loonvorming en een transformatie van actoren en politieke ruggensteun vanuit de de verzorgingsstaat, meer gericht op active- zogeheten constructieve oppositiepartijen in ring. Deze periode werd ingezet met het bijna- de Tweede Kamer. akkoord van , en vervolgens verzilverd Ook tijdens het kabinet-Ru‡e III is deze met het Akkoord van Wassenaar uit œ. Hier- herijking verder gegaan: het kabinet heeft na volgden ‘Een nieuwe koers’ uit  , waarin een nieuw Techniekpact gesloten en maakt de centrale loonrecepten werden losgelaten, sectorale afspraken over de werkgelegenheid het Flexakkoord uit , waarmee tijdelijk in de bouw, agri-food (‘groenpact’), ‘smart werk werd genormaliseerd, en ten slo‡e het industry’ en gezondheidszorg. Ook zijn er Museumpleinakkoord uit , waarin de afspraken bereikt met maatschappelijke orga- VUT-regeling werd geïndividualiseerd en de nisaties over goede doelen zoals de preventie WW en WAO werden geactiveerd. van overconsumptie onder jongeren. Het re-

BOB THOMAS | FLICKR VIA COMPFIGHT VIA FLICKR | THOMAS BOB Een recenter crisisvergelijk betreft het col- cente akkoord over Europa van mei , het

FOTO lectieve antwoord op de internationale ban- pensioenakkoord en het klimaatakkoord van

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn

juni , bevestigen deze werkwijze, waarbij maar het uniforme recept van decentralisatie, wederom met steun van de constructieve op- deregulering en marktwerking bevordert positie afspraken zijn gemaakt. Overigens is niet alleen solide financiën, maar kan ook zijn het politieke primaat niet aangetast: het parle- doel voorbijschieten in een onverantwoorde ment heeft budgetrecht en beslist.› versoberingsreflex, die de afgelopen jaren ook Het resultaat van deze gezamenlijk gedra- in het licht van de economische wetenschap te gen interventies is dat de Nederlandse econo- hardvochtig was. mie er anno  goed voorstaat. De openbare Gezien de lage rente investeert onze rege- financiën zijn op orde gebracht, er zijn meer ring niet voldoende in scholing en publieke banen dan ooit, de werkloosheid is sterk ge- voorzieningen, en zonder goed centraal daald en er zijn alom vacatures, het nationale overleg vormt de procyclische Europese inkomen is substantieel gegroeid en is nu het regelgeving ook een inherente rem op ver- derde hoogste van de Europese Unie, na Luxem- nieuwing van afspraken op de arbeidsmarkt. burg en Ierland. De voorspoed heeft ook een Een goed voorbeeld daarvan is de nieuwe cao prijs; de flexibilisering van de arbeid is verder voor architecten, waarin tariefbepalingen doorgevoerd dan in omringende landen en de zijn opgenomen voor zelfstandig werkende loonstijging is achtergebleven bij de groei van architecten, een institutionele vernieuwing de winstinkomens. Het Sociaal en Cultureel van de eerste orde die door (internationale) Planbureau wijst in zijn recente verkenningen marktautoriteiten op basis van de Europese op een groeiende polarisatie tussen lager en regelgeving niet wordt getolereerd. hoger opgeleiden. Gezien de vergrijzing van de In de tweede plaats is er sprake van een slui- beroepsbevolking (en dus de ui‡rede van zeer pende representativiteitscrisis van de partijen ervaren vakkrachten) en het belang van techno- die traditioneel deelnemen aan het centraal logische veranderingen op de arbeidsmarkt, is overleg. Dit vraagstuk heeft meerdere dimen- een verdere vernieuwing van de sociale politiek sies aan zowel werkgevers- als werknemerszij- noodzakelijk met aandacht voor duurzame de. De top van het Nederlandse bedrijfsleven ontwikkeling van de beroepsbevolking en een is traditioneel sterk georganiseerd, maar aan inclusievere sociale zekerheid en arbeidsmarkt. de randen rafelt het. De afgelopen periode is gebleken dat het georganiseerde bedrijfs- Institutionele erosie leven openlijk verdeeld is over de te volgen koers, wat zich in de kern manifesteert in een Sinds begin deze eeuw zijn de institutionele eenzijdig pleidooi voor flexibilisering van de voorwaarden van een effectieve overlegeco- ontslagbescherming en belastingverlaging. nomie echter aan erosie onderhevig, wat som- Dit staat haaks op de noodzaak van een sociale mige auteurs doet spreken van een ‘precaire infrastructuur voor een goed geschoolde be- polder’, ‘post-polder’ en ‘erosie van het pol- roepsbevolking in de kenniseconomie. ‘Onze’ dermodel’œ. Dit heeft onzes inziens drie gron- multinationals zijn steeds vaker onderdeel den. In de eerste plaats is het belang van Euro- van internationaal wendbare concerns die pese instituties in de nationale beleidsvoering zich door hun geringe mobiliteitskosten en groter geworden op het terrein van de interne het ontbreken van tariefmuren niet veel aan- markt, de muntunie en de daarmee verbon- trekken van geografische grenzen. Voor deze den budge‡aire kaders, wat de onderhande- internationaal opererende bedrijven leggen lingsmarges van de nationale overheid ten de arbeidskosten minder gewicht in de schaal overstaan van werknemers- en werkgevers- dan voor lokale mkb-bedrijven, voor wie het organisaties danig inperkt. Nederland is een eigen risico in de ziektekostenregelingen en van de beste leerlingen in de Europese klas, de werkloosheidswetgeving wel zwaar weegt.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn

Meer dan de werkgevers krijgen de vakbon- oprichting daarvan in › en de moeizame ver- den op hun beurt maatschappelijk repliek om kenningen om tot een nieuw pensioenakkoord hun teruggang in representativiteit, al heeft te komen sindsdien getuigen hiervan. We kun- de FNV nog steeds meer dan één miljoen le- nen bovendien noteren dat het recente pensi- den, beduidend meer dan alle politieke partij- oenakkoord inhoudelijk niet zoveel afwijkt van en bij elkaar. De vakbeweging heeft niet alleen de eerste ontwerpen uit  en op onderdelen te kampen met een teruggang maar ook met ook nog uitwerking behoeft, maar dat nu pas het draagvlak is gevonden het te ondertekenen. Ten derde manifesteert de sociale heteroge- niteit in de samenleving zich ook op politiek Nederland is een van de beste niveau, waar het aandeel van de traditionele middenpartijen sterk is afgenomen ten fa- leerlingen in de Europese klas, veure van partijen die zich expliciet profileren maar de onverantwoorde aan de linker- of rechterflank van het poli- versoberingsreflex van tieke spectrum op basis van een populistisch wij-zij-discours. Politieke versnippering en de afgelopen jaren was populisme bemoeilijken de coalitievorming, hardvochtig traditioneel een kenmerk van het vaderlandse openbaar bestuur. Sinds de kabine‡en-Bal- kenende is van stevig gewortelde midden- kabine‡en geen sprake meer, is de duur van een vergijzing van het ledenbestand, wat de regeringsperiode korter geworden en is de representativiteit dubbel aantast. Steeds min- balanceeract tussen verschillende partijen der werkenden zijn lid en de interne balans eerder toe- dan afgenomen. tussen de belangen van werkende ouderen en Het de facto minderheidskabinet Ru‡e II gepensioneerden en jongere flexkrachten ver- vormt een uitzondering op de regel. Al bij aan- andert in het voordeel van de ouderen. treden werd voor deze coalitie een korte duur Daar komt bij dat de vakbeweging intern voorspeld, maar de steun van werkgevers en verdeeld is geraakt over de te volgen koers. werknemers in het Mondriaanakkoord van Veel bestuurders stellen dat de Nederlandse  heeft de politieke verhoudingen verras- vakbeweging veel concessies heeft gedaan senderwijs gestabiliseerd. Het huidige vier- sinds de jaren tachtig en negentig, waardoor partijenkabinet Ru‡e III staat voor een verge- ‘achteruit’ is onderhandeld, waarbij vak- lijkbaar ingewikkelde opgave, zeker nu het na bondsbestuurders opdraaien voor het met de Statenverkiezingen in de Eerste Kamer zijn werkgevers afspreken van sociale plannen meerderheidspositie heeft moeten opgeven. en bedrijfsreorganisaties, terwijl door de Net als bij Ru‡e II is het kabinet aangewezen flexibilisering van de arbeid de dekking van op politieke deals met de ‘constructieve op- mensen in loondienst door de cao krimpt en positie’, en is het een centrale vraag hoe op- er verschillende deelmarkten ontstaan van positiepartijen als PvdA, SP en GroenLinks zich werkenden bij grote ondernemingen, in de se- willen opstellen ten aanzien van de lopende mi-publieke sector en bij mkb-bedrijven, met besprekingen over de verdere uitwerking van zowel meer als minder rechtsbescherming. de pensioenafspraken, het klimaat en een le- Deze analyse verhoudt zich slecht met ‘ge- ven lang ontwikkelen. polder’ waarin de positie van de factor arbeid Overigens geldt deze politieke wending wordt aangetast en iedereen langer moet wer- ook in het Europees Parlement, waar het ken. De open crisis bij de FNV in , de weder- cordon van sociaal-democratische en chris-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn

ten-democratische partijen na de Europese maatschappelijke druk gericht op een ander verkiezingen van mei  is gebroken. Ook consumenten- en productengedrag ook niet hier bestaat noodzaak tot nieuwe coalities leidt tot een evenwichtige aanpak. met sociaal-liberale of groene partijen om tot In de tweede plaats geldt dat als we ervan gezonde politieke vernieuwing te komen. Dat uitgaan dat de verdeling van de uitgaven in brengt ons bij de vraag hoe belangwekkende het hier nu redelijk meetbaar is, de kosten en hervormingen kunnen worden doorgevoerd opbrengsten in de toekomst in de ogen van in een politiek jaloers tijdperk. veel burgers luchtkastelen blijven — denk aan de pensioendiscussie. Oudere generaties zul- De onzekerheid van politieke len hun vaste rechten en maatschappelijke po- hervormingen sitie willen behouden, maar zijn afhankelijk van de maatschappelijke toegevoegde waarde Onze samenleving vergrijst en heeft te maken van jongere generaties die straks voor hen de met ingrijpende digitalisering en technolo- lasten moeten dragen. Het helpt daarom als gische innovatie, twee ontwikkelingen die maatschappelijke organisaties meekijken, om een samenhangend antwoord vragen. beleidsvoornemens wegen en (on)bedoelde Eerder hebben we naar voren gebracht dat een resultaten betekenis geven. toerustingsagenda van sociale investeringen In de derde plaats komt verzet tegen maat- voor onderwijs en arbeidsmarkt, in nauwe schappelijke hervormingen waarschijnlijk samenhang met een inclusieve sociale zeker- minder voort uit een afkeer tegen duurzame heid, noodzakelijk is. Om een dergelijke overheidsuitgaven (en de bijkomende be- hervormingsstrategie te realiseren moeten lastingen), maar eerder uit een teruglopend diverse verschillende dilemma’s gelijktijdig vertrouwen dat publieke autoriteiten hun worden overwonnen, op beleidsinhoudelijk, langetermijnbeloften kunnen en willen inwil- distributief alsook op institutioneel terrein. ligen. Het vertrouwen in maatschappelijke In de eerste plaats is het cognitief moeilijk, instituties is tanende, zo blijkt uit menig SCP- zo niet onmogelijk om ex ante uit te maken verkenning. Dat leidt ertoe dat politieke inzet welke beleidsinvestering of voorgestelde om hervormingen door te voeren gemakkelijk inhoudelijke hervorming in de toekomst het kan schuiven tussen partijen, zeker wanneer meeste oplevert. Zelfs als kiezers — of politici één-antwoord-partijen (anti-islam, anti-EU, — voldoende geïnformeerd zijn over wat er anti-markt) oververtegenwoordigd zijn in het vandaag speelt in de politiek, zijn niet goed in parlement. Het vertrouwen in maatschappelij- staat om de voorgestelde hervormingen van ke organisaties is een stuk hoger, vandaar dat concurrerende partijen op inhoudelijke me- hun bijdrage niet genegeerd mag worden. rites te beoordelen. Een goed voorbeeld is de Anders geformuleerd: schikken en plooien inrichting van het beroeps- en algemeen vor- in de overlegeconomie kan helpen de in- mend onderwijs en het leenstelsel: durven in- houds- en verdelingsvariabelen bij relevante dividuele studenten (en hun ouders) schulden hervormingen in kaart te brengen. Dat kan te maken, en wat zijn hun alternatieven als de natuurlijk leiden tot besluiteloosheid als par- overheid zich op dit gebied nog verder terug- tijen het structureel oneens blijven, maar dat trekt? Die inhoudelijke afweging is nog moei- komt historisch weinig voor. Het voordeel van lijker bij maatschappelijk complexe thema’s, het polderoverleg is dat gedeelde besluiten zoals de klimaatverandering, waarbij nieuwe over de beleidsinhoudelijke strategie en de beleidsinzichten theoretische en empirische verdeling van kosten en baten beter worden bijval krijgen in de wetenschap, terwijl brede gelegitimeerd, ook op langere termijn, en politieke steun vaak ver te zoeken is en zonder daarmee gemakkelijker kunnen worden uit-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II   

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn gevoerd. Als we deze dilemma’s vergelijken markt en de maatschappelijke vraagstukken met ‘winner takes all’-regeringen waar door die bij internationale migratie, klimaatveran- één partij met breed mandaat worden gere- dering en open competitie onvermijdelijk om geerd, moeten we onder ogen zien dat bij de de hoek komen kijken. Brexit in het Verenigd Koninkrijk en de strijd van de Franse gele hesjes van de ‘straat tegen Naar een herijking van de verzorgings- de staat’, maatschappelijke actoren geen en- staat kele constructieve rol (kunnen) spelen. Daar komt bij dat in Nederland door het De voorliggende uitdagingen zijn omvang- toevoegen van expertise van buiten (de plan- rijk, maar niet onhanteerbaar. Sinds de jaren bureaus, hoorzi‡ingen, expertmeetings) meer tachtig zijn in vergelijking met andere lan- inzicht wordt geboden in de kwaliteit van de den waar politieke vetoposities bestaan, in (cognitieve) informatie van langetermijncon- Nederland enkele belangwekkende hervor- sequenties van beleid. Daarnaast kan distri- mingen doorgevoerd. Zo zijn we in korte pe- riode in plaats van vervroegd gaan ui‡reden steeds langer gaan werken (was de feitelijke ui‡reedleeftijd rond  volgens het CBS ge- Gezien de lage rente middeld  jaar, nu wordt deze opgetrokken naar  jaar). De ogenschijnlijk vaste rechten investeert onze regering op hypotheekaftrek zijn omgebouwd naar niet voldoende in scholing een eerlijker verdeling. Op de arbeidsmarkt participeren vrouwen veel meer dan vroeger en publieke voorzieningen en ook in hogere functies, en de tweede, der- de en straks vierde generatie etnische min- derheden boeken soms opvallende succes- sen. Ook is eindelijk een (voorzichtig) begin butief opportunisme van partijen in de kiem gemaakt met maatschappelijk verantwoord wordt gesmoord en een als fair gepercipieerd ondernemen. kosten-en-batencompromis wordt gesmeed, Het ligt daarom voor de hand de bescher- die in het licht van veranderende omstandig- mende verzorgingsstaat verder te comple- heden werkende weg kan worden aangepast. menteren met investeringen in duurzame Ten slo‡e kan institutionele inzet door de ontwikkeling, kinderopvang, (positieve) tijd wordt gestabiliseerd, waardoor beleidsal- gezondheidzorg en goede verlofregelingen, ternatieven beter kunnen worden gewogen en zodat individuele burgers en huishoudens op hun merites bezien. Dat maakt het mo- zichzelf beter kunnen redden, en indien no- gelijk de politiek te verplaatsen naar bijvoor- dig een beroep kan worden gedaan op sociale beeld internationale niveaus (Brussel, Frank- bescherming. furt) of naar de regio (Amsterdam, Eemsdelta, De sociale partners kunnen bij uitstek Eindhoven, Ro‡erdam, Twente et cetera) met steun geven aan een loopbaangerichte ont- behoud van een vinger aan de pols door een wikkeling van persoonlijke vaardigheden en goede wisselwerking tussen het landelijke capaciteiten. Ook moeten zij, samen met het en het lokale politieke niveau. Niet voor niets beroepsonderwijs, transities in de levensloop heeft de SER in  (Convergentie en overleg- en op de arbeidsmarkt helpen te vergemak- economie) en in  (Prioriteiten voor een fair kelijken, en voor personen die dreigen uit te Europa) een gezamenlijk advies uitgebracht vallen vormgeven aan een inclusieve sociale over de kadering van de Europese binnen- zekerheid voor inkomensbescherming en

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn

economische veerkracht. De sociale partners tussen bedrijfsleiding en medewerkers, maar kunnen daarbij een nieuw evenwicht tussen daarvan is voor het landelijk overleg op korte werk en privéleven bewerkstelligen en sociale termijn niet direct een impuls te verwachten. inclusie en ecologisch verantwoorde concur- Het is beter als de bestaande organisaties zich rentiekracht op lange termijn bevorderen. weten te vinden in een inclusieve toerustings- agenda. Dat vraagt om leiderschap en nieuwe Zijn toerusting en representativiteit vormen van inspraak en besluitvorming. Het verenigbaar? vakbondsreferendum over de pensioenen getuigde van politieke moed en varianten Wat vraagt dit alles van het sociaal overleg als daarop kunnen ook bij andere thema’s wor- de representativiteit van de betrokken soci- den herhaald. ale en politieke actoren steeds ter discussie Soms zal het nodig zijn om andere maat- wordt gesteld? We noemen drie punten van schappelijke organisaties te betrekken, aandacht. bijvoorbeeld de jongerenorganisaties of de milieubeweging, zoals ook gebeurt in het cen- ’ De representativiteit van de partijen traal overleg. De sterke groei van het aantal in het overleg flexkrachten en zelfstandig werkenden vraagt De representativiteit van partijen in het over- ook om betere politieke vertegenwoordiging leg wordt regelmatig ter discussie gesteld. en andere besluitvorming, zodat de sociale Stereotiepe beelden als de ‘vergrijzende vakbe- bescherming voor deze groepen gelijk kan weging’ en het onbarmhartige ‘grootkapitaal’ worden getrokken met die van werkenden doen geen recht aan de pluriformiteit in de in loondienst, met inachtneming van hun achterbannen van werkgevers en werkne- positie. Ook de bestaande partijen kunnen mers. Er zijn verschillende manieren om dit hun onderlinge coalities en wederzijdse sa- menwerking verdiepen. Niet voor niets heeft werkgeversvereniging AWVN in najaar œ gesteld behoefte te hebben aan een sterke tegenmacht voor een constructieve dialoog in Het georganiseerde bedrijven en sectoren. bedrijfsleven is openlijk verdeeld over de te volgen Ž Gezamenlijke monitoring, evaluatie en rekenschap koers Uitwisseling en afstemming tussen de over- heid en maatschappelijke organisaties op landelijk of regionaal niveau leiden tot een breder repertoire van beleidsperspectieven, beeld te verbeteren. Al vaker is voorgesteld maar zonder gericht monitoren van gemaakte te knutselen aan de institutionele regels, bij- afspraken en inspanningen leiden ze niet tot voorbeeld door artikel  van de Wet CAO over voortschrijdende inzichten. Deelnemende de dekking van de cao bij niet-georganiseerde actoren die in elkaar investeren raken beter werkgevers te wijzigingen, en verplichte of an- geïnformeerd over elkaars bedoelingen en dere gedelegeerde vormen van vertegenwoor- krijgen vervolgens ook weer meer respect diging en lidmaatschap te realiseren. voor de spankracht van onderlinge afspraken. Daarmee kan in goed overleg worden geëx- Dit is een goed voorbeeld van ‘groot denken perimenteerd, zeker op ondernemingsniveau en klein doen’, zoals Herman Tjeenk Willink als dat leidt tot versteviging van de dialoog onlangs naar voren bracht om de slijtage in de

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II ›››

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn publieke dienstverlening te keren. Relevant leven, waardoor nieuwe leerroutes kunnen is niet alleen de toegang tot betrouwbare worden gerealiseerd die vorm geven aan een kennis en informatie, ook moeten gezamen- beleid van een leven lang ontwikkelen? Of is er lijke conclusies worden getrokken, zoals de kostbaar overheidsgeld verspeeld? doorrekening van alternatieven door het CBS Dit proces vooronderstelt een actieve rol en CPB (denk aan de discussie over parallelle van sociale partners in het monitoren van de werelden op de arbeidsmarkt met oog voor afspraken, om een gedeeld leerproces te en- de kwetsbare groepen en verliezers van het tameren en daarover rekenschap te geven en economische mondialiseringsproces) of het feedback te rapporteren. Aldus gevalideerde Planbureau voor de Leefomgeving (in de kli- afspraken versterken een verantwoordelijk- maatdiscussie). heid over en weer om toe te zien op de uitvoe- De overheid kan tal van gedragsexperimen- ring van bijvoorbeeld ‘werk voor iedereen’ en ten initiëren en daaruit samen met de sociale het bereik van een ‘positieve leercultuur voor partners lering trekken (dus ook met de vak- een leven lang ontwikkelen’. beweging met zijn kennis van de werkvloer). Daarbij doen zich allerlei varianten voor. Soms ¦ Ongerichte regionale initiatieven komt de evaluatie van binnenuit, bijvoorbeeld Een van de centrale beleidsuitgangspunten in het kader van de we‡elijk vastgelegde van het kabinet is de regionalisering van de parlementaire beleidsverantwoording, soms economie en de devolutie van openbaar be- worden ook commissies aan het werk gesteld, stuur, waarin veel innovatiemiddelen worden zoals bij de pensioenontwikkeling, de speci- geïnvesteerd. Er zijn alom publiek-private alisten die werken aan de tafels van het Kli- samenwerkingen, regionale enveloppes, maatakkoord, of de Staatscommissie-Borstlap ‘skills’-akkoorden en ‘learning communities’ over de flexibilisering op de arbeidsmarkt. Dit ontstaan, die ook met elkaar wedijveren. geldt ook voor de arbeidsverhoudingen op Theoretisch gezien kunnen we veel geloof decentraal niveau; zo kwam de cao-doorbraak hechten aan het idee dat in verschillende groot- na langdurige stakingen in de schoonmaak- stedelijke gebieden in Nederland onder invloed sector in  tot stand doordat werkgevers van de overheid ‘triple helix’-knooppunten van en werknemers bereid waren te kijken naar de scholen en bedrijvigheid ontstaan die in sa- werkbelasting en kwaliteit van de arbeid, en menhang bijdragen aan een productief arbeids- de waardering daarvoor ook in de prijs van de marktklimaat. Niet enkelvoudige liberalisering, cao uit te drukken. maar bevordering van marktgerichte innovatie, Deze voorbeelden op uiteenlopende be- regionale samenwerking tussen gemeenten, leidsterreinen nemen niet weg dat in de ar- onderwijs en bedrijfsleven — en sociale inves- beidsverhoudingen maar nauwelijks worden teringen in onderwijs en om- en bijscholing, geëvalueerd. Zo vroeg het Mondriaanakkoord alsook in praktijkonderzoek — zijn de basis voor in  ±  miljoen extra investeringen ten ‘democracy and prosperity’, zoals blijkt uit de opzichte van de Regeringsverklaring. Maar er historische studie van Iversen en Soskice. is geen tijdige en systematische evaluatie uit- Als we de passages in het Sociaal Akkoord gevoerd naar de betekenis van de zogenoem- van  lezen over ‘samenwerking en regie de sectorplannen die zijn opgesteld in bij- over regionale ontwikkeling’, is in de afstem- voorbeeld de logistiek, de metaal en de zorg. ming daarover echter niet zoveel vooruitgang Wat heeft dit opgeleverd in termen van groei geboekt. Hoe weten we nu of de middelen en structuur van de werkgelegenheid? Zijn er goed worden besteed? Dat geldt ook voor de nieuwe verbindingen ontstaan in de beroeps- kabinetsverklaring van  die te veel naar de praktijkvorming tussen onderwijs en bedrijfs- le‡er en onvoldoende naar de geest wordt uit-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn

gevoerd. ‘Vertrouwen in de toekomst’ vraagt een systematische beschouwing van de tot om sociale investeringen. We kunnen meer stand gekomen inhoudelijke vernieuwingen gebruikmaken van de ideeën uit wijken en in leerwegen voor doelgroepen of verbetering industrieterreinen die de vitaliteit van steden van het praktijkonderwijs. Er is momenteel en regio’s versterken en de democratische be- een onacceptabel tekort aan vakmensen in sluitvorming ook op lokaal niveau verrijken. de techniek en voor de energietransitie, het De overheid moet voorwaardenscheppend op- onderwijs, de veiligheids- en de zorgsector. En treden en kennisdeling stimuleren, en soms de door het kabinet geambieerde doorbraak zorgen voor partijversterking en voor bemid- op het terrein van een leven lang ontwikkelen deling als de stemmen tussen verschillende laat nog immer op zich wachten. beleidsinitiatieven staken.› De recepten liggen voor het oprapen: ver- diep de bestaande regionale ontwikkelingsa- genda’s (human capital-agenda’s), versterk het publieke onderwijs (en vergeet deze keer niet De vakbeweging heeft niet het vakonderwijs op het vmbo en de havo), benut de bestaande leeromgevingen in het be- alleen te kampen met een roepsonderwijs voor nieuwe duale trajecten, teruggang maar ook met werk aan de professionalisering en wendbaar- een vergijzing van het heid van werkenden, zorg voor institutionele verbindingen die de positie van flexkrachten ledenbestand en van mantelzorgers versterken. En be- denk een trekkingssysteem met leerrechten voor doelgroepen, niet alleen voor minder geschoolde werkenden; benut ook het poten- Duidelijk is dat in grote gemeenten ‘econo- tieel van statushouders en niet-werkenden mic boards’ worden ingericht met overheden, in het sociale domein. Meer in algemene universiteiten en individuele bedrijven die zin geldt: zonder de kosten te openbaren of zonder last of ruggenspraak deelnemen, maar de beleidsalternatieven te expliciteren wordt het maatschappelijk middenveld is in dit er onvoldoende inhoudelijke argumentatie spel niet vertegenwoordigd. We kunnen ook gegenereerd. De president van de Algemene wijzen op de decentralisatie van het sociaal Rekenkamer, Arno Visser, is in zijn jaarverslag beleid en de jeugdzorg naar de gemeenten. vernietigend over zoveel onduidelijkheid in Na het Mondriaanakkoord is een zogenoemde de overheidsuitgaven.œ Wmo-kamer ingericht met overleg tussen VNG en de sociale partners (›), maar daaruit is Overlegeconomie heeft behoefte aan tot op heden geen systematische informatie- leiderschap stroom op gang gekomen die het vraagstuk van de regionalisering van de arbeidsmarkt Het overleg in de nationale politiek tussen de inhoudelijk verder kan helpen. regering en maatschappelijke organisaties is Deze lijst is bij lange na niet uitpu‡end. geen veilig bezit ondanks het feit dat in Neder- Er zou veel te winnen kunnen zijn als meer land belangwekkende langetermijnhervor- gevalideerde individuele gegevens worden in- mingen zijn doorgevoerd. Als de economische gezet over de uitplaatsing van doelgroepen uit conjunctuur omslaat en de armoede stijgt, de regionale werkbedrijven. Ook bij de alom ontstaan er gemakkelijk allerlei broedplaat- gerealiseerde publiek-private samenwerkin- sen voor xenofoob populisme en daarmee gen in de techniek en zorg ontbreekt het aan wordt ook de euro bedreigd. Als we niet uit-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn kijken remt het wij-zij-denken in het huidige ren en de versoberingsreflex ter discussie te tijdsgewricht de noodzakelijke institutionele stellen. Juist een sociale investeringsstrategie vernieuwing. De overlegeconomie heeft be- van toerusting op langere termijn is het beste hoefte aan leiderschap dat sociale innovaties antwoord op de representativiteitsvraag- kan bevorderen en een nieuw sociaal contract stukken van het sociaal overleg en de beste tussen werkenden met vaste en flexibele voorwaarde voor een inclusieve en klimaatver- overeenkomsten in bedrijven en sectoren kan beterende maatschappelijke en economische bewerkstelligen. ontwikkeling, met behoud van de elementaire Goedkoop is uiteindelijk duurkoop. Met de sociale bescherming van burgers en politieke huidige lage rente en begrotingsoverscho‡en trots op de verzorgingsstaat en overlegecono- zijn nu de middelen aanwezig om te investe- mie van de eenentwintigste eeuw.

Noten MBO Raad (Meer, M. van der & del’, in: Mens en Maatschappij, M. Hensels (), Pacten en  ( ), pp.  -.  Deze tekst bouwt voort op ons akkoorden in het beroepsonder-  Hemerijck, A. ( ), Changing onderzoek en eerder werk wijs — een overzicht vanuit het Welfare States, Oxford: Oxford over de ontwikkelingsgang MBO, Woerden: MBO Raad.). University Press; Hemerijck, A. overlegeconomie sinds de val › De Raad van State heeft eerder (red.) (), The Uses of Social van Lehman Brothers, in op- kritiek geuit op het ‘regeren Investment, Oxford: Oxford dracht van het Mannheimer per akkoord’ buiten de demo- University Press; Meer, M. van Zentrum für Europäische cratie om (zie Koole, R. (), der, (), Vakmensen en be- Sozialforschung, waarvan de ‘Is een ‘akkoorden-democra- wust vertrouwen, oratie. Til- resultaten later dit jaar wor- tie’ wel een democratie?’, in: burg Law School; Veer, J. van den gepubliceerd. Regelmaat, april ). Een der, M. van der Meer & A. He-  Visser J. en A. Hemerijck, dergelijke kritiek geldt even- merijck (), Toerusting over (), A Dutch miracle?, Am- eens voor de discussie in de de levensloop: naar een verbin- sterdam: Amsterdam Univer- Trêveszaal, het Catshuis of het dende leerarchitectuur in het sity Press; Visser, J. & Meer, M. torentjesoverleg op maandag. (beroeps)onderwijs, ’s-Herto- van der (), ‘The Nether- Even goed kan worden bear- genbosch: ecbo. lands: social pacts in a concer- gumenteerd dat binnen de  Jacobs, A.M. (), ‘Policy tation economy’: in S. Agdavic, huidige politieke verhoudin- making for the long term in M. Rhodes & J. Visser (red.), gen ‘deals’ tussen regerings- advanced democracies’, An- Social pacts in Europe: emer- partijen, politieke oppositie nual review of Political Science, gence, evolution, and institutio- en maatschappelijke organi- Nr.,  -. nalization (pp.  - ), Oxford: saties, die in het openbaar  Zie de recente dissertatie van Oxford University Press. worden besproken en met Niels Jansen (Jansen, N. (), Hemerijck, A. & Meer, M. van referenda in eigen kring wor- Een juridisch onderzoek naar de der (), ‘Nieuw Nederlands den bekrachtigd, juist leiden representativiteit van vakbon- polderen: van brede sociale tot een revitalisering van het den in het arbeidsvoorwaarden- akkoorden naar ‘ad hoc’ her- politiek debat; zie Rosanval- overleg, Dissertatie, Amster- vormingscoalities’, in: M. Keu- lon, R. (œ), Counter-Demo- dam: Universiteit van Amster- ne (red.), Nog steeds een mira- cracy. Politics in an Age of Dis- dam), waarin ook wordt kel? De legitimiteit van het pol- trust, Cambridge: Cambridge betoogd dat de huidige regels dermodel in de eenentwintigste University Press. voldoende flexibel zijn, maar eeuw (pp. -›), Amster-  IISG, œ. vakbonden wel aan hun dam: Amsterdam University  Jongejan J. & J.W. van den draagvlak moeten werken. Press. Braak (œ), Samenwerking,  Sabel, C.F. () ‘Learning by  Voor een eerste analyse van bezinning en inspiratie in de Monitoring: The Institutions deze akkoorden, zie de verken- (post)polder, Doorn: SBI. of Economic Development’, ning van de werking van over- œ Beer P.T. de & M.J. Keune (œ), in: L. Rodwin & D.A. Schon legtafels in opdracht van de ‘De erosie van het poldermo- (red.), Rethinking the Develop-

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœœ ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de lange termijn

ment Experience: Essays provo- › Voor verschillende adaptieve M. van der Meer en H. Timmer- ked by the work of Albert O. en reflectieve sturingsvarian- man (, Duurzaam ontwik- Hirschman, Washington D.C.: ten, zie ‘De weg van het over- kelen. Den Haag: CAOP). The Brooking Institutions. leg’ (Meer, M. van der, J. Visser,  De SEO (, Leerrechten door-  Tjeenk Willink, H. (œ), Gro- T. Wilthagen & P.F. van der gerekend. Amsterdam) heeft ter denken, kleiner doen, Am- Heijden, Weg van het overleg. Žœ onlangs aangetoond dat de sterdam: Prometheus. jaar na Wassenaar, Amster- macro-economische opbreng-  Iversen, T. & D. Soskice (), dam: Amsterdam University sten de kosten van een derge- Democracy and Prosperity: Press). lijke aanpak sterk overtreffen. Reinventing Capitalism through  Voor toepassingen in de zorg, œ In Elsevier Weekblad, › januari a Turbulent Century, Princeton: het onderwijs en bij gemeen- . Princeton University Press. ten, zie bijvoorbeeld N.I. Boer,

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  

Verduurzamen van de voedsel- sector is een collectieve en geen individuele opgave

De Nederlandse overheid wil dat de productie van voedsel minder belastend is voor milieu en klimaat. Ook veel boeren willen dat. Toch lukt het maar niet onze voedselproductie te verduurzamen. Willen we echt veranderen, dan kan dat niet alleen door regels op te stellen, maar moeten we vooral tegenwicht bieden aan gevestigde gewoontes en belangen.

KOEN VAN DER GAAST

Promovendus aan Aeres Hogeschool Almere en Wageningen Universiteit

Door de Urgenda-uitspraak en de Parijs- breek ik met het beeld van de overheid als sy- akkoorden wordt de druk op de overheid noniem voor instituties die gedragsverande- steeds groter om in te grijpen in de klimaat- ring kunnen sturen. In plaats daarvan zet ik de problematiek. De voedselsector is mede door wisselwerking van de mens met het voedsel- zijn hoge CO-uitstoot een cruciaal onderdeel landschap centraal en hoe deze wisselwerking van deze ingewikkelde puzzel. Omdat er naast collectieven laat ontstaan waarvan sommige klimaatproblematiek ook vele andere issues de transitie vertragen, terwijl andere deze spelen in de voedselsector vereist deze transi- juist kunnen versterken. tie sturing. Tegelijkertijd wachten bedrijven, ondernemers, ngo’s en geëngageerde burgers Boeren, klimaa–afels en alternatieve niet op de overheid. Sommigen schuiven voedselnetwerken aan bij klimaa‡afels, andere vormen nieuwe allianties en organisatievormen met een veel- De transitie van de voedselsector is bij uitstek kleurige diversiteit aan doelen, belangen en een politiek probleem. Niet alleen zijn er grote middelen. verschillen tussen de sectoren (tussen glas- en In dit essay wordt aan de hand van enkele tuinbouw en akkerbouw en tussen intensieve voorbeelden uit de praktijk van de verduurza- en extensieve veeteelt), de transitie behelst ming van de voedselsector een heroriëntatie ook verschillende vereisten (onder andere op voorgesteld op wat onze instituties kunnen het gebied van dierenwelzijn, biodiversiteit, inbrengen in de voedseltransitie. Daarbij klimaatbestendigheid) die lang niet altijd

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

samengaan. Hierdoor bestaan er meerdere nen zich lastig nog een dure investering per- perspectieven naast elkaar op wat precies het mi‡eren, zeker als hun kinderen de zaak niet probleem is en wat er moet gebeuren om dit overnemen, wat steeds vaker het geval is. op te lossen, variërend van technologisch opti- Om de verschillende belangen in de voed- misten die hameren op precisielandbouw, tot selsector mee te nemen maakt de overheid biologische of biologisch-dynamische land- ook gebruik van klimaa‡afels. Aan deze tafels bouw. Dit betekent dat er keuzes gemaakt zi‡en vertegenwoordigers van belangenor- moeten worden die lang niet voor alle belang- ganisaties, milieuorganisaties, bedrijven en hebbenden even goed zullen uitpakken. overheden. Onlangs werden deze tafels door Bij politieke keuzes wordt vaak naar de twee milieuprofessoren bekritiseerd. Oud- overheid gekeken. En de overheid laat zich kroonlid van de SER en emeritus hoogleraar met name gelden op het gebied van regel- Klaas van Egmond gaf in een interview met geving die zich toespitst op de voornaamste de Volkskrant aan dat het bedrijfsleven aan voedselproducenten: de boeren. Sinds de die klimaa‡afels zijn uiterste best doet om Tweede Wereldoorlog is het bedrijfsmodel van de Nederlandse boer gericht op het pro- duceren van grote hoeveelheden tegen lage  kosten. Dit heeft Nederland in vijftig jaar tijd Nederland is in vijftig jaar tijd veranderd van een ne‡o voedselimporteur naar een ne‡o voedselexporteur, met  % veranderd van een ne‡o minder arbeidskrachten. Het heeft ook een voedselimporteur naar een karrenvracht aan milieuproblematiek met ne‡o voedselexporteur, met zich meegebracht. Daarom heeft de boer te maken met een hoge regeldruk die schuurt 60 % minder arbeidskrachten met zijn verdienmodel zoals recente affaires met de mestfraude, het Programma Aanpak Stikstof (PAS) en fosfaatrechten laten zien. De vereiste omslag naar een ander model is verandering te vertragen. Hij constateert voor boeren lastig omdat ze vaak met meerde- een fundamentele denkfout in de keuze voor re structurele problemen kampen. Door oplo- klimaa‡afels: ‘Je laat de kalkoen toch ook niet pende grondprijzen en afnemende inkomsten meebeslissen over het kerstdiner?’ John Grin, is intensivering vereist om het hoofd boven hoogleraar duurzaamheidstransities aan de water te kunnen houden. Dit betekent soms UvA, voegde daar in een opiniestuk in Trouw dat ze hun eigen langetermijnopbrengsten in aan toe dat het niet alleen de grote bedrijven gevaar kunnen brengen. In de akkerbouw in zijn, maar juist de gevestigde belangen in het Flevoland bijvoorbeeld drijft dit boeren tot de algemeen die in de weg zi‡en: ‘Goede, kosten- praktijk van ‘diepploegen’, dat op de korte ter- effectieve ideeën worden geregeld afgescho- mijn voor grotere inkomsten zorgt maar op ten, beurtelings door milieuorganisaties en de lange termijn de bodem verslechtert. Aan traditionele belangenorganisaties en anders boeren wordt vaak ten onrechte veel manoeu- omwille van politieke taboes.’ vreerruimte toegedicht omdat ze ‘virtueel Naast de gebruikelijke bestuurlijke paden miljonair’ zouden zijn.› Maar veel boeren heb- zijn er ook andere pogingen zichtbaar om ben moeite de grote investeringen te doen die veranderingen in gang te ze‡en. Neem de vereist zijn in duurzaamheidstransities juist ontwikkeling van ‘alternatieve voedselnetwer- omdat hun vermogen vastzit in de boerderij. ken’. Dit is de brede verzamelterm voor initi- Boeren die tegen hun pensioen aanzi‡en kun- atieven die, niet alleen in Nederland maar in

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

heel Europa, proberen zichzelf los te koppelen erbuiten om hebben vaak moeite zich aan de van de manier waarop voedsel vandaag de dag bestaande (economische) we‡en te ontwor- geproduceerd, gedistribueerd en geconsu- stelen. Dit laat zien dat we preciezer moeten meerd wordt.œ Ze vormen een zeer heterogene kijken naar wat een institutie is en hoe de in- groep van boeren, belangenverenigingen, stituties sociale gedragsverandering kunnen burgerproducenten en geëngageerde consu- inleiden. menten die gemeen hebben dat ze zich afzet- ten tegen het mondiale voedselsysteem. Het is Institutie en institutionaliseren: lastig om hard te maken of de netwerken sla- een Babylonische spraakverwarring gen in hun opzet. Zo hebben dit soort initiatie- ven vaak een elitaire clientèle en achterban Waarom denken we in het maatschappelijke waarvan het moeilijk is om te onderscheiden debat bij het woord ‘institutie’ meteen aan of ze vanuit hobbyisme deelnemen of vanuit publieke organisaties zoals de rijksoverheid politieke veranderingsgezindheid. of intergouvernementele organisaties als de Wat bovendien lastig blijkt is om het mon- Wereldbank of het IMF? In onze taal schemert diale voedselsysteem geheel te ontlopen. Veel een beperkt beeld door van instituties: van de producenten hebben toch een grotere afzet- institutionele vormen waar we bekend mee markt nodig, met een bijbehorende logistiek, zijn. Met ‘institutioneel’ bedoelen we meestal die vaak alleen maar bereikt blijkt te kunnen dat iets door instituties gesanctioneerd en dus worden met behulp van de grote partijen. De genormaliseerd wordt, zoals ‘institutioneel supermarktketens, de logistiekreuzen, ze zijn geweld’ van bijvoorbeeld de politie of het hard nodig om al deze nieuwe initiatieven leger. aangesloten te houden op de wereld die ze Als je zegt dat iets ‘geïnstitutionaliseerd’ willen veranderen. Feyereisen et al. geven in is, wordt ook meestal bedoeld dat iets door Sociologia Ruralis een passend voorbeeld. Zij een bestaande institutie is opgenomen of dat beschrijven hoe Belgische melkboeren zich iets als nieuwe publieke instelling wordt aan- verenigen in een fairtrade-collectief en zo vaard. Ook al kan het ook betekenen dat iets enerzijds onderdeel blijven van de markt en ingeburgerd of genormaliseerd is. In de con- de bijbehorende retail en het bedrijfsmodel text van duurzaamheid en voedsel is dat pro- gericht op verhoging van volume. Anderzijds blematisch omdat een transitie per definitie proberen ze juist om de regels van de markt een proces van verandering is. Een proces dat heen te werken door voor ieder verkocht pak draait om de toekomst, kan ernstig worden melk  cent extra voor de boeren te reserve- beknot als we in ons begrip ervan te veel in het ren maar ook  cent naar boerenbelangen- verleden blijven hangen. organisaties te laten vloeien om op de lange Volgens de Portugese sociaal antropoloog termijn hun alternatieve praktijk te kunnen Joao de Pina-Cabral maken de ‘heimelijke sym- versterken. pathieën’ die we hebben voor de instituties Zoals deze korte schets van de voedselsec- zoals we die zelf kennen dat we instituties tor in transitie laat zien, is het niet zo gemak- verkeerd begrijpen. De klassieke sociologen kelijk om de rol voor instituties daarin scherp kennen uit hun eigen dagelijks leven institu- te stellen. Klassieke overheidsregulering botst ties vooral in Weberiaanse zin: als ‘dwingende vaak met de weerbarstige praktijk, klimaat- organisaties’. Organisaties die opereren tafels — met overheid en maatschappelijk volgens een vastomlijnde set regels en een ap- middenveld aan tafel — hellen over naar de paraat om deze af te dwingen op een onderge- gevestigde belangen, en geheel nieuwe ex- schikt individu. Kortom, de mens als individu perimenten binnen bestaande wetgeving of dat als een soort computerprogramma een

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II   

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

regel constateert en hem vervolgens uitvoert. het veld te reguleren. Zonder een van deze Het begrip institutie van vandaag de dag twee maatregelen zou het veld onherroepelijk leunt sterk op dit beeld van instituties dat worden uitgeput. Boeren zouden hun vee eigenlijk nog stamt uit het Europa van de zonder beperkingen laten grazen zonder na te negentiende en deels twintigste eeuw met denken over eventuele uitpu‡ing, omdat ze er autoritaire organisaties die gehoorzaamheid geen verantwoordelijkheid voor dragen. afdwingen. Daardoor vergeten we dat aan deze specifieke vorm van instituties ook een proces voorafging. Een sociale ontwikkeling waarin mensen het als normaal begonnen te Veel boeren hebben moeite beschouwen dat een kerk het huwelijk vol- trekt, dat de natiestaat als gouvernementeel de grote investeringen te lichaam fungeert en de universiteit de kennis- doen die vereist zijn voor autoriteit is. En ook dat er een proces gaande duurzaamheidstransities is dat wegleidt van deze institutionele vorm. Ik volg dan ook De Pina-Cabral in het omdat hun vermogen vastzit onderscheid tussen dit proces — ofwel ‘insti- in de boerderij tutionaliseren’ — en ‘instituties’. Zeker in een transitie is het belangrijk om ons niet blind te staren op de instituties die we nu kennen, maar om juist de processen te begrijpen hoe Door zijn ‘heimelijke sympathie’ voor staat iets genormaliseerd en ingeburgerd wordt. en markt interpreteerde Hardin instituties Want uiteindelijk is het ons daar om te doen: als de organisaties waar hij mee bekend was, snappen hoe duurzaamheid verweven kan zoals het overheidsapparaat, de vakbonden, worden met het dagelijks leven. In het geval universiteiten, kerken, et cetera. Achter deze van milieuproblematiek is de invloed van de organisaties schuilen echter formele regels leefomgeving cruciaal. Ik zal het proces van die de organisaties hun mandaat, speelruimte institutionaliseren toelichten aan de hand van en middelen geven. Dit is de essentie van insti- drie verschillende situaties van het beheer van tuties.› Elinor Ostrom, de eerste vrouwelijke een leefomgeving. Hoe complexer de leefom- Nobelprijswinnaar voor de economie in , geving, hoe lastiger het wordt om regelgeving liet zien dat naast staat en markt nog veel als oplossing voor te stellen. meer institutionele vormen bestaan voor het beheer van de leefomgeving. Voor het ont- Situatie —: een onbeheerd grasveld staan van natiestaten en privatiseringsgolven bestonden vaak al formele regels die de leef- Een relatief eenvoudige situatie is die van een omgeving succesvol beschermden. In som- groen grasveld dat niemand in eigendom mige gevallen hebben overheden deze regels heeft, en dat gebruikt wordt door verschil- versterkt, bijvoorbeeld door eigendomsrech- lende boeren in de omgeving om hun vee te ten te beschermen. Vaak echter verslechterde laten grazen. Hoe voorkom je dat dit grasveld het milieubeheer wanneer staatsbeheer of pri- wordt uitgeput? Volgens Garre‡ Hardin, die vatiseringen deze goed functionerende regels het beroemde essay ‘The Tragedy of the Com- vervingen. mons’ schreef, heb je slechts twee opties: een Dit komt doordat individuen niet pas een overheidsinstantie beheert het veld óf het collectief vormen wanneer ze regels maken. FOTOKOSTIC | SHUTTERSTOCK.COM | FOTOKOSTIC grasveld wordt verkocht zodat er voor de Het werkt andersom: individuen hebben

FOTO nieuwe eigenaar een prikkel is om toegang tot regels nodig omdat ze collectieven vormen.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

Door gezamenlijk gebruik te maken van een Paul Robbins heeft onderzocht waarom zijn grasveld vormen ze al een collectief, met buren in de VS hun gazons bleven bewerken elkaar maar ook met hun leefomgeving. Regel- met bestrijdingsmiddelen, terwijl ze zich geving moet zich aanpassen aan de leefomge- tegelijkertijd zorgen maakten om de risico’s ving, niet andersom. In het geval van een gras- daarvan. Anders dan vaak wordt gedacht veld moeten de bodemkwaliteit, het klimaat, zijn het de hoogopgeleide, kapitaalkrachtige de hoeveelheid neerslag en de duur van droge en milieubewuste burgers die vaker pesticides periodes de (economische) activiteiten op en gebruikten. Robbins stelt dat de (gemeente- rond het grasveld en de verschillende belan- lijke) regelgeving om het gras op een bepaalde gen die daarin meespelen de regels bepalen. lengte te houden het gebruik van pesticides De belanghebbenden moeten de regels weer niet vereist, maar dat andere, alledaagse zaken kunnen aanpassen wanneer deze condities de doorslag geven voor het gebruik hiervan. veranderen. Zo blijven instituties adaptief, of- Zaken als de reclame voor pesticide die men- tewel hernieuwbaar indien nodig. sen in hun brievenbus vinden, de nabijheid van winkels, de beschikbaarheid van appara- Situatie ˜: een publiek of privaat beheerd tuur, de lage kosten van advies over pesticides. grasveld Deze infrastructuur is zo verknoopt met de da- gelijkse routine van de buren dat die telkens Een onbeheerd grasveld is een pre-industrieel leiden tot de beslissing pesticide te gebruiken. fenomeen dat anno  in Nederland is ver- Kortom, sociale praktijken kunnen vaak vangen voor publiek of privaat bezit van weide- beter de inburgering van duurzaam gedrag grond, soms in een pachtconstructie. Overbe- (of het gebrek eraan) verklaren dan regelge- mesting is inmiddels een veel groter probleem ving. Die praktijken zijn alledaagse, vaak dan overbegrazing. Privatisering heeft vooral onbewuste, routines die voortkomen uit de externe kosten opgeleverd voor omliggende wisselwerking van de mens en zijn leefom- (natuur)gebieden. Overheidsregulering heeft geving. Routine maakte dat de buren van hier geen grip op zoals recente pijndossiers Robbins pesticide inkochten, advies erover rond stikstof en fosfaat hebben laten zien. inwonnen, en gebruikten. Deze routine kwam De adaptieve regels van Elinor Ostrom zijn tot stand door interactie met het kunstmatige hier absent omdat deze duidelijke begren- ‘pesticidelandschap’. Daardoor werd collectief zingen vereisen van wie en wat er precies een landschap gecreëerd dat door geen van onderdeel is van het beheerde gebied of goed. de individuele gebruikers werd gewenst. Een In een land met zoveel inwoners, boeren en paradoxale situatie die zichzelf ook nog eens natuurbeheerders als Nederland is dit lastig, in stand houdt. Want dit landschap dwingt, zeker ook omdat zoiets als mestproblematiek via deze dagelijkse routines, zijn eigen onder- grensoverschrijdend is. Een regel die niet in houd af. de leefomgeving past zal logischerwijs vaak œ tot marchanderen leiden. Kortom, regels die Situatie ™: het voedsellandschap zich aanpassen aan nieuwe economische en ecologische condities zijn hard nodig en zijn Een nadere beschouwing van het voedselland- tegelijkertijd in de Nederlandse context lastig schap, hoe dit is ontstaan en vooral waarom te realiseren. het blijft bestaan, kan meer inzicht geven Een ander type grasveld in privébezit toont in waarom we een leefomgeving in stand waarom de leefomgeving zelf vaak meer houden die we niet willen. Dat vereist een zegt over wat zijn gebruikers ermee zullen preciezere blik op de routines die het voedsel- doen dan regelgeving. Milieuwetenschapper landschap bepalen. Voedselproductie is een

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II ›››

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

kunstmatig proces en levert dus ook altijd ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel- een kunstmatig landschap op. De veredelde kwaliteit over de voedseltransitie, waarin su- gewassen in de akkerbouw, de kassen van de permarkten slechts ‘gestimuleerd’ worden om glastuinbouw of het fokken van dieren — ze beter met voedselverspilling om te gaan, is in vereisen arbeidskrachten of de machinerie die dit opzicht veelzeggend. Het staat in schril door onze arbeidskrachten gemaakt, bedacht contrast met de vaak strenge en complexe of onderhouden wordt om te kunnen blijven wetgeving waar voedselproducenten aan bestaan. worden onderworpen. Het toont bovendien Ondanks zijn doorslaggevende invloed op aan dat veel van de processen die het voedsel- het landschap heeft de producent weinig keu- landschap bepalen die we ongewild in stand zevrijheid in hoe hij zichzelf en zijn materieel houden onzichtbaar en grensoverschrijdend inzet. Een handjevol inkoopbedrijven bepaalt zijn. Dat maakt ze slecht te reguleren. welke producten worden afgenomen en via de Nieuwe handelingsperspectieven voor instituties in de voedseltransitie Klassieke overheids- Transities draaien niet om boeren en consu- menten als individu en regels die deze indivi- regulering botst met de duen in het gareel kunnen houden, maar om weerbarstige praktijk de relaties die ze, soms ongewild en onbewust, met elkaar en hun omgeving onderhouden. Door deze heroriëntatie op institutionalise- ring wordt zichtbaar waarom regelgeving supermarkten uiteindelijk bij de consument alleen niet genoeg is, en waarom producen- terechtkomen. Deze zogeheten ABCD-bedrij- ten (maar ook consumenten) niet zomaar ven beheersen samen de mondiale markt. Zo- hun gedrag aanpassen. Het overzichtelijke wel de kunstmest, de zaden als de producten maar simplistisch beeld van individuen die die eruit komen gaan door hun handen. Ze zich volledig vrij bewegen en slechts beperkt zijn diep geworteld in de financiële sector en worden door het touwtje waarmee ze aan de hebben lobbyafdelingen die in verschillende instituties vastzi‡en, is verdwenen. Daarvoor landen deregulering beijveren. in de plaats gekomen is een wirwar van bont- Dit toont hoe kapitalistische relaties ons gekleurde touwtjes die individuen met andere voedsel doordesemen. Deze relaties zijn een individuen maar ook met fysieke factoren belangrijke factor in de wisselwerking tussen zoals voedsel, infrastructuur en geldstromen de mens en de leefomgeving die hij creëert. verbinden. Desondanks wordt kapitalisme als factor Een boer zit niet alleen aan een draadje met in transities van de voedselsector zelden regelgeving vast. Hij is ook verbonden met benoemd. Een mogelijke verklaring is dat ka- uitstaande schulden, de staat van zijn mate- pitalisme zichzelf steeds opnieuw uitvindt en rieel, zijn hechting aan een manier van leven. daardoor steeds een ander uiterlijk heeft.› Daardoor wordt het een stuk makkelijker om Dit maakt dat een supermarktketen als je voor te stellen dat de boer zijn productie- Albert Heijn duurzaam lijkt wanneer het zijn proces niet aanpast, zelfs al wil hij zelf graag overgebleven voedsel levert aan In Stock. Dat duurzamer produceren. En het wordt ook be- verlaagt de druk op supermarktketens om grijpelijker dat een boer onder de regelgeving de processen die verspilling veroorzaken probeert uit te komen. Dit betekent niet dat te veranderen. Een visiedocument van het de overheid is uitgespeeld. Of dat een boer of

S& D Jaargang  Nummer  Augustus   ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

consument volledig machteloos is. Er is ook ve voedselnetwerken. Door de rol van alterna- een andere, hoopvollere kant van de medaille. tieve voedselnetwerken in breder perspectief Als onze leefomgeving bestaat bij de gratie te zien kun je dit probleem omzeilen. Terwijl van collectieven, kan een collectief deze ook deze alternatieve voedselnetwerken proberen weer veranderen. om een alternatief te bieden voor bestaande organisaties en bedrijven, politiseren ze te- ‘Stemmen met de voeten’ gelijkertijd de problematische aspecten van de mondiale keten. Door datgene op te ze‡en Individueel zit een boer, zelfs als hij anders wil waar de markt niet in voorziet, tonen zij nu al produceren, vast aan zijn vaste leveranciers een brede diversiteit van mogelijke alterna- wat betreft zaden en kunstmest. Bovendien tieve manieren waarop onze voedselproductie moet hij ook de lage kostprijs weten te be- ingericht zou kunnen worden. Maar ze tonen houden die diezelfde leveranciers van hem ook, door hun interactie met het huidige vragen. En ondertussen wordt de regelge- systeem, hoe hun visies kunnen botsen met ving steeds strenger. Ook de consument is de realiteit. Hun succes hangt niet af van hun begrensd in zijn handelen, vooral de minder marktaandeel, of het potentieel voor opscha- kapitaalkrachtige consument die wellicht tijd, ling, omdat deze initiatieven vaak in het leven geld of andere middelen mist om een duurder zijn geroepen om hiertegen in verzet te ko- maar duurzamer product aan te schaffen. men. Als ze zich noodgedwongen toch moeten Vaak worden de consument en producent verbinden met grote marktpartijen, maakt opgeroepen om te ‘stemmen met de voeten’. dat ze ook niet automatisch onsuccesvol, om- Een consument kan duurzamer inkopen, een dat de noodzaak hiertoe ook veelzeggend is. producent duurzamer produceren. En als Daarom is het noodzakelijk om de tegen- maar voldoende mensen hun voorbeeld vol- draadsheid van dit soort initiatieven te ‘moni- gen, zal het systeem vanzelf omklappen. Deze toren’. Door in kaart te brengen wat deze ini- simpele redenering miskent, zoals gezegd, de tiatieven proberen te bewerkstelligen, hoe ze complexiteiten van de transitie. dat doen, en op welke wijze ze tegen obstakels Ik zou dan ook een collectieve invulling van aanlopen, wordt het makkelijker om de uit- het ‘stemmen met de voeten’ willen voorstel- wassen van het mondiale voedselsysteem te len. Een producent kan tegelijkertijd meerdere identificeren en te politiseren. Dit geeft deze actiegroepen initiëren of daaraan deelnemen, alternatieven een machtpositie: als collectief rond de vele zaken die hem of haar belem- van collectieven. Hier ligt niet een rol voor meren. Bijvoorbeeld rondom het monopolie de overheid maar voor andere spelers in het op zaden van grote bedrijven of het verkrijgen maatschappelijk middenveld. Een organisatie van een hogere kostprijs voor landbouwpro- als Urgenda zou deze netwerken in kaart kun- ducten. Als niet alleen deze boer op dergelijke nen brengen en aan het grotere publiek kun- wijze opereert, maar ook andere individuele nen tonen en eventueel financieel steunen. actoren, zowel producenten als consumenten, De dagelijkse praktijk van de alternatieve dan wordt de collectieve druk om bestaande netwerken kan de excessen van het huidige routines te doorbreken steeds groter. systeem ontrafelen, alsmede de experimen- Daar kun je tegenover stellen dat coöpera- teerruimte vormen van hoe dit systeem kan ties en belangenorganisaties gekaapt kunnen worden ontmanteld. Tegelijkertijd kan het de worden door gevestigde belangen, zoals de voedingsbodem zijn voor goed uitgewerkte en eerdergenoemde klimaa‡afels overkomen is, breed gedragen voorstellen. Op deze manier of dat zij met moeite los kunnen komen van is het ook continentaal en zelfs mondiaal mo- het dominante systeem zoals bij de alternatie- gelijk om deze collectieven door te trekken,

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

aangezien ook elders in de wereld alternatieve Het is moeilijk voorstelbaar dat het geld netwerken in opkomst zijn die met hetzelfde dat de overheid nu daarvoor ter beschikking soort problemen kampen. stelt voldoende is. Zelfs als de overscho‡en op de begrotingsbalans ingezet zouden worden, Een ondernemende overheid zou de voedseltransitie moeten concurreren met andere delen van de publieke sector (en De overheid blijft hoe dan ook een belang- de duurzaamheidstransitie) die om geld zit- rijke rol spelen als regelgever, normsteller ten te springen. Om nog maar te zwijgen over en handhaver in milieuproblematiek. Ook concurrentie binnen de voedselsector waar op het gebied van Europese wetgeving blijft de een technologische oplossingen zoals pre- de overheid broodnodig om kaders en dui- cisielandbouw zal opperen, en de ander juist delijkheid te scheppen over hoe deze regels voor natuurinclusieve landbouw of duurzame worden toegepast. Maar zoals het stikstof- en logistiek ijvert. Dit is een politieke keuze die de overheid niet autonoom kan nemen, maar die ook niet aan de klimaa‡afels gelaten kan worden waar gevestigde belangen het hoog- ste woord voeren. Het zou in wisselwerking Klimaa‡afels — met overheid moeten gebeuren met een maatschappelijk en maatschappelijk midden- middenveld dat de problemen in kaart brengt veld aan tafel — hellen over en gelijktijdig voorsorteert op mogelijke op- lossingen. Op deze marktplaats van politieke naar de gevestigde belangen ideeën zouden zich dan concrete investerings- mogelijkheden kunnen voordoen.

Conclusie fosfaatdossier laten zien loopt de inwilliging van regelgeving vast op de weerbarstige prak- In dit essay heb ik getracht te laten zien hoe tijk. Daarom moet naast regelgeving gekeken ons beeld van instituties, als organisaties worden naar een andere rol die de overheid die met regelgeving ander gedrag kunnen kan spelen om duurzaamheid te versnellen afdwingen, in de context van een duurzaam- en die de structurele problemen van boeren heidstransitie tekortschiet. Hoe dan ook, in en consumenten op een andere manier kan een transitie naar een duurzamer voedsel- wegnemen. systeem is het belangrijk om niet alleen naar Dit kan volgens hoogleraar economie Mari- regels te kijken, maar naar hoe het landschap ana Mazzucato door met investeringen veran- dat we dag in, dag uit collectief creëren in dering aan te sturen.œ Innovatie wordt vaak stand gehouden wordt. De processen die ons ten onrechte alleen met het bedrijfsleven ge- stimuleren een landschap te onderhouden associeerd. Maar de disruptieve werking van dat we niet willen, dienen te worden geïden- bijvoorbeeld smartphones was niet mogelijk tificeerd, gepolitiseerd en uitvergroot zodat geweest zonder overheidsinvesteringen in gps we collectief oplossingen kunnen verzinnen en internetinfrastructuur. Een soortgelijke om een ander landschap te creëren. Het maat- rol zou de overheid ook in de voedseltransitie schappelijk middenveld kan, door initiatieven kunnen spelen, door cruciale infrastructuur die ‘met de voeten stemmen’ een platform voor systeemverandering te financieren, even- te geven, bijdragen aan deze politisering. De tueel naar voren gebracht door het eerderge- overheid kan hier als ondernemer met im- noemde alternatieve circuit. pactvolle investeringen verder op inspelen.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœœ ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

Dit is productiever dan ons blind te staren op tarium helder te krijgen en goed in te ze‡en is het (gebrekkige) veranderpotentieel van indi- geplaveid met oneffenheden: van het politieke viduele boeren en consumenten en de rol van klimaat tot het zelforganisatievermogen van regelgeving en overheid daarin. het maatschappelijk middenveld, en de mon- De genoemde nieuwe handelingsperspec- diale grensoverschrijdende problematiek van tieven voor instituties in de transitie van de zowel het voedselsysteem als het kapitalisti- voedselsector zijn slechts een verkenning van sche model waar het zich van bedient. Om met wat mogelijke rollen kunnen zijn voor de in- Elinor Ostrom te spreken, een ‘panacee’, een stituties en organisatievormen die we al ken- oplossing die overal geldt, bestaat eigenlijk nen. De voorgestelde weg om dit instrumen- niet bij milieuproblematiek.

Noten œ Renting, H., Marsden, T.K. et al.  Hardin, G. (œ), ‘The Tragedy ( ), ‘Understanding Alter- of the Commons’, in: Science,  Krom, M. de, & Muilwijk, H. native Food Networks: Explo- ( œ›), pp.  -œ. (œ), Perspectieven op duur- ring the Role of Short Food › North, Douglass C. (), zaam voedsel. Pluriformiteit in Supply Chains in Rural Deve- Institutions, Institutional Chan- debat en beleid, ( › ), Den lopment’, in: Environment and ge, and Economic Performance, Haag: Planbureau voor de Planning A, ›( ), pp.  -. New York: Cambridge Univer- Leefomgeving.  Tregear, A. (), ‘Progressing sity Press.  PBL (œ), Balans van de Leef- knowledge in alternative and  Ostrom, Elinor (), Gover- omgeving Ž‘’¨, Planbureau local food networks: Critical ning the Commons: The Evolu- voor de Leefomgeving. reflections and a research tion of Institutions for Collective Grin, J. (), De politiek van agenda’, in: Journal of Rural Action, New York: Cambridge omwenteling met beleid, Am- Studies, (), pp. - . University Press. sterdam: Vossiuspers.  Veen, E.J., Derkzen, P. et al.  Ostrom, E., Burger, J., Field,  Staps, J.J.M., Ter Berg, C. et al. (), ‘Motivations, Reflexi- C.B., Norgaard, R.B., & Poli- (›), Van bodemdilemma’s vity and Food Provisioning in cansky, D. (), ‘Revisiting naar integrale verduurzaming. Alternative Food Networks: the commons: local lessons, Casus: Vruchtbaar Flevoland, Case Studies in Two Medium- global challenges’, in: Science van bodemdegradatie en diep- sized Towns in the Nether- œ (›): pp. œ-œ. ploegen naar integrale duur- lands’, in: International Journal œ Cleaver, F. (), Development zame productie in Flevoland. of Sociology of Agriculture & Through Bricolage: Rethinking › Vink, M., & Boezeman, D. Food, ( ), pp. ›- œ. Institutions for Natural Resource (œ), Naar een wenkend per-  Hinrichs, C. (), ‘Conceptu- Management, Abingdon: Rou- spectief voor de Nederlandse alizing and Creating Sustaina- tledge-Earthscan. landbouw. Voorwaarden voor ble Food Systems: How Inter-  Robbins, P. (), Lawn peo- verandering, Den Haag: Plan- disciplinarity Can Help’, in: A. ple. How grasses, weeds and bureau voor de Leefomgeving. Blay-Palmer (red.), Imagining chemicals make us who we are,  Zie: www.volkskrant. Sustainable Food Systems: The- Philadelphia: Temple Univer- nl / nieuws-achtergrond / het- ory and Practice. Surrey: Ash- sity Press. klimaatakkoord-wordt-gesa- gate.  Spaargaren, G. (), ‘Theories boteerd-zegt-oud-kroonlid-  Feyereisen, M., Stassart, P.M. et of practices: Agency, techno- van-de-ser-stop-met-polderen- al. (), ‘Fair Trade Milk Initi- logy, and culture’, in: Global je-laat-de-kalkoen-toch-ook- ative in Belgium: Bricolage as Environmental Change, ( ), niet-meebeslissen-over-het- an Empowering Strategy for pp. œ -œ. kerstdiner~bbbœde / . Change’, in: Sociologia Ruralis,  Reckwitz, A. (). ‘Toward a  Zie: www.trouw.nl / opi- ›( ), pp. - ›. Theory of Social Practices A nie / groene-elites-zijn-niet-het-  Pina-Cabral, J. de (), ‘After- Development in Culturalist probleem-maar-politici-die- word: What is an institution?’, Theorizing, ‘ in: European met-hun-rug-naar-het-klimaat- in: Social Anthropology, (), Journal of Social Theory ›(), vraagstuk-staan~a›a / . pp. -. pp.  - .

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  ONZE INSTITUTIES OP DE SCHOP II 

Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

 PBL (), Nederland verbeeld. › Feola, G. (), Capitalism in Agenda as immunology … or Een andere blik op vraagstukken sustainability transitions re- … what happens when com- rond de leefomgeving, Planbu- search: Time for a critical turn? munities refuse to be vaccina- reau voor de Leefomgeving. Environmental Innovation and ted with ‘smart cities’ and  Klundert, M. van der, & Mul- Societal Transitions. indicators’, in: Environment der, F. (), ‘Onzichtbare  LNV (), Realisatieplan Visie and Urbanization, (), pp. voedselreuzen’, in: De Groene LNV. Op weg met nieuw perspec- œ-. Amsterdammer ( januari). tief, Den Haag. œ Noort, W. Van (œ), Mariana  Heynen, N., Kaika, M. et al.  Iets soortgelijks wordt voorge- Mazzucato: ‘Overheid moet (red.) (), In the Nature of steld door hoogleraar plano- moonshots doen’, NRC,  no- Cities. Urban political ecology logie Maria Kaika. Zie Kaika, vember œ. and the politics of urban meta- M. (), ‘“Don’t call me resi- bolism, New York: Routledge. lient again!”: the New Urban

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœœ Column

Merci, Thierry

Door Bert Ummelen teeltsector niet kan bolwerken, kiest de dood: Publicist bij een wanhopig boerenprotest schiet hij zichzelf overhoop. Net als bij de schrijver draait Baudets kri- Nooit gedacht nog eens iets aardigs over tiek om vervreemding en verloren authentici- Thierry Baudet te zullen schrijven. Toch tok- teit. Maar anders dan een literator kan een po- kelt Baudet met zijn kritiek op de moderniteit liticus niet aankomen met een perspectiefloze op een snaar die ook binnen de sociaal-de- misantropie. Het is precies zijn zoeken naar mocratie klinkt. Zo ook in zijn veelbesproken zo’n perspectief dat Baudet in riskant vaar- opstel over het werk van de Franse schrijver water brengt. Het verlangen naar een meer Michel Houellebecq, met wie hij niet alleen verbonden samenleving verwordt bij hem tot zijn romantisch conservatisme deelt maar een pleidooi voor etnische homogeniteit. Nu ook een goede neus voor de tijdgeest. Er is mag Baudet zijn uitspraken zodra er heibel rumoer geweest over Baudets uithalen over over komt graag relativeren. Niet zo bedoeld, de man-vrouwverhouding, euthanasie, kolo- uit de context gehaald. Maar over bedoeling nialisme en abortus. Ook als provocateur is en context kan nu juist geen twijfel bestaan: Houellebecq een inspirator. strapatsen over ‘homeopathische verdunning’ Bij alle verontwaardiging hierover wordt en een ‘boreale wereld’, geflirt met Alt-right, iets fundamenteels gemist. Houellebecq’s het laat te zeer een constante zien om ze als jongste roman, Serotonine, verscheen terwijl intellectuele balorigheid en aandach‡rekkerij alom het verloop van het neoliberale tij wordt te kunnen afdoen. opgemerkt. Mensen keren zich tegen een los- Baudet behandelt kwesties die sociaal- zandsamenleving; er is behoefte aan gemeen- democraten niet onverschillig kunnen laten. schap. Sociaal-democratische partijen vieren Doorgeschoten marktdenken dat de sociale, hier en daar weer een feestje, ook de PvdA. De culturele en morele opmaak van de samenle- roman laat zich lezen als een postscriptum bij ving kapot maakt. Baudets antwoorden kun- een failliet politiek-filosofisch idee dat in de ja- nen de onze niet zijn, maar de kwesties die hij ren tachtig dominant werd. Marktvrijheid en aan de orde stelt kunnen dat maar beter wel individuele vrijheid zijn geen aanjagers van zijn. Het probleem is niet zijn kritiek op mate- menselijk geluk gebleken. rialisme en vergoddelijking van individuele Houellebecq’s protagonist, de veertiger autonomie, maar zijn obscure ‘boreale’ praat- Florent-Claude, heeft alles wat een mens vol- jes. Scepsis tegenover de almaar uitdijende gens dat idee gelukkig kan maken: alle tijd en euthanasiepraktijk (het zelfgekozen levens- alle middelen om die plezierig door te bren- einde als categorisch imperatief) misstaat ons gen. Maar hij lijdt onder depressies die zich niet, en ook de vulgarisering van de populaire alleen met de pillenpot (aanvulling van het cultuur laat zich slecht rijmen met ons aloude ‘gelukshormoon’ serotonine) laten bedwin- verheffingsideaal. Je zou Baudet nog welkom gen. Die pillen helpen zijn libido om zeep, en heten in de politieke arena. Al leidt het tot gro- Florent-Claude die, peinst hij te laat, liefde aan teske opinies (klimaat, MH), hij herstelt de seks heeft geofferd, ziet ten slo‡e geen andere functie van tegendenken in een platgeslagen uitweg dan het hotelraam. Ook zijn vriend, politiek discours. Daar zijn wij op onze manier een boer die het als zovelen in de Franse vee- toch ook mee bezig?

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœœ Column

Sterft, gij oude vormen en gedachten?

Door Marieke Dwarswaard waarop L’Internationale tot op de dag van van- Researchmasterstudent Geschiedenis aan de Universi- daag klinkt. In  vertaalt Henrie‡e Roland teit Leiden Holst de tekst van Po‡ier naar het Nederlands. Die tekst wordt gepubliceerd in partijkrant Het Volk en wordt daarna vrij snel overgenomen Op het PvdA-congres van œ konden de deel- door de linkse groeperingen in Nederland. nemers voor het eerst een ‘spoken word’-ver- Sommige daarvan passen de tekst al naar sie van het bekende socialistische lijflied De gelang aan: zo wordt het ‘reedlijk willen’ van Internationale aanhoren. De PvdA had artiest Roland Holst bij verschillende communisti- Christopher Blok gevraagd een moderne ver- sche organisaties ‘stormend willen’ — een iets sie van het lied te maken, en voor de videoclip krachtigere uiting van het revolutionaire ge- waren er bij zijn tekst beelden gezocht uit de dachtegoed dat de tekst moet overbrengen. geschiedenis van de socialistische arbeiders- De Internationale wordt gezongen als af- beweging in Nederland. sluiting van partijcongressen bij zowel de Over de creatieve interpretatie van Blok SDAP als de in  opgerichte SDP (later CPH lopen de meningen uiteen: ik vind het zelf erg en nog later CPN), maar ook als strijdlied ver afstaan van het origineel en niet bepaald tijdens stakingen en demonstraties, als herin- tijdloos, maar wel een mooie poging om een neringslied op begrafenissen en als feestlied wat ouderwets klinkend lied nieuw leven in te op hoogtijdagen als  mei. Tijdens de Tweede blazen en aandacht te vragen voor de geschie- Wereldoorlog krijgt het er nog een functie denis van de sociaal-democraten. bij: die van verzetslied. Het is te horen tijdens Die geschiedenis en dat lied hebben so- de Februaristaking en tijdens de executie van wieso mijn interesse. Het afgelopen jaar deed leden van het Marx-Lenin-Luxemburgfront: zij ik onderzoek naar het ‘socialistisch Wilhel- zingen het hand in hand als hun doodsvonnis mus in ons land’, zoals partijcoryfee Willem wordt voltrokken. Vliegen De Internationale in een toespraak in Na de oorlog, als de SDAP opgaat in de PvdA de Tweede Kamer in  omschreef. De Radio- en de CPN uit vijf jaar illegaliteit komt, wordt Omroep Contrôle Commissie dreigde het af- De Internationale gezien als iets van vroeger. spelen ervan op de radio destijds te verbieden, In de afgelopen twintig jaar werden PvdA-par- en daar kwam Vliegen tegen in het geweer tijcongressen af en toe toch weer op de tradi- door te stellen dat het lied toch al zo’n  jaar tionele manier afgesloten door het strijdlied in Nederland bestond, en dat de overheid er — met ondertiteling — aan te heffen, al was dus rijkelijk laat achter kwam dat het staatsge- dat voor velen onwennig. De poging tot een vaarlijk zou zijn. hippe versie van het oude lied is dus logisch, Een beknopte samenva‡ing van die ge- maar misschien neemt die de opdracht uit de schiedenis luidt als volgt: in œ schrijft de oorspronkelijke vertaling van ‘Sterft, gij oude Franse ‘communard’ Eugene Po‡ier vlak na vormen en gedachten’ wel iets te le‡erlijk. het bloedige einde van de Parijse Commune de Laten we het oorspronkelijke lied en de be- tekst van L’Internationale. Tot œœœ wordt deze tekenis die het heeft gehad voor de socialisti- vaak op de melodie van dat andere bekende sche arbeidersbeweging niet vergeten en in de strijdlied, La Marseillaise, gezongen. In dat toekomst ruimte bieden aan zowel het oude jaar componeert Pierre de Geyter de melodie als het nieuwe.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  œœœ A. L. Snijders Op de fiets

Tachtig jaar geleden werd ik door mijn moeder in het Amsterdamse Beatrixpark in een kinderwagen rondgereden. Het park was in  œ geopend, ik in   geboren, mijn moe- der was zesentwintig. Gisteren, œ juli , was ik er weer, niet in een kinderwagen, maar met een wandelstok. Ik herinnerde me niets, plantsoenen en vijvers zijn kneedbaar, straten liggen vast. Mijn geboortestraat, op steenworp afstand, is geen spat veranderd. Het is stil, maar de zon schijnt en de wind is matig. Ik ben oud en ga op een bankje bij een onbekende vijver zi‡en. Er zijn nog meer lege bankjes, maar de man die ik zonder vooroordeel een zwerver zou willen noemen, komt naast mij zi‡en. Hij stinkt, en praat met mij, ik antwoord hem, ik ben een sociaal-democratische humanist. Wat hij vertelt is niet de moeite waard, wat ik antwoord ook niet. Hij drinkt, hij heeft een fles wi‡e port bij zich. Na een ferme slok biedt hij me de fles aan, ik weiger, er zijn grenzen aan fatsoen en mededogen. Even later komt er een jonge moeder aanfietsen, ze stopt op de houten brug, ze tilt haar dochtertje uit het zitje en zet haar op de zware, houten balken. De zwer- ver zegt dat ze het kind gaat verdrinken. Ik schrik niet van z’n woorden, maar ik verzet me wel. ‘Waarom zeg je dat? Je bent een vuile smeerlap.’ Hij blijft kalm, hij zegt dat hij de mensen kent, bovendien leest hij de kranten. Ik zeg dat kinderdoding door ouders wel eens voorkomt, maar dat het zeldzaam is. Hij haalt zijn schouders op en mompelt dat hij de mensen kent. Het komt niet meer goed tussen deze man en mij. We kijken hoe de moeder haar kind in leven laat en met haar praat over de reiger die ook op de brug is gaan zi‡en. Even later fietst ze weer door met haar kind. De zwerver vertrekt ook, ik ben weer alleen, met een vuil gevoel in mijn hoofd.

S& D Jaargang  Nummer  Augustus  S&D online lezen

Abonnees van S&D kunnen de meest recente artikelen direct online lezen. Ook komt er een maandelijkse ­attendering van nieuw verschenen artikelen per mail.

Wilt u S&D online lezen en/of per mail geattendeerd worden op nieuwe artikelen? Geef dan uw naam en e-mailadres aan ons door via [email protected]. Wij sturen u vervolgens de gege- vens toe waarmee u een account kunt aanmaken op de web- site van de Wiardi Beckman Stichting. JAARGANG 76 NUMMER 4 AUGUSTUS 2019

Redactioneel Tijd voor verandering  Column Reinier Tromp Een donkergrijs randje  Henk Nijboer Een land kan nooit sterk zijn als het niet sociaal is  Peter Kanne Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen  Philip van Praag Heeft een linkse fusiepartij de toekomst? ‚ Column Annemarie Kok Aan tafel?  Column Annemarieke Nierop Bijna student

 Onze instituties op de schop II  Menno Hurenkamp Verbeter het parlement, begin bij jezelf ‡ Wimar Bolhuis Ons gedateerde belastingstelsel zit in de weg  Anton Hemerijck & Marc van der Meer De kansen van het poldermodel op de langere termijn ‚ Koen van der Gaast Verduurzamen van de voedselsector is een collectieve en geen individuele opgave

Š‡ Column Bert Ummelen Merci, Thierry Š Column Marieke Dwarswaard Sterft, gij oude vormen en gedachten? Š A. L. Snijders Op de fiets