Namba 1866 Wan Wik Me 20 - 26, 2010 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

592…366 moa kisim long wan wik insait sik long kolera NDC na Sentral

Veronica Hatutasi i raitim inap 592 aste (Fonde). Man i go pas long NCD Kolera hola, 6 na 7 Mail na olgeta hap Dispela em i 366 nupela lain i kisim Task Fos, Dokta Timothy Pyaklaya, i bilong siti we i nogat plen long INSAIT long wanpela wik tasol, sik kolera insait long dispela wanpela tok ol siklain i kam long olgeta hap bi- gutpela wara saplai i go long ol," namba bilong ol manmeri i kisim wik tasol. Long dispela namba, 477 i long siti, moa yet long ol ples we i Dokta Pyakalya i tok. sik kolera insait long Nesenel kamap long NCD na 115 long Sentral nogat gutpela wara saplai. Em i tok Task Fos na NCD i Kapitel Distrik na Sentral provins i provins.I gat 5-pela manmeri i dai "Mipela i kisim ol siklain i kam yet strongim ol awenes i go long ol kalap long 226 las wik Fonde, i go pinis long dispela sik. long Elevala, Hanuabada, Badili, Ho- maket lain na ol lain i save baim ol samting long luksave long sik i ken bagarapim na kilim dai pipel. Na wan wan man i ken wokim samting stret long helpim abrusim na daunim sik kolera. Em i luksave olsem ol manmeri i mas maket long kisim mani na lukautim ol yet, tasol nau dispela sik nogut i kamap na pipel i mas harim tok na senisim pasin. "Yumi gat sik nogut i bagara- pim na kilim dai man na olsem, yumi wan wan manmeri i gat wok long lukautim yumi yet, boilim na dringim wara, wasim han bihain long toilet, bipo na bihain long kaikai, pekpek long toilet i karamapim gut long hul na noken larim ol lang i holim kaikai. Lukaut long kaikai na dring yu kisim na wanem hap yu kisim long en," Dokta Pyakalya i tok. Em i tok olsem hap bilong awenes na stopim ol lain i bikhet na salim ol kuk kaikai, wara, kodiel samting ol Siti Rensa i wok long raun insait long siti na ol maket long stopim ol dispela. Em i tok ol papamama i mas redim ol belo kaikai bilong ol pikinini bilong ol i karim i go long Bogenvil vot - kaunim bai kirap klostu skul, na ol skul menesmen i mas OL pipel bilong Panguna i vot long Bogenvil insait long namba tu jeneral ileksen. Dispela ileksen bai lukim ol pipel bilong lukim olsem toilet i wok, i klin na Bogenvil i makim gavman we bai wok strong i go painim 2015 referendum long kisim ful indipendens. wara i ron long skul. (AAP Image/Ilya Gridneff) PES 2 - Taim bilong vot bai pinis tumora I go moa long pes 3... Tok Pisin p5 - Tok English - p6 NARI Spesol Our Parliament house, a scrap Saplimen insait... metal recycling warehouse... P11 - 18 P2 Wantok Me 20 - 26, 2010 lokolnius

VOT LONG MOSBI: Rutis Clytus, wan- Taim bilong vot long pela meri Nissan Ailan long Bogenvil i vot las wik long Mosbi. Rutis na tu- BogenvilVeronica Hatutasi i raitim bai pinis tumora pela pikinini bilong Otonomes Bogenvil Ileksen i “Mi amamas olsem dispela kostim K5.8 milion long ranim. ileksen i bungim wantaim olgeta em i bihainim man OTONOMES Bogenvil Gavman Baset bilong ol Polis long lukau- pipel bilong Bogenvil long wok (ABG) ileksen voting long olgeta tim dispela ileksen em K1.1 mil- bung gut na lukim ileksen i ron bilong em John hap bilong Bogenvil bai pinis ian. Sentrel na Not Bogenvil na pinis gut. Mi amamas long ol long go na tromoi tumora na ol balot o vot pepa rijen i yusim bikpela moa mani Me’ekamui na U-Vistrak i bin vot bilong ol long bai i stap long ples bilong kau- bikos ol i gat bikpela populesen helpim long karimaut awenes ABG Jeneral Ilek- nim bai stat long dispela Sarere moa. long ol eria i kam aninit long ol 6, Me 22. Taim Mista Tarala i amamas na givim sekyuriti long taim bi- sen. Poto: Nicky Bogenvil Ileksen Ritening long ileksen i go gut long olgeta long vot. Moa Me’ekamui eria i Bernard opisa George Tarala i apil o hap bilong Bogenvil, em i tok op nau na tu,ol i gat ol kendidet askim olgeta pipel bilong Bo- glasim dispela ileksen wantaim i sanap long ol dispela eria,” genvil long wok bung wantaim, narapela tupela (2005 na 2008), Mista Taraka i tok. luksave long ol kauning senta nau wan i gat moa salens. Em i tok wanpela bikpela wok na ol woklain long lukim dispela “Dispela ileksen i gat moa ol woklain bilong em bai mekim “important” o bikpela hap bilong salens bikos bikpela resis i stap em long stretim ol vot pepa ileksen i go gut na pinis wantaim namel long ol kendidet. Tasol mi bikos 4-pela hap pepa we wan nogat hevi. amamas long ol polis i sambai wan man i bin vot long en em ol I kam inap tude, voting long long olgeta hap we voting na i bin tromoim i go insait long Not Bogenvil i pinis, long Sentrel kaunim bai kamap long en, wanpela bokis i makim wan wan na Saut bai pinis tumora. Na ol bikos sapos sampela meknais i long ol tripela rijen long Bo- dispela we ol Bogenvil pipel i kamap, ol i stap,” Mista Tarala i genvil. stap long Mosbi, Morobe na Ni- tok. Mista Tarala i tok kaunim bai ugini Ailans rijen i bin tromoim Mista Tarala i autim tok ama- kamap long ol ples ol i makim em ol bai stap long Buka Ilek- mas bilong em tu i go long ol long Not, Sentrel na Saut Bo- torel Komisin opis long tude. Me’ekamui na U-Vistrak lain genvil. Na ol bai yusim ilektronik helpim bilong ol Ilektorel Trawen long gutpela helpim na Dispela namba tri (wanpela long wok bung gut wantaim ol kainim long kompyuta. Long dis- Komisin opisa long Mosbi. wok bung wantaim we em na ol long 2005 em bai ileksen taim narapela Bogenvil pipel long pela wik, ol opisa i bin kisim skul Mista Tarala i amamas tru opisa bilong em i givim long Presiden Joseph Kabui i dai) karimaut dispela ileksen. long dispela long Buka wantaim long Ilektorel Komisina Andrew ranim dispela ileksen.

PalamenPaul Zuvani i raitim long ol bil mekim na kamapim ol lo. toktok tripela na dibet long namba tu rid- kamap senis bilong ol provins bilong longnogat long em. lo Dispela i lukim Palamen i mekim ing bilong em bipo long em i go Hela na Jiwaka na rijinel sia bilong Vot bilong kamapim moa minis- PALAMEN long aste kibung i no senis long tupela Seksen bilong long namba tri na laspela hap rid- ol taim 2012 Jenerel Ileksen i kam. ter i lukim Palamen i pasim dispela givim taim bilong Askim i Nogat Mama Lo na wanpela hap bilong ing long lukim sapos bil I kamap lo Long dispela taim i gat 20 rijenel Bil wantaim 77 memba i tok yesa Toksave. Oganik Lo. o nogat. sia. na 10-pela i tok nogat. Dispela taim ol Memba i save Dispela ol Bil em: Olgeta dispela Senis i kisim Taim Hela na Jiwaka i kamap Palamen i bin kamap wanpela mekim ol askim long wok divelop- SENIS long Mama Lo long namba tri riding na Gavman i provins tru dispela bai lukim kantgri aua i bihain long 11 kilok. men o hevi i kamap long ilektoret Provinsel Ilektoret; pasim wantaim moa long absolute i gat 22 rijinel sia. Dispela i laspela wik bilong Pala- bilong ol o long kantri. SENIS long Mama Lo long mejoriti vot bilong 73. Palamen i pasim dispela lo wan- men i holim kibung we em bai Tasol dispela i no bin kamap long (Namba bilong ol Minista Gavman Senis long Mama Lo long taim 86 vot na wanpela tasol em suruk i go long mun Julai we em wanem Lida bilong Gavman Bisnis inap long gat- 32) na Provinsel Ilektoret i lukim gavman i Deputi Oposisen Lida na Memba bai holim ol narapela kibung bilong na Memba bilong Vanimo Green SENIS long Oganik Lo long laik putim bek rijinel sia long redim bilong Lae Bart Philemon i tok em. Belden Namah husat i kisim ples (Namba bilong ol Ministri, 5-pela bilong Paul Tiensten i no givim taim ministri). long mekim olsem. Senis long Mama Lo long Mista Namah i muvim mosen kamapim ples bilong 5-pela moa Gavman mas kamapim ples long Palamen i go stret long vot ministri i lukim ol Memba i paitim bilong moa minista: Temu Paul Zuvani i raitim “Maskim sapos mi pinisim planti ol wok tasol sapos sampela mi no mi pinisim bai pilim wari long bel bilong GAVMAN i mas kamapim ples bilong moa minista long mi.” lukim divelopmen. “Dispela long wanem samting we i mas kamap i no I gat planti wok na hevi i kamap long kantri na long wol kamap.” long dispela taim na gavman i mas redi long bungim dis- “Kain hevi i kamap bikos wanpela Minista i gat planti pela ol salens. wok long han bilong em.” Na kamap bilong sampela minista bai helpim long stre- “Long dispela as mi sapotim dispela bil long kamapim tim dispela ol hevi. moa minister,” Dem Carol i tok. Dispela i tok bilong Deputi Praim Minista Se Dokta Puka Tasol Deputi Oposisen Lida na Memba bilong Lae Bart Temu long taim em sapotim Bil bilong kamapim moa min- Philemon i tok dispela bil bai lukim gavman i lusim nating ista. planti mani. Dispela Bil em Praim Minista Se Michael Somare i go Gavman i mas lukluk long givim moa mani long divel- pas long em. opmen baset na i no long rikaren baset. Long dibet o paitim bilong Dokta Puka i tok i gat planti Ol bikpela hap olsem stretim o kamapim rot, haus sik, hevi bilong HIV naAIDS, Klaimet Senis, LNG projek, min- skul na wok didman i no stret o kamap na yet Gavman i ing na wel na olsem gavman i mas redi. laik tromoi mani long hap we i nogat wok i pas long laip bi- Em I tok sampela ol memba olsem em yet i mekim long ol liklik manmeri. planti wok bikos taim Praim Minista i no stap em i mas Namba bilong ol Minista Gavman i gat long dispela taim kamap olsem ekting praim minista. inap long kamapim ol wok. Na taim hevi bilong maining i kamap wankain olsem bi- “Dispela Gavman i kamap dispela senis long holim long Ramu Nikel o Ok Tedi na Lens na Pisikol Plening pawa yet.” olsem hevi bilong graun long kamap bilong Likwifaid Ne- “Em I senis bilong politiks tasol na i no bilong helpim ol turel Ges (LNG) o long raun lukim ilektoret bilong em dis- manmeri,” Mista Philemon i tok. pela i planti tumas. Ol Minista we i gat moa long wanpela ministri: Long dispela as i mas gat ples bilong moa Minista long TEMU (Maining na Lens na Pisikol Plening); ol arapela memba i ken skelim wok. PATRICK Pruaitch (Fainens na Tresari) na Long wankain taim Memba bilong Mosbi Saut na Min- DON Polye (Woks na Trenspot na Sivel Eviesen). ista bilong Komyuniti Divelopmen Dem Carol Kidu i tok Dem Carol i bin gat Komyuniti Divelopmen na Spots moa Minista i min i gat inap taim long wanpela minista i tasol inap long las yia Spots i go long Memba bilong Nipa mekim gut wok em i laik long mekim. Kutubu Philemon Embel. lokolnius Me 20 - 26, 2010 Wantok P3 592 long NCD na Sentral Wokman mekim rot long stilim K250,000 kisim sik kolera POLIS i no sasim yet wan- opisa bilong em i mekim long dispela mani na kam aut na ol I kam long pes 1 pela man i wok long Dipat- go insait long dispela wok dispela raskol man i ken go Ripot i bin kamap long dispela wik olsem men bilong Praim Minista, painim. na stilim. Kolera Task Fos i sot long mani bilong kari- long lus bilong K250,000. Wantok Nius i ring long Long de bilong stil long maut gut wok. Tasol long wanpela polis opis bilong Mista Yakasa moning dispela man wantaim olgeta arapela man long dis- Dokta Pyakalya i tok nesenel gavman i bin ripot we dispela pepa tu i gat planti taim tasol nogat wan- kopi bilong em, i soim wan- pela grup i bung long wan- tok oraitim K11.2 milian long daunim sik kol- pela bekim i kam long opis bi- pela opisa husat ol toktok i long em. Wanpela man husat pela hai pos waitpela haus era tasol ol i skelim tasol K3milion pinis we ol pas long em i wokbung wan- i wok tu insait long Dipatmen klostu long Shell depot long Tok-orait long 2010 i mekim long karimaut ol wok nau. Antap long taim ol ausait man long stilim bilong Praim Minista na i Bandihagwa tenov. dispela, NCD Gavana Powes Parkop i givim K250,000 bilong Dipatmen bi- givim dispela tok long dispela Ol i bung long 11 kilok mon- Sensus Kwestenia K200, 000 na Sentrel Provinsel Gavman i WANPELA bodi long mekim disisen long long Praim Minista (DPM) na pepa i tok long taim ol raskol i ing. Long dispela taim dispela givim K250, 000. Nesenel Eksekyutiv Kaunsil stilim mani dispela man i wok opisa long Dipatmen i wok antap posisen stret, em Inta-Dipatmentol Ol i yusim dispela mani long baim ol samt- (NEC). Dispela man i wok yet wantaim Fainens Divisen bi- long ring na toktok wantaim ol Sensus Komiti i bin tok-orait (endorse) long ing long lukautim ol siklain, ol nes, helt woka long dispela opis. long Dipatmen. man husat bai go pas long 2010 Nesinol Populesin na Hausing Sen- na ol dokta, ol sekyuriti, ol klina, ol marasin Dispela opisa i mekim ol rot Polis i no pinisim wok bi- stilim mani. sus kwestenia insait long miting bilong en na ol masin samting ol i nidim long helpim ol long raskol man i stilim dis- long em yet na nau Dipatmen Ol i wet inap namel long tu sikman i kamap orait. Ol i tromoim moa long kilok (2:00) na tri kilok (3:00) long Loloata Risot autsait long Mosbi long pela mani. Ripot i tok olsem i kisim em bek long wok na Tunde. K60, 000 pinis long mekim wok bilong lukau- stil i kamap long Erima Raun- em stap wantaim Humen avinun opisa long Dipatmen i tim ol sik kolera lain long Gerehu na Pot abaut long Fraide 10 Julai, Risoses Divisen. ring na toksave long mani ol i Dispela i min olsem ol sensus kwesten Mosbi Jenerel Haus sik, Dokta Pyakalya i 2009. Mani i bilong DPM na Haitman bilong dispela kisim i go long Jackson ples insait long kwestenia o fom em fainol na tok. (NEC) long ol i holim kibung pepa i tok long 30 Epril ol ami balus na olsem ol i mas go bai igo long wanpela printa long prinim na Ol haus sik na helt senta i wok long lukim long Lorengau, Manus i rausim bom long basket bi- long ples balus na kisim. ol sik kolera lain em long Sen John's Gerehu Em i tok hit tim i go na stilim ol bai yusim long bikpela kaunim bilong provins. long em.Long wanpela pepa sensus. haus sik, Gordons klinik, Lawes klinik na Moa yet long tupela wik i go bilong polis we i gat det 22 mani long Erima na em wan- taim narapela poroman i 32-pela kwesten olgeta i stap insait long Hanuabada. pinis ol ami i bin rausim wan- Oktoba, 2009 we i gat ol tok- abrus bikos piul long ka bi- Long wankain taim tu, PNG Difens Fos i pela han granet (bom) long tok bilong wanpela ausait dispela kwestenia o fom long pulumapim. gat ol lain i bin helpim long daunim sik kolera long ol i pinis long hap rot. Ol dispela kwesten em long nambawan graun floa bilong Morauta man husat tu i laik traim long Bihain ol raskol man i bung long Morobe provins las yia i stap sambai Haus long Fraide 30 Epril, stilim dispela mani. Long ripot taim tru em ol sensus Yusa Edvaisori sapos gavman na Kolera Task Fos i askim ol long wanpela haus long Pari 2010 bihainim singaut bilong dispela man i tok tupela wik na skelim dispela mani namel Komiti bihain long ol i toktok long en na i long helpim. ol opisa long Dipatmen husat bipo long stil pasin i kamap Insait long FM100 Redio Tokbek so, ami long ol yet. testim long fil. i painim bom long basket bi- em i bin stap wantaim poro- Em i no lukim dispela opisa opisa husat i bin go pas long Morobe Difens long dispela opisa. Wantok man bilong em long haus bi- Ol lain insait long UAC em ol lain husat kolera tim, Ivan i tok tim bilong em i gat save long Dipatmen tasol i bilip ol i bai yusim sensus infomesin, em ol bikpela Nius i bin ring na kisim tok long ol long Tokarara. mas givim sea bilong em long long wok i sut long daunim sik kolera na ol long Asisten Polis Komisina Long dispela taim dispela gavman dipatmen olsem helt, edukesin, bai stap sambai sapos ol i laikim ol long givim bihain taim. na Komanda bilong Nesenel opisa husat i bilong Wabag, Dispela man i no kisim komyuniti divelopmen, agrikalsa na helpim.Em i tok olsem sapos NCD Kolera Kapitel Distrik na Sentrel Enga Provins i draivim Toyota mani bikos sampela bilong ol tasfos i no daunim kwik dispela sik, bai em i Nesinol Risets Institiut (NRI). Provins Awan Sete olsem Corolla Sedan grey braunis raskol man i tok em i no hat- Nambawan kwestenia em ol i traim go bagarap olgeta. Em i tokaut tu olsem i polis i makim sampela opisa kala na i go insait long banis wok long go wantaim ol. nambawan taim long Kupiano na Gavuone mas i gat moa wok awenes i go insait long ol pinis long painim aut husat i bilong ol na lukim ol. Bihain long dispela stil setelmen na ples we ol i no klia gut long dis- stilim dispela mani. Em i go insait long toksave pasin na painim bilong bom insait long Abau Distrik bilong Sentrol pela sik.Tasol Dokta Pyakalya i tok olsem ol Tasol em i no inap long long taim ol opisa long Praim nogat wanpela arrest i kamap provins na namba-2 pri-tes i bin kamap i no redi yet long askim Difens Fos long tokaut moa long mak we ol Minista Dipatmen bai kisim yet. long Lae Eben na Markham distrik insait helpim. long Morobe provins. Ol sampela moa kwesten ino go wan- taim 2000 sensus em ol kwesten we i tok- Wanpela ol man nogut i brukim glas bilong tok long nupela pikinini mama i karim, ol Man nogutDistrik (NCD) brukim Powes Parkop i bin kisim i dispela bas. nupela pikinini mama i karim na indai, ol Nicky Bernard i raitim kam long helpim ol sumatin i go skul olgeta Mista Parkop i tokim Wantok Nispepa olsem wok stretim long sait bilong rit na rait na WANPELA long tupela skul bas i orait na moning na apinun. em i no amamas long ol polis i lusim dispela wane mol samting ol manmeri save yusim ron yet long rot nau i kisim bagarap. Long dispela yia i kam, wanpela bas i man i brukim glas bilong bas i go fri, na em i no long ples ol i stap na slip-kirap long en. Dispela skul bas em i wanpela long tripela bagarap, na tupela narapela i sanap nating inap long stap long kot. Listing eksesais bilong sensus nau i skul bas Gavana bilong Nesenel Kapitel na i no ron. Ol polis yet i tok dispela man i brukim glas bi- long skul bas, na ol sekyuriti gat i holim em na kamap long olgeta hap long kantri. givim em long han bilong ol, em wanpela long- Ol fil ofisa long ol wod na ol lain insait long man.Tasol Gavana Parkop i no wanbel na long komyuniti i stap insait long wok bilong tok, ol polis i mas kisim wanpela dokta long listing eksesais long kisim nem bilong wan lukim dispela man sapos em i longlong tru tru o wan ol haus na ol femili memba insait long nogat.Powes i tok, klostu ol skul bas bai ron ol dispela wan wan haus. gen long rot, wantaim ol dispela nupela bikpela Listing eksesais em bikpela samting tru pablik bas, na ol skul mangi bai painim isi gen long lukim gutpela sensus i kamap. Taim long rot i go long skul taim ol bas i ron. Long wik i go pinis, Gavana Parkop i traim wok bilong listing i pinis, Nesinol Statistikol ron bilong ol dispela nupela bas, we ol wanlain Ofis bai lukautim wok bilong sensus, na ol bilong NCDC long Brisben, Australia i givim bai save long namba tru na hamas lain kam long NCDC long helpim ol pablik na ol long kisim long wok olsem sensus wok- wokmanmeri we plant ii save painim hevi long man-meri na hamas sensus fom long kisim bas long moning taim long go long wok. prinim na bai salim igo long wan wan Nau yet ol manmeri i wok long amamas, na provins long karimaut wok sensus. kalap fri long ol dispela bikpela bas, Gavana Sensus em bikpela samting tru insait Parkop i tok dispela fri sevis em i bilong wan- long nesinol kalenda na Nesinol Statistikol pela mun tasol inap long ol i painim ol wasman bilong ol dispela bas na skul bas tu wantaim. Ol Ofis i singaut igo long olgeta manmeri long pablik manmeri husat i wok i mas soim I.D. kat kantri long givim olgeta sapot ol i ken long long kalap long ol dispela bas. karimaut dispela listing eksesais. P4 Wantok Me 13 - 19, 2010 lokolnius Opisisen laikim gavman long glasim gut kos na lo pastaim Polis bai muv Veronica Hatutasi i raitim memba. Olsem na gavman i nau wantaim Nesenel Kaunsel mas rausim nominetet meri na bilong ol Meri i tok olsem wan- OL toktok, tingting na wok pipel yet i mas votim ol meri i go pela meri i wok long sapotim ol long moa meri i go insait long long Palamen," tupela bikman i meri i go fowet long ol lidasip PNG Palamen long 2012 ne- tok. posisen, " kamapim 22 risev sit senel ileksen i kamap bikpela Narapela em bikpela mani long palamen i no min olsem ol tude. gavman bai tromoim sapos em i meri i laik tekova long posisen Long dispela taim, em i wetim kamapim ol nupela senis olsem bilong gavana, nogat. Tasol vot bilong 83 Palamen memba 22 risev sit bilong ol meri. Na ol mipela i laik kamap olsem ol long sapotim na Bil bilong narapela senis we Palamen i tok patna na wok wantaim ol man kamapim 22 risev sit bilong ol oraitim pinis olsem Jiwaka na long level bilong mekim di- meri bai kamap lo. Long dispela Hela provins. sisen," Ms Jaintong i tok. wik Tunde, Oposisen Pati i bin Tupela i tok tu olsem insait Em i tok long Bogenvil, ol meri tokim gavman long tingting gut long 33 krismas bihain ol i memba i wok gut wantaim ol long sait bilong fanding o mani sanapim Baunderis Komisin, man na ol man i sapotim ol. na ol kos bai ol i tromoim bipo ol gavman i no wokim wanpela Olsem na samting we ol lida i PAINIM WARA: Wanpela mama wantaim pikinini i laik pulumapim wara long hap we i go het long wokim o tok oraitim samitgn long ol ripot we komisin laik mekim long PNG long putim wara i ron long en. Ol poto: Bustin Anzu samting. i kamapim na olsem, em i no moa meri long palamen na Opisisen lida Se Mekere gutpela long tok oraitim tasol kamapim 22 risev sit bilong ol Morauta na namba tu bilong em, dispela nupela wan bilong ol meri o wok gut nau long Bo- Bart Philemon insait long wan- meri. genvil. pela bung wantaim ol nius man- "Gavman i mas kamap wan- "Ol meri i no laik tekova long meri i bin tru, ol i sapotim moa taim Elektorel Rifom peket we ol gavana, nogat. Sit bilong ol meri i go long palamen yumi i bai i etresim olgeta samting i sut gavana bai stap tasol ol meri bai mas wokim samting stret bi- long ilektorel baunderi. Dispela i stap long wok bung na helpim ol hainim lo na tu, glasim kos bi- karamapim open, provinsel na gavana long mekim ol disisen long kamapim ol nupela senis. nupela risev sit bilong ol meri," na lukautim provins. Na ol pipel " Ol manmeri i go long pala- tupela i tok. bai votim ol meri na ol i no inap Momase Polis Yu- men i mas win long vot na i no Long wankain taim, wanpela go insait nating," Ms Jaintong i nion mausman go insait olsem ol nominetet meri lida bilong Bogenvil i wok tok. Sajen Kim Janna- nis soim ol Helt lain long ol haus i bagarap.

Bustin Anzu i raitim stat. Ol i raitim ripot na tok ples i no gutpela long stat na givim sampela POLIS insait long Bumbu Polis taim long gavman na dipatmen long Bareks long Lae bai muv i go long nu- mekim sampela samting. pela bareks we Nesenel Gavman i Long wankain taim tu, yunion bilong baim bilong ol. Bihain long wet long polis long Momase i kisim wari na hevi stretim ol haus bilong ol na mekim bilong polis i go long ol bik bos na tu, kamap gutpela, dipatmen i no inap long gavman long mekim sampela peim o stretim olsem na gavman i samting. baim nupela haus bilong ol. Polis i bin stop wok na stap long Samting olsem 100 polisman meri bareks tasol na autim bel hevi bilong bai muvi igo long dispela nupela ol ol long problem bilong bareks. haus taim ol olpela haus bilong ol em Dispela krai o belpen bilong ol em bai ol i rausim na wokim ol nupela gavman i harim na skelim olsem hevi polis haus. bilong lo na oda insait long Lae em i Bihain long Nesenel Gavman i bikpela tumas na tu, ino gat logistic givim pinis moa long K20m long las sapos long mekim wok na sapos haus wik i go long kontrakta, ol polisman em i problem, em bai givim ol bikpela meri bai muv i go long ol dispela nu- hevi. pela haus. Bai gat bikpela stop wok bai gat Dispela 116 yunit long Is Taraka i sampela kain hevi long Lae siti. bin sanap long mani mak bilong Olsem na na ol i wan tu painim mani K20.8m tasol nesenel gavman i bin long painim haus bilong ol. givim K5m long las yia na narapela Taim gavman i givim dispela mani, hap mani istap yet na i no painim hap em i tok dispela em wanpela driman mani hariap tru. bilong ol long mekim olsem olgeta Taim gavman na dipatmen i painim pablik sevis mas i gat haus bilong ol mani long baim haus, ol polisman yet. meri long Bumbu Bareks i kisim Momase polis yunion presiden Kim bikpela bagarap. Ol binatang i wok Jannanis i tok bikpela samting em ol strong long daunim ol haus, ino gat dispela haus em bilong bipo olsem wara na pawa na tu, wara saplai na ol long 1950s na i no gat sampela senis pipia o suris sistem i no wok gut na i kamap long ol dispela haus. planti taim ol manmeri na pikinini in- Em i tok wanpela bikpela senis we i sait long bareks i kisim bikpela bin kamap long ol dispela haus em ol bagarap. i senisim ol baket toilet i go long ol Polis i bin singautim ol lain long helt septik toilet. Dispela em wanpela long kam mekim ripot bilong ol na tok- bikpela senis tasol ol i mekim long ol save sapos ples em i gutpela long haus. sabina’skona Me 20 - 26, 2010 Wantok P5 Palamen i olsem haus bilong salim ros ain AS wik mipela i toktok LNG projek. Mipela i oraitim tasol ol dispela. Olsem na mipela i askim: i kamap ol 'karia politisen' na bai long Moti na i gat sampela bikpela projek agrimen we ol di- Ol lain i makim gavman i makim stap olsem inap ol i rausim ol o ol i sut tok olsem mipela i velopa bilong projek i givim long husat tru? I no mipela. dai insait long opis. Sapos yu luk- asua long tok olsem Praim Min- yumi. Traim askim husat man long Nau yumi mas save olsem wan- luk long politiks long Australia, Nu Lista Se Michael Somare i no bin gavman sait sapos ol i bin gat sans pela rot pablik bai kisim mani long Silan o Yunaitet Kingdom, ol politik- asua we Moti Inkwairi we Deputi long givim tingting long ol projek dispela projek em long taim bilong sen i save go insait long politiks Sif Jastis Salika i bin go pas long agrimen, na bai ol i tokim yu, 'nogat konstraksen. Bihain long konstrak- long sevim pipel inap long 4-pela en i tokaut. tru'. Olgeta takis malolo ol divelopa sen i pinis, na projek i go het long yia o 8-pela yia na bihain, ol i lusim Na i gat tok tu olsem mipela i wanpela lo bilong Australia. i askim long en em mipela i givim ol operesen, bai nogat moa mani i wok na mekim wok bisnis bilong ol. sapotim tumas praim minista. Olsem na askim bilong mipela i nating, na mipela i no mekim wan- pundaun nating long skai olsem Long PNG, nogat. Politisen bai Mipela laik tok stret hia olsem tok stap yet: Long wanem lo tru na Dis- pela askim bai yumi tu i kisim sam- mana. Mani mipela bai kisim nau stap wok na abrusim mak bilong ol mipela i givim las wik em bilong trik Kot long Mosbi i sainim wan- pela luksave. Mipela i rausim tu em long ol dividen na royalti konstituen bilong em. Na i no long glasim gut dispela Moti hevi we pela waren bilong arestim Moti long jeneral kampani takis bilong 30% peimen i go long ol papagraun. Bai taim, em bai yusim posisen bilong mipela PNG i kisim nem nogut nat- wanpela hevi em i mekim long we olgeta kampani long Papua Ni- mipela no inap kisim takis tu. Tasol em long stretim sindaun bilong ing na olgeta i lus tingting long Aus- Solomon Ailans. Na em i brukim ugini mas baim. Em i sem pasin tru nau yet, ol papagraun i no save famili o em yet. Na yu lukim pinis tralia na Solomon Ailans. kriminal lo bilong Australia, watpo ya! long dispela yet, na dinau mipela i wanpela bipo praim minista long ol Namba tu, mipela i tok olsem nau na mipela i ken holim em? I gat Mipela i askim: Intenal Reveniu kisim long ol Midel Is lain. arapela kantri i stap yet long pala- mipela i mas lusim dispela samting planti askim tumas long dispela Komisin (ol lain gavman opis i save men? Nogat tru! Em long Papua na lukluk moa long ol hevi kantri i hevi. menesim ol takis lo bilong yumi) i Mipela i harim olsem ol papa- Niguini tasol yumi save mekim bungim nau. Sapos Moti i ronawe long bin givim stia tok long takis mak ol graun i laik lukim ol dinau pepa long bikos yumi save pret tumas. Yumi Olsem na wanem kain tok olsem abrusim mekimsave long Australia, divelopa i askim long en? Sapos skelim ol yet sapos ol i gat luksave save pret long lusim gutpela sin- mipela i sapotim Sif, em long luk- bai wanpela kot long Australia i nogat, watpo na i olsem? tu o nogat. Long wanem i gat tok- daun taim yumi holim pablik opis, save bilong mipela yet, i nogat as. givim waren pepa long arestim em. Na nau bipo Atoni Jeneral i win olsem ol mani bilong bekim na yumi bai strong tru long stap yet Man ya i no nidim sapot bilong dis- Na Sapos Moti em i wanpela man tokaut olsem dipatmen bilong em i dinau bai go insait long ol Swis inap ol i rausim yumi o yumi dai. pela kolum. Sapos yu bin lukim em PNG, ol Australia prosekuta bai bin gat sampela aua tasol long ritim Benk Akaun long Britis Vejin Ailans. Em nau bai yumi lukim i nogat long TV long las protes agensim ol yusim ol Ekstradisen Lo bilong wanpela 200 pes projek agrimen Ol papagraun i gat bikpela pret gutpela polisi bai kamap long redim Maladina amenmen, yu bai luksave yumi we bai ol i mas aplai long Ne- na givim tok orait long gavman na olsem gavman i salim pinis ol divi- nupela gavman gen long karim wok olsem dispela man i gat inap strong senel Kot long kisim kot oda na divelopa i sainim pepa wanpela de den long 19.6% bilong ol i go long i go het. long lukautim em yet. kisim Moti i go bek long Australia. bihain. Yupela tok em i gutpela wok ol Midel Is lain olsem na taim ol i Lukim Mista Cameron, yangpela Long sait bilong Moti, bihain long Ol distrik kot bilong yumi nogat gavanens? Na gavman i sanap diklerim, ol dividen peimen bai mas nupela Praim Minista bilong UK. ol pablik inkwairi i kamap na autim pawa long mekim dispela kain wok. strongim husat tru long dispela go bek long ol lain i givim dinau, na Em i yangpela man tru, wankain tingting bilong en, nau em i senis i Na ol i nogat pawa long tok polis i LNG projek? Na gavman bilong ol bai skelim hap i kam bek long olsem Deputi Praim Minista, Nick go kamap samting we ol memba i ken holim em long intanesenel yumi i mekim wanem kain ol senis gavman long ol lain gavman yet i Clegg. wok yusim long pilai politiks, na transit launs long ples balus. Bikos insait long dispela 200 pes agri- makim olsem ol lain bai kisim dis- Ol lain olsem dispela tupela bai sutim bel bilong praim minista. Moti i no man PNG. Olsem na ol men? Na husat ol lain i makim gav- pela winmani. bringim ol nupela aidia long Mipela yet i no tok olsem em i gut- Australia Federal Polis i tuhat tru man long toktok strongim gutpela I gat man i stap husat i ken tokim strongim gavman sistem bilong ol. pela o nogat. Long luksave bilong long painim rot long holim em. Na luksave bilong pipel na gavman? ol papagraun we ol i ken kisim wan- Long PNG, yumi nogat ol lain mipela, em i pasin politiks, na ol i klostu holim em long hia bikos Mipela i ting Ombudsman Komisin pela kopi bilong dinau agrimen olsem. Politiks bilong yumi i olsem wanem kain politisen i gat gutpela polis dipatmen, pablik prosekuta i mas sekim wok ol lain mausman- wantaim ol Midel Is Mani dinau bisnis bilong baim ol ros ain. tingting i ken tok banisim nem bi- opis na majestirial sevis i bihainim meri bilong gavman i mekim. Nogut lain? Wankain olsem wanpela ros ain long em long politiks yet. Mipela i tasol tok bilong ol na lus tingting ol i bagarapim pinis gavman luk- Mipela no ting dispela LNG pro- bisnis long Godens, bai ol i save lukluk long dispela samting wan- long ol lo bilong yumi yet. save insait long dispela projek. jek bai pinis na wok i kirap insait baim ol ros ain long stretim ol i go taim stretpela luksave tasol. Dispela kain pasin tasol i kamap Ating ol dispela lain i bihainim laik long taim ol divelopa i makim. Long kamap ol arapela samting. Long ol rida bilong mipela husat i ples klia long ol Maladina Amen- bilong ol yet long dispela wok, na wanem planti ol hevi i stap yet we Hia long PNG, yumi wok long no ridim stori bilong mipela las wik, men. Mipela i protes agensim ol mipela bai sindaun turangu. gavman na divelopa i no stretim yusim ol wankain olpela lida yet, mipela bai tok klia gen. Namba amenmen, na bihain long ol i tokim Em nau, yumi lukluk long ol lain yet. Wanpela em i nogat klia tok wankain olsem ol ros ain. Olsem na wan, long luksave bilong mipela, mipela olsem palamen bai no inap Midel Is i bin flai i kam long praivet long baunri bilong graun we i gat yumi no lukim wanpela gutpela Moti i no brukim wanpela lo bilong go het wantaim ol senis, mipela i jet balus bilong ol. Inap wanpela kros namel long ol lain tumbuna pa- senis long laip bilong ol pipel bilong dispela kantri, olsem na mipela i no tok 'tenkyu tru' na wokabaut i go. man long gavman i tokaut stret pagraun, na i no stret yet. dispela kantri. inap arestim na sasim em. Em kain longlong pasin bilong yumi sapos ol dispela lain i kam long Olsem, kros long graun insait Long 1975 yet i kam, ol ples Namba tu, mipela i askim, watpo ol PNG. givim dinau mani long gavman long long ol Gobe wel fil. Mipela i harim klinik i pas, na ol provinsel helt na wanpela man bilong narapela Na olsem wanem nau long ol inapim 19.6% intares insait long olsem Len Taitols Komisen i no senta i nogat inap savemanmeri ples husat i kalap pasindia long senis i kamap long seksen 27, 28, LNG projek? Na sapos ol i mekim stretim yet, na i gat ol arapela kros long givim gutpela sevis. Ol rot i wanpela intanesenel balus em ol i 29 na 219 bilong konstitusen we ol olsem, watpo na gavman i no long graun i stap inap 10-pela yia bruk, ol bris i pundaun, na patrol arestim em insait long Intanesenel i tok oraitim pinis na i stap lo nau? tokaut long pablik long dispela? Yu- pinis, na i nogat toksave long opisa, didiman na ol majistret i save Transit launs taim em i wok wetim Spika tasol i mas sainim setifiket pela wok haitim wanem samting? wanem taim ol abi stretim. raun i lus pinis. Nau ol manmeri balus bilong em i go long narapela long strongim dispela lo. Ol dispela Na ol rida i mas save tu olsem long Taim ol dispela kros long graun i long ples i sanap long strong bilong kantri olgeta. amenmen em ol bikpela senis tru mun Epril, wanpela malti milian stap yet, gavman i go het na mekim Ol lo bilong wanpela kantri, we mipela i mas stopim Spika long kina haus projek long Papa LNG disisen long 2002 na 2003 long ol yet, na i nogat gavman sevis i olsem Kriminal Koud bilong mipela, oraitim. ples em ol i givim long wanpela mekim ol sotpela taim deklaresen painim ol. i gat strong insait long banis bilong Na yumi mekim wanem? Nogat Midel Is kampani. I mas ol dispela aninit long Oil na Ges Ekt long Na yumi asua olsem wanem? Papua Niugini na ol balus na sip i wanpela samting! Na yumi mekim lain husat i givim dinau mani long husat grup bai kisim ol ekwiti na Mipela ol pipel yet i pundaun, long rejista long PNG, olsem na em bai wanem nau? Nogat samting! Ating yumi tasol ya. royalti peimen taim ol i wetim tok wanem olgeta ileksen yia, bai yumi nogat strong long Hong Kong o yumi mas tru tru "longlong" olsem Na sapos em ol wanpela lain orait bilong Lens Taitols Komisin. wok votim bek ol olpela ros ain lida long Filipins. Em i min olsem ol do- Praim Minista Se Michael Somare i tasol, olsem wanem na ol i abrusim I kam inap nau, gavman i no tok i go bek long palamen long makim mestik lo i nogat strong ausait long tok yumi ol "longlong sadang". luksave bilong Invesmen Pro- klia wanem taim komisin bai pin- yumi. Na yumi no save kisim wan- kantri. Mipela i klia olsem i gat wan- Mipela i tok olsem ol dispela amen- mosen Atoriti (IPA)? Na sapos ol isim wok skelim bilong em na pela nupela tingting, long wanem pela lo long Australia i tok we sapos men long ol Ogenik Lo na Duti na dispela lain i gat ol PNG bisnis tokaut husat tru em ol tru tru papa- ros ain em i ros ain tasol. Em i no wanpela man bilong Australia i Risponsibiliti bilong ol lida em i lik- wokman, yumi mas save long ol. graun. gold, na em i no daimon. Nogat. mekim rong long narapela kantri, lik tasol long ol bikpela senis ol i Nogut ol i bin go pas long makim Mipela i bilip i gat planti wankain Em i ros ain tasol. em ken kisim mekimsave sapos mekim pinis long Konstitusen o gavman long kisim ol dinau mani stori i stap long husat i papa tru Ol dispela lain i nogat moa nu- em i go bek long Australia. mama lo. Na nau ol i senisim pinis long inapim 19.6% intares long pro- long ol arapela ples bilong pulim Tasol dispela lo bilong Australia, i konstitusen, em i opim rot bilong ol jek. Long dispela LNG projek, wel insait long Sauten Hailans. pela aidia long karim kantri i go het. nogat strong long PNG o narapela memba long wokabaut i go kam mipela wok bihainim tasol laik bi- Pasin bilong ol gavman long Yumi mas rausim olgeta yet long kantri. Olsem na nogat wanpela long ol Ogenik Lo. long ol divelopa na ol lain long gav- PNG em ol palamen memba bilong 2012 nesenel ileksen. NOKEN LUS man i ken kisim mekimsave sapos Dispela kain longlong pasin tasol man husat i mas makim stret laik yumi i save lukim politiks olsem TINGTINGLONGOLMALADINA em i stap long PNG na i brukim i go moa yet taim yumi lukluk long bilong kantri. Em i klia ol i no mekim wokmani bilong ol. Olsem na nau ol AMENMEN. P6 Wantok Me 20 - 26, 2010 sabina’skona Our Parliament house, a scrap metal recycling warehouse INCE our last column in which overseas upon his return to Australia. Agreements pushed down our throats construction phase of the project. After that our we made certain comments on Thus, if we follow the above example of by the Developers of the LNG Project in construction is completed and the proj- parliamen- the Moti affair, it has been sug- our Criminal Code, we can safely say PNG. Ask anybody associated with the ect goes into full scale operation, there t a r i a n s gested in some quarters that we are that this special law in force in Australia, government side on the project if they will be no more free money falling out of h a v e Swrong in our assertion that the Prime does not apply in PNG or any other have had any input in the Project Agree- the sky like manna. The only money t r a n s - Minister Sir Michael Somare is not country for that matter. Thus, nobody ments and they will answer you in the available to us will be by way of our div- formed politics into a career, a profes- guilty of wrong doing as found by will be found guilty in PNG for breaking negative. All the tax concessions the idends as well as royalty payments due sion, or a trade, so that they have now the Moti Inquiry chaired by the an Australian law. developers asked for were given with- to the landowners. We won't even be become "career politicians" and will re- Deputy Chief Justice, Justice Salika. Therefore, our question still remains: out any counter offers being made and collecting any taxes. But even now, the main so until they are either thrown out And it has also been suggested that On what legal basis did our District negotiated for a balanced tax regime. landowners are ambivalent about the or they die on the job. But if you look at we are unnecessarily supportive of Court in Port Moresby issue a warrant And we even exempted them from the logic of our credit facilities with the Mid- politics in Australia, New Zealand or the the prime minister. Let us say from for Moti's arrest in respect of an alleged general company taxes of 30% (income dle East Funders for the state's share of United Kingdom, the politicians there the start that the purpose of our com- crime committed in the Solomons, by an taxes) applicable across the board in 19.6% equity in the LNG project. enter politics in order to serve their peo- ment last week was to draw attention Australian citizen and by reason of Papua New Guinea as if these Devel- We are told that our landowners ple for a limited time like 4 years or 8 to the fact for one reason or another, which criminal conduct he is also al- opers had missed out on any tax bene- would like to sight the loan documents years and after that, they resign or step we have been burdened with and un- leged to have broken the criminal law of fits under the main Project Agreement. to determine for themselves if their in- down to further their private or family in- wittingly we have become the princi- Australia? There are far too many ques- What a shame! terests are protected and not in jeop- terests. pal culprit in the Moti Saga, thus tions than answers when one tries to We ask: Was the Internal Revenue ardy by reason of rumours that there The opposite is true in PNG where drawing attention away from the two work out how we got involved in this Commission (a body set up by the State are stipulations in the Loan Agreements the politician will outlive his constituents concerned jurisdictions, namely, whole thing in the first place. to manage our taxation laws) consulted to affect the loan repayments out of and when it comes to furthering family Australia and the Solomon Islands. Let us assume that Moti was on the to advise on the tax regime being pro- designated Swiss Bank Accounts or ac- or private interests, the politician will Secondly, we expressed the view that run to avoid prosecution in Australia. If posed by the Developers, and if not, counts established in the British Virgin use his public office to gain an advan- we should now skip over the whole that were the case, then in that event, why not? Islands. The landowners rightly fear that tage for his families and associates. thing and pay attention to other matters an appropriate Court in Australia had to And now the former Attorney General the government had 'mortgaged' the And have you ever seen a former prime of far more importance as far as na- issue a warrant for his arrest. And as- has revealed that his Department was dividends in respect of the 19.6% equity minister in these countries remaining in tional interest is concerned and let Moti sume also that Moti is resident in PNG. given a couple of hours to read a 200- in favour of the Middle East lenders so parliament? NEVER! That only happens and the Australian Federal Police, with Thus, armed with this warrant, the Aus- page document (the project agreement) that when declared, the dividends must in Papua New Guinea because we are the Solomon Islands'participation draw tralian prosecutors had to utilize our Ex- and to give the legal clearance for the be paid to the lenders who will retain gutless. We are all too afraid to leave the saga to a close. tradition Act (Laws) under which they government and the developers to sign what is due to them and remit the differ- the comfort and the perks associated Thus, any suggestion that we were would have to apply to the National the following day. You call this good ence to the government to make the with public offices and will hang on as unnecessarily supportive of the Chief, Court for appropriate Orders to effect governance? By the way, on whose necessary payments to various interest long as we can until we are thrown out is, in our view, a suggestion made in Moti's extradition to Australia. side is this Government on with regard groups already approved as beneficiar- or die on the job. haste. The guy does not need the sup- Our District Courts have no power to to the LNG project? And what amend- ies. The outcome of the above case sce- port of this column. If you had seen him handle extradition matters of this kind, ments to the 200-page Agreement pro- Anybody out there who can tell the nario is that there is no infusion of a pol- and watched him on television during and least of all, any powers to issue a posed by the developers did our landowners where they can sight a icy difference so as to shape the the last demonstration against the Mal- warrant for Moti's arrest whilst transiting government make? And who are the copy of the loans agreement with the manner in which the incoming govern- adina Amendments, then you would through our International Transit people who represented the State's in- Middle East Money lenders? ment ought to conduct itself. know what the guy is capable of when it Lounge. Obviously, Moti was not a res- terest in negotiating for a fair deal for We cannot be so sure that the LNG Take a look at Mr. Cameron, the comes to self defence. We are told that ident in PNG so the Australian Federal the people and the State? We suggest project will be completed and commis- young Prime Minister in the UK now. He on more than one occasion, he has ver- Police had difficulty trying to figure out that the Ombudsman Commission in- sioned within the time frame anticipated is the youngest in the Commonwealth bally berated journalists during press how to trap Moti and they appeared to vestigate the role or roles played by our by the developers for the simple reason and so is the Deputy Prime Minister, briefings. have succeeded here simply because so called government representatives that the necessary preliminary issues Nick Clegg. Having said that, let us now return to our police department, the Public Pros- who were supposed to represent the were never attended to by the govern- People like these two will bring in the Moti saga. The whole thing about ecutor's Office, and the Magisterial state. It seems as if these people have ment and the developers. For instance, new ideas as to how their system of the Moti Saga is that after the public en- Services were so gullible as to go along for one reason or another compromised there is no demarcation of land bound- government should best handle its do- quiry and its findings, it has now under- with the whim of the Australian Federal the state's interest? Maybe these peo- aries as between competing interests mestic and international affairs and gone a form of transformation so that Police without following our own laws ple had a private agenda to push at our regarding customary ownership so the most importantly, they will introduce the whole thing has become a political and procedures in place. expense. whole question of who owns which substantive reforms so that the system football for people with political interest Talking about gullibility, that is exactly Whilst on this note, let us refer to the block of land is very much up in the air. can keep up with the changing tides. to take a swipe at the Prime Minister. what we did with regard to the Maladina recent private trip by a Middle East Del- Take for instance, the dispute over own- What do we have in PNG compared We offer no suggestion as to whether Amendments. We protested against the egation who flew into Jackson's Airport ership of land within the Gobe Oil to what they do in the countries above? that is fair or unfair. In our view, that is Amendments and after we were told in a private jet. Would somebody in gov- Fields. We hear that the disputes have Sadly, we have nothing to go for, by way politics and any politician worth his salt that parliament would not proceed with ernment tell us if these were the guys yet to be resolved by the Land Titles of comparison. Our political arena in can defend himself within the political their plan to pass the amendments until who loaned us funds to acquire our Commission and the various claims PNG is like a scap metal recycling busi- setting, but for us, we hope that we are after they have considered our views, 19.6% interest in the LNG project? And have been pending before the Commis- ness. Take for instance, the scrap metal taking a common sense approach. we said "thank you", and walked off. A if so, why was it that such information sion for well over 8-10 years and there yard at Gordons, next to the Seeto Kui For the benefit of the readers of this classic example of how gullible we was not disclosed to the public at large? are no indications as to when the Com- stationary shop. It is by far, the ugliest column who did not read our column Papua New Guineans are and can be. What are you guys hiding? Further- mission might commence hearing after sight in Port Moresby. It is hard to de- last week, we repeat here what we as- And what about the amendments to more, our readers will note that last the disputes were adjourned after the scribe what it looks like. Thus, like the serted last week. That is, firstly, in our section 27, 28, 29 and 219 of the Con- month a multi-million kina Housing Proj- initial hearing so many years ago. scrap-metal yard owners, here we are view, Moti did not break any of our laws stitution which had already been ect at the Papa LNG site was allocated Thus, whilst these land disputes are in PNG dealing with all these recycled in this country so he could not be ar- passed and is now the law, except that to a Middle East Consortium. We won- pending, the government proceeded to leaders. Little wonder, we see no major rested and charged for any wrong doing the Speaker has not signed the appro- der if these are the same guys who make an ad hoc decision in the year improvement in the lives of the people in PNG. Secondly, we questioned, how priate certificate to get the law into oper- loaned us the funds and subsequently 2002/2003 during Roy Yaki's time as of this country. a foreign traveller, with no connection to ation or effective? These were the flew into the country to visit their asso- the Petroleum Minister and subse- Since 1975 all of our village clinics this jurisdiction, and one who is a pas- crucial amendments and the very ciates in PNG. quently varied by Sir Moi Avei to make have closed down and our provincial senger on an international flight, could amendments that we ought to have And if they are, then how did they get temporary declarations under the Oil health centres lack trained manpower be arrested at our International Transit stopped the Speaker from signing into over the Investment Promotion Author- and Gas Act as to which groups should and facilities to provide health services. Lounge whilst awaiting to board his applicable law. ity (IPA) requirements? And if these for- benefit from the equity and royalty pay- the roads have closed down, the flight to another foreign country, namely, And what did we do? Nothing! And eign guys have any local contacts in ments pending determination by the bridges have collapsed, the patrol offi- the Solomon Islands? what are we doing now? Nothing! PNG, then we ought to know who these Land Titles Commission. Since then cer, the agricultural officer and the visit- Generally, all laws passed within a Maybe, we are "longlong" after all, so contacts are, particularly if these con- there has been no suggestion by the ing magistrates have all disappeared given country, take for instance, our the Prime Minister Sir Michael Somare tacts had also acted for the State in rais- government as to when the commission and the villages have been left to fend Criminal Code, are effective only within is not wrong too call us "longlong sa- ing the loan funds to acquire the State's might conclude its hearing and make for themselves without any government the boundaries of Papua New Guinea tans". We say the proposed amend- 19.6% interest in the LNG Project. The final determinations as to who the right- services. And why have we failed? We including our PNG registered aircraft ments to the Organic Law on Duties whole thing about this LNG Project is ful landowners are. This latter variation the people have failed, because each and ships and thus, would not apply, in, and Responsibilities of Leaders consti- that that we have been taken for a ride by Moi Avei has been the cause of election year we keep pushing these re- say, Hong Kong or the Philippines. That tute a minor or an incidental portion of by the Developers and the guys in Gov- many frictions, fights and deaths now cycled politicians back into parliament is, domestic laws do not have extra-ter- the major amendments to the Constitu- ernment who ought to have represented being experienced by the Gobe to represent us and we get nowhere be- ritorial effect. We are told that there is a tion. And now that the Constitution had the country's interest. Obviously, they landowners. cause ultimately, scrap metal is scrap special law in Australia which provides been amended, that had literally paved did not! And may we ask: On whose be- We believe there are similar stories metal. It is not a gold nugget, nor is it di- that any Australian citizen who is al- the way for the honourable members to half were the state's representatives to be told about ownership disputes amond. leged to have committed a crime over- walk all over the Organic Law above. acting? Not on our behalf, obviously. over all other oil producing areas in the These guys have run out of ideas. seas against a minor (such as child And pushing our gullibility to even We must be aware that the only avail- Southern Highlands. Let us all run them out in the 2012 molestation), will be arrested and greater heights, look at the LNG Project able money to be received by the pub- The problem with successive govern- national election. NEVER FORGET charged with commission of a crime in PNG. We accepted the major Project lic at large now is during the ments in PNG since independence is THE MALADINA AMENDMENTS! P8 Wantok Me 20 - 26, 2010 heltnius

Kalsa na HIV MI ritim tok i kamap long niuspepa long dispela wik long HIV na Trobrien Ailan kalsa. Pasim dua o skul yet? pleasure") - na ting pasin ol i …Ol skul long NCD wetim toksave Sampela tok i stap insait long Veronica Hatutasi i raitim "Mipela i harim olsem sik kolera i sumatin i stap klostu long was lukaut dispela pepa i mekim mi wari. mekim i orait - maski wanem lo wok long kisim moa pipel na mipela bilong papamama na sefti na helt bi- Yumi ken tok: "Em kalsa bi- ol i brukim o hevi ol i givim long TUDE bai ol sumatin long Ele- i wari long ol pikinini long Elementeri long bai orait. long mipela". Kalsa tasol i no komyuniti na kantri. i tru. Man i menteri na Lowa Praimeri skul level na tu long Gret 3-5 bikos ol i lik- Mista Lavaki i tok NCDEB i wari mekim samting i gutpela o kisim sik HIV/AIDS i save givim level insait long Nesenel Kapitel lik tumas. Na ol i no inap bihainim ol long ol Elementeri na Gret 3-5 skul nogut o samting i kontrolim HIV hevi long komyuniti na kantri. Distrik (NCD) bai save sapos ol rot bilong abrusim sik kolela. Tasol pikinini bikos ol Iiklik yet na ol i no o nogat. Tasol, i mas i gat sam- Nogut yu kisim long rong bilong bai pas o skul yet. sapos ol i stap aninit long lukaut bi- inap long bihainim gut ol helt na hai- pela askim i kamap wantaim: yu yet bikos yu no kontrolim pren-pasin bilong yu! Dispela em bikos Nesenel Kapitel long papamama,ol bai orait," Mista jin rot long ol samting bilong mekim "Dispela hap kalsa i gutpela o Tok long ol yangpela long Distrik Bot (NCDEB) bai mekim di- Lavaki i tok. na abrusim sik kolera. Olsem na ol i nogat, i helpim sindaun bilong ol pipel o nogat? I was long lain Trobrien Ailan i pren nabaut sisen tude long pasim ol Elementeri Long tripela wik nau taim sik kol- mas stap aninit long was na lukaut i stap nau na long bihain taim long laik bilong wanwan bipo skul level na Gret 3 inap long Gret 5 era i kamap long NCD, ol NCD bilong papamama. bikos long mak bilong sik kolera in- Edukesen atoriti i pasim Hagara na tu?" long marit ("enjoy sexual free- Em i tok sapos NCDEB i bung dom before marriage based on sait long Mosbi siti i wok long go Sen Michael's Praimeri na Badi- I gat planti pasin kalsa long wantaim NCD Kolera Task Fos tude the value of mutual consent antap. hagwa Sekonderi skul bikos ol i stap pren pasin na marit i no gutpela na kisim ripot olsem sik i wok long go and pleasure") i switpela tok tru Wanpela bikman bilong ol skul stret long Hanuabada na Elevala em tumas na ol i laik senisim. antap yet, ol bai pasim ol Elementeri tasol i kirapim kain kain hevi - long NCD, Ouka Lavaki i tok tude, ol ples we sik i bin stat na kamap Olsem, planti samting olsem long man i "baim-meri" na na HIV em wanpela hevi i wok NCDEB bai i bung wantaim NCD bikpela long ol. Tripela sumatin long na Gret 3-5 skul pikinini insait long paitim na kontrolim meri olsem long kamap nau. Kolera Task Fos we Dokta Timothy Hagara Praimeri i bin kisim sik kol- NCD inap sik i slek. Em i tok tu olsem bikpela samting slave o kago boi bilong em; o Man i raitim dispela pepa i Pyakalya i go pas long en na harim era. Tasol nau, ol i opim bek Badi- tok: gavman mas sapotim dis- em long ol skul na ol bot menesmen man i save pren nabaut nating; ripot long sik i olsem wanem na go hagwa Sekonderi na narapela tupela pela kalsa long saplai long kon- long lukim olsem ol skul toilet i klin- man i brukim marit; ol singel het long pasim ol Elementeri skul i stap pas yet bikos ol edukesen mama. dom, na haus sik bilong pela na wara i ron. level na Gret 3 inap long Gret 5. atoriti i bilip olsem i gutpela long ol Planti pasin i no gutpela lukautim ol STI bai kamap, na tumas na komyuniti i laik sapos ol i kisim HIV/AIDS i mas Soroptimis Intenesinel na CPL hepim mama na pikinini senisim olgeta. i gat ol sevis ("treatment, care, Veronica Hatutasi i raitim Soroptimist Intenesenel (SI) i wan- nupela bebi long Pot Mosbi Jenerel Kalsa i senis nau na planti support") bilong lukautim ol. pela intenesenel ogenaisesen bilong Haus sik na olsem, prisentesen long samting ol i gat tambu bipo long Sori, i nogat tingting long OL mama long Mateniti Wod insait ol profesenel meri i wok aninit long ol givim SI ol 100 gif beg i bin kamap mekim - ol i tok nau i orait - kontrolim pren-pasin bilong ol o long Pot Mosbi Jenerel Haus sik projek i givim sevis, sapotim humen long het opis bilong CPL long bikos ol bikman i mekim o planti hevi ol i givim long komyuniti o (PMGH)I kisim ol presen bilong rait na helpim tu ol meri long kisim Gerehu. arapela i mekim nau, o mani i kantri. Laik bilong wanwan i win - bikos em kalsa bilong ol - helpim ol yet na ol bebi bilong ol. gutpela skul long lusim pasin bilong Presiden bilong SI-POM, Bubby baim rong. na maski HIV i stap. Dispela i kamap wantaim helpim turangu na ol i ken helpim ol yet, Mohan taim em i autim bikpela tok Maski lo bilong kalsa o gav- man o Lo bilong God i stap - Dispela tingting em selfish bilong Soroptimist Intenesenel Pot famili, komyuniti na kantri. SI i bin tenkyu na amamas i go long CPL senis i kamap na man na meri i tru o, em i tingim em yet na i Mosbi han (SIPOM) husat i patna kam long PNG long yia 2005 na em i long helpim bilong ol i bin tok SI na wantaim Siti Famasi (CPL) long bihainim laik bilong ol yet long longlong olgeta. gat han long Mosbi, Lae na Ramu. Ol CPL i serim wankain visen. Dispela givim 100 gif o presen beg i go long pren-pasin na marit laip. I klia, Tasol, man i raitim pepa i eria we SI i wok long helpim em long helpim ol mama na ol ol mama na bebi. Ol dispela beg i gat PNG i kisim bikpela hevi nau lusim tingting long wanpela kamapim gut laip na sindaun bilong pikinini meri we ol man i paitim na samting - em long askim gav- ol samting bilong ol bebi olsem ol bikos planti i save givim baksait ol mama na ol pikinini meri em long mekim ol nogut. Olsem na ol i putim man long givim ol saplai long daipa, bebi sop, oil, bebi pauda, long ol gutpela lo i stap bilong kofin-bokis na masin bilong koton bats. Na bilong ol mama em helt, edukesen, lidasip na prektikel han long wok bung wantaim long was long komyuniti laip. Planti digim matmat - bikos em rot ol i long sop, Nivea bodi losen, tisu na skils na humen rait. daunim pasin bilong paitim, bagara- nau i gat i ting long "laik bilong wanwan" ("consenting adults") bihainim. Rot bilong kilim lain wanpela Siti Famasi beg ol i ken CPL i bin ansaim askim bilong SI pim na mekim nogut long ol meri na o "amamasim mi yet" ("my own na kalsa indai wantaim! putim ol samting long en. long helpim ol i sapotim ol meri na ol pikinini long PNG. P10 Wantok Me 20 - 26, 2010 siosnius

TingimPater Paul Liwun (SVD) Pater Ernest Gollywantaim emSVD long lukautim i raitim 20 outstesen, em i go bi- hainim kos long Nemi, na PATER Ernest Golly em i taim em i kam bek, em i wanpela Katolik misinari mekim wok bilong givim ritrit pater bilong kantri Polan long ol tisa na Katekis long husat i bin wok long PNG Kwanga na olgeta hap bilong HAUS LONG HEVEN na moa yet long Madang Madang Daiosisis. LONG Fonde na Fraide las wik,mi bin wokim misa bi- klostu long 50 yia i dai Long 1967 - 1972, em i long helpim ol daiman. Long Fonde i gat Pauline Oa, pinis. wok long Utu. Long dispela Gret 8 sumatin bilong Sen Peter Chanel Praimari skul Bihain long selebretim Len peris em i tok strong long husat i bin stap long koma o hap dai inap na Ista 2010 wantaim pipel trenim nupela katekis. Long long tupela wik long haus sik na dai long Fraide Me bilong Yomba long Madang, 1972 em i go bek long 2, 2010. Pater Ernest Golly i bin lusim Saidor gen na wok long hap Long Fraide moning, ol sumatin na tisa long skul i PNG long de 13 April 2010 inap long 1981, na transfe i wokim misa bilong helpim Mrs. Mary Bita, pastaim het na go long Frankfurt, Jemani go long Bogia inap long yia tisa bilong Sen Peter's skul long yia 1990 - 1999. Na long sekap long sik bilong 1983. long Fraide apinun, i gat narapela funeral misa bilong em wantaim ol dokta long Stat long yia 1983, em i Mathew Efi, wanpela man bilong Mekeo, i bin kisim sik hap. putim tingting na wok bilong klostu 20 yia, na stap antap long wilsia tasol. Em i save gut long sik bi- em i go long Legio Maria. Long olgeta taim yumi wokim santu Misa bilong long em, tasol em i bilip long Em i bin pablisim planti buk helpim ol daiman, yumi save wari long sol bilong ol. prea bilong ol pipel bilong Pater Ernest Golly, SVD long skulim manmeri long Yumi hop sol bilong ol i stap gut wantaim God long Yomba na prea bilong Frank wok bilong Legio Maria. Em i heven. Olsem na yumi wokim lotu, prea long askim God Nysa insait long kantri Polan. taim em i kisim asaimen long bin lukautim opis bilong Yut Duff (1889 - 1980) bilong Ire- Long 8 Septemba 1950, kam long PNG. Olsem na em long pogivim sin bilong ol na givim gutpela malolo long land husat i bin kamapim na Legio Maria bilong heven. em i joinim Novisiet long Pie- i go long Inglan long lainim Madang Daiosis stat long Lijen Maria. nienzo na stadi Filosofi na tok Inglis na long June 25 Long funeral misa las wik mi bin tokim stori gen long Long 27 April 2010, Pater 1991 na pinis long 1993, wanpela stori, Asbisop John Ribat MSC i bin stori long Tioloji. 1961, em i kalap long sip na taim ol i makim em i kamap Golly i bin kisim sakramen taim mipela i selebretim 40 yia bilong Erima Peris na Long 8 Septemba 1958 go long Sidni, Australia. pater long Our Lady of Per- bilong unsio long helpim pestode bilong Santu Pita Chanel long de 1 Me 2010. em i wokim fainal promis bi- Em i kamap long PNG pertual Help long Yomba in- mekim em i strong long Stori i go olsem; wanpela man i bin dai na i go long long em long stap olsem long 29 Septemba 1961 na sait long Madang Daiosis. karim pen bilong em, na long heven. Taim em i kamap long heven, santu Pita i bin memba bilong SVD. Na long lainim tokples na kalsa long Em i wanpela strongpela Me 2010, em i bin dai long 1 February 1959, em i kisim Aleksisafen na go wok long misinari i save bihainim gut welkamim em, sekim buk bilong laip na i painim aut Santu Augustine. ordo long kamap Pater na Saidor wantaim Pater Otten- pasin bilong man i bin nem bilong man i stap na helpim em long soim haus bi- Pater Golly i kamap long wokim namba wan misa long heym. Em i pilim hat bikos kamapim SVD. long em. wanpela strongpela Katolik Cisowa, as ples bilong em wantaim 6000 manmeri na Em i no save givim sans Taim em i go insait long heven, em i amamas tru famili. long 25 June 1959. pikinini, dispela hap i gat 13 long Satan long bagarapim bikos em i lukim planti naispela haus i stap. Olsem na Taim em i pinisim 6 yia Bipo em i kam kamap long tokples na kago kalt wan- manmeri. Em i hat wok ol- em i tokim em yet olsem nau em i bai stap long wanpela long praimeri skul long PNG, em i bin kamap tisa taim. geta taim gutpela haus. Olsem long graun tu em i bin stap insait Cisowa, long Septemba long Maino Seminari long Long 1964-1966 em i wok olsem na em i tok, taim mi long wanpela naispela haus, na nau em i amamas moa 1946, em i go long Maino Nysa na wokim wok pater long Bundi. Em i stat long stap laip yet, mi nogat taim moa yet, bikos dispela naispela haus bai i no bagarap. Seminari bilong SVD long long peris tu. Long dispela lainim ol katekis bai wok bilong malolo. Em i askim santu Pita; "Olgeta naispela haus bilong husat? I gat manmeri i stap pinis o nogat?" Pita i tok; "Dispela naispela haus, em i gat papa bi- long em pinis. Sampela ol i kam na stap pinis, sam- CIC luksave long Madas De pela haus i nogat manmeri yet. Ol i stap long graun yet." Na dispela man i askim Pita gen, "haus bilong mi i OL meri i save stap we?" mekim planti wok Taim em i lukim wanpela haus i naispela tru, em i long klinim ol kopi tokim Pita olsem; "ah...mi laikim dispela haus. Ating mi gaden, pikim ol kopi seri na ol narapela bai stap long dispel haus ya". bikpela hatwok bi- Tasol Pita i tokim em olsem,"Nogat, haus bilong yumi long kopi. Ol man i i stap long hap yet. Mobeta yumi wokabaut i hariap, bai save insait long yu ken go insait long haus bilong yu na stap long hap". taim bilong salim Tupela i wokabaut i go het, na i kamap long laspela kopi tasol. haus. Pita i tokim em: "em nau, dispel em i haus bilong Sif Eksekyutiv opisa bilong Kopi yu". Indastri Koporesen Man ya i kirap nogut tru, bikos em i lukim dispel haus (CIC), Navi Anis, i i no gutpela. I gat planti hul long wol, ruf bilong haus ol tok autim dispela i wokim long lip bilong kokonas na bagarap olgeta. Dua taim em i salim tok i na windua i bagarap na hangamap i stap...... ya, olgeta amamas long i bagarap. Madas De long ol- Man i protes long santu Pita. "Nogat, Pita. Em i no geta meri insait long PNG na moa haus bilong mi. Long graun mi stap long naispela haus. yet, long ol meri i Mi no laik stap long dispela pipia haus. Moabeta yu wok insait long kopi bringim mi bek na stap long naispela haus yumi bin bisnis. lukim pinis long em". Em i tok wanpela Na Pita it ok: "Sori, bro! Dispela haus mipela wokim wok painim we CIC bikos ol papa bilong em i bin salim metiriel i kam taim i bin karimaut i no long taim i go pinis i ol i stap long graun yet. Yu i no bin salim metiriel i kam, soim olsem planti MADAS DE LUKSAVE: Ol meri woklain long CIC wantaim CEI Mavo Anis na Jenerel Menesa Operesens, El- olsem na mipela i no inap wokim wanpela naispela mama long PNG i lisom Pidik. Poto: CIC Media haus bilong yu, mipela wokim wanpela pipia haus save mekim bikpela tasol". hatwok long ol kopi gaden. Na long ol kain samting long spesel de na taim luksave long ol meri bilong ol, i gutpela woklain bilong em. long givim luksave i Sampela ol bik go long ol mama. manmeri i bin stap Ol Gavana noken pretim meri risev sit Mista Anis i bin long belo kaikai UNIFEM na ol meri lida i bin ol meri bai kamapim tupela "Kisim moa meri long pala- bung em Jenerel Veronica Hatutasi i raitim mekim dispela tok- holim long Mosbi i mekim klia memba bilong provinsel rijinel men bai gutpela long PNG tok long wanpela Menesa CIC Op- lans kaikai bung we eresens Ellison I NOGAT as long ol rijinel olsem risev sit bilong ol meri i sit. bikos wanpela long ol samting CIC i bin holim long Pidik, Midia opisa memba o gavana long ol wan no bilong tekova long sit bilong Meri bai makim provins tasol em nau taim mak bilong pipel i Stake Haus long bilong Isten Hailans wan provins long kantri long ol gavana, tasol em i bilong em i no inap kamap gavana. go antap, ol gavana i gat planti Goroka long ol meri Provinsel Gavman, pret long ol meri i go insait long meri memba i wok bung wan- Em i ken sindaun long provinsel wok na meri memba bai helpim Willie Palme na woklain bilong em politiks sapos Palamen i tok taim ol gavana long helpim asembli na nesenel palamen gut long dispela eria," Dokta las wik Fraide. Menesa bilong Dispela em i bin Redio Isten oraitim "Risev sit bilong ol skruim ol wok long provins i go sindaun tasol em i no inap long Orovu Sepoe bilong Integriti Bi- namba wan taim we Hailans, Agnes Meri". het. rausim gavana na kisim ples bi- long Politikel Patis Komisin i bin CIC i bin mekim Inape. Wanpela woksop we "Modol bilong Risev sit bilong long en, nogat. tok long woksop. saplimen Me 20 - 26, 2010 Wantok P11

Hevi bilong ‘Klaimet Senis’

stap pinis….NARI redim – progrem Zurenuoc long helpim rurel komyniti JAMES KILA i raitim pela eria em ol plenim long go taim invesmen long helpim wantaim Visin long i gat “Smat, NARI na ol patnas bilong en EVI bilong klaimet senis, Gutpela Tingting, Fea na Hepi long strongim ol long netwok o hevi bilong bikpela san PNG Sosaiti long yia 2050.” risos senta insait long ol eria o naH ples-drai, na bikpela ren “Mi mas kisim dispela taim ples long kantri we birua em isi pundaun na bikpela aiwara, long tok amamas long NARI na long bungim ol. Samting olsem solwara i solap na tu graun tu tok amamas long siaman bi- 50-pela ol kain risos senta bruk na ol narapela hevi em ol long NARI, Dokta John Kola na olsem bai kamap long ol stesin trupela samting. Na ol dispela Dairekta Jenerol, Dokta na ples we ol patna ogenaisesin hevi i stap pinis. Raghuntah Ghodake long gut- i wok i stap long en olsem Dipat- Dispela em bikpela toktok, Sif pela lukluk bilong ol igo pas long men bilong Agrikalsa na Laip- Seketeri bilong gavman, Mana- bihainim taim,” Mista Zurenuoc stok, ol NGO na CBO (Sios-bes supe Zurenuoc i bin mekim long i tok. ogenaisesin), na ol skul. taim em i givim toktok long laun- Mista Zurenuoc i tok olsem “Mi save olsem NARI bai wok sing bilong “PNG Drought Pre- gavman bilong Papua Niugini i bung gut wantaim ol dispela paredness” wanpela projek luksave long ol gutpela na ogenaisesin long lukim olsem ol Nesinol Agrikalsa Risets Institiut Sif Seketeri bilong Gavman, Manasupe Zurenuoc i opim NARI Draut Pro- bikpela wok NARI save mekim komyuniti bilong yumi i redi gut jek long Bubia klostu long Lae long stat bilong dispela mun. (NARI) i bin kamapim long na i amamas long givim mani long ol hevi i kamap long taim Bubia, klostu long Lae, Morobe taim nogut bai kamapim. na klaimet senis, komyuniti di- long helpim aninit long Pablik bilong bikpela san na drai-taim provins long Me 5, 2010. Mista Zurenuoc i tok amamas velopmen na statejik plening na Invesmen Progrem (Divelop- long ol yia i kam bihain,” Mista Dispela progrem NARI i igo long Nesinol Agrikalsa gutpela divelopmen. Olgeta dis- men Projeks). Dispela bai long- Zurenuoc i tok. kamapim em long redim gut ol Risets Institiut (NARI) long kisim rurel komyuniti na pipel long na karimaut wok igo insait long PNG long redim gut ol yet long las 3-pela yia long mekim taim bilong ol hevi bilong bikpela strongpela toktok long redim san na ples-drai na tu ol nara- PNG long taim bilong bikpela pela hevi we bai go wantaim. san i kamapna tu long narapela “Klaimet Senis na Global bikpela san o taim bilong to long Woming em ol bikpela hevi tru kaikai long ol yia i kam bihain. long wol tude. Dispela hevi i Em i givim tok amamas igo stap pinis. Bihain long olgeta yia long Dokta John Bailey, husat level bilong solwara i wok long em prinsipol saintis o saveman go antap olgeta taim na dispela bilong NARI long go pas long i karamapim ol ples bilong dispela bikpela kempein insait wokim gaden na tu ples bilong long las 3-pela yia. painim abus long planti ples Mista Zurenuoc i tok olsem long nambis eria. Graun wara taim em i wok olsem provinsal na ol graun bilong wok agrikalsa edministreta bilong Morobe long ol planti liklik ailan na ol provins, em i bin bihainim klostu atolls em wara igo bagarap ol risets na divelopmen (R&D) pinis,” Mista Zurenuoc i tok. plen bilong NARI. Mista Zurenuoc i tok olsem Em i tokaut olsem em i ama- ino olsem long bipo, ol senis we mas long ol dispela progrem nau i kamap long sait bilong NARI i kamap wantaim long sait bikpela ren i pundaun wantu long lukluk long ol gutpela pro- tasol na tu ol strong bilong win grem we bai i ken redim ol rurel na tu El Nino i kamap long pipel long ples long sait bilong tropikol Pasifik i wok long senis yusim gut ol gaden kaikai bilong senis planti taim tru. Ol dispela ol na tu gutpela rot long mekim samting i wok long bringim gaden long sapotim sindaun bi- kamap bikpela taim bilong san long ol long ples. Dispela ol pro- long PNG insait long olgeta 10 grem i go gut wantaim wok long na 12-pela krismas. stretim na helpim nesinol divel- Mista Zurenouc i tok ol dis- opmen we i stap long LTDS pela tupela bikpela samting em (Long-taim Divelopment i go wantaim El Nino em: Strateji) na tu i stap insait long taim bilong bikpela san bai nupela PNG Visin 2050. kamap we bai bringim bikpela Dispela progrem i sapotim ol- hevi long sit bilong kaikai na tu geta 8-pela pos o pila bilong wara i sot; Visin 2050 long sait bilong Bikos dispela i save strong na diveloim ol manmeri kamap insait long olgeta 10 igo insait long kantri, bringim kamap 12-pela yia, ol lain atoriti na ol mani na bringim kamap gutpela komyuniti ino lukim wanem ol rioses, divelopim ol institusen bikpela nid o wok i stap na divelopmen na sevises, baio- long redim ol plen long stretim o sekuriti na baio-sefti; sait long traim daunim hevi dispela lukautim gut bus, graun na wara P12 Wantok Me 20 - 26, 2010 saplimen

Climate Change: The Outlook for PNG Keynote Presentation by Dr John Bailey (NARI Principal Scientist) at NARI’s Stakeholders Forum on Preparing PNG for Drought. LIMATE change is a very valve is El Niño”. important issue, but also El Niño’s strong enough to aC highly contentious one. bring severe drought conditions Nevertheless, it is important to PNG have increased in fre- that the people of PNG under- quency over the last 100 years. stand just what is in store for Prior to 1972, the interval be- them as a direct or indirect re- tween such strong events was sult of global warming. some 30 years, whereas in Global warming is happening. more recent times it has been The latest IPCC report in 2007, only 10-15 years. Based on the states that “Global warming is recent frequency of strong El now unequivocal”. What is Nino’s, another strong event is more, ice caps and continental due around 2012, and is likely to glaciers are melting at an alarm- bring severe drought conditions ing rate - a clear indication that to much of PNG, at least as se- global temperatures are indeed vere as those experienced in rising. For PNG, the effects of 1997, and possibly much global warming are already stronger. being felt. Since 1960 average There are two top priority is- temperatures in this country sues that need to be urgently have risen by more than 1 de- addressed if rural populations gree Celsius, a large enough are not to suffer greatly during change to have significant im- another severe drought event. pact on ecosystems which are (L-R) Dr John Bailey, Dr Raghunath finely balanced and sensitive to Ghodake, Governor Wenge, Dr John kola,Manasupe and FOOD SECURITY FOR even small changes in tempera- Peta Mills of AusAID. > 2 MILLION ture. As a consequence, there Food security, while normally have been significant increases good in PNG, is nevertheless in crop diseases. under threat from climate ex- In 2003, the arrival of late tremes associated with global Nambawan yam fama bilong Isten blight disease almost eradicated Hailans, Jenifer Kena, sampela ol warming and its impact on the the potato industry. Temperature bikpela Afriken yam em planim El Niño/Southern Oscillation. and humidity were just right for long Goroka na bringim long salim With the prospect of another the spread if this disease. Sweet long Bubia long Lae. Allyams went strong El Niño event in the near potato leaf scab has now like hot cakes. future, and accompanying se- reached almost epidemic levels vere drought conditions, more in many popular sweet potato than 2 million people in the high- varieties. Even more concerning lieve is a grave oversight. There lands, lowlands and islands of is the fact that malaria is now is convincing evidence that as PNG could become food-inse- spreading to the highlands with sea temperatures in the tropics cure — lacking sufficient nour- cases reported in Enga, and ex- increase so to do the strength ishment to sustain health and perts are predicting that epi- and frequency of El Nino even life in extreme situations. demic malaria will be events. Historical data from widespread in the highlands re- raised coral reef terraces on the WATER SECURITY FOR gion in less than 20 years. Huon Peninsula of PNG indicate 1 MILLION Rising sea levels coupled with that El Niño events have been Adequate water security is king tides and surges are threat- MORE INTENSE in the 20th when households have access ening communal water supplies Century than at any other time to sufficient water of suitable and food production systems on in the past 130,000 years. Data quality for domestic (drinking, islands and atolls, and hence from a coral reef on the Maiana washing & cooking) and essen- the very existence of many is- Atoll in the central Pacific show tial agricultural (crop irrigation & land communities such as the that prior to 1900, El Niño re- animal requirements) purposes. Carteret and Duke of York Is- turned every 10-15 years, tropics from over-heating. Con- IPCC Scientific Assessment of In the present climate change lands. Already many residents whereas from the early 20th sequently, as global tempera- Climate Change, makes this scenario of recurring El Niño-in- from PNG’s Carteret Islands Century onwards it started to re- tures increase, so too do the statement: “In an era of global duced droughts, upwards of 1 have been relocated to turn about every 4 to 6 years. frequency and severity of these warming, ocean currents and million people in the highlands, Bougainville. There is growing recognition El Niño events. Kevin Trenbreth weather systems may not be lowlands and islands regions of Then we have El Nino. El that El Niño has a vital global who is the Head of Climate able to bleed off enough of all of PNG, at times may become Nino is currently not considered thermostatic function — regulat- Analysis at the National Centre the heat pumped into the tropi- water-insecure — with their to be a phenomenon linked to ing the temperature of the equa- for Atmospheric Research, and cal seas. Periodically it must get health, lives and livelihoods at global warming, but this I be- torial pacific and preventing the who was lead author in the 2007 rid of this heat – and the safety risk. saplimen Me 20 - 26, 2010 Wantok P13

Health and managing

Fresh produce disease in display by FPDA Lae staff. drought FPDA na Digicel bringim fud maket infomesin long pipel Mark Worinu bilong FPDA i ol famas long salim kaikai pinis wantaim Mobail Maket- situationsJosephine Yaga i raitim vaccination coverage, large pop- raitim na kisim mani long helpim ing Infomesin Sistem wan- ulation density, more malnour- sindaun bilong ol long ples. taim gutpela wok patnasip ommunicable diseases and ished people, and population with UTPELA maket in- Long stretim ol dispela wantaim Digicel (PNG) Lim- under-nutrition are appar- chronic underline conditions fomesin I mas go long hevi, Fres Prodius Divelop- ited na tu bikpela sapot I kam entC health problems faced by where people will be diseased olG manmeri long taim stret men Ejensi (FPDA), ogenais- long Agrikalsa Invomesin vulnerable communities during more during severe drought con- long ol manmeri I ken redi esin husat igo pas long Grent Skim (AIGS) bilong droughts, according to the ditions. long baim kaikai na tu long hoti-kalsa indastri I kamap AusAID. World Health Organization Dr Darta said PNG needs to be (WHO). prepared now. Health systems in- WHO’s Dr Sidarta Darta said cluding health centres and aid when droughts induce water posts in the country are fragile shortage, vulnerable people are and therefore are vulnerable to exposed to diseases such as di- support the total population in arrhea, cholera, typhoid fever, and times of drought. There is a great skin and eye diseases. “Droughts need to create strategies to pre- also cause loss of livestock and pare the people from drought. crop failure, resulting in under-nu- Under-staffing due to food trition due to reduced food intake,” shortage or economic distress he said. can create opportunities for com- “Communities also lose buying munity health workers to leave the power, stress migration and other areas they are working. Such fac- coping strategies resulting in loss tors will affect the health delivery of caring capacity.” system. However, Dr Darta said as part ‘So what can be done is what of health response, special budg- we can start from this place ets must be provided with epi- (stakeholder forum),’ he said. demic and nutritional “WHO feels that this advance surveillances, disease control climate change warning system is guidelines, training, stronger pro- possible with the advance system grammes, health information re- available at this highly technolog- ferrals, and special plans and ical world and when we have policies. creditable systems, what needs to Dr Darta said this during the be done is assessment.’ stakeholder forum at Bubia in Lae Areas needed to be assessed, during NARI Open Day early this as anticipated, include food aid, month. water supply, water quality con- He said most common prob- trol, excretory disposable facili- lems that occur during a drought ties, surveillance and control of or any other emergency cases in- commutable diseases, assess- clude babies dying of measles ment and surveillance of nutri- and maternal mortality due to re- tional status and limitation and duced food intake and lack of var- management of populations dis- ied diet. During such placements. circumstances, communities are He said this inter-sectorial coor- also exposed to communicable dination is an essence of any diseases, migration, loss of buy- emergencies including drought to ing power, and erosion of coping mitigation or adaptation and con- and caring capacities limit peo- sidering WHO’s food aid plans, he ple’s access to health services. added that taking into account the He said vulnerable areas likely logistics, economics, political, to have mortality and morbidity physical evaluation always have are those with weak surveillance, to be an integral part of such pro- poor access to sanitation, low ject’s plan. P14 Wantok Me 20 - 26, 2010 saplimen

Wanpela fama bilong ples Munum i soim ol bikpela Indian guava

Robert Plak of NARI i skulim ol sumatin bilong Morobe long rot long kamapim ol nupela helti kru long leboratori yusim tisiu kalsa.

NARI saintis, Antony Kerru (lephan) na Johannes Pakatol, i givim toktok long ol lain long sik Poteto Leit Blait.

he Fresh Produce Development Agency (FPDA) congratulates the National Agricul- tuTre Research Institute (NARI) for successfully implementing the 2010 Agriculture Innovations Laipstok na rot long lukautim fis. Show and Stakeholder Forum in Preparing PNG for Drought and Climate Change at NARI, Bubia, Lae. FPDA is a key partner and collaborator with NARI in research and technology development aspects relating to production and marketing of food crops for income generation and food secu- Wanpela sumatin mangalim rity in Papua New Guinea. kasava o tapiok we i ken gro long taim bilong bikpela san long Bubia Authorized by Mr Gregory Liripu General Manager, FPDA

Ol famas lain long rot bilong drafting o maritim ol hap bilong ol frut diwai wantaim. P16 Wantok Me 20 - 26, 2010 saplimen

NARI putimaut nupela rot long lukautim kaikai bilong pik longpela taim SENIORL ANZU i raitim wok-traim long redim dispela nu- pela teknoloji. L LAIN husat save lukau- Silaj teknoloji I kamap bihain long wok-painimaut bilong NARI tim pik o pik famas insait Michael Dom of Olong Papua Niugini nau i gat long sait bilong risets na divelop- NARI showing nupela rot long holim kaikai bi- men long laipstok progrem na sweet potato long pik longpela taim sapos moa long en em long kamapim silage for pig ol i yusim kaukau bilong gutpela rot long yusim kaikai bi- as farmer repre- long pik namel long ol komesal sentatives Akilo gaden. Purunu (right) and Dispela kaikai bilong pik i ken pik famas. Moses Pala from stap longpela taim insait long Dispela stadi long karimaut dis- Western high- wanpela teknoloji ol i kolim “swit peal wok em wanpela saintis bi- lands looking on. potato silaj bilong fidim pik’. long NARI Laipstok Progrem, Dispela nupela teknoloji em Michael Dom I go pas long en ol i putim kamaut ples-klia long long Labu klostu long Lae. Long las mun long 2010 Nesinol taim ol I putim kamaut dispela Agrikalsa Risets Institiut (NARI) nupela teknoloji, Mista Dom I kaikai bilong pik I ken kaikai gut, mekim ensiling olsem samting bi- ol kau, sipsip, memek na tu ol Innovations Show long Bubia, tokaut olsem ol I bin testim dis- strongim gro bilong pi na tu long katim kaukau igo liklik liklik, pik. klostu long Lae, Morobe provins. pela teknoloji pinis long wanpela kamapim moa gutpela mit kwaliti ol dram, ol plastik karamap em isi Teknoloji ya em ol i luksave Nupela teknoloji ya em AusAID stesin long Ponboile viles, long long pik na tu I ken bringim gut- long painim long ol agrikalsa didi- olsem em i gutpela long fidim ol Minista Kaunsila, Peta Mills i Tambul long fam yet. Na em I tok pela mani sapos yu salim pik. man stua long PNG. pig yusim rop o kru bilong kaukau putim kamaut long ofisal sere- long tupela taim ol I traim dispela Dispela rot long wok long silaj Dispela kaukau silaj save long NARI stesin long Labu na bi- moni long pablik long Bubia. silajing teknloji, gutpela bekim I long kaukau o swit poteto em kamap yusim wanpela rot ol i hain ol i promotim igo long ol Wanpela lokal pik fama bilong samting o ansa I kamap na planti NARI I bin kamapim insait long ol kolim long ensiling teknik. Ensil- ples-lain na smolholda famas Tambul veli long Westen Hailans famas tu I soim intares long en yia igo pinis long ol nambis ples ing em wanpela rot long mekim long ol komyuniti we pike m nem bilong em Akilo Purunu na Swit poteto (kaukau) silaj em na tu long ol hailans ples long o prosesim ol grin na ol nupela bikpela samting tru long laip bi- Siaman bilong Hailans Pik Groas wanpela kain teknoloji o nupela luksave long kondisen long gaden kaikai long redim gut ol long ol. Asosesin, Moses Pala i bin kisim kain rot we I ken putim ol kaikai lukautim ol pik. Dispela miks bi- samting long mekim dispela Pasin long givim kru na rop bi- dispela teknoloji long makim ol- bilong pik I stap inap 7-pela mun long kaukau wantaim ol narapela kaikai bilong pik i stap longpela long kaukau olsem kaikai igo geta pik famas insait long PNG. olgeta wantaim ol simpol o liklik samting bai I mekim pik I kamap taim. Ol samting we i save go long pik em planti lain long PNG Mista Purunu yet em wanpela ol wok na tu bai I yusim ol samt- gut na strong na I winim dispela wantaim ensiling ol i save kolim save mekim. Moa long en tu semi-komesal pik fama na fam ing we prais I daunbilo. Dispela olpela pasin long givim kaikai silaj, i ken kamapim gutpela nais- groim gaden kaikai na givim long bilong em ol yusim long karimaut teknoloji I ken kamapim gutpela long pik. Olgeta samting long pela kaikai bilong ol enimol olsem pik tu em wanpela hatwok tru.

LONGPELA DRAI TAIM (Nogat ren pundaun) Wanem samting em long-pela drai-taim (draut)? Sevim sid bilong kon na bin Draut (drought) em tain nogat ren save pundaun na ren ino save Draim ol fres kaikai olsem tapiok na banana na sevim i stap pundaun long taim yu ting ren bai pundaun. Dispela save kamap Em gutpela long sevim ol yam we kru save gro we i ken stap inap insait long planti mun. Em taim we we longpela taim bilong drai- long 6-pela mun taim i ken kamap long wanem ples o graun long wol. Dispela hevi bilong longpela drai-taim i save narakain long wanpela ples igo Long taim bilong draut long narapela. Dispela em bikos long wanem hap pes i stap long Yusim ol kaikai yu kisim long gaden gut en long kol ples, hot ples o wanem ol kalsa, na tu i ken givim hevi Kontrolim ol binatang we i ken givim sik long lip bilong kaukau long wanem wei ol pipel save yusim wara. Was gut long paia kukim haus na ol gaden kaikai Givim wara long gaden kaikai sapos yu gat wara klostu Wanem samting save kamapim draut? Yusim gras long karamapim graun Planti samting save kamapim draut. Em save kamap taim nogat Lukautim gut ol samting long planim long gaden ren i pundaun, o em save kamap taim ples bilong kisim wara i pinis Kaikai ol bus na kaikai we i ken stap gut long drai taim na ol manmeri ino inap long kisim wara ol i nidim. Salim ol enimol yu lukautim long kisim mani Wanem samting long mekim bipo, na bihain long draut i kamap? Boilim wara bipo yu dring na was gut long wara saplai bilong yu Plantim ol gaden krop we save kamapim kaikai hariap Promotim ol gaden kaikai we i ken stap gut long drai-taim Stretim gut ol samting long planim long gaden Bipo long draut Lukautim gut ol diwai we i save gro hariap na painim kaikai bilong Putim ol gras na narapela samting long karamapim graun Bihain long draut ol yet Wokim gaden long graun i wet i tais ples Planim ol sid bilong ol gaden kaikai olsem kukamba, kon na ol Yu mas redi na was gut long sik na binatang we bilong ol gaden Sevim o putim sampela kaikai i stap bilong bihain kumu kaikai Sevim mani long baim kaikai Tokim ol famas long planim ol sid kaikai ol i gat long en Bai i ken hevi long taim wara i rausim graun na tait taim bikpela ren saplimen Me 20 - 26, 2010 Wantok P17

Morobe provinsal gavman helpim NARI wantaim nupela baioteknoloji senta AVANA bilong Morobe, binatang i ken bagarapim Luther Wenge i tokaut kaikai na tu wanem ol kain sik longG givim K1 milien long e mol i ken painim long ol kamapim wanpela nupela gaden kaikai na ol narapela baioteknoloji senta long moa wok. NARI hetkwata long Bubia Senta bai bai lukluk long sait klostu long Lae, Morobe bilong pest na disis menesmen provins. na daignostiks, patoloji na en- Dispela mani long wokim tomoloji, aplaid molekula kamap dispela nupela senta bailoji. Ol dispela ol bikpela bai kam long 2011 baset o nem stadi em long sait long mani-plen bilong Morobe lukim long wanem kain ol sik provinsal gavman. na ol narapela samting i stap Mista Wenge i tok olsem ol long ol gaden kaikai na tu long wok we bai kamap insait long traim ol gutpela rot yusim ol dispela nupela baio-teknoloji samting insait long leboratori senta em bai long sait bilong long divelopim gutpela wok yusim ol nupela teknoloji long long daunim sik. Moa long en luksave gut long ol gutpela fud tu NARI bai lukluk tu long kros we krop we i save gro kamapim gutpela ol gaden hariap na tu long sait bilong kaikai we sik ino inap painim o stadi long lukautim gut ol gaden kaikai we i ken gro Gavana bilong Morobe provins, Luther Wenge (lephan) i tokaut long K1 milien sapot igo long wokim kamap gaden kaikai we i ken stap nupela baioteknoloji senta taim NARI kaunsil siaman Dokta John Kola i lukluk. Poto: Seniorl Anzu hariap na karim kaikai insait longpela taim na tu long sait bi- long sot-pela taim tasol. long yusim ol krop na enimol nem ol i givim em long luksave long eria bilong sains, teknoloji Ghodake Baioteknoloji Senta’ Dispela baio-teknoloji senta long sait bilong stadi na save long ol bikpela wok Dokta na divelopmen. Em ino mekim Senta ya bai lukautim wok bai i gat sampela ol ofis long gut wanem ol krop na enimol i Raghunath Ghodake, husat dispela long PNG tasol em i long jenerol leboratori wok. karimaut risets wok na ofis bi- gutpela long stap long kantri nau em dairekta jenerol bilong mekim tu long Pasifik long long Dispela i min olsem wok long long ol lain husat i karimaut ol bilong yumi.. NARI i bin kamapim. sampela hap long wol. mekim stadi insait long rum stadi. Moa long en tu em bai i Mista Wenge it ok olsem dis- Gavana Wenge i tok olsem Dispela nupela baio-teknoloji yusim ol marasin na glas long gat ofis na rum bilong Jiograpi pela nupela senta em ol bai Dokta Ghodake i go pas long senta em Morobe Provinsal lukim wanem ol samting i ken Infomesin Sistems (GIS) na kolim Dokta Ghodake Baiote- kisim saintifik lidasip long NARI Gavman bai givim mani long kamapim gutpela kaikai na ol Nesinol Agrikalsa Infomesin knoloji Senta. Em it ok dispela na i mekim planti gutpela wok kamapim na ol bai kolim ‘Dokta wok long sait bilong wanem ol Sistem (NAIS).

i kam olsem nay u mas redi long taim bilong tait na graun-bruk

Chop down dead or threatening trees Fix loose boards and roofing iron Put rubbish bins where they cannot be blown about Put strips of tape across large picture windows Place support Timber or wood tied with ropes on weak structures Avoid sailing out to seas when you notice bad weather or hear Landslides may occur on weak structured steep mountain re Strong Wind Warnings Those at lowland or near river banks to leave your location sulting from continuous reain or from a very strong earthquake to safe and higher ground Avoid making gardens on the slope or at the foot During the storm When flood waters get close to your house, switch off the Stay indoors electricity, move valuable possessions, clothing, food and  Authorized by: National Disaster Center Shelter in the strongest part of the house or safe building in water to safer place PO Box 4970, BOROKO, NCD the community Put weedkillers, flysprays and other chemicals where they Be aware of flying objects such as roofing irons Phone: (675) 301 111, 301 1053; cannot mix with flood waters If you are at sea put on your life jackets and seek shelter at  Fax: (675) 325 4186 nearest coast or island Don’t go walking or driving or paddling through flood areas P18 Wantok Me 20 - 26, 2010 saplimen

NARI National Drought Project Preparing Rural Communi- ties in PNG for Frequent “and Prolonged El Nino-in- duced Drought Events” The most imminent risk to PNG posed by climate change is the increased frequency of strong El Niño events and the severe drought conditions they bring to much of the country. Following the drought of 1997, NARI developed a se- ries of strategies to help com- munities adapt their traditional food production systems to cope with the effects of drought. These strategies have since been publicized at NARI field events and open days in vari- ous parts of the highlands and lowlands. Not withstanding this, most rural communities in the high- lands, lowlands and islands re- gions still do not have access to the necessary information and resources to cope with prolonged drought conditions. In response to this need, the Government of PNG has pro- Demonstration on vided PIP funding for NARI to water harvesting equip a network of Resource during drought periods. Centers throughout the coun- try (operated by government, NGO and church organiza- tions) with the information and resources to help communities cope with recurring drought A model resource events. The project was offi- centre on display at Bubia. cially launched by Chief Secre- tary Manasupe Zurenouc last Wednesday at NARI Head- quarters at Bubia near Lae, witnessed by key stakeholders equip their stations as Re- in agricultural and rural devel- source Centers (RC) opment who gathered for a Multiply planting materials, stakeholder forum on prepar- mass produce printed materi- ing PNG for drought als, and procure equipment. Provide training to RC per- Goal and Objective sonnel in drought coping GOAL: That rural communi- strategies and how to dissemi- ties in drought vulnerable parts nate them to local communities of PNG have access to suffi- Deliver resources to RC’s cient food and cash income and conduct surveys to assess from farming to sustain their community preparedness for lives, livelihoods and social re- drought sponsibilities under recurring Resource Center Resources drought conditions. Drought coping strategies in printed forms (30 different OBJECTIVE: To equip Re- strategies in leaflet and poster source Centers in each district forms) classified as moderate to very Planting materials of crops high risk (in terms of drought and crop varieties suitable for vulnerability) with the neces- drought conditions (drought sary information and resources tolerant varieties of cassava food processing and preserva- multiplication and distribution processing and preservation to enable communities cope and sweet potato, yams plus tion; water harvesting and crop of planting materials and techniques and in construction with the ill effects of drought. many more other suitable irrigation) seeds – maize or corn, rice of irrigation equipment) Modus Operandi crops, eg rice and maize) wheat, peas and beans – and Monitoring community Formalize agreements with Indoor and outdoor demon- Resource Centre Activities dissemination of information) preparedness (conducting sur- organizations operating in the strations of drought coping Multiplying and distributing Providing training in coping veys and canvassing commu- drought vulnerable areas to strategies and equipment (eg resources (land preparation, strategies (eg, training in food nity views) komentri Me 20 - 26, 2010 Wantok P19

Lo bilong ol grasruts... KOMENTRI Pipel i no aipas olsem bipo TAIM ol bikman i kamap long wanpela ples, i gat luk- save long ol i kam. Tasol tude i no olsem bipo. Bipo, taim bikman bilong narapela ples i kam long ples bilong yumi, bai yumi givim luksave na kisim toktok bilong em. Em i bikman, na em i klia long planti samt- ing, na wanem samting em i tok, bai pipel i harim na tok yesa tasol. Tude, ol pipel long ples i no moa aipas olsem bipo. Long tupela wik i go pinis, Minista bilong Envairomen na Konsavesen, Benny Allen, Deputi Praim Minista na Gavana bilong Madang i bin raun i go long Raikos long bungim pipel na kisim wanpela petisen o belwari askim pepa long gavman i noken tok oraitim tromoi bilong pipia bilong Ramu Nikel main i go insait long Basamuk be na solwara bilong Madang. Ol pipel yet i bin redi long bungim ol dispela lida, na maski pasin bilong luksave long bikman i bin stap, ol i no pasim maus na harim tok tasol. Nogat. Ol i tokim ol lida stret olsem ol pipel i no laikim solwara bilong ol i bagarap. Tasol em i klia olsem tingting bilong tupela nesenel lida i no klia long toktok ol pipel i givim. Allen i toktok olsem ol pipel i wok harim na bihainim wanpela stori tasol long ol lain NGO long ol i mas pasim dispela wok bilong tromoi pipia long solwara. Em i no luksave olsem ol pipel i belwari tru long bihain taim bilong solwara. Na Dokta Temu tu, em i no luksave long wari bilong pipel. As toktok bilong em i pas strong tru olsem gav- man i skelim gut pinis olgeta hevi bai kamap, na ol i sainim tok wanbel long dispela projek i go het. Olsem wanem na ol lida i wok het strong olsem? I gat planti ol wok painimaut we ol savemanmeri i mekim long hevi kain wok olsem i ken kirapim, tasol ol lida i strong yet. Lo bilong ol Wanpela ripot i kam long wanpela indipenden sain- tifik grup, we gavman yet i askim ol long glasim gut dis- bikman long pela wok bilong tromoi pipia bilong main, i tok olsem bai gat bikpela hevi tru i kamap long Basamuk na gavman... Madang solwara. Jada 2010 Tasol nogat. Dokta Temu i tok, i nogat mani long kisim dispela ripot long han bilong ol lain i raitim. Taim bilong harim toktok bilong ol bikman lida husat i no klia long wanem samting ol i toktok long en, em i pinis. Ol pipel i no moa aipas, na ol i no longlong olsem ol Lo wansait long lida na grasrut lain tumbuna bilong bipo. TRU tumas ating Papua mekim wok painimaut pas- mekim bikpela trabel tru Planti ol manmeri long ples i gat bikpela skul na Niugini mas gat tupelo taim. olsem stilim bikpela tausen savemak bilong ol i op pinis. Olsem na long kantri kina olsem K100,000 go Lo ya. Gavman i noken traim giamanim ol. Wanpela Lo em bilong ol bilong yumi, yu ken lukim antap long milien, em mas bikman na lida na narapela olsem planti lida na ol bik- kalabus 50 yias na olgeta Lo em bilong yumi ol liklik bilong gavman opis we em man bilong gavman wok bisnis na haus bilong em o grasrut manmeri. bos long en, em bai hat tru long amamas raun na wanem kain kago em gat Dispela toktok memba long polis i go brukim han kaikai gut stap bikos polis i mas go long han bilong bilong Bulolo Sam Basil bin lek bilong em. Ol bai go no sasim ol yet o polis i no stet long kisim na salim. Lo tromoi long haus palamen toktok isi long em na ol painim evidens yet olsem mas pinisim em olgeta long long las wik ya em trupela mas kisim pepa i kam long na ol lain ya lap na raun pawa na bisnis na wanem toktok tru bikos Lo bilong Polis Komisina pastaim stap. samting em gat em Lo mas yumi em hat tru long holim long go long haus o banis Tasol liklik man mekim rausim olgeta. na kalabusim ol bikman bilong dispela bikman. Ol trabel, maski nogat evi- Ol lain mekim liklik trabel bilong gavman. Tasol long bai karim em isi tru long kar dens yet, em nus pes olsem stilim tin pis o K10 holim ol liklik manmeri na go long polis stesin na bilong em solap pinis na mas kisim liklik taim tasol kalabusim ol bai isi tru. wetim loya bilong em long bihain em go long kalabus olsem ol ken kilim pipia Taim yu wanpela man o kam na ol bai toktok pas- na wetim kot long tok long siti inap wan wik olge- meri stilim tin pis long stua taim na sapos toktok i no sapos em brukim Lo o ta. na polis holim yu, sore stret go stret, orait em bai baim nogat. Ol arapela bikpela trabel ol bai brukim han lek bilong beil na go long haus na Em wanpela kain Lo tru olsem kilim man, reipim yu pastaim na bihain karim wetim narapela taim gen na pasin tru i stap long meri na ol bikpela stil long yu go long rum gad na long polis bai singautim em kantri bilong yumi. Tru benk na bisnis em ol sasim yu. Taim kot i painim kam long opis gen. tumas mi ting planti ara- bikpela trabel olsem na kot yu asua, ol bai salim yu go Ol bai mekim isi isi olsem pela kantri save lap dai ken sasim ol long mak na kaikai braun rais stret long go na toktok save go na dai stret long yumi ya. level bilong kalabus we Bomana o Buimo banis nating. Sampela taim bai ol Mi ting ol save lain bilong yumi gat tude. kalabus. tok nogat evidens long Lo mas glasim gen dispela Tasol panisim ol lida long Tasol sapos wanpela bik- sasim dispela lida olsem Lo na stretim bai em ken ol bikpela stil pasin bilong man bilong gavman i stilim na ol bai larim na givim wok gut long sait bilong ol em mas bikpela mekim- K100, 000 o K500,000 sampela moa taim long ol hevi na trabel. Sapos man save. P22 Wantok Me 20 - 26, 2010 komik

Program bilong Weekend Shift – Saturday & Sunday Wanwan De 9:45am – YUMI PAINIM WOK Segment 3:10pm – Avinun cruz 6:00am – 11:00am – Wiken Sanrais 10:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta 4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta 6:30am - Komuniti Notis Bod - Bondei gritings 10am – 2pm – Monin Trek na Belo Pack – Host: VAVIESSIE 4:10pm – “FOAPELA KAM GUD LONG 4” 7am – 9am – Wiken Spots Mande – Fraide 10:10am – Lukatim yu yet – Helt toktok – RH Hyper Mart 4:30pm – Nius Hetlains 9am – 11am – Monin Raun 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment 4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment 11am – 1pm – National Weekly Hit Parade (Host Kas.T) 6am – 10am – Sankamap show – Host: KAS.T 11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta 5:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM Nius Senta 6:15am – Komiuniti Notis Bod 2pm – 6pm – Sarere Avinun Draiv 11:10am – Cont’d – Lukauti yu yet - Helt toktok 5:10pm – 6:00pm – FLAME KULCHA (1 hr) listeners request 6pm – 00am – Nait Beat (Host Angra Kennedy) 6:30am – Nius Hetlains / Bondei gritings 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim 6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM NIUS Senta Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN 12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 6 – 7pm - Maggi noodles request aua 6:45am – Niuspepa Hetlains 12:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM 6pm – 00am – NAIT BEAT – Host: ANGRA KENNEDY YUMIFM POROMAN TEAM: 7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 6:10pm – 7:00pm Mun kamap sho Turner (KAS.T) Arifeae – Team Leader / Program Director 7:15am – Toktok sapotim LO na JASTIS Sekta 12:20pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM 6:45pm – Komiuniti Notis Bod Angra KENNEDY – Senior Announcer 7:30am – Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta 7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT Sinimil (Vaviessie) Philipo – Promotions Co ordinator 8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 1:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM 9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait Papa Raegs – Anouncer Nenge Neings – Announcer 8:15am – Stori b’long Skelim Tingting 2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM NIUS SENTA 00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: Papa Raegs 8:30am - Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN 2pm – 6pm – Avinun Draiv Taim – Host: Enjo Dabix / Sally / Nenge Enjo Dabix – Announcer Selestine Sally Sino - Announcer 9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta 2:00pm – 4:00pm (Tundei / Fondei) TOKAUT TOKSTRET 00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift) 9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) 2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment - Miusik / Request / Tok pilai 9:30am - Trukai Rais - GES FAIA KOMPETISEN 3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta - Kipim Kampani long ol nait shift.

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAM HARIM LONG: 101.9 FM 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op Raun wantaim Wantok kru... 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Spots 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Helt 8.15PM Musik Klinim hap 8.30PM NIUS 8.40PM Spots Riplei 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas TUNDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu bilong wokol pikinini bilong ol i 6.30AM Nius na Karent Afes Nicky Bernard 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op i raitim mekim bikpela wok 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat long klinim hap bilong 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Mama Graun SAMPELA opis long ol bilong ol. Ol brasim 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS 8.40PM Helt Riplei Kantri save stail hap spet buai, pulim ol 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas bilong ol long wok, gras long plawa gar- TRINDE - Moning - Nait taim yu lukim bai yu den, wasim ol glas wol 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes na simen wol bilong 7AM Stesen Pas aigris o bai yu laik 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu wok long dispela benk. 7.15PM Musik na Chit-Chat 7.30PM Nius na Karen Afeas kain hap. "Mipela save stap in- 8PM Focus 8.15PM Musik/Spots Long bikpela siti bi- sait tasol long opis na 8.30PM NIUS KISIMWIN: Bihain tasol 8.40PM Mama Graun Riplei long yumi long Pot sevim ol kastoma na 8.55PM Musik long ol i klinim benk bilong 9PM Stesen Pas Mosbi, i gat kainkain lusim ol klina long kli- long Boroko brens, ol FONDE - Moning - Nait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu opis. Ol opis olsem Air nap, tasol mipela no klinim ol buai spet, rausim 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas Niugini, opis bilong save olsem autsait bi- ol pipia, brasim simen wall 7PM Stesen Op 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat rentim kar, opis bilong long opis bilong na planti moa long mekim 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Youth sip, Benk opis, Pos mipela i doti tru, olsem benk i klin long ol kastoma 8.15PM Musik/Spots 8.30PM NIUS opis na planti moa, ol na mipela pasim tok bilong ol. 8.40PM Focus Riplei 8.55PM Musik dispela opis save bi- long kam wanpela Ol Poto: Nicky Bernard 9PM Stesen Pas FRAIDE - Moning - Nait lasim gut long autsait wiken na klinim autsait 6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes na insait tu. long opis bilong 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op Long wiken i go pinis mipela," wanpela wok- 7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu 7.15PM Musik na Chit-Chat ol benk manmeri bi- man bilong BSP i tok. 7.30PM Nius na Karen Afeas 8PM Wantok 8.15PM Musik long BSP o Benk Saut Ol i mekim liklik 8.30PM NIUS 8.40PM Youth Riplei Pasifik i wokim liklik kaikai bihain long pinis 8.55PM Musik 9PM Stesen Pas wok klin ap. Ol i klinim wok bilong ol long avi- SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu autsait bilong benk nun ol i go long haus 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius long Boroko brens. bilong. BSP Boroko SOIMKALA: Ol BSP 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben Boroko brens i save nau bai pulim ai bilong benk wokmanmeri long 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat pulim planti manmeri planti kastoma bilong wiken i mekim klin ap 9PM Stesen Pas long ol benk bilong ol SANDE - Nait bilong Mosbi siti bikos wanem em klin tru na 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu long Mosbi. Poto i soim 7.05PM Musik na Chit Chat em i stap namel stret tu ol tambuim ol man- 7.30PM Nius Norbert Kapou putim ol 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) long olgeta opis long meri long noken kaikai 8PM Lukluk Bek Long Wik pipia i go long wanpela 8.30PM Nius Boroko. buai na spet long 8.40PM Musik/Chit Chat pipia dram. 9PM Stesen Pas Ol BSP manmeri na simen arere long opis. EMTV Television Guide Moresby, and PNG, with a special feature seg- FONDE ME 20, 2010 6.57PM NIUS LONG TOK PISIN 11.50am - Grade 8 Science For three decades, Hey Hey was Australia's 7.00PM G SPORTS SCENE 12.40pm - Grade 6 Mathematics (repeat) ments, a weekly studio guest and a weekly high- favourite entertainment 5.00AM G JOYCE MEYER 7.27PM G EMTV TOK SAVE 1.30pm - Grade 6 Science (repeat) lights of what's on your screen. programme, amassing almost 30 Logie Awards Religious Program 7.30PM G RAIT MUSIK 2.30pm - DEPI Programme 10.00PM M FRIDAY NIGHT MOVIE: I AM along the way. 5.30AM G TODAY 8.30PM G ELITE MUSIC ZONE 2.59PM STESIN OP LEGEND - (2007) Drama/Sci-Fi-Thriller - Years Following the enormously successful reunion shows 9.00AM 9.00PM PG CUSTOMS KIDS KONA after a plague kills most of humanity and trans- last year,a brand new series is set to burst on to our EMTV PRAIM TAIM LAINAP Underbelly's Damien Walsh-Hawling presents the 3.00PM G G2G: GOT TO GO forms the rest into monsters, the sole survivor television screens in 2010. Host Daryl Somers will KLASRUM BODKAS compelling return of Customs. Drug traffickers, peo- (series return) in New York City struggles valiantly to find a bring together the gang once more and present all 9.20am - Grade 7 Mathematics ple smugglers and international terrorists all caught 3.30PM G HI-5 cure.Starring: Will Smith 11.52PM your favourite segments, including Red Faces and (repeat) red-handed by customs officers.(New Series) 4.00PM G SNOBS G NATIONAL EMTV Celebrity Heads, as well as a stellar line-up of local 10.10am - Grade 7 Science (repeat) 9.30PM M FOOTY SHOW (return for 2010) 4.30PM G THE SHAK NEWS REPLAY and international guests. Starring John Blackman, 11.00am - Grade 8 Mathematics Join Paul "Fatty" Vautin and Andrew Voss for the 4.57PM G EMTV TOK SAVE 12.00PM Australia Network Red Symons, Russell Gilbert, Wilbur Wilde, Livinia 11.50am - Grade 8 Science 2010 Footy Show. The boys bring you all the latest 5.00PM G HOT SOURCE SARERE ME 22, 2010 Nixon, Ossie Ostrich and Plucka Duck. 12.40pm - Grade 6 Mathematics news, views and gossip from the 2010 NRL com- 5.29PM G EMTV NIUS APDET 10.30PM PG ELITE MUSIC ZONE (repeat) petition and the wider sporting world in their own 5.30PM G WHO WANTS TO BE 11.59AM STESIN OP EMTV's Daryl Mukar presents the latest music clips 1.30pm - Grade 6 Science (repeat) unique and humorous style. A MILLIONAIRE - HOT SEAT 12.00PM G THE SHAK from overseas and PNG. 2.30pm - DEPI Programme 11.00PM G EMTV NIUS RIPLEI 5.55PM CRIME STOPPERS 12.30PM G JAPAN VIDEO TOPICS 11.00PM G EMTV NEWS REPLAY 2.59PM STESIN OP 11.30PM Australia Network 6.00PM G NATIONAL EMTV NIUS 1.00PM G GARGEN GURU EXPLORE 11.30PM Australia Network KIDS KONA 6.30PM G KARENT AFEAS HAWAII 3.00PM G PIXEL PINKIE FRAIDE ME 21, 2010 7.00PM G TOP SOIL 1.30PM G AUSTRALIAN GEOGRAPHY: A SANDE ME 23, 2010 3.30PM G HI-5 Top Soil has all the dirt on abroad range of topics JOURNEY THROUGH THE AUSTRALIAN ALPS 4.00PM G SNOBS 4.59AM STESIN OP and people from coffee-growing to cattle-raising; 5.30PM G MXTV 12.59AM STATION OPEN 4.30PM G THE SHAK 5.00AM G JOYCE MEYER: from the didiman to plantation owners. If it's about 6.00PM G NATIONAL EMTV NIUS 1.00AM G SUPER 14 4.57PM G EMTV TOK SAVE Enjoying Every Day Life PNG's agricultural industries you'll find it in EMTV's 7.30PM G YUMI LUKAUTIM MOSBI Semi Finals: Bulls v Crusaders 5.00PM G HOT SOURCE 5.30AM G TODAY Yumi Lukautim Mosbi Report(YLM) showcases the Venue: Soweto, South Africa 9.00AM EMTV PRAIM TAIM LAINAP new monthly program Top Soil. 3.00AM G SUPER 14 5.29PM G EMTV NIUS APDET 7.30PM G FRAIDE NAT FUTBAL positive impact in our community and personal de- 5.30PM G WHO WANTS TO BE A KLASRUM BODKAS velopment in young people. Semi Finals: Stormers v Waratahs MILLIONAIRE - HOT SEAT 9.20am - Grade 7 Mathematics (repeat) Knights v Wests Tigers Venue: Cape Town, South Africa 9.30PM G IN MORESBY TONIGHT 7.57PM EMTV TOK SAVE 6:00PM G NATIONAL EMTV NIUS 10.10am - Grade 7 Science (repeat) 8.00PM G IN MORESBY TONIGHT 5.00AM Australia Network 6.30PM G KARENT AFEAS 11.00am - Grade 8 Mathematics All the latest in entertainment and arts around Port 8.30PM PG HEY HEY IT'S SATURDA 6.29AM STESIN OP komik Me 20 - 26, 2010 Wantok P23 TORO

BIABIA

KANAGE

Ansa bilong pela god. O ol i nogat bilip long tru em tu i kamdaun i stap... Go bek long las wik TOKWIN tru Papa God. haus bilong yupela na kaikai rais na Sudoku Dispela i soim satan em wok insait tinpis!! Brukim haus bilong God long gavman nau. i gat bekim... Planti nupela pes kapsait Long ai bilong Bikman antap em pasin Ol dok i wari long long Goroka yu no bilip long em. NCDC wokman i Rainbow maket... Ol manmeri long Goroka taun i wok go daun long Waigani na brukim na Taim ol NCDC helt woklain i go long long guria nau long lukim olsem planti kukim haus lotu i no pasin bilong kris- rausim lemfleps maket long Rainbow, ol nupela pes i wok long kapsait long ten manmeri. NCD Gavana Powes ol dok i wari tru bikos em hap ples taun. Ples i wok long pulap tru nau na Parkop i tingim wanem samting na bilong ol i go kaikai abus . Ol dok long planti kain kain ol nupela pes i wok salim ol polis na wokman i go na hap i go fat olgeta bikos dispela lem- long wokabaut raun raun. Ol lain Ansa rausim lotu we i no long gutpela wei fleps maket i save lukautim ol gut husat i stap longpela taim long bilong na pasin. Mipela i save em graun bi- tru. Nau, bai nogat tru bikos liklik Goroka i wok long tingting planti tru las wik long NCDC tasol yu mas save dispela haus i paia pinis na ol i no moa salim nau. Olsem wanem tru na planti lain i Pasol graun yumi sindaun long em graun bi- lemfleps long hap. Bikos sik kolera i pulim lain i kam long Goroka. Sam- long bikman i stap antap we yumi wok long bikpela insait long siti, ol- pela i wok long tok olsem ol lain Pan- save lotuim em olgeta taim. Yu no geta hap bilong kukim ol kaikai arere gia i wok long kapsait long wokim laik reloketim dispela lotu lain long long rot i pas. Wanpela fatpela dok i liklik maket bisnis long Goroka. Ol narapela hap we ol i ken go isi na sindaun arere long hap ples we ol i dispela lain Sauts ya i pulap olgeta kamapim haus lotu bilong ol. Pasin save fraim lemfleps i luk sore stret NCDC i mekim em pasin bilong ol na yu ken lukim olsem aiwara bilong kona bilong Goroka pinis. Ol haiden man husat i save lotuim nara- Tokwin Tasol...

EMTV Television Guide Theatre group, the TV series specially designed to 6.30AM G IT IS WRITTEN: entertain and at the same time educate viewers 5.29PM G EMTV NIUS APDET 5.29PM G EMTV NIUS APDET 4.30PM G THE SHAK about HIV/AIDS. 5.30PM G WHO WANTS TO BE A 6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS 4.57PM G EMTV TOK SAVE It Is Written is an international, Christian television 7.30PM G 60 MINUTES MILLIONAIRE - HOT SEAT 6.30PM G KARENT AFEAS ministry dedicated to sharing insights from God's 5.55PM CRIME STOPPERS 7.00PM G HAUS & HOME 5.00PM G HOT SOURCE 8.30PM M SANDE NAIT MUVI: 5.29PM G EMTV NIUS APDET word with people JUST FRIENDS[ - (2005)After being turned down 6:00PM G NATIONAL EMTV NIUS PNG's weekly guide to cooking, finance, child- around the world. by his high school crush, a nice guy moves to 6.30PM G KARENT AFEAS care, health and gardening - presented by Tania 5.30PM G WHO WANTS TO BE 7.00AM G HILLSONG Los Angeles, where he's transformed into a 7.00PM G TOK PIKSA Mairi. A MILLIONAIRE - HOT SEAT Join Brian Houston every Sunday as he teaches to womanizing music executive. But when he's 7.27PM EMTV TOK SAVE 7.57PM EMTV TOK SAVE 5.55PM CRIME STOPPERS change mindsets stranded in his New Jersey hometown, he runs 7.30PM PG 20 TO 1 : "Australia's 8.00PM PG BROTHERS & SISTERS 6:00PM G NATIONAL EMTV NIUS and empower people to lead and impact every into his former sweetheart and is completely Funniest People Brothers & Sisters is anAmerican dramatic televi- sphere of life. 8.30PM G KINGAL MINISTRIES: (tba) sion series that centers on the upper class Walker 6.30PM G KARENT AFEAS floored by her once again. Stars: Ryan 6.57PM EMTV NIUS LONG TOK PISIN 7.30AM Australia Network Reynolds, Amy Smart and Anna Faris. Religious program Family and their lives in LosAngeles, California. 9.59AM STESIN OP 10.30PM G HILLSONG 9.00PM G Stars include: Sally Field, Rachel Griffiths, Calista 7.30PM G STATE OF ORGIN I 10.00AM G WIDE WORLD OF SPORTS 11.00PM G NATIONAL EMTV St. Helen vs Hull KR Flockhart, Rob Lowe. QUEENSLAND vs NSW (Returns for 2010) NEWS REPLAY 11.00PM G EMTV NIUS RIPLEI 9.00PM G SUPER LEAGUE Game 1 of the State of Origin Series of 2010 Live 11.00AM G SUNDAYFOOTY SHOW 11.30AM Australia Network 11.30PM Australia Network Bradford v Leeds from ANZ Stadium, Sydney. The Maroons have 12.00PM G SUNDAYROAST 12.00PM G EMTV NIUS RIPLEI 1.00PM G SUPER LEAGUE TUNDE ME 25, 2010 1.00AM Australia Network won the lst four series but can the Blue's get a Salford City Reds v St. Helen MANDE ME 24, 2010 win on home soil? Join Ray Warren, Peter Ster- ling, Phil Gould, Wally Lewis andAndrew Johns 1.30PM PG CUSTOMS 5.00AM G JOYCE MEYER 5.00AM G JOYCE MEYER TRINDE, ME 26 2010 3.30PM G MIND YOUR BUSINESS Religious Program Religious program for all the action, analysis and interviews. A monthly business program focusing on business 5.30AM G TODAY 5.30AM G TODAY 5.00AM G JOYCE MEYER 10.10PM G INGENIOUS ENGA and financial issues affecting PNG. 9.00AM EMTV PRAIM TAIM LAINAP 9.00AM EMTV PRAIM TAIM LAINAP 4.00PM G SUNDAYFOOTBALL KLASRUM BODKAS Religious Program Produced by Lukim PNG Productions, this one hour KLASRUM BODKAS 5.30AM G TODAY documentary Dragons v Raiders 3.00PM G THE EGGS 3.00PM G THE EGGS 6.00PM G NATIONAL EMTV NIUS 3.30PM G HI-5 9.00AM EMTV PRAIM TAIM LAINAP features what Enga has to offer to overseas as well 3.30PM G HI-5 KLASRUM BODKAS 6.30PM G LOVE PATROL (series return) 4.00PM G THE PYRAMID 4.00PM G THE PYRAMID as local tourists. The popular Pacific television series Love Patrol is 4.30PM G THE SHAK 4.30PM G THE SHAK 3.00PM G THE EGGS back ! 4.57PM G EMTV TOK SAVE 3.30PM G HI-5 11.00PM G EMTV NIUS RIPLEI 4.57PM G EMTV TOK SAVE 11.30PM Australia Network Produced by the Vanuatu-based Wan Smol Bag 5.00PM G HOT SOURCE 5.00PM G HOT SOURCE 4.00PM G THE PYRAMID P24 Wantok Me 20 - 26, 2010 kanage Raun wantaim Kanage olgeta wik Kelema konin lem(name)..owa!... long plastik. Daru singaut: Locha, Em i tok kad na wok long Dalu locha ta lem is Annan...”A sekim beg long kisim tapol L A N” walet bilong em na nogat NEM: Betty S KANAGE bilong Kerema (spelling)..alpha..lareva..la em i lukim kontrol blo TV KRISMAS: 18 (meri) na em i go stap long Daru. reva.. alpha..NEHIA i stap insait long bag. ADRES: Aiyura National High Olgeta taim em i save “Kelema, Kelema, Kelema! (a**hole in kiwai lingo) Mary askim, “You save School, Private Mail Bag, Eastern kaikai ol baramandi na ol Tis is Talu connin, yu Kerema bekim: Ko ahet, karim rimot blo TV raun Highlands Province gutpela kaikai long maket. kisim mi tu o lokat, owa! ko ahet.....mi tasol Annan raun olgeta taim o nogat. SAVE LAIKIM: Raitim pas, mekim Em i tingim ol wantok bi- (planti nois tumas na em i .....owa! “Nogat,” Em i tok, “tasol pren na go lotu long em na salim sampla wok long traim yet.) Daru singaut: “O sori, man blo mi les long kam go long Douglas Airways. Daru singaut: “Kelema, plata (brother) for who, wantaim mi olsem na mi NEM: Dorris Senge Long taim yet Douglas Kelema, Kelema, Talu yu kisim tu ol Palamanti kisim rimot kontrol.” KRISMAS: 17 (meri) Airways i save ron i go connin, yu kisim mi tu o mi salim lau ona Tuck-les? ADRES: Aiyura National High olsem long POM, lokat...... owa (over)! Kerema singaut: “leketiv, School, Private Mail Bag, Eastern Malalaua, Terepo, Liklik taim tasol na Wan- leketiv,leketiv,....Mi kisik Ol skwat! Kerema, Ihu, Baimuru, tok bilong Kanage i kisim pilis totay..tank yu veli Highlands Province Salim ol gutpela Kanage Kikori na Daru na save bi- long K taun. mas plata...owa! SAVE LAIKIM: Danis, stori, raun hainim wankain rot i go Kerema bekim: “Talu, Daru bekim: Lo walis tok pilai i kam long: raun na painim pren bek. Talu, Talu, tispla em plata,,. lex taim mi salim Kanage Tok Pilai Em nau, Kanage putim ol Kelema, lisiving yu laut en lata wan fo yu..Talu out! P.O. Box 1982, NEM: Agnes Tommi kago na em i ron olsem i c’near...kam in .....owa! Kerema singaut: Kelema KRISMAS: 17 (meri) go long provinsel afes Daru singaut: Locha, signing off...owa n out. Boroko, NCD ADRES: Aiyura National High ofis long Daru long yusim locha(roger)..mi laik tok- Rimot kontrol bikpela Port Moresby. School, Private Mail Bag, Eastern VHF redio long kolim ol tok long Annan samting Email: Highlands Province wantok long kago i go (Allan)...... owa! “Kes o kad?” Mary askim SAVE LAIKIM: raitim pas, raun pinis. Kerema bekim: Plis ilap taim em i putim ol kago [email protected] raun na go lotu Kanage i kirap na tok, (inap) yu spell ta blo kastoma i go insait

NEM: Felix Phillip Noel KRISMAS: 17 (man) ADRES: Tari Secondary School, P.O Box 18, Mendi, SHP SAVE LAIKIM: Ritim buk, pilai basketbol, go lotu na mekim pren

NEM: Joebro Hall Marit bagarap KRISMAS: 13 (man) ADRES: Tari Secondary School, P.O Box 18, Mendi, SHP SAVE LAIKIM: Ritim buk, Raun raun, pilai basketbol, na mekim pren bikos mi nogat NEM: Bernard KRISMAS: 23 (man) ADRES: C/- Mrs Theresia Ine, P.O Box 68, Waigani, NCD SAVE LAIKIM: Raitim pas, mekim pren, wokim pani na go lotu Diapikinini Laiplain, taim we bodi bilong yu inap narapela. Wanpela gutpela MI na man bilong mi i marit long mekim kiau. Mipela i laik wei long kisim strong em long NEM: Benedict Pane long sampela yia nau, na save wanem kain tes yu na lukim pasto bilong yu tupela. KRISMAS: 14 (man) mipela i nogat gutpela sans man bilong yu i kisim taim yu Mipela i strongim yu tupela ADRES: Bema High School, PMB, long karim pikinini. go lukim dokta. long toktok wantaim wanpela Lae, Morobe Province Mitupela i amamas long Mipela laik strongim yu tu- famili kaunsela o wanpela SAVE LAIKIM: Go lotu, pilai spot, marit bilong mipela, man bi- long painim wanpela bekim pela long go lukim famili plen- marit lain husat i marit long- go lotu, pilai gita na mekim pani long mi i gat gutpela wok, na long mekim man bilong mi ing klinik klostu long yu. pela taim liklik lain we yu tu- em i save givim mi mani ol- laikim mi, maski mi i no inap Ol nes na dokta husat i gat pela i trastim ol na i ken NEM: Jimmy W Wapsi geta potnait. karim pikinini? gutpela trening bai mekim helpim yutupela long abrusim KRISMAS: 17 (man) Tasol em i stop long givim gutpela tes na i ken helpim moa wari. ADRES: P.O Box 56, Vanimo, San- mi mani na mi save long as Nogat pikinini. yupela moa. daun Province bilong dispela. Em bikos mi Mipela i laik tok aut long Pren bilong yu Laiplain. SAVE LAIKIM: Harim musik, no inap karim pikinini. Dia Pren, narapela tingting long yupela raitim pas, wok gaden, raun raun na Mi tupela i sindaun na tok- TENKYU long autim hevi long traim. Inap yu tokaut Sapos yu gat wari o hevi, mekim pren. tok wantaim long dispela na bilong yu long i no inap karim long pilings bilong yu wantaim rait i kam long dispela go lukim dokta husat i mekim pikinini wantaim Laiplain. man bilong yu na mekim em i etres: Lifeline Counselling ol tes long helt bilong mipela, Hevi bilong yu i wankain save gut olsem yu laik karim NEM: Billy Peter Services, P O box 6047, tasol em i tok nogat wanpela long planti arapela hevi bilong bebi. Tasol sapos dispela i no BOROKO, National Capital KRISMAS: 16 (man) samting i rong. ol marit lain tude. inap, yupela i ken traim ol District, PNG. Yu ken ringim ADRES: Markham Farming, P.O Box Dispela i kamap sampela Sampela lain i save marit narapela rot long kisim opis long telepon namba 82, Morobe Province yia i go pinis na nau mi stap, na i laik gat famili long rait wei pikinini. 3260011 o 3261680. O SAVE LAIKIM: Go huk, raun raun mi nogat pikinini yet. we ol arapela, i laik wetim Kain olsem lukautim pikinini sapos yu stap long NCD, na mekim pren Mi wari tru long pasin man sampela yia bipo ol i bilong wanpela famili memba kam na lukim mipela long bilong mi i mekim long mi na kamapim famili o lukautim o lukautim pikinini bilong opis bilong mipela long NEM: Billy Tita mi laik lusim em na maritim pikinini bilong narapela. narapela lain. Waigani. Mipela i no inap KRISMAS: 17 (man) narapela man. I gat planti as long watpo yu Yu ken amamasim marit putim trupela nem bilong ADRES: Markham Farming, P.O Mi paul na mi no save long na man bilong yu i nogat gut- laip maski yu gat pikinini o yu long niuspepa, tasol Box 82, Morobe Province wanem samting stret long pela sans long karim pikinini. nogat. Marit laip i mas gat mipela bai putim ol wari na SAVE LAIKIM: Go lotu, go huk, mekim. Nogut yu tupela i no save bikpela laik, tras, rispek na hevi bilong yu. raun raun na raitim pas Inap Laiplain i helpim mi kisim rait taim long slip wan- gutpela tingting long wanpela Laiplain bisnisnius Me 20 - 26, 2010 Wantok P25

BSP i kamap wanpela helpim namba wan long sapot em benk long i givim long tokaut pait agensim Kolera koporet bodi long sapotim wok bi- long pablik long abrusim sik kolera, long Nesenel Kapitel Distrik BSP i skruim yet aweanes bilong em Komisen long pait agensim sik Kol- wantaim sapot i go long komisen. era. "Ol wok ausait i lukluk long fran lain Dispela helpim em Komisen bai wokmaneri husat i wok wantaim ol kas- yusim long ol hap bilong Mosbi Siti na toma, husat tu bai skruim tok I go aut ol Motu ples i stap klostu long em. long pablik long abrusim sik." Long Mande 17 Me, 2010 BSP i "Wantaim aweanes mipela i mekim, givim Komisen Kolera Aweanes tim 40 ol wokmanmeri bilong benk long said strip beg, singlis na hat bihainim pesinel haijin na sanitesen long famili askim bilong komisen. na komyuniti bilong ol." Long dispela taim Komisen i bin "BSP i gat moa long 2000 wok man- askim ol kampani na bisnis haus sapos meri we ol i gat bikpela tingting long ol ol i inap helpim wantaim mani na ol ara- na we ol bai traim olgeta rot long pela samting bilong pait egensim dis- helpim ol," Mista Kewa i tok. pela sik i kamap long siti. Long bekim maus bilong em Mista Long taim bilong givim dispela ol Honk Kiap i tok tenk yu long benk na i samting i go long komisen, Pablik Rile- tok ol bai yusim gutpela ol samting sens na Komyunikesens Menesa benk i givim long pait agensim sik kol- Rosemary Mawe bilong BSP, i tok era. Benk olsem wanpela bikpela bisnis Em i tok kain helpim i save go long kantri em i moa gutpela i givim longwe long strongim laip bilong man- kain helpim olsem. meri na komyuniti. "Long BSP mipela i save tingting "BSP i namba wan koporet bodi long long komyuniti bilong mipela na olsem givim sapot bilong em i kam long mipela i hop dispela liklik helpim bilong mipela na olsem mipela i amamas na mipela bai helpim komisen long pait tok tenk yu." agensim kolera gut na tok aut long ol "Dispela i helpim mipela long bikpela manmeri long was gut long sik," Mis hap," Mista Honk i tok. Mawe i tok. Ol opisa bilong komisen i go aut pinis Hetman bilong BSP long Humen long sampela ol hap bilong benk long Risos divisen Moses Kewa husat i stap siti na i tokaut long pablik long abrusim LAIK HELPIM: Mausmeri bilong BSP Rosemary Mawe i givim ol samting bilong helpim long pait agensim kolera bilong givim ol samting i go i tok arere na pait agensim kolera. long Namba Tu Siti Menesa Honk Kiap long taim sif helt opisa bilong NCDC Robin Yanopa wanpela wanpela memba bilong grup bilong ol I sanap na lukim. Poto: BSP P26 Wantok Me 20 - 21, 2010 ruralindastri

Binen fama kamapimBuka i save wok long- olsem bodi em bai wok gut NESENEL Em I kaikai bilong Apikalsarel Indastri namba wan bung we pela taim long wok bi- wantaim Hailans Asosiesen i kamap Nesenel Apikalsa In- long binen na tresera Famas na Settlas pinis long promotim dastri Woksop i holim em Hardy Ketauwo na Asosiesen na Dipat- na divelopim hani bi long Goroka long Mas Jonah Negiha i men bilong Agrikalsa indastri long kantri. dispela yia. kamap olsem seke- na Laipstok (DAL). Ol fama bilong Dispela bung em tari. Askim nau i go long binen, kwin binen Hailans Fama na I gat ol mausman bi- ol bi kipa, produsa, brida, produsa, brida, Setela Asosiesen i long Madang, Mo- saplaia, kwin brida, saplaia na ol arapela holim. robe, Oro na Sentrel. trenas na ol binen husat wok bilong ol i Wanpela interim ek- Ol fama long nara- fama long narapela ol pas long wok bilong sekyutiv em ol i pela ol provins em provins long bung bin i kamapim dispela makim we Jonah dispela ol fama i wantaim dispela SWIT MOA! Ol binen fama i soim kaikai bilong ol. Poto: FAIL asosiesen. Buka i kamap siaman. askim ol long bung asosiesen. wantaim asosiesen. Askim i go tu long Dispela asosiesen i DAL na Laipstok Di- kamap bilong makim velopmen Koporesen maus bilong ol fama long ol i mas sapotim na tokaut long hevi bi- dispela asosiesen long ol. long sait bilong Long rot i go dispela teknikol na seketeriel. woksop i kamap bi- Long wankain taim long strongim wok bi- ol fama i pasim tok long binen i kamap long holim wanpela strong na bikpela. kain bung gen long Wantaim dispela pinis bilong dispela asosiesen i gat hop mun o long Jun. Gavman nogat mani long stretim rurel helt sevis Michael Novingu i raitim

OL HELT senta, etpos na haus sik i stap aninit long lukaut bilong gavman na sios long Morobe provins i bagarap pinis na i nidim mentenens wok long stretim ol. Long wanpela kibung bilong ol, helt atoriti long Lae, long glasim ol helt wok i soim olsem planti ol helt senta i kisim sapot long ol memba bilong ol long palamen. Bosman bilong helt long Morobe provins, Dokta Likei Theo, i tokim ol helt woklain long wanpela ki- bung bilong ol las mun olsem, gavman i nogat moni long stretim ol helt senta, etpos, klinik long ol rurel distrik. Dokta Theo i tokim ol helt woklain long wok bung wantaim ol memba bilong ol long palamen, join distrik baset komiti long kisim helpim long karimaut wok helt senta bilong ol. "Mak bilong Helt Dipatmen i givim mipela long givim tritmen long ol manmeri em 85%, tasol mipela i givim tritmen long 50% sikmanmeri i no inap make helt dipatmen i laikim long en," Dokta Theo i tok. Dokta Theo i wari long namba bilong sik gono- ria (STI) na HIV i go antap long ol distrik na em i laik mekim wok na daunim sik Gonoria na HIV long ol distrik. Moa yet ol helt woklain i belhat long wanem ol i save wokim bikpoela wok bikos nogat inap wok- lain long helpim ol long wanem namba bilong ol manmeri long rurel distrik i go antap. Teknikol helt opisa Jack Aita i tok long stretim hevi bilong kisim helt sevis i go long rurel helt senta i nidim mani. Mista Aita i tok mani plen bilong helt opis em K6.7 milien, dispela mani i no inap long karamapim olgeta samting bilong helt olsem marasin na ol arapela samting. advatismen Me 20 - 26, 2010 Wantok P27

Lain yusim rot mas save long pasin bilong stap seif Glen Scott i raitim i traim long go hapsait long rot o taim ol i pilai nabaut long rot taim ol ino MOTOR Vehicle Insurance Limited ken mekim olsem,” Dokta Mua i tok. (MVIL) i givim sampela strongpela MVIL i givim sampela gutpela skul skul-tok long helpim daunim namba tok long helpim na daunim ol birua bilong ol lain husat i wok long lusim long rot: laip bilong ol long ol birua i kamap Wokabaut na lukim kar i kam long long rot insait long PNG, we i lukim yu – Taim nogat simen long wok- olsem namba bilong lain indai i stap abaut sait long rot, wokabaut klostu olsem 1000 long wan wan yia insait long sait long rot na longwe long rot long las tripela yia. insait long taun na ol rurel eria. Ol narapela 200 lain manmeri Wokabaut wantaim Was – Redi husat i yusim rot i bin kisim bagarap long wanem birua i kamap. Oltaim insait long wan wan yia insait long las tingim olsem wanpela man draivim 10-pela yia igo pinis insait long ripot kar ken kamapim birua taim em ino o data bilong MVIL. Dispela namba i stop long stop-sain o em i tanim kar luk olsem bai igo antap bikos planti wantu tasol. rot igo bikpela na moa namba bilong Stop pastaim na noken bihainim ol kar i wok long yusim rot insait long lain i muv – Wanem wokabaut ol lain las 10-pela yia igo pinis. i mekim long rot em ol draiva ino “Insait long ‘Rot Sefti: Emi no wan- lukim em ino gutpela tru. Taim yu pela Pilai’ kempein MVIL i laik long lusim wanpela PMV, weit pastaim na mekim igo bikpela dispela bikpela bihain yu go hapsait long rot. Ol toksave na aweanes na i wok long draiva ino save stop olgeta taim long yusim ol midia netwok long mekim lusim ol pasindia o samting. Stop, moa. Mipela i bringim igo moa dis- lukluk long olgeta sait, na bihain yu pela ol toksabve insait long ol wok- wokabaut igo hapsait bai yu lukim sop bilong mipela yet wantaim ol olsem e mi seif. Noken go insait long edukesinol institusen insait long olm trefik namel long tupela kar i stopim un i kam – mipela bai bringim igo kar, dispela bai mekim ol draiva i bikpela dispela ol bikpela toksave” guria. Menesing Dairekta bilong MVIV, Stap ples klia na ol ken lukim yu – Dokta John Mua i tok. Ol manmeri yusim rot mas lukluk “Mipela i laik painim moa gutpela long wanem samting i stap klostu na strongpela rot long stat senisim long ol olsem trefik. Noken blokim pasin bilong ol lain husat i save ples long lukluk wantaim wanem yusim rot na ol skul pikinini bikos ol samting yu karim. pikinini em ol bihain taim bilong Redim gutpela ples long salim kantri, kaikai arere long rot – Taim yu salim “Long lukluk bilong mipela planti ol kaikai long sait bilong rot, makim gut- lain husati lusim laip bilong ol na dai pela posisen we i stap long gutpela long rot em ol pikinini em kar i hap na i longwe long ples we maket i krungutim ol na dispela ol kar ino stap na rot i stap. Dispela bai mekim save yusim ol rot sefti pasin taim ol manmeri noken wokabaut long rot nogat man i lukim ol, o taim ol pikinini na baim kaikai o weitim sevis. spotpotos Me 20 - 26, 2010 Wantok P29

NOGAT ROT: Wanpela Vipers pilaia i bungim strongpela banis bilong ol Gurias long raun tu bemobile Cup gem bilong ol long Mosbi las wik Sande. Tupela tim i dro 28-28.

SEV: George David bilong Post Courier i paitim bal long statim wanpela primia gem PASIM: Tupela Brian Bell pilaia i traim long pasim gol suta (GS) bilong bilong ol long NCD voli- FDL long primia divisen semi fainol bilong Port Moresby Private bol resis. POTO: Andrew Molen. Companies netbol resis las wik sarere. POTO: Nicky Bernard. P30 Wantok Me 20 - 26, 2010 spotnius

SPOTS DR021 - 24 ME Idris go insait RAUN 11 2010 Gems bilong dispela wik

Dragons Vs Raiders WANPELAlong gutpela pilai bilong Bull- Bluessenta bilong Queensland husat ol i no dogs, senta, Jamal Idris las yia agen- liklik man. s sim i mekim em i winim “Em i gat bikpela bodi na i wok long Eels V Sharks ples insait long Blues tim. pilai gut tu olsem na mipela i bilip em Long dispela pilai, em i bin makim bai nap long mekim wok bilong gut tru Queensland senta, mipela,” Bellamy i tok. s na i helpim tim bilong em long win. Long wanpela sait bilong beks bi- Knights V Tigers Dispela tingting i pas long het bi- long ol Blues em Matt Cooper na long Blues Kosa Craig Bellamy na na hapsait em Timana em i no westim taim long kisim Idris Tahu na . s taim em i lukim Idris kamapim wan- “Dispela em ol man husat i gat Panthers V Bulldogs pela strongpela gem gen dispela yia. bikpela bodi na bai makim ol bikpela “Mi tingting em i makim Greg Inglis beks bilong Queensland olsem Inglis gut tru long dispela gem olsem na mi na Israel Folau,” Bellamy i tok. s putim long het i stap,” Bellamy i tok. Em i tok Idris bai stap long risev Warriors V Rabbitohs “Em i pilai hat bilong Bulldogs, na i olsem wanpela intasenis. mekim gut tru long gem bilong Coun- “I gutpela long em i stap long tim, try na City dispela yia,” em i tok. namel long dispela wik bai mipela i Bellamy i tok tu olsem ol i wok long stretim ples bilong em long pilai,” Bel- NUPELA MAN: Idris bai strongim beks bi- Me 26: Harvey Norman lamy i tok. long ol Blues. painim ol bikpela pilaia long makim ol State of Origin – Gem 1. Strongpela skwat bilong Maroons namba wan gem TUPELA tim wantaim i makim ol Bankstown Bulldogs), Josh tingting long strongpela skwat bilong ol long Perry (Knewcastle Knights), winim namba wan gem bilong Trent Waterhouse (Penrith Pan- State Of Origin resis dispela yia. thers), (St George Queensland i makim tupela Illawarra Dragons), Anthony Thurston  nupela pilaia insait long skwat Watmough (Manly-Warringah Ikam long Pes 32 bilong ol na ol Blues i kisim Sea Eagles). wanpela tasol. OL Queensland Maroons i wok long tingting sapos nambawan hap bek bilong ol, bilong Mel- Intasenis em: Jamal Idris Jonathan Thurston bai orait long pilai long bourne na David Taylor bilong (Canterbury Bankstown Bull- namba wan State of Origin gem long Trinde South Sydney bai pilai namba dogs), Tom Learoyd-Lahrs wik i kam. wan State Of Origin gem bilong (), Raun 9 Leda Thurston i bin kisim bagarap na i no bin ol na long ol Blues em Jamal (, pilai bilong Australia agensim Nu Silan (New Tim WL D B Poin Idris bilong Bulldogs. (Penrith Panthers). Zealand) tupela wik i go pinis. Ol Blues i lukim tu kam bek Dispela hevi holim em yet na i mekim bilong Parramatta senta, QLD Maroons: kosa Mal Meninga, ol wanpilai na tu ol 1 Dragons 82 0 0 16 husat i bin go pilai (), Darius sapota i tingting planti sapos Thurston bai ragbi yunion inap tupela yia ol- Boyd (St George Illawarra orait hariap. 2 Panthers 63 0 1 14 Dragons), Greg Inglis (Mel- geta. Long wankain taim ol i putim ai long huka 3 Titans 73 0 0 14 Laspela taim Tahu i pilai State bourne Storm), Willie Tonga bilong ol, husat tu i kisim Of Origin em long 2006. (North Queensland Cowboys), bagarap na i nogat tok klia sapos em tu bai 4 Sea Eagles 64 0 0 12 Manly senta, Jamie Lyon bai Israel Folau (Brisbane Bron- orait hariap bipo long dispela gem. pilai faiv eit bilong Blues na cos), (Brisbane Smith i bagarapim han skru bilong em 5 Rabbitohs 54 0 1 12 kosa Craig Bellamy i bilip em Broncos), taim em i pilai bilong Australia agensim Nu inap pilai gut long hap. (North Queensland Cowboys), Silan tupela wik i go pinis. 6 Eels 54 0 1 12 Ol Maroons i laik winim Matthew Scott (North Queens- Meninga i givim taim long Smith inap long namba 5 taitol bilong ol na land Cowboys), Cameron Smith dispela wik Sarere long soim sapos em bai 7 Warriors 45 0 1 10 Blues i laik stopim ol. (Melbourne Storm), Petero nap sanap strong na holim difens bilong Ma- 8 Roosters 55 0 0 10 Ol tim i sanap olsem; NSW Civoniceva (Penrith Panthers), roons we ol Blues bai no inap isi long en. Blues: (kepten) – Nate Myles (), Queensland i makim huka bilong Manly, 9 Tigers 45 0 1 10 Knewcastle Knights), Brett Mor- (Brisbane Bron- Matt Ballin long kisim ples bilong Smith ris (St George Illawarra Drag- cos), Ashley Harrison (Gold sapos em ino orait long pilai. 10 Bulldogs 36 0 1 8 ons), Matt Cooper (St George Coast Titans). Long wankain taim Cooper Cronk i stap Illawarra Dragons), Timana redi long kisim ples bilong Thurston sapos 11 Broncos 46 0 0 8 em tu ino orait long pilai. Tahu (Parramatta Eels), Jarryd Intasenis em; Cooper Cronk 12 Knights 46 0 0 8 Hayne (Parramatta Eels), (Melbourne Storm), David Cronk i stap pinis long skwat tasol sapos Jamie Lyon (Manly-Warringah Shillington (Canberra Raiders), Thurston ino pilai bai em wanpela man tasol husat inap long kisim ples bilong em. 13 Raiders 36 0 1 8 Sea Eagles), (St George Ol Blues tu i gat hevi bilong ol yet we i (Canterbury Bankstown Bull- Illawarra Dragons), David Tay- 14 Cowboys 37 0 0 6 lukim ol i putim ai long senta, Timana Tahu. dogs), Michael Weyman (St lor (South Sydney Rabbitohs), * Tahu tu i kisim bagarap na bai soim long George Illawarra Dragons), Matt Ballin redi long kisim ples 15 Sharks 27 0 1 6 Fraide sapos em bai nap ron bilong Blues Michael Ennis (Canterbury bilong Smith. long wik i kam. 16 Storm * 73 0 0 0 spotnius Me 20 - 26, 2010 Wantok P31 Horan bai bungim ol BAI KAM: Horan i gat NCD Trukai planti stori long tokim ol spotsAndrew Molen i raitim sponsa, lain sapota, pilaia na manmeri yut spots ofisol bilong spots. husat i kamap BIPO biknem ragbi yunion Horan em man ol i makim long bungim pilaia bilong Australia, Tim olsem nambawan ragbi yu- em long Sports program Horan bai bung wantaim ol nion senta pilaia bilong Awards. PNG Sports Foundation bai kamapim spotsmanmeri long Me 29. Australia Wallabies na in- wanpela bilong ol bikpela spots program Horan bai kamap long sait long wol tu. bilong em long NCD. bung na givim toktok long Em i bin pilai strong long Dispela program em Trukai Youth 2010 SP Sports Awards helpim Australia i winim tu- Sports Program. bung long Crowne Plaza pela wol kap pilai. Em i pulim pinis 40 manmeri insait long long Mosbi. Krismas bilong Horan i siti long kamap long en. Long 2009 ol i bin kisim bin stap aninit long 20 yet 1999 wol kap. i ron gut tru. Namel long dispela ol lain em dispela Cathy Freeman i kam long taim ol i kisim em long pilai Horan i pilai moa gem bi- Horan bai mekim sam- ol lain husat i bin stap insait long 2009 dispela bung. bilong Australia namba wan long Australia long ol ara- pela toktok taim em i PNG gems bai gat sans long kisim tren- Nau em taim bilong taim tru we ol i pilai agen- pela wanpilai bilong em. kamap long Sports Awards ing insait long dispela program. Horan. sim Nu Silan (New Bihain long dispela, em i na bai bung wantaim ol PNGSF na Trukai Industries i wokbung Moa long 100 manmeri Zealand) long 1989. go pinisim pilai bilong em spotsmanmeri na ol arapela long kamapim dispela program. bai kamap long dispela Em i helpim Australia wantaim Saracens klap husat i kamap long dispela Wokbung bilong PNGSF na Trukai stat bung, namel long ol em ol long winim 1991 na long Inglen (England) we taim. long 1995 na i luk olsem bai no inap pinis yet. Tupela i kisim dispela program i go GO PAS: Wanpela Mioks pilaia i amamas taim ol i long olgeta 20 provins bilong kantri pinis. winim Lahanis long go insait long gren fainol. Nau Mioks i go pas gen long poins leda. Wantok Poto. Bimbo laikim Nau tupela i ken apim het na tok wan- taim amamas olsem ol i mekim bikpela wok long ol komyuniti olgeta hap insait Walker tok sori long kantri. Andrew Molen i raitim PNG Gems em i nambawan piksa tru bilong wokbung na hatwok bilong dispela PNG PROFESENOL golf tupela ogenaisesen. pilaia, Lucas Bimbo, i laik Trukai givim bikpela sapot tru long sait Presiden bilong PNG Golf bilong mani na ol arapela samting olsem Association (PNGGA), donesen na ol prais long helpim dispela Stan Walker na Port program i ron gut. Moresby Golf klap Long wik i kam bai namba tri taim bi- (POMGC) i tok sori long long dispela program i ron long NCD. Mioks bosim leda em. NCDC opis bilong Sports na Recre- Bustin Anzu i raitim em bilong Lae na wanwan bi- Bimbo i tok Walker i bin ation aninit long was bilong Kila Dick i long ol arapela ples. tambuim em long kamap wokhat long kisim dispela program i TOYOTA Mioks i go pas nau Bod bilong Mioks i kisim memba bilong POMGC olpela kosa bilong Whagi kam. wantaim 4-pela poin long bosim na i tokim em tu long go PROFESENOL: Bimbo laikim Ol i givim sapot bilong ol tu long ki- 2010 Bemobile kap leda. Tumbe, Gabriel Kiluwa olsem bek long Lae na kamap Walker i tok sori long em long rapim na ronim gut dispela program. Tasol bai ol i holim dispela po- nupela kosa bilong ol. memba bilong Lae Golf bagarapim golf pilai bilong em. Wanpela senis i kamap insait long skul sisen i go moa yet o sotwin long Em i gat planti eksperiens klap. POTO: Andrew Molen. bilong dispela program em ol bai lukluk namel, em narapela samting ol long ragbi lig na dispela i kamap “Ol i no tokim mi tu long wanem as na ol i mekim dispela long PNG Gems olsem wanpela eria bi- ragbi lig sapota bai stap na ples klia long tupela gem bilong long mi,” Bimbo i tok. long stadi o skul long en. lukim. ol Mioks pinis. Tasol Bimbo i bilip wanpela bilong ol dispela as em ol i Long dispela as ol lain husat bin Tupela win long stat bilong Long wok kosa bilong em, no amamas olsem Bimbo i kamapim wanpela PNG Pro- kamap long PNG gems las yia tasol bai pilai nau i putim ol i go pas long Kiluwa i bin kamapim planti ol fessional Golfers Association (PNGPGA). kisim dispela trening. narapela tim, Structural Building biknem pilaia insait long kantri. Bimbo em wanpela PNG pilaia tasol long winim PNG Ol bai gat sans long luksave long ol Systems Limited (SBSL) Mendi Dispela i mekim Mioks i luk- Open golf resis, em i save man bilong mekim ol ples bilong hap eria we ol ino mekim o ronim gut Muruks. save long ol sevis bilong em. pilai golf na arapela divelopmen wok bilong dispela spot. tumas long taim bilong dispela ol gem las Mioks i winim Mt. Hagen Wan- Bod tu i luksave long sevis bi- Em i wanpela kosa tu na i kamapim pinis 5-pela sem- yia na painim rot long strtetim na redi gut tok Kuris long asples bilong long Tim Menesa Timothy Lepa pion golf pilaia. bilong dispela pilai gen long 2012 long Kuris long Kagamuga Show husat i mekim planti samting Walker i tok ol ino saspenim o rausim Bimbo long Kokopo, Is Nu Briten. Ground na long las wik, i winim long divelopim ragbi lig long POMGC o i pasim em long noken joinim PNGPGA. Long wankain taim ol bai kisim trening Lae Bombers long Aipos ovol Wabag wantaim Coca Cola “Mi tokim em tasol olsem em i ken aplai olsem ol ara- tu long kamapim na ronim gut long long Wabag. Ipatas kap. pela profesenol (golf) pilaia long joinim bek PNG PGA. komyuniti spots. Ol i win long gutpela poin Lepa i bin kisim Mioks long las “Em i mas bihainim olgeta askim ol lo bilong PGA i tok Wantaim gutpela helpim na sapot bi- olsem na ol i sindaun antap yet. yia na ol i mekim gut i go inap long en sapos em i laik kam bek, nogat man i stopim em,” long gutpela gavena bilong NCD, ol dis- Muruks tu i winim tupela pilai long namel bilong yia bipo ol i Walker i tok long ol nius ripot las wik. pela samting ol i lainim bai no inap lus long Lae ragbi lig ovol, namba rausim em. Bimbo i tok, bilong wanem bai em i mas joinim PNG nating. wan em wantaim Bombers na Tasol dispela luksave bilong PGA bipo em i ken pilai. Insait long trening tu bai ol i lukluk long bihain wantaim Lahanis. em long stat bilong pilai na rot “Mi profesenol golf pilaia bilong PNG, mi gat pepa i soim ol arapela hevi insait long komyuniti na Pilai bilong ol wantaim bilong painim na kisim ol Mioks dispela olsem na mi ken go na pilai long wanem kain tona- wanem samting spots i ken mekim long Bombers i no strong tumas tasol pilaia i mekim bod i gat narapela men i kamap. helpim na daunim ol. agensim Lahanis, em i bin wan- tingting long kisim em i go bek. “Bilong wanem na ol i laikim mi kamap memba bipo mi Dispela em sampela ol bikpela samt- pela strongpela pilai stret. Muruks i bin wok hat long ken pilai?” Bimbo i tok. ing ol manmeri husat i kamap long dis- Mioks i bin kisim sampela gut- Sande long winim Lahanis. Em i tok tu olsem Walker ino tok tru taim em i tok olsem pela program bai lainim na ol i ken kisim pela pilaia long of-sisen long Ol i bin kisim planti nupela pi- ol i no rausim em long asosiesen na tu long POMGC. i go bek long helpim ol liklik komyuniti bi- Coca Cola Ipatas Kap (CCIC) laia long of-sisen na dispela i “Mi gat pas i kam long Walker we i toksave long mi long ol insait long siti. long stat bilong dispela yia. lukim ol i kamapim sampela gut- olsem ol i tambuim mi long go long hap,” Bimbo i tok. Planti bilong ol dispela pilaia pela difens long dispela gem. Dispela hevi mekim na Bimbo ino pilai tripela yia olgeta. Isu 1866 Wan wik: Fonde, Me 20 - 26, 2010.

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive