F. A. WIERSMA * Een rondgang langs de historische kerken van

, qry:w{

ll-.

'#" ln 1556 tekende Jacab Heeres een kaart van Terschelling, waarvan deze tekening een verduidelijkende reconstructie is. Van links naar rechts: de kerken van: West-Terschelling, Striep, Midsland, Vijfpoort, Hoorn en Oasterend.

De vrij vlakke natuurlijke horizon van rondgang hierlangs zal deels in ge- Terschelling wordt in letterlijke en fi- dachten moeten plaatsvinden, aange- guurlijke zin doorsneden door tekenen zien het beeld sindsdien nogal is ge- van menselijke cultuur. De oudste ui- wijzigd. Voor de duideliikheid zullen wi.j tinEen in steen daarvan, zijn de kerk- de huidige verkeerssituatie daarbij vol- torens. Wie oude zeekaarten onder gen: van West naar Oost, hoewel dit ogen krijgt, ziet dat het meest kenmer- historisch bezien juist omgekeerd zou kende in het landschap de toren is, di- moeten zijn. rect gevolgd door de caep of vuurboet. Zo ook op Terschelling. De kerken met hun torens, klein en groot, bedroegen De Brandaris in oude tijden niet minder dan zes. Een Men komt aan in West-Terschelling bij een van de meest markante herken- + Ds. F. A. Wiersma is hervormd predikant ningspunten: de Brandaris, aan de voet op Terschelling sinds 1973. waarvan zich Nederlands enige na-

il-1 89 Het interieur van de hervormde kerk te West-Tetschelling met de 17de eeuwse kansel en op de achtergrond een scheepsmodel uit 1928. tuurlijke baaivormige haven vleit. De West-Terschelling. Maar na twee en naam van deze machtige vuurtoren een halve eeuw wordt deze grondslag brengt ons direct al de kerkgeschiede- door de zee genomen: in 1 593 gaat de nis binnen, verwijzend naar de lerse oude toren verloren en de er tegenaan heilige St. Brendan, die in de Vlle eeuw gebouwde kerk (kapel?) met het kerk- geleefd zou hebben en bekendheid hoÍ is dan al verdwenen. ln hetzelfde verwierf door zijn grote reislust, maar jaar nog, wordt een nieuwe toren ge- vooral door de manier waarop hij zijn bouwd, echter met zoveel haast dat het avonturen heeft beschreven. Het ver- bouwwerk meteen weer instort. ln 1594 baast ons niet de naam van zo'n groot verrijst de toren zoals die er nu min oÍ zeezeiler te horen noemen, wanneer meer nog staat, gerestaureerd en wel; wilzelÍ nog maar net voet aan wal heb- maar voor de kerk is dan geen plaats ben gezet op Schellinger bodem. Maar meer. Tenzij men genoegen wil nemen de plaats waar de eerste kerk van 't met .een wat meer naar achteren gele- Westeind heeft gestaan, zijn we dan al gen plaats aan de Lage (:de opslag, voorbij, want daar vaart nu de boot. ln nl. voor de torenbouw) dezelfde straat 1323 sluit de toenmalige richter van het die nu Torenstraat heet. eiland, Claes Popma een overeenkomst met de stad Kampen, om een "voerto- kerk te ren" te bouwen (verreweg het meeste De hervormde materiaal moest immers uit het Duitse West-Terschelling achterland langs lJssel en Zuiderzee Bescheidenheid siert niet alleen de lig- worden aangevoerd, waarbij de Han- ging, maar ook het uiterlijk van het zestad .Kampen een belangrijk knoop- kerkgebouw van West. Een eenvoudige punt was). Waarschijnlijk is hiermee de zaalkerk, geheel ommetseld, zodat van grondslag gelegd voor het dorpie het oorspronkeli.ike opgaande werk uit het midden van de XVll eeuw niets door Godes bewaringe/en was de vlam meer te besPeuren valt. lnwendig niet voortgegaen/en dat Godshuys overheerst (zoals het goed reÍormatori- verder ongeschendt gebleven." Dezelf- sche kerken van oudsher betaamt) de de ooggetuige - de vlielander predi- XVll eeuwse preekstoel met doophek. kant ds. Den Heussen - vermeldt dat Dit laatste fungeert niet alleen als af- behalve enige 'behouden huizen' vrij- scheiding van de kerkeraadsleden en wel het gehele dorp in vlammen is op- "gewone" gemeenteleden, maar ook gegaan. Maar wie nu door West wan- als optische overgang van de hoogge- delt, zal vele oude geveltjes zien waar- plaatste kanselkuip naar de zitplaatsen op een jaartal prijkt dat steeds jonger is in het schip. De lessenaar Van voorlezer dan 1666 - het jaar "van d'Engelsche en -zanger herinnert aan een te vroeg Fu rie". verlaten traditie, die binnen het litur- gisch kader van de tegenwoordige tijd vermaning te West- weer nieuw leven krijgt in de persoon De doopsgezinde van de cantor. De geldkist (XVll eeuw) Terschelling vormt de solide basis voor het uit 1928 Bij diezelfde wandeling zullen wij nu de daterende scheepsmodel "Everdina". Molenstraat aandoen, een naam die Het orgel uit 1939 waarin gebruik was herinnert aan een bedrijÍ dat sinds 1876 gemaakt van voor die tijd zeer moderne niet meer in West wordt uitgeoefend, vindingen (fa. C. Verweijs uit Amster- toen de molen vandaar naar dam) bleek in 1977 niet meer bruikbaar, werd verplaatst, in verband met het aÍ- zodat men moest omzien naar een slaan van de kust. Zo is er alleen nog "nieuw" exemplaar, dat werd gevonden de straat en aan die straat ligt de Do- in de gesloten Zuiderkerk te Den Haag: perse Vermaning - het gebouw van de in 1892 vervaardigd bij de beroemde oudste protestantse gemeente op het Utrechtse orgelmakers Bàtz-Witte. Het eiland. bijzonder fraaie Avondmaalsservies uit Vrij kort na het doorzetten van de Re- 1682 draagt de afbeelding van het formatie kwam in de XVle eeuw doper- Terschellinger wapen. se lekenprediker Leendert Bouwens De drie zerken, die in de kerk liggen, naar Terschelling om er te preken en te zijn van de Drossaard en Rentmeester dopen. Uit zijn bewaard gebleven aan- Robbé (1797) en van de Secretaris tekeningen blijkt dat hij over het hele Wulp met zijn vrouw (1800 en 1813); eiland zijn werkterrein vond. Helaas onder de kansel ligt de steen van de bleef de zo welig op het kerkelijk erf eerste eigen predikant van West: lo- tierende splijtzwam ook de vreedzame hannes Grevenstein, van wie vermeld Mennisten niet bespaard: er ontstonden wordt dat hij "steets met volle scherpe tegenstellingen tussen " groÍ / - lust . . . Gods volk ten hemel leyde en grau" en "fyn" (in contemporaine ter- voortging op dien wegh met leer en men: rekkelijken en preciezen). Op ze- leven beyde". Hij stierf in 1669 drie jaar ker moment waren er zelÍs vier verma- nadat het dorp door de Engelsen in ningen: zowel te West als te Midsland brand was gestoken. Ter gelegenheid van elke richting één. Van deze vier daarvan belegde de dominee een ker- bleef uiteindelijk toch één gemeente keraadsvergadering in Harlingen, om over, die onderdak vond in een zaal- plannen te maken voor de wederop- kerk, in 1850 gebouwd op de funda- bouw. Bij die brand merkt een oogge- menten van de oorspronkelijke "fyne" tuige op: "Het schijnt datse de Kerck vermaning. Vastgebouwd aan de pas- niet hebben willen sparen/maer oock torie, wordt enigszins de suggestie ge- aenstaken. Want de deure en 't voor- wekt van een schuilkerk. Omdat daar- poortael was mede aÍÍgebrandt. Doch voor uit het oogpunt van verdraag-

il-1 91 De statlge gevel van de doopsgezinde vermaning met pastorie uit het midden van de vorige eeuw. zaamheid geen reden is geweest, zal de Marcus 10 : 14. Het orgel werd ver- aanleiding van deze teruggetrokken vaardig door een inmiddels niet meer ligging wel dezelfde zijn geweest als bij bestaande firma uit Goes. Bij de res- de bouw van de grote kerk: men wilde tauratie van'1978 / 79 (ingebruikneming in het centrum bouwen, maar de nodi- op 4 maart 1979) bleek op een pijp van ge ruimte vóór aan de straat ontbrak het prestant register vermeld te staan door bestaande oudere bebouwing. Zo dat Pierre Eschauzier deze als eerste kwam half naast, halÍ achter de pastorie pijp in het orgel plaatste op 22 augus- de oplossing. De in 1847 gebouwde tus 1910. Restauratie en uitbreiding (tot pastorie heeft de Doopsgezinde broe- 372 pijpen) en werden uitgevoerd door de ders en zusters samen met het kerk- Enkhuizer orgelmaker Jan Bruijn. ln de gebouw Í 4800,- gekost! Het interieur zestiger jaren van deze eeuw werd het is kenmerkend voor de "doperse een- ook hier aanwezige doophek verwij- voud": de in houtkleur geverfde man- derd. nenbanken omringen het vierkant met Na de brand van 1 666 heeft er, naast stoelen voor de vrouwen. de algemene acties tot wederopbouw, Het prachtige zilveren Doop- en een aparte actie plaatsgehad voor de Avondmaalsstel laat echter met zijn Doopsgezinden: "Volgens de hier aan- barokke vormen van die eenvoud niet wezige bescheiden werd aan een aan- veel zien; het dateert uit de XlXe eeuw tal huisgezinnen behoorende tot de en is een geschenk van Maria Wybrands Mennonieten . . . ieder van Fl. 300 tot Rotgans. De beide gebrandschilderde Fl.500 renteloos voorschot gegeven ramen ter weerszijden van de kansel voor den opbouw hunner woningen". zijn eveneens een geschenk. Zij wer- De Amsterdamse Doopsgezinden den in 1910 vervaardigd in Jugendstil brachten voor hun medegelovigen ook door de haagse glazenier E. W. F. Ker- nog eens Í 1100 bijeen. ling. De texten zijn Lucas 7 :47 en Het woord "Vermaning" betekent overigens niet een moralistische ze- Rooms-Katholieke Kerk weer oP het denpreek, maar: aanspoÍing, nl. om te eiland verscheen. leven naar de Evangelische maatsta- Op 6 november 1945 werd de eerste H. ven. Pastorie en kerk worden geÍlan- Mis opgedagen in een tuinhuisje. Het keerd enerzi,jds door het (Íraai geres- jaar daarop werd de parochie opgericht taureerde) armhuis van deze gemeente, onder verantwoordelijkheid van de andererzijds door een zgn. comman- Franciscanen. Na dertig jaar ging het deurswoning, herkenbaar aan de pastoraat over naar de Augustijnen en "balk" van rode steen in de voorgevel. sinds 1977 geschiedt de geestelijke verzorging van Terschelling èn Vlieland onder verantwoordelijkheid van de Andere kerken te West-Terschelling Cisterciënsers. De kerk in West werd in De overige kerken in het dorp zijn his- 1967 in gebruik genomen als St. Bran- torisch bezien van minder belang. De danuskerk, zodat op deze wijze een Gereformeerde kerk aan de Burge- zeer oude traditie weer tot leven kwam. meester Reedekerstraat werd na de ln 1978 werd hierin een ceramische oorlog gebouwd ten behoeve van een uitbeelding aangebracht van het leven gemeente die ontstond doordat het en de reizen van de patroonheilige, van veelal uit Harlingen afkomstige perso- de hand van de cisterciënser monnik neel op de schelpenzuigers van rederi.i Raymundus van Kessel. Doeksen vroeg om gereformeerde Behalve bij de Doopsgezinde Verma- diensten. Deze werden dan ook in 1889 ning zijn bij de drie Hervormde kerken voor het eerst gehouden, zodat dat iaar de voormalige armhuizen ook nog als officiële stichtingsdatum voor de aanwezig. ln West als groepsverblijÍ Gereformeerde Kerk van West-Ter- voor "kansarme groepen"; in Midsland schelling geldt. een leuk gerestaureerde samenvoeging Bijna vier eeuwen gingen aan de Re- van drie "diaconiehuuskes" tot een formatie voorbij, voordat de zaal voor allerlei kerkewerk, met een

De katholieke St. Brandanuskerk te West-Terschelling wordt naast de misviering ook voor andere doeleinden gebruikt. aangebouwde aula. ln Hoorn nestelt oudste, een tentvormige kapel van hout een oud éenkamerwoninkje zich aan de moet al rondom 900 zijn gebouwd: een voet van de "Sjouw": de tijdbal (van kamertje van een kerk, zes bij 5,80 riet) die vroeger werd gehesen om de- meter, een beetje uit het lood (niet he- genen die op het land aan het werk lemaal georiënteerd) - ziedaar het waren te melden dat het etenstijd was. eerste Schellinger kerkgebouw! Later heeÍt men er een groot grafveld over- heen aangelegd, om dan toch weer te De strieper kerken komen tot een nieuwe kaPel: nu wel Wanneer wij West-Terschelling nu in goed oost-west en groter, elf bij biina oostelijke richting verlaten, langs de negen meter, met "pilaren" die de vlekken Stattum, Hee, Horp, en ruimte in een schip met zijbeuken ver- Kaart en de lintbebouwing van Baai- deelden. Daarna komen er drie stenen duinen, komen wij niet alleen geogra- kerken in successie! De eerste van tut fisch, maar ook kerkeliik bezien bij het steen (per schip uit Duitsland inge- hart van Terschelling. Even ten zuiden voerd!) en vrijwel gelijk aan de houten van Midsland verrijst aan de Hoofdweg voorganger, maar in de oostmuur komt de kerkhoÍheuvel van Striep (een sa- een doorgang naar een halfrond ge- mentrekking van suder-ryp : zuidkant sloten koor - opgetrokken rond 1100. en niet see-ryp: zeerijp!). Een heuvel ln de eerste helft van de Xlle eeuw heeft die voedsel heeft gegeven aan de sage een belangrijke uitbreiding plaats: het van het Stryper wyfke, dat in haar on- koor wordt aanzienlilk vergroot naar het schuld de engelse troepen op de vlucht oosten en aan de westzijde wordt een heeft geiaagd: op de vraag van de forse toren geplaatst. Uiteindelijk wordt brandstichtende Engelsen wat voor in het begin van de XVe eeuw het koor heuvel daar vóór hen was, antwoordde nog verder uitgebreid, maar nu met zij - doelend op de grafstenen en baksteen. Wie tegenwoordig na de -palen - dal ze daar bij honderden restauratie op de Stryper heuvel staat, stonden en bij duizenden lagen. De kan het spoor naar die langvervlogen Engelsen dachten aan een hinderlaag tijden terugvolgen, omdat alle funde- en sloegen op de vlucht . Dat was in ringssporen in weerbestendig materiaal 1666 en toen stond er al geen kerkge- zijn uitgebeeld, omgeven door een wel bouw meer. Toch is het hele kerkelijke wat erg parkachtige aanleg. Sporen leven hier op deze plaats begonnen. Bij van de oude toegangspoort zijn onder- een bodemonderzoek tussen 1 966 en gronds gebleven, aan de kant van het 1970 bleek zich in deze heuvel een rijk (inmiddels eveneens gerestaureerde) stuk kerkgeschiedenis te hebben op- baarhuisje, waarin zerken en zerkfrag- gehoopt. Niet minder dan vijf verschil- menten ziin opgesteld. Het is goed om lende kerken volgden elkaar hier op. De boven op de heuvel van het uitzicht te

6 r .oaí oo 'li la!i ! B o r-cr ! a'l

Reconstructie van de kerken op het Strieper kerkhof, naar een tekening in "Terschelling . . . 't Stríper wyfke" (Terschelling 1974, p. 9).

a ronde betonpalen, houten kapel rond 900; Q vierkante betonpalen, houten kerk rond 1000; muur/vtoer koperslakkeien, tufstenen kerk rond 1100; @ muur koperslakkeiiinibreiding- in tuísteen Xlte eeuw;!,-- muur en attaarpiffts koperslakkeien, uitbreiding baksteen (na midden Xlle eeuw) XVe eeuw. genieten en even te fantaseren over dat kerken van Stryp en Midsland, moet enorme gebouw dat het geestelijk en gezocht worden in de hele samenstel- wereldlijk leven van het eiland een tiid- ling van het eiland uit ook bij hoogwa- lang heeÍt gedomineerd. Niet ten volle ter droogblijvende duintoppen, die be- echter, want in de schaduw van deze woonbaar waren. Met een enigszins kerk stond het slot van de Arembergs geoefend oog zijn die hoogten en en pastoor Jan Jarichs die zich ken- laagten ook nu nog vanaf de heuvel te nelijk wat al te reformatorische opmer- onderscheiden. De weg die hiervan- kingen veroorlooÍde, werd nog in 1568 daan naar de dorpskom van Midsland door de gravin van Aremberg hoogst- voert, heet dan ook de Westerdam. persoonlijk van het eiland gestuurd. Beide kerken zullen vóór de aanleg van Maar een jaar later was hij alweer te- deze dam ook lang niet altijd bereik- rug, met de geuzenvloot; als vlootpre- baar zijn geweest voor de parochianen dikant? van de "overkant". Een apart hooÍdstuk vormen de stoep- palen die op het kerkhof van Stryp De kerken te Midsland staan. Oorspronkelijk ter aÍsluiting van de stoepbanken ter weerszijden van de Sinds de aanleg en verzwaring van dij- voordeur - zoals er in de "buren" van ken die op de duinenrij aansluiten, is de dorpen nog enkele te zien zijn. Uit- het gevaar voor een overstroming vrij- gevoerd in verschillende stijlen, met wel verdwenen en de Westerdam is nu diverse motieven, werden zii zozeer de toegangsweg tot de Dorpskom van symbool voor hun eigenaar, dat zil Midsland. Aan de oostzijde ervan ver- hem/haar ook als grafsteen dienden. riist het hoge lessenaarsdak van de Zo prijken zij nu nog als bekroning van Rooms-Katholieke toeristenkerk - een dit historische monument. tentkerk - die is gewijd aan St. Petrus de Visser. ln 'l 960 gebouwd onder lei- De vrij geringe afstand tussen de (voor ding van de architect P. Starmans, is eilander begrippen in elk geval grote) het gebouw nu alleen in de zomer-

De katholieke kerk te Midsland, in 1960 gebouwd door P. SÍarmans. De kerk heeft het uiterlijk van een forse tent (recreatíekerk). maanden in gebruik. Een bizonder Íraai aÍkeuring door de Rijkswaterstaat. voorbeeld van hedendaagse kerkelijke Bij de nieuwbouw zoals die er thans kunst is de kruisweg van de hand van staat, mag de naam van de toenmalige de Harlinger kunstenaar Jan Murk de predikant niet onvermeld blijven: ds. W. Vries. J. Wouters, een man van groot gezag Middenin Midsland staan we op de bij zijn gemeenteleden, voor wie kin- "navel" van het eiland, ook in sociaal- deren op de loop en huisvrouwen aan culturele zin. Hier was lange tijd de het werk gingen. Hij was tevens admi- "Regeering" gevestigd, voor wie in de nistrateur van de kerkvoogdij en ten- kerk nog steeds een aparte bank is slotte bekend met of verwant aan de gereserveerd. Van hieruit ook verzorg- Helderse aannemer Daalder. Bij stem- den de hervormde zieleherders hun ming op '1 6 augustus 1879 wordt een schaapjes over het gehele eiland. Te voorstel van de president-kerkvoogd W. beginnen met de eerwaarde SuÍfridus J. Bakker om een nieuwe kerk te bou- Pauli, die reeds in 1578 uit Oosthuizen wen, verworpen, nadat men er "veel werd beroepen. Vanaf 1654, wanneer over (heeÍt) gediscuteerd . . . oÍ men in West een eigen herder krijgt in de per- dit najaar de lang vroegere besprokene soon van ds. Grevenstein, worden de nieuw te bouwen kerk" zal aanbeste- plaatsen "om Oost" vanuit Midsland den. Maar reeds op 21 februari 1880 verzorgd. Dit blijÍt zo tot 1860 wanneer wordt een tekening van de heer Daal- ook Hoorn een eigen predikant krijgt. der in ogenschouw genomen, de vol- Het huidige kerkgebouw weerspiegelt gende maand wordt er een bedrag van weinig van deze eer(bied)waard(ig)e Í 26.000,- begroot en op 20 maart historie. Het kwam in de plaats van een 1880 heeft de aanbesteding plaats. éénbeukig, gothiserend gebouw van Aangezien niemand van de tien (plaat- zeven traveeën, voorzien van een Hol- selijke?) gegadigden zich geroepen oÍ lands-aandoende toren met een hekje in staat acht hierop in te gaan, bleeÍ om de spits (pas in 1942 bestuurlijk van alleen de firma Daalder over. De kerk- Noord-Holland naar "overge- voogdij krijgt toestemming om de be- gaan"!). Een naderhand gemaakte te- nodigde gelden te lenen, met de "bin- kening van de opzichter Oosterbaan nenkerkelanden" als onderpand. Nadat (1881) toont extra zware steunberen op 14 juni 1880 de eerste steen is ge- aan de zuidkant en diagonaal op de legd en de oude kerk dus moet ziln aÍ- westhoeken van de toren. ln 1872 is er gebroken, wordt het nieuwe gebouw al al sprake geweest van een algehele op de eerste april 188'1 in ogenschouw genomen, "waarna Tekening van de middeleeuwse kerk te met algemene Midstand die in 1880 is afgebroken stemmen het werk, door den aannemer verrigt werd goedgekeurd en naar be- $Ctl€ïSï€glíEl'lrilG 0€R 0U&tr hooren opgeleverd". lnmiddels heeft de TE heer Bergman te Heiligerlee dan al de Hrosliir0 0F opdracht gekregen om een nieuwe klok

á te gieten van 480 kilo, tegen inneming van de oude. Deze oude klok echter uit 1512 is op de een oÍ andere wijze te- recht gekomen in de R.K. kerk te Schagen. Hij draagt het opschrift: "Sanctus Willibrordus bun ick ghiehe- ten Dye Perrochianen van Midslants heb- ben my laten ghieten ln 't jaer ons Heeren MCCCCC Xll Heer Tyerk Pastoer". ven en het gemeentegebouw "Ons En daaronder: Huis" te Hoorn. Een kruisvormig ge- "Dum trahor audite voco vos ad gaudai bouw van soms twijfelachtige con- vite lohannes Bremensis me fecit" structie, maar met een charmant to- Aan de andere kant: rentje, dat voor de verre omgeving "Wybrant Hotthye sone Pieter Meynert beeldbepalend is. soen Gerrout Sipke soen ade Hoenye Kerck Foeghede do ter tyt" Een ruimte plaats biedend aan 400 (!) Daaronder uit veel later tijd: personen (op speciaal verzoek van de Soror Susanna Bruggemann kerkvoogdij), met twee kraken (gale- me dd 24 Julii 1882" rijen) en een orgelbalkon. Hierop werd De heilige van de klok hoeft niet de in 1896 door de fa. Kruze te Leeuwar- schutspatroon van de kerk te zijn en den (nu: Bakker & Timminga) ee'1 een- waarschijnlijk was de mezlanzer kerk voudig maar welluidend eenklaviers aan St. Nicolaas gewijd. Bedenkt men orgeltje geplaatst. Dit gebeurde vooral dat hier in oude tijden ook nog zoiets op aandringen van de notabelen, die als een aanlegplaats voor schepen kennelijk niet wilden achterblijven bij de moet zijn geweest, dan is deze be- Hoorner kerk, die al twee jaar eerder schermheilige van kinderen, maar een dergelijk instrument van dezelfde vooral ook van zeevarenden hier bi- firma had aangeschaft. Voor t 3800,- zonder op zijn plaats. Maar nu de oude wordt het orgel geleverd, nadat de heer kerk verdwenen is, hebben wij dus te Kruze speciaal voor deze transactie maken met het Daalderse bouwwerk, in was overgekomen. Opvallend is hoe een stijl die ook elders op het eiland men bij de nieuwbouw is omgesPron- zijn hand verraadt, zoals het wacht- gen met het oude materiaal. De graÍ- huuske "Het Wakend Oog" bij de ha- zerken van het voorgeslacht werden w F

De huidige hervormde kerk te Midsland, Grafzerk uit 1622 vaor de ingang van de gebouwd 1880-'81. kerk te Midsland.

il-1 97 Het interieur van de Midslandse kerk. Rond de kansel het doophek met een doopboog

De gereformeerde kerk te Midsland, Een der vier beschilderde zijkanten van het gebouwd in de vijftiger jaren. 17de eeuwse diakonie-offerblokje te Midsland. Aan deze zijde van het wapen van Prins Maurits. i!!:*:a'';.,i!r:i'. : !.i. ;;i-; :i: ii.:::l:i:: ",," ; ; i : :'' ' '", " '.'.i''' ' ::' " : " ,:;i::::! ""'. i ., :... .:! " i" ::' verzaagd tot drempels of gebruikt als "vloerbedekking" in de bijruimten. ln het beste geval buiten neergelegd om daar ten onder te gaan aan de weers- Í:ry, > " invloeden, bv. bij de noord- en zuid- &t*É deur (van Reynegom en Bos). Inwendig zijn er weinig bizonderheden. De drie Kfu mooie koperen kronen zijn de enige getuigen van vóór de bouwtijd. Fry'ffW

Bizonder interessant is een oÍferblokje van de diaconie - later geannexeerd door de kerkvoogdij - waarop zich behalve het Nederlandse en ïerschel- linger wapen, tot veler verbazing ook het wapen van Prins Maurits vertoont. Een eenvoudig houten kistle met slot Ten noorden van Midsland bouwden de prachtig gekleurd, de en haken, maar gereformeerden in 1967 de ET-10 kerk. XVll-eeuwse band met het Oranjehuis Kerk en nevengebouwen staan de hele is vooralsnog onopgehelderd gebleven. week ten dienste van de vele vakantiegangers. (Foto. A. Roos).

Tussen Midsland en Hoorn Wanneer wij Midsland nu aan de oost- terend de weg gekruist door de Lyk- kant verlaten, komen wij langs het Ge- weg; ten zuiden hiervan verheft zich in reformeerde kerkje, dat uiteindelijk in de polder een grazige heuvel: over- de plaats is gekomen van de (nog als blijfsel van de stins der Popma's, die zodanig herkenbare) in 1892 gebouwde vlakbij hun huis een eigen kapel had- "schuilkerk" achter het woonhuis aan den gebouwd in 1330. ln het begin van de Zuidmidslandweg 18, dat als pasto- de XVle eeuw moet de stins zijn aÍge- rie dienst deed. broken, de Íundamenten van de kapel zouden onder het huis op de (zuid- Voortgaand naar het oosten, . door oost)hoek moeten liggen. Blijkens één en langs Formerum, wordt kaartfragment uit ca. 1524 was deze de weg vrijwel loodrecht doorsneden kapel gewijd aan St. Alexis. Alexius nu van noord naar zuid door een dwars- was de zoon van een belangrijk ro- weg, het Jit (: gat, zoals in bv. Vlie- meins senator, die op zijn huwelijksdag gat, dus een oude waterloop) genaamd. zijn bruid verliet om in armoede te gaan Na het huis op de zuid-oosthoek van leven. Als bedelaar kwam hij bij zijn deze kruising komen wij aan een stukje Íamilie terug, die hem onherkend op- weiland waar vroeger kapel en kerkhof nam en een plaats onder de trap toe- "de VijÍpoort" zijn geweest. Dit heilig- deelde; eerst na zijn dood werd hij dom was gewijd aan St. Petrus, een herkend en voor deze onthechting waardig voorganger van de huidige werd hij later heilig verklaard. Zijn toeristenkerk bij Midsland. De sporen naam laat zich echter op geen enkele van dit verdwenen gebouw zullen ho- wijze inpassen in de eilander "heili- pelijk nog eens aan het licht worden gen-kalender", zodat we hier zeer gebracht. waarschijnlijk met een apocrieÍe ver- Wanneer wij het lekkerste voor het melding te doen hebben. laatst bewaren en de kerk van Hoorn nog even voorbijgaan, zien wij in Oos- #I {"1 ';l l tr De kerk van Hoorn

Duidelijker (maar ook niet helemaal zeker) is het met de patroon van de kerk van Hoorn gesteld: Johannes de Doper, in de volksmond meestal aÍge- kort tot Sint Jan. Een kaart van Peeter Janszen uit Har- lingen (1 588) schrijÍt boven deze kerk: "S. Janstooren" en de atlas van Chris- tianus Sgrooten (1 592): "S. Johans horn". Dit gebouw mag als sluitstuk van de rondgang langs de eilander kerken tevens een samenvatting zijn van een stuk eilander kerk(bouw)geschiedenis. Zo zullen Midsland en Stryp er onge- veer uit hebben gezien, zij het met veel meer tuÍsteen en hogere torens. Maar die vorm heeÍt Hoorn zelÍ ook gekend: een hoge toren (ca. 35 m). dienend als baken in zee, maat ook een richting- aanwijzer voor het geestelijk leven op het land. Deze tweede functie geldt nog West- en zuidziide van de kerk te Hoorn- steeds; aan de eerste kwam in 1843 een einde, toen het Departement van Marine subsidie weigerde voor het Reconstructie van de middeleeuwse toren herstel van de eens zo indrukwekkende te Hoorn door lr. K. I. Ruige, uit: geheel gemetselde romaanse spits. "Mededelingen betreffende . . . de kek te (1963-69) de Hoorn" (Hoorn 1967, p. 43). Bij de restauratie is sindsdien ontstane situatie geconsoli- v deerd: een met zink beklede spits als + bekroning van het tot de helÍt ingekorte t torenlichaam. DiezelÍde restauratie heeft zoveel mogelijk de sporen van een rijk verleden weer in zicht ge- bracht, mèt alle lidtekens die in de loop der eeuwen aan het gebouw zijn toe- gebracht. Wat onzichtbaar bleef, zijn de verschillende bouwfasen waarin de kerk tot stand kwam. Het zal begonnen zijn in de tweede helÍt van de Xlle eeuw met de bouw van een kleine romaanse kapel met kleine hooggeplaatste ramen (nog in de noordmuur te zien) en een ronde koorafsluiting. De bekende stichtingssage van een koe die de plaats van het gebouw moet bepalen, is ook aan de bouw van deze kerk ver- bonden. Dit middel werd ter hand ge- nomen door twee vrouwen die hun mannen zielerust wilden verschaÍÍen :.!i:::l:irïf ' ;:Ïïï;Ë:ïï De noordzijde van de kerk te Hoorn. Rechts het romaanse deel uit de 12de eeuw met hoge smalle vensters en een rondbogige ingang; links het later toegevoegde koor. door Hoorn een kerk te geven, maar deze onrust heeÍt echter geen invloed het niet eens konden worden over de gehad op de kapel, die rondom 't 300 plaats. De koe bleek voorkeur te een enorme toren rijk werd en daarmee hebben voor een stukje moeras, dat meteen het hoogste punt van het eiland door ophoging bouwrijp werd gemaakt. vormde. Een andere versie wil, dat men dit stuk De kapel wordt in deze periode ook grond helemaal niet geschikt vond en overwelfd met eenvoudige vierkante een eindje verder aan het bouwen ging, romaanse gewelven. Een volgende fase waardoor nu de vrouwen op hun beurt vormt de uitbreiding met een veelhoe- weer van hun zielerust zijn berooÍd. Al kig, eveneens overwelÍd koor, waarin

De oostzijde van de kerk met het vijfzijdig gesloten koor dat spifsbogige ramen kreeg en waarschijnlijk uit de tweede helft van de 13de eeuw dateert- "=" { "#w*Ë r maalstafel. Deze dateert uit ongeveer 1600 en is versierd met toèpasselijke texten, omgeven door een kleuren- schema dat duidelijke verwantschap vertoont met de Oostzeestreken. Het XVllle eeuwse doophek met koperen boog werd hiervoor eveneens verwij- derd. De voorlezerslessenaar bleef hierbij wèl bewaard en het deurtje uit het doophek met de koperen boog is onder de toren opgesteld. Hier zijn ook vele fragmenten, die bij de restauratie gevonden zijn, ten toon ge- steld; daaronder enkele prachtige stukjes gebrandschilderd glas, de oudst bewaarde in ons land. Het zijn echter vooral de muren die Aan de zuidzijde werd de romaanse ingang vertellen van het rijke verleden. Direct in de gotische període vervangen door achter de kansel zijn duidelijke sporen deze rijk geprofileerde ingangspartij met te zien van een vroegere sacraments- vier rechthoekige nissen boven de deur. nis; delen van de ijzeren scharnieren Een soortgeliike ingang heeft de kerk te van het vroegere deurtje steken nog Finkum. tussen de stenen. Hoger tegen de wand grotere lancetvormige vensters werden nog vage tekenen van veelkleurige be- aangebracht. Dit werd waarschijnlijk schildering: ruitjesmotieven en ranken. gebouwd in de tweede helft van de Onder de vele nissen voor liturgisch 13de eeuw. gebruik is de belangrijkste die in de Daarmee is de huidige plattegrond van zuid-oost hoek: een piscina (: was- de kerk vastgelegd. Verdere verande- bekken) met een helaas ongeopend ringen betreÍÍen het verdwijnen van de vensternisje erboven. gewelven en de toren, alsook het in- Een gedeelte van de oorspronkelijke breken van steeds grotere vensters. altaarsteen met twee wijdingskruisen, Belangrijk is de opmerkelijke, rijk ver- wordt in dezelÍde sÍeer gebruikt als of- sierde ingangspartij, een waardige toe- Íersteen, nl. om er de collectezakjes op gang naar de inmiddels tot dekenale neer te leggen. kerk verheven ruimte. Aan de muur hangt een wandkleed De XVllle en XlXe eeuw worden voor- naar ontwerp van de op het eiland namelijk gekenmerkt door verschillende woonachtige kunstenaar J. A. Deoda- pogingen zich te weer te stellen tegen tus, met een voorstelling van Jezus' het naderende en onafwendbaar lij- doop in de Jordaan door Johannes de kende verval. Dat is pas bij de jongste Doper, omgeven door dansers in de restauratie (voorlopig) gelukt. traditionele klederdracht van Terschel- ling, die met een zgn. Op 'e riid-wagen Het inlerieur op weg ziin naar de St. Janshoek om lnwendig is dat een nogal ingrijpende daar het traditionele feest voor deze zaak geweest. Alle pleisterwerk is ver- wijderd, de preekstoel (plm. 1600) werd eij í"t" pag. ll-203 vanuit het koor naar de noordwand Het interieur na de restaurctie. ln de verplaatst, zodat nu alle ruimte in het ontpleisterde muren zijn de aanzetten van koor vrij is voor de unieke Avond- romaanse gewelven zichtbaar gemaakt.

|-202

W;]; ''!r:': tr pË, t.:rl. @ffi":lïqw rF i t* 4 i!d:

ffi: '9961 6u;lqeqcS-relseM'puepeiu111eqcg ue^ suopetqoseí ap yn uastaqcs 'auJog ua elH uessn! - sa)tLunM v '0 '996! uapJeiv\naal '999! JpuPJg 6urypqcue1 ('per) llus 'f ua soUA ep 'y - 'z16t (u9) uarep '!4eb tebwllaqosrol llus ol - 'rL6l 6u111eqcsle1 'snlppoeo V f :e6urzlf 'e :lrus of :uolot/I rop up^ f 'S rcop e41Á1tr rcdu1g 1, ' ' ' Sutllêtlosret - ebrng 'g 'y '6961 urooH '€nuneJseJ ep eu Ourpltnul ap [!q llclzJs^o uee '6uq1et1csta!-ulooH-\lay - abrng 'g 'y '/96! urooH'6ury1eqcsta1 'uJooH el \Jd! apwJoLroH spueuapaN ap ueL aqeJnelsoJ ap ue alJolslq ap opuailarleq ueïutppapeyy - a?rng 1 ; '9t61 ueprà'I 'ug1eta61ÁqcA - douy 9 '//61 urouPPH 'pueuopaN loo^ 'f 'H \êoqsrcr qcs6oloeqcty - Iol) U '8/6! 6urlloqcsral'uayeddeo;g 'Tseaneb pJeBJeA noqppaq ' ' ' 6w11eqcue1 snlepoeq 'V I \JeMÀ - Jaw wopuor sru ap s/ >1!p6op1 'uepuo^aq '^'a 996! €'O N y urlêiln8 //6t 4aaq alsrnqsluoweJces pt1 >lltlulrtlcueen ujPplolsurv' pue IJ epeN J oot \ ooqst aJJs u ny uêilnaappptw ap ut tlctz JeeM 'Jootl :rnnlerel!'l leq ue^ Jnnuploou ep uea pawbe4 uej

'61zaq 'uêralsrnl sl le0lo IÍll puarnpl.roo^ - uelrel slE uaalle leru -a6rap uaa JBeu Jpep uro 6u16 unztng 'uarê^ol ue6[1r>1 - 6uglleqcsta1 do f;rrrr uÍrz eeulreep >1oo rPeu uol Br.uJll ap lep lue/r^ 'pua0rnqaol lpella teeu 6;1qcn1 al luêurnrlsur loq uP^ Inipu! uee ujo arp ua puêAerls6ooquro Orgsreqreem reeur 'salunM V O luellpard eblleuueol '1uírqcs lorl Jeeu uarLlcsstul soollaop êp el^ uede1l 'uapre/v\naa-l al $Jop.lPH 'pmnoqe6do rao/v\ ua ualo.rqe61e '1eop lueurrJ ap uB^ uoozuooLlcs ep 'osnJy uP^ prepuere^ 'uau[11 apuedol6ooq 'l 'l raaq ep laur uelceluos a€ 'puPl -r.uo :sruaparqcse6llel rêpuppa elêLl -splf! êl lpp laur u[12 uapueqarlrurpl ra ap roo^ qcslloquÁs lr.lorlla^ oourrppp lpp JpeqlLlclz lÍllaplnp sq la6ro laq UEV uí.rz e7 'reeqlqclz ioam lepurolge uÍ12 'uerouuuêrl selssacold ezep uen;ama6 ara6eorn ep upn uêllêzuee uee êrp uapaq>llllalsael píllle 6ou (lseal êp Jepu '11enne6uo1 ualnoq uaa laul a1Ír;ue6re laLl Bu snp) runí 97 do re 11epe6 nu lprom mnoqe6 eler.la6 laH uÍrz puelspryl ul 'uerêr^ el eOrilaqueeu

'Anaa aplL ep uea ut6aq pq iln laletsteewpuoAe optun aO