AL 2OO JAAR VAN NU tm 2 september 2018

jubileumtentoonstelling 1818
2018

rmo.nlrmo.nl leidenleiden Turi Simeti Segno Giallo, 1971 71 x 81 cm

Wij nodigen u uit deel te nemen aan de voorjaarsveilingen. Voor een vrijblijvende taxatie, ook op basis van foto’s, kunt u contact opnemen via [email protected]

Voor meer informatie en de veilingagenda:

WWW.VEILINGHUISAAG.COM

LEKSTRAAT 63 | 1079 EM AMSTERDAM | 020 - 301 29 50 | [email protected] WASSENAAR ZOO GOULD (JOHN) ENQUIRIES The Birds of Australia,]VSWS\Z    A Dutch Private Library :\WWSLTLU[B D    IVVRZ'IVUOHTZJVT £100,000 - 150,000 * Wednesday 30 May 2018   New Bond Street, London HTZ[LYKHT'IVUOHTZJVT

bonhams.com/wassenaar -VYKL[HPSZVM[OLJOHYNLZWH`HISLPUHKKP[PVU[V[OLÄUHSOHTTLYWYPJLWSLHZL]PZP[IVUOHTZJVTI\`LYZN\PKL KUNST ANTIEK DESIGN www.collectkaj.nl MEINUMMER 2018 hoofdredacteur: els bracke redactie: 6 Up to date celine de geest elena lombardo 10 KOPstukken layout: 12 Up to art musea annick blommaert & matthias yzebaert 16 Up to art galeries redactiesecretariaat: tel. +32 (0)9 216 20 28 fax +32 (0)9 216 20 27 18 Boekbesprekingen [email protected] 20 Geelzucht uit de Gouden Eeuw verantwoordelijke uitgever: Patrick Snoeck 24 Spilzucht in edele gesteente Begijnhoflaan 464G 9000 Gent 28 Wanderlust: de kunst van met regelmatige medewerking van: het wandelen peter van ardenne frederik barends 34 Sexy schilderkunst rob driessen drs anna laméris van Günther Förg drs kitty laméris robert-jan van ravesteijn 36 Gabriele Münters vrouwelijke anton vos touch bij Der Blaue Reiter koos de wilt 38 De vergeten avant-garde in het oplage: 20.000 exemplaren © kunst & antiek journaal te gent Russische kunstverleden 82 Hollands Glorie: liefde en tabak abonnementen 42 De Fatimiden 84 Designklassieker: Biagio van negen nummers: nederland: € 33,00 46 Jubileum voor Weens porselein Tobia Scarpa belgië: € 33,00 - europa: € 45,00 overige landen: € 80,00 50 De heerlijke, 85 In de kantlijn van de kunstmarkt

Opgave en vragen over abonnementen comfortabele bergère 86 Bijzondere theekist van François Abonnementenland Postbus 20 54 Serrurier-Bovy onder de hamer Lambregts 1910 AA Uitgeest 58 De rondingen van Jean Royère Tel. 0251-257924 90 Gijs Bakker: industrieel denkende [email protected] 62 Zilver & diamant versmolten € 0,10 per minuut ambachtsman Fax 0251-31 04 05 in DIVA Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen 66 Marrakech culturele revival 94 Galerieagenda en opzeggingen. 72 Veilingen wereldwijd 95 Museumagenda adverteren in Collect joris van glabbeek 78 Olly Hassoldt laat natuurlijke 98 Terugblik op TEFAF tel. +32 (0)9 216 20 24 [email protected] materialen herleven 99 Beursberichten cover 107 Beursagenda Jens Ferdinand Willumsen, ‘Bergsteigerin’, 1912. Olieverf op doek, 210 x 170,5 cm. Statens 109 Veilingagenda Museum for Kunst, Kopenhagen. © Statens Museum for Kunst, Kopenhagen. 113 Veilingresultaten niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of 115 Veilingen op komst openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, of op welke andere wijze ook zonder toestemming van de uitgever. 118 Veilingresultaten België meningen, feiten, weergegeven in ondertekende artikelen of bijdragen aan dit blad vallen onder de verantwoordelijkheid van de betreffende auteur. redactie en uitgever zijn hiervoor niet 119 Veilingen op komst België aansprakelijk. COLLECT is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de geplaatste advertenties. Enkel de adverteerder kan hier- 120 Website adressen voor aansprakelijk worden gesteld. 121 Te koop gevraagd en te koop aangeboden UPUP TOTO DATEDATE txt Nederland

houden over de historische conservatie van schilderijen van Rembrandt van Rijn, in de hoop inzicht te verschaffen in de technieken die gebruikt werden om zijn werken te bewaren. T/m 30-05 kunnen academici die graag deelnemen hun aanvraag doormailen naar Het kunstenaarscollectief GELATIN. conservationhistories@rijks- © Jason Schmidt. museum.nl +++ Borduren, het groot aantal topstukken van versieren van textiel of andere Nederlandse en internationale materialen met naald en garen, kunstenaars waaronder Anton is een eeuwenoude kunst. Ze is Corbijn, Jan Schoonhoven, Giedo van der Zwan, ‘Pier to Pier 7’. Giedo van der Zwan is een van de amateurkunstfoto- echter nog steeds actueel: kun- grafen op het Fotofestival aan de Maas. © De kunstenaar. Marlene Dumas, Rineke Dijkstra, stenaars en modeontwerpers Per Kirkeby, Olafur Eliasson en Goed nieuws voor kunstliefheb- Fair (24-05 t/m 03-06), het passen de eeuwenoude bor- Thomas Demand”, meldt het bers in en rond Nijmegen: een evenement voor jong en oud duurkunst immers graag toe. In museum. Depot Boijmans Van nieuwe hedendaagse kunst- dat de Indische cultuur centraal het Gorcums Museum komt u Beuningen wordt het eerste galerie Singular-Art opent zet, vindt opnieuw plaats in op de tentoonstelling ‘Voor de museumdepot ter wereld dat dit voorjaar de deuren (29-04) Den Haag. Naast een beurs met draad ermee!’ (t/m 09-09) alles toegang biedt tot een complete +++ Wat gebeurde er met de internationale standhouders, te weten over het borduurwerk kunstcollectie, zónder tussen- Amsterdamse zoo ARTIS in vindt er ook een tentoonstel- door de eeuwen heen +++ Het komst van een conservator +++ oorlogstijd? Wist u dat ver- ling over de repatriëring van Fries Museum heeft een foto GELATIN, een kunstenaarscol- schillende Amsterdammers er Indo-Europese Nederlanders verkregen van een anonieme lectief bestaande uit vier Oos- in 1940-1945 ondergedoken (Indo’s) plaats +++ Op 27 mei schenker waarop we een jonge tenrijkers, palmt deze zomer de zaten, terwijl de Duitse soldaten sluit Galerie Duine-Rhee (Giet- Winston Churchill in het gezel- grote Bodonzaal (1500m2) van net naar het park kwamen voor hoorn) de tentoonstelling van schap van Mata Hari zien. De hetzelfde Museum Boijmans een dagje uit? Dit en andere Maurice den Boek en Sari Piek foto van de exotische danseres Van Beuningen in. Onder de verhalen ontdekt u tijdens de af met een dichtersmiddag (in en de Britse politicus is geda- titel ‘Vorm – Fellows – Attitude’ meivakantie (28-04 t/m 13-05). samenwerking met Uitgeverij teerd op 20 augustus en een toont het collectief nieuw werk, Elke dag worden er rondlei- Cees Duine). Tijdens dit eve- bewijs voor het museum dat dat de toeschouwer aanzet dingen georganiseerd +++ nement worden stukken voor- de twee een persoonlijke band tot bewuste interactie +++ ‘Possessed’, een film van het gedragen door dichters Hans hadden +++ Privéverzamelaar Nederlandse bezoekers die in kunstenaarsduo Metahaven en Bogers, Frouwkje Zwanenburg, Geert Steinmeijer heeft het het Fries Museum de tentoon- de documentairemaker Rob Walter Pool en Alexander van Museum No Hero geopend in stelling ‘Escher op reis’ (t/m Schröder over de impact van Wassenaer +++ In november zal een historisch pand in Delden, 28-10) met een audiogids aan- sociale media, speelt vanaf 10 het Rijksmuseum in Amsterdam zodat ook het grote publiek kan doen, kunnen genieten van de mei in de bioscoop +++ Het een internationaal symposium genieten van zijn collectie. De warme stem van Pierre Bokma. Fotofestival aan de Maas (10- verzameling dekt alle perioden De acteur neemt de bezoeker 05 t/m 13-05) brengt jaarlijks in Karola Pezarro, ‘Le Cordon Ombilical’. en vormt een eclectische mix Fotoprintborduurwerk, 280 x 230 cm. mee op reis naar de verschil- Rotterdam de beste Nederland- van artistieke disciplines en © Foto: Steven Witkam. Te zien op de lende locaties die Escher gedu- se amateurfotografen samen in tentoonstelling ‘Voor de draad ermee!’ stromingen +++ Een primeur rende zijn leven bezocht +++ een expositie in het Nederlands in het Gorcums Museum. voor Rotterdam: in 2020 opent De reusachtige zijluiken van de Fotomuseum. Dit jaar selec- het Depot Boijmans Van renaissancekunstenaar Maarten teerde een jury 41 fotografen. Beuningen de deuren, waar van Heemskerck (1498-1574) Bezoekers kunnen tevens ver- de bedrijfscollectie van KPN zal zijn (tijdelijk) weer thuis! Het schillende nevenexposities in worden tentoongesteld. “De ‘Laurentius-altaarstuk’, ge- de stad aandoen en deelnemen verzameling van KPN is een van maakt in Alkmaar tussen 1538 aan lezingen en portfoliobe- de meest vooraanstaande be- en 1543, staat bekend als het sprekingen +++ De Tong Tong drijfscollecties en bevat een grootste beschilderde altaar-

6 l COLLECT UP TO DATE stuk van de Nederlanden. Na de krijgen deelnemers de kans om verblijven in een appartement reformatie werd het verkocht de ruimte en infrastructuur van in het centrum van de stad. en kwam het in handen van de het Kunstverein vrij te gebrui- Meer informatie via office@ koning van Zweden, die het in ken. Deelnemers mogen tevens kunstverein.nl. de kathedraal van Linköping plaatste. In het kader van ‘500 jaar Grote Kerk’ hangt het werk “Oeps!” in bruikleen weer in Alkmaar Tragisch nieuws uit Amsterdam: op de laatste dag van de ten- +++ Ook musea gaan met hun toonstelling in de Nieuwe Kerk is een ‘Gazing Ball Painting’ van tijd mee. Dankzij een fundrai- Jeff Koons gesneuveld. Een ongelukkige bezoeker botste tegen singsactie hangt ‘De Kruisging’ de blauwe spiegelbal, waarna deze in stukken op de grond viel. van Abraham Bloemaert Toekomstige museumbezoekers hoeven echter niet te vrezen, (1566-1651) uit 1629 opnieuw meldt Marc Hemeleers, afgevaardigd bestuurder bij de Belgi- Jan Sluijters, ‘Houtzaagmolen’, 1907. Te sche kunstverzekeringsmaatschappij Eeckman Art & Insurance: te pronken in het Museum Ca- zien op de tentoonstelling ‘Terug in de tharijneconvent. Het museum tijd met Piet Mondriaan, Jan Sluijters en “Het komt zelden voor dat een werk door een bezoeker vernield Cees Spoor’ in Villa Mondriaan. © Collec- had een totaalbedrag van wordt. De meeste ongelukken gebeuren tijdens de ophanging tie Kröller Müller Museum, Otterlo. van een werk of tijdens het transport. Wanneer een kunstwerk € 35.000 nodig om het werk, in de zaal vernield wordt, is het vaak eerder opzettelijk, en heeft dat in een slechte staat ver- zaal het zwarte verleden van de de dader ideologische of politieke motieven. Bovendien sluiten keerde, in haar oorspronkelijke Vereenigde Oostindische Com- Musea in de meeste gevallen een verzekeringspolis af die ‘alle ri- staat te herstellen +++ Ko- pagnie aan. “Er komt ruimte om sico’s’ dekt. De opgelopen schade wordt dan ook meteen door de mende zomer (25-05 t/m 23-09) de blinde vlekken en zwarte verzekering gedekt. Hierna zal worden nagegaan of een bezoeker presenteert de Oude Kerk in bladzijden uit de VOC-tijd te aansprakelijk is en kan de familiale verzekering van ‘de dader’ de Amsterdam het nieuwste en tonen”, klinkt het bij het mu- kosten bij de verzekeringsmaatschappij dekken. “Maar vrees niet,” monumentale werk van Gior- seum. Zo wordt het werk ‘Noot- klinkt het bij Hemeleers, “het komt meer voor dat een bezoeker gio Andreotta Calò (° 1979). De muskaat en foelie’, van de Friese een museum voor de rechter sleept, omdat hij bijvoorbeeld onge- Venetiaanse kunstenaar treedt kunstenares Tineke Fischer lukkig ten val is gekomen, dan andersom!” met zijn kunst graag in dialoog gepresenteerd. Hierin verwijzen met zijn omgeving. Zo zal hij 140 keramieken nootmuskaat- ingrijpende veranderingen bollen naar de gruwelijke ont- aanbrengen in het interieur volking van de inwoners van de van de kerk. Door het plaatsen Banda-eilanden door de toen- van rode folie en plexiglas voor malige gouverneur-generaal de hoge glasramen past hij de J.P. Coen (1587-1629) +++ In luminositeit aan en zal hij zo 1909 exposeerde een relatief een aparte sfeer creëren in de onbekende Piet Mondriaan kerk +++ Het huis waar Jeroen met Jan Sluijters en Cees Spoor Bosch (1450-1516) gedurende in het Stedelijk Museum in zijn leven woonde staat nog Amsterdam. Voor het eerst in steeds in ’s-Hertogenbosch. De ruim 100 jaar brengt museum huidige bewoners van het pand Villa Mondriaan in Winterswijk aan de Markt 61, kunstliefheb- deze kunstenaars weer bij bers Johannes van Rooij en Dali elkaar. Voor deze tentoonstel- Rakutyte, laten bezoekers dan ling ‘Terug in de tijd met Piet ook graag kennismaken met Mondriaan, Jan Sluijters en het huis en de werken die er Cees Spoor’ (t/m 16-09) kon hangen. Vanaf mei wordt hun het museum rekenen op een collectie, die werken van onder groot aantal bruiklenen uit meer Aart van Dobbenburgh, prominente Nederlandse col- Jan Asselbergs, Werner Moonen lecties +++ Het Kunstverein en Félicien Rops bevat, uitge- in Amsterdam nodigt (inter) breid met acht nieuwe werken nationale curatoren en/of geïnspireerd op Bosch. Meer kunstenaars(-collectieven) uit Jeff Koons, ‘Gazing Ball (Perugino Madonna and Child with Four Saints)’, 2014–15. Olieverf op doek, glas, aluminium, 179,7 x 136,5 x 37,5 cm. © Jeff info op www.jeroenboschhuis. voor een ‘summer curatorial Koons. Koons heeft in de afgelopen vijf jaar meer dan vijftig Gazing Ball nl +++ Het Westfries Museum residency’. In dit programma, Paintings, kopieën van Da Vinci’s ‘Mona Lisa’ of Gustav’s Klimt ‘De Kus’, ge- kaart in een vernieuwde VOC- dat kunstrealisatie stimuleert, produceerd.

COLLECT l 7 UP TO DATE

Museale aanwinsten Paul Brinkmann ‘het Breen- bergh-Fonds’ op te richten. “Het fonds is bedoeld om toekomstige uitbreidingen van de Breenbergh-collectie mogelijk te maken, maar is ook bestemd voor restaura- ties, onderzoek, exposities en publicaties over Bartho- lomeus Breenbergh”, klinkt het bij de onderzoeker +++ Het Gemeentemuseum Den Haag heeft een inktstel uit 1903 van de Nederlandse art Carel Willink, ‘Zelfportret met Wilma’, 1957. nouveau-ontwerper en sier- Olieverf op doek, 156 x 112 cm. © Singer Leo Gestel, ‘Portret van een vrouw’, 1913. Langdurige bruikleen Collectie NN Group. kunstenaar Theo Nieuwen- Laren. Schenking Collectie Nardinc. © Foto: Michel Claus. huis aangekocht. Dit unieke Charley Toorop, Kees Maks, Museum Kranenburgh mag Nederlandse kunstschilder stuk vervolledigt het rijk ver- Dick Ket en Carel Willink. “De het ‘Portret van een vrouw’ Jozef Israëls aan zijn collectie sierde interieur gemaakt in Collectie Nardinc biedt een (1913) van Leo Gestel voor toevoegen. ‘De Drentse Ma- de werkplaats van de Amster- museaal overzicht van het een lange periode in haar donna’ (1892-1893) bevond damse kunsthandel E.J. van Nederlands modernisme in collectie verwelkomen. Het zich door de jaren heen in Wisselingh & Co waarvan het de eerste helft van de 20ste schilderij is een langdurige verschillende privécollecties. museum reeds diverse on- eeuw en sluit naadloos aan bruikleen uit de kunstver- Dankzij de Stichting Vrienden derdelen in de collectie heeft bij de oorspronkelijke Singer zameling van NN Group en van het Drents Museum kon +++ Japansmuseum Siebold- collectie, waarin de nadruk kadert binnen de visie van het werk worden aangekocht Huis heeft een genereuze ligt op het Nederlands im- het museum. “Deze gene- +++ Museum De Waag ver- schenking ontvangen van pressionisme”, meldt de reuze bruikleen bekroont wierf recent het meesterwerk Muck en Mieke Douma. De organisatie van Singer Laren. Kranenburghs groeiende ‘Boslandschap met Latona kunstverzamelaars schonken Els Blokker-Verwer kwam met reputatie als museum met en de Lycische boeren’ aan het Leidse Japanmuseum nog heugelijker nieuws op de een landelijke uitstraling, (1630) van de Deventer schil- ruim 600 Japanse prenten. proppen. Ze verschaft Singer waar de Bergense School der Barholomeus Breenbergh Deze collectie bevat onder Laren de gelegenheid om thuis is”, klinkt het bij direc- (1598-1657) bij Sotheby’s in meer prenten van beroemde het museum uit te breiden trice Mariette Dölle. Het por- New York. Het is het tweede kunstenaars zoals Hokusai, met een aantal nieuwe muse- tret kunt u bewonderen in de werk van de meester in de Hiroshige, Kuniyoshi en Yo- umzalen. De nog te bouwen tentoonstelling ‘Het Geheim collectie van het museum. Ter shitoshi +++ Het Singer Laren ‘Nardinc vleugel’ opent eind van Gestel’ (03-06 t/m 16- gelegenheid van de aankoop ontvangt een omvangrijke 2020. 09) +++ Het Drents Museum besloot kunstliefhebber en schenking van Els Blokker- mag een topstuk van de Breenbergh-onderzoeker Verwer (1947), erfgenaam Jozef Israëls, ‘De Drentse Madonna’, van de winkelketengigant. 1892-1893. © Het Drents Museum. Theo Nieuwenhuis, inktstel, 1903. © Gemeentemuseum Den Haag. De gift omvat de gehele kunstverzameling van Els en Jaap Blokker: de Collectie Nardinc. De verzameling, die bestaat uit ruim honderd schilderijen en werken op papier, bevat onder meer

kunst van Leo Gestel, Kees van Dongen, Ferdinand Hart Nibbrig, Theo van Rysselberg- he, Piet van der Hem, Jan en

8 l COLLECT UP TO DATE txt Internationaal

The Royal Academy of Arts bonhams.com/wassenaarzoo viert haar 250e verjaardag met +++ Deze zomer (04-07) brengt de opening (19-05) van een Sotheby’s een heel bijzonder nieuwe campus in Londen, waar portret van Pieter Paul Rubens op ze historische schatten uit haar de markt. Het ‘Portret van een collectie zal tentoonstellen +++ Venetiaanse Edelman’ bleef tot Op 30 mei brengt Bonhams in het einde van zijn leven (1640) in Londen een heel bijzondere col- handen van de kunstenaar. Dit lectie onder de hamer: de bi- toont volgens het veilinghuis de bliotheek van Wassenaar Zoo. bijzondere band tussen Rubens De boekverzameling, die zoölo- en het werk. Het wordt geschat John Gould, ‘Eudyptes chrysocome’, zuidelijke rotspinguïn, uit ‘Birds of Australia’, 1840- 1869, 7 dln. Wordt aangeboden op de veiling ‘Wassenaar Zoo, a Dutch Private Library’ gische werken over onder meer op £ 3 miljoen +++ Zeven jaar (30-05) bij Bonhams in Londen. Richtprijs voor zeven delen: £ 100.000-150.000 (€ 115.700- katachtigen, apen, vissen, reptie- geleden nam Art Basel de organi- 133.000). © Bonhams. len en olifanten bevat, werd in satie van Art Hong Kong over, en Amerikaans museum Hoyt Sher- en 1750. Meer informatie op: de jaren 1950 aangekocht. Het is sindsdien groeide de beurs, in- man Place meldt een verrassing hnanews.org/hna-conference- vooral uitkijken naar de collectie middels bekend onder de naam van formaat: de museumdirec- ghent-2018 +++ Op 9 mei komt ornithologie, die enkele uitzon- Art Basel Hong Kong, uit tot een teur vond twee jaar geleden in ‘Final Portrait’, een blik op het derlijke werken, zoals het zeven- van de belangrijkste Aziatische een oude kast een schilderij vol leven en werk van de Zwitserse delige ‘Brids of Australia’ (1840- kunstbeurzen. Nu organiseert watervlekken. Hij had toen geen kunstenaar Alberto Giacometti 1869) van John Gould (richtprijs: oprichter Dennis Chen een idee dat hij een werk van een (vertolkt door Geoffrey Rush) in £ 100.000-150.000), bevat. Het nieuwe beurs in Taipei. De eerste 16e-eeuwse Hollandse meester de bioscoop. Dit intieme portret, dierenpark Wassenaar sloot de editie van Taipei Dangdai vindt in handen had. ‘Apollo en Venus’ geregisseerd door Stanley Tucci, deuren in 1985. Meer info op plaats in januari 2019 +++ Het van Otto van Veen (1557-1629), volgt de kunstenaar gedurende een leraar van Rubens, werd twee weken in het Parijs van Peter Paul Rubens (1577-1640), ‘Portret van een Venetiaanse edelman’, ca. 1620. Olieverf op paneel, 60 x 48,6 cm. Wordt aangeboden op de veiling ‘Old Masters’ (04-07) bij Sot- inmiddels gerestaureerd en 1960, in de periode dat hij een heby’s in Londen. Richtprijs: £ 3.000.000 (€ 3.445.913). © Sotheby’s. geschat op 3,2 miljoen euro. Het portret schildert van de Ameri- werk hangt sinds kort te pronken kaanse schrijver en kunstcriticus in het museum +++ ‘Welke af- James Lord (vertolkt door Arnie beeldingen van zeedieren vin- Hammer). den we terug in de 17e-eeuwse collecties in Antwerpen?’ en ‘Hoe groot was de invloed van Vlaamse en Nederlandse kunste- naars op de Parijse kunst uit de 17e eeuw?’ De antwoorden op deze vragen, maar ook diverse andere thema’s, worden aange- kaart op het vierjaarlijks congres van The Historians of Nether- landish Art. Dit jaar vindt de academische bijeenkomst plaats in Gent. De conferentie (24-05 t/m 26-05), in samenwerking met Universiteit Gent, staat in het teken van nieuw onderzoek naar Otto van Veen (1557-1629), ‘Apollo en Ve- nus’, ca. 1600. Olieverf op paneel, 125 x 94 Nederlandse kunst tussen 1350 cm. Na restauratie. © Hoyt Sherman Place.

MELDT U GRAAG EEN EVENEMENT, LEZING, GEBEURTENIS OF ii ONTDEKKING waar COLLECT lezers van op de hoogte moeten zijn? Laat het ons weten via [email protected] en wie weet verschijnt uw bericht in ‘Up to date’.

COLLECT l 9 PERSONALIA KOP STUKKEN De Limburgse beeldhouwer Arthur Spronken is op donderdag 5 april overleden op 87-jarige leeftijd. Spronken staat wereldwijd bekend om zijn robuuste, doch sierlijke beelden van paarden en mensen. Tot zijn invloeden behoorden Paul Schmalbach en de Italiaan Mario Marini, een specialist op het gebied van paarden in de beeldhouwkunst, bij wie hij in de leer ging. Arthur Spronken was daarnaast goed bevriend met H.K.H. Prinses Beatrix, zij is een groot bewonderaar van zijn werk.

De Kroatische kunstenaar Josip Vaništa is eind maart overleden. De gevierde kunstenaar stichtte in de jaren zestig het Joegoslavische collectief de ‘Gorgona Groep’, waarmee hij in 1997 deelnam aan de Biënnale van Venetië. Zijn werk, dat collages, landschappen, stillevens, abstracte schilderijen en foto’s omvat, werd onder meer tentoongesteld in Parijs, Londen, New York en Bombay. Vaništa werd 93 jaar oud. De Drawing Now prijs wordt sinds 2011 tijdens de Parijse Drawing Now beurs uitgereikt aan een kunstenaar onder de 45 jaar die representatief is Dorine Mignot, van 1974 tot en met 2006 voor het diverse hedendaagse kunstlandschap. conservator van het Stedelijk Museum Dit jaar viel de eer te beurt aan Michail Amsterdam, is overleden. Mignot (op de foto te Michailov. De Bulgaarse kunstenaar wordt zien met kunstenaar Jeff Koons in 1992) was een vertegenwoordigd door galerie Projektraum Viktor fervent pleitbezorger van de videokunst, een Bucher en gaat naar huis met 5.000 euro en een kunstvorm die zeker bij haar aantreden nog niet solotentoonstelling in 2019. geaccepteerd werd binnen de beeldende kunst, laat staan bij de grote musea. Tegen de stroom in legde zij een belangrijke collectie videokunst aan en organiseerde zij diverse spraakmakende tentoonstellingen. Mignot werd 74. © Foto: Martijn van Nieuwenhuyzen.

In het laatste weekend van maart is de Rotterdamse beeldhouwer Jan Snoeck overleden. Hij is 91 jaar geworden. Snoeck werkte in het begin vooral met steen, hout en brons, maar ontdekte later ook keramiek. Zijn beelden zijn vaak gebaseerd op mensen, maar hij liet zich ook inspireren door gebruiksvoorwerpen. Veel van zijn beelden springen direct in het oog door het gebruik van vrolijke, primaire kleuren.

Anne Geene won in maart dit jaar de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs 2018, en is nu ook benoemd tot de Publieksfavoriet. Het publiek, dat zowel online als op de tentoonstelling in het Stedelijk Museum Schiedam kon stemmen, koos Geene boven de vier andere genomineerden: Kevin Osepa, Benjamin Li, Feiko Beckers en Rosa Johanna.

10 l COLLECT PERSONALIA

Alexander Pechtold, voorzitter Tweede landschap en stedelijke ontwikkeling in bredere en homoseksualiteit. Hiervan profiteert onder Kamerfractie D66, is benoemd als nieuw lid in de zin. © Foto: destadamersfoort.nl andere het EYE Filmmuseum in Amsterdam. Raad van Toezicht van het Drents Museum in Assen. © Foto: ANP Tot midden 2017 had Pechtold Cultuur in zijn portefeuille. Ook studeerde hij kunstgeschiedenis in Leiden met een specialisatie in 17e-eeuwse schilderkunst. Voordat hij zijn politieke carrière begon was Pechtold veilingmeester in Den Haag. “Zijn enorme bestuurlijke ervaring en netwerk betekenen een belangrijke versterking”, verheugt voorzitter Han Noten zich. In maart kondigde het museum reeds aan dat Rocky Thuteru, van 2010 tot 2015 lid van de Raad voor Cultuur met als portefeuille Diversiteit en Integratie, tot de raad Directeur Thierry Raspail van het MAC Lyon heeft zou toetreden. op 13 april ontslag genomen. Zo komt er na dertig © Foto Alexander Pechtold: D66. jaar een einde aan een tijdperk voor het museum, © Foto Rocky Tuhuteru: Patricia Steur. waarvan Raspail tevens de stichter was. Raspail doet ook afstand van zijn positie als artistiek directeur van de Biënnale van Lyon. © Foto: Philippe Juste

Hertogin van Camebridge en echtgenote van de Britse prins William Kate Middleton is benoemd tot ‘royal patron’ door het Victoria & Albert Museum in Londen. Middleton behaalde voor ze lid van de koninklijke familie werd een diploma kunstgeschiedenis en cureerde onlangs nog de tentoonstelling ‘Victorian Giants: The Birth Of Art Photography’ in de National Portrait Gallery. © Foto: Max Mumby/Indigo

De Franse president Emmanuel Macron heeft het In de maand mei verwelkomt het Stedelijk Museum Voor haar solotentoonstelling in de Londense Royal contract van Jean-Luc Martinez, die reeds sinds Amsterdam 17 kunstenaars en vormgevers die Academy of Arts in 2020 zal Marina Abramović 2013 aan de slag is als directeur van het Louvre, nieuw zijn in Amsterdam. Samen met schrijver samenwerken met het kunsttechnologie-bedrijf met nog eens drie jaar verlengd. Hij verving er Arnon Grunberg nemen ze deel aan de dagelijkse Factum Arte. Het bedrijf bouwt voor haar een vijf jaar geleden Henri Loyrette, maar was al sinds gang van zaken in het museum en lopen ze mee machine die haar een elektrische schok zal 1997 curator van Griekse sculpturen. Martinez met verschillende medewerkers, van beveiliger tot toedienen, waarvan de kunstenaar zelf de geleider zal de komende drie jaar de focus leggen op directeur. Het project heet ‘Geef ons het museum’ zal vormen op de tentoonstelling. samenwerkingen met Azië en het op peil houden en hoopt een dialoog tussen vluchtelingen en © Foto: Marina Abramović Bildupphovsrätt 2016. van de bezoekersaantallen. museumpersoneel en –bezoekers in het leven te © Foto: Miguel Medina/Getty Images. roepen. © Foto: ANP.

FASadE, het forum voor architectuur en Minister van Cultuur Ingrid van Engelshoven stedenbouw in Amersfoort, neemt na 15 stopt de komende vier jaar extra geld in jaar afscheid van directeur Johanna van der cultuureducatie. In de periode 2018-2021 maakt ze Werff. Als directeur van FASadE organiseerde in totaal 16,8 miljoen euro vrij voor schoolkinderen Van der Werff een breed programma van om het Rijksmuseum of een ander museum te HEEFT U INTERESSANT NIEUWS OVER onder meer Architectuurcafés, films, excursies, bezoeken. Daarnaast trekt de D66-bewindsvrouw iiIEMAND UIT DE KUNSTWERELD? Stuur een tentoonstellingen en andere activiteiten en zes miljoen euro uit om scholieren kennis te laten bericht naar [email protected] en wie weet verschijnt projecten rond stedenbouw, architectuur en maken met moeilijkere thema’s zoals discriminatie uw melding in ‘Kopstukken’.

COLLECT l 11 UP TO ART MUSEA

Avant-garde in Groningen Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Groninger Kunst- kring De Ploeg presenteert het Groninger Museum de grote overzichts- tentoonstelling ‘Avant-garde in Groningen. De Ploeg 1918-1928’. Cen- traal staat het spannende culturele klimaat in Groningen aan het begin van de twintigste eeuw, waarbinnen De Ploeg is ontstaan. Het museum laat ruim honderd werken zien, waaronder schilderijen, tekeningen, drukwerk en grafiek, van Ploegleden zoals Jan Wiegers, Johan Dijkstra en Jan Altink, in contrast met werk van coryfeeën zoals Jozef Israëls, H.W. Mesdag, Otto Eerelman en tijdgenoten. Het toont hoe de ‘jonge wilden’ zich losmaakten van de toenmalige gevestigde orde. Daarnaast is er aandacht voor het werk van Ernst Ludwig Kirchner en Vincent van Gogh, die beiden van groot belang zijn geweest voor de schilderkun- stige ontwikkeling binnen De Ploeg.

Groninger Museum Museumeiland 1 Groningen Jan Altink, ‘Het witte paard’, 1925. www.groningermuseum.nl Was/olieverf op doek, 61,5 x 70 cm. 26-05 t/m 04-11 Collectie Stichting De Ploeg, bruik- leen Groninger Museum.

Het trage lage land In de eerste, ‘oer-Hollandse’ fotografietentoonstelling van Museum MORE laten 21 kunstenaars Nederland zien vanaf grote hoogte, inzoo- mend via landschap, naar stad en dorp, en naar de mens die daar woont in zijn eigen ‘interieurlandschap’. Met een caleidoscopische blik - van ver buiten naar het portret binnen - zien we hoe ons land verbeeld is. Met werk van ruim twintig (internationaal) bekende, maar ook jonge fo- tografen en kunstenaars. Van Gunhild Ang tot en met Edwin Zwakman en met thema’s als ‘Landschap’, ‘Landschap naar stad’, ‘Stad en dorp’, ‘Interieur’, en ‘Portret’. Bovendien zijn er tableaux vivants van Tahné Kleijn te zien, alsmede audiovisueel werk van o.a. Wim van Egmond en een korte film van Samuel Ottes.

Museum More Hoofdstraat 28 Gorssel www.museummore.nl 27-05 t/m 09-09

Gerco de Ruijter, ‘Baumschule #29’, 2009. Fotografie, 110 x 110 cm.

Vrouwen van Museum Gouda Museum Gouda heeft altijd eigentijdse kunst van vrouwelijke kunstenaars geëxposeerd. Vooral gedurende de periode dat Josine de Bruyn Kops directeur was van het museum, in de jaren 1976 tot 1987, werden veel tentoonstellingen georganiseerd van vooraanstaande kunstenaressen, zoals Elizabeth de Vaal (Rotterdam, 1950), Marjolijn van den Assem (Rotterdam, 1947) en Arjanne van der Spek, (Rotterdam, 1958). Vaak werd van deze kunstenaars werk aangekocht zodat ook de eigen collectie een afspiegeling vormt van dit beleid. Gast- conservator van deze tentoonstelling is Hedy d’Ancona, belangrijk feministe en vooraanstaand PvdA-politica. Zij maakte een keuze uit werk van dertig kunstenaressen uit deze bijzondere verzameling, waarmee zij het specifiek verzamelen van vrouwelijke kunstenaars belicht.

Museum Gouda Achter de Kerk 14 Gouda Marjolijn van den Assem, ‘Berg- www.museumgouda.nl wandelingen’, 1984. 15-05 t/m 27-01 & 27-05 t/m 09-09 Collectie Museum Gouda.

12 l COLLECT UP TO ART MUSEA

Viktor&Rolf: Fashion Artists 25 Years Het Amsterdamse modehuis Viktor&Rolf bestaat 25 jaar. Ter gele- genheid hiervan organiseert de Kunsthal, in samenwerking met de ontwerpers en de Canadese curator Thierry-Maxime Loriot, een grote overzichtstentoonstelling die de elementen die de ontwerpers uniek maken in de hedendaagse modewereld onderzoekt en bovendien hun radicale opvatting van ‘wearable art’ toont. Vanaf zondag 27 mei zijn de spectaculaire en avantgardistische creaties van het meest artistieke duo uit de internationale modewereld in de Kunsthal te bewonderen. Sinds het begin van hun artistieke samenwerking, in december 1992, hebben Viktor Horsting (1969) en Rolf Snoeren (1969) lovende kritieken gekre- gen voor hun cerebrale en geestige benadering van haute couture. De tentoonstelling presenteert een aantal van hun meest sublieme en innovatieve werken. David LaChapelle, ‘The House at the End of the World’, 2005. Chromogenic Print. Kunsthal © David LaChapelle Studio. Model: Heather Marks. Viktor&Rolf, Bedtime Story, ready-to-wear collection, AW 2005. Museumpark Westzeedijk 341 Rotterdam www.kunsthal.nl Hide & Seek, Maarten Baas 27-05 t/m 30-09 Zelden baarde een afstudeerproject zoveel opzien! Toen Maarten Baas zijn collectie voorstelde aan de Design Academy Eindhoven was ieder- een onder de indruk. Zijn ‘Smoke’-reeks bestond uit verbrande meu- belen die, na te zijn behandeld met kunsthars, weer bruikbaar waren. Daarna volgde ‘Clay’: unieke handgemaakte meubelen, geboetseerd uit synthetische klei. Het was een vrolijk tegenwicht voor het strakke mini- malisme, waarin de hand van de meester niet enkel zichtbaar, maar ook voelbaar was. Met de baanbrekende reeks ‘Real Time’ vond Maarten Baas een nieuwe manier om met tijd om te gaan: zijn klokken tonen een man die elke minuut de wijzers opnieuw schildert en weer weghaalt. Wie de expositie in Groningen gemist heeft kan nu in het Gentse De- sign Museum terecht waar een overzichtstentoonstelling wordt gewijd aan deze geniale designer, wiens ontwerpen op het snijvlak van kunst en design liggen. (ah)

Design Museum Jan Breydelstraat 5 Gent www.designmuseumgent.be 18-05 t/m 30-09 & 27-05 t/m 30-09

Maarten Baas, ‘Smoke Sotsass’, 2004, verbrand kamerscherm. © De kunstenaar. Tacita Dean: landschap, stilleven en portret Drie befaamde musea werken samen voor deze tentoonstelling: de Royal Academy, de National Portrait Gallery en de National Gallery. Wie valt zoveel eer te beurt? Een Britse kunstenares, Tacita Dean (Canterbury, 1965). Haar oeuvre bevat verschillende facetten waarvan elk aan bod komt in een van de drie instellingen. In de National Portrait Gallery gaan haar films over kunstenaars een dialoog aan met het traditionele genre van het portret. De kunstenares pakt voor de gelegenheid ook uit met een nieuwe film. In de National Gallery presenteert ze werken uit de collectie stillevens die ze zelf heeft geselecteerd. Het gaat om stukken die haar eigen oeuvre hebben geïnspireerd. In de Royal Academy staat dan weer het landschap centraal. Ook hier presenteert Tacita Dean een werk dat ze speciaal voor deze expo heeft gecreëerd. De zalen van de Academy zijn trouwens onlangs gerenoveerd. (ah) Tacita Dean, ‘Antigone’, 2018, twee Royal Academy National Gallery National Portrait Gallery anamorfotische en gesynchroniseerde Burlington House, Piccadilly Trafalgar Square St. Martin’s Place kleurenfilms (35mm), optisch geluid, Londen Londen Londen looptijd exact 1 uur, screenshot (detail). © De kunstenaar. Met toestemming van www.royalacademy.org.uk www.nationalgallery.org.uk www.npg.org.uk de Frith Street Gallery, Londen & Marian 19-05 t/m 12-08 t/m 28-05 t/m 28-05 Goodman Gallery, New York / Parijs.

COLLECT l 13 UP TO ART MUSEA

De UAM, een modern avontuur in 1929-1958 De in mei 1929 opgerichte Union fen, boekbinders, afficheontwer- des Artistes Modernes (UAM) is pers en grafici. Dankzij de UAM voor Frankrijk wat het Bauhaus bekleedde Parijs een vooraan- is voor Duitsland en De Stijl staande plaats in de avant-garde. voor Nederland. De beweging De tentoonstelling biedt een vol- wilde een nieuwe levenskunst ledig overzicht van dit boeiende in het leven roepen en die zo avontuur, van 1929 tot de jaren breed mogelijk ingang doen 1950, toen de beweging werd vinden. Onder haar leden had je ontbonden. (ah) architecten (o.a. Robert Mallet- Stevens en Le Corbusier), schil- Musée National d’Art Moderne – ders (het echtpaar Delaunay en Centre Georges Pompidou Fernand Léger), beeldhouwers, Place Georges-Pompidou ontwerpers van stoffen, juwelen Parijs Martin Szekely, ‘Construction’, 2015. Bamboe en messing. © De kunstenaar. en meubelen (o.a. Pierre Chareau www.centrepompidou.fr © Foto: Fabrice Gousse. en Charlotte Perriand), fotogra- 30-05 t/m 27-08

Martin Szekely als bouwer Pierre Chareau, bureau voor Robert Mallet-Stevens, 1927. Onderstel van vernikkeld me- taal en gelakt hout, 66 x 103 x 162 cm, bureau met taboeret. Collectie Musée National Deze tentoonstelling gaat over zijn alle het resultaat van een d’Art Moderne. Centre Georges Pompidou, Parijs. Aangekocht met de steun van het de werken van Martin Szekely structurele uitdaging. De expo Fonds du Patrimoine, 2004, inv. AM 2004-1-20. © Foto: dienst Fotografische Documen- gewijd aan het thema ‘construc- vindt plaats in een voormalige tatie van het MNAM. Centre Pompidou, MNAM-CCI . Dist. RMN-Grand-Palais. tie’. Die invalshoek is heel gevangenis, omgebouwd tot toepasselijk, want de ontwerper een tentoonstellingsruimte, aan zegt zelf dat hij zijn werk bekijkt de achterkant van het Hôtel de vanuit het oogpunt van een bou- Lalande, waar het museum zich wer en hoe men zijn constructies bevindt. (ah) zal toepassen. Daarbij komen dus meteen ook de gebruiker, Musée des Arts Décoratifs et de zijn lichaam en zijn omgeving ter Design sprake. Deze originele meube- Rue Bouffard 39 len en objecten, ontworpen Bordeaux tussen 1981 en 2018, zijn heel www.madd-bordeaux.fr bijzonder van samenstelling. Ze t/m 19-09

Wolfang Tillmans, de waarheid anders bekeken Elke tentoonstelling van Wolfgang Tillmans kun je zien als een installatie, aangezien de beelden die deze kunstenaar sinds het begin van de jaren 1990 creëert zo zijn opgesteld dat ze een (soms complexe) dialoog met elkaar aangaan. Deze expo valt samen met de uitgave van een boek waarin de Duitse kunstenaar stilstaat bij het zogenaamde ‘backfire effect’ (te- rugslageffect): wanneer mensen merken dat hun denkbeelden fout zijn, gaan ze er juist nog harder in geloven. Tillmans heeft dit in verschillende reeksen uitgebeeld: ‘Lacanau (self)’, over het thema van het zelfportret, ‘Paper drops’, over het medium fotografie, en vooral ‘Truth Study Center’, eenvoudige tafels waarop foto’s, krantenknipsels, tijdschriftartikelen, objecten en tekeningen dusdanig zijn uitgestald dat ze de kijker verplich- ten het thema waarover ze handelen vanuit verschillende perspectieven te bekijken. (ah)

Carré d’Art Place de la Maison Carrée Nîmes www.carreartmusee.com Wolfgang Tillmans, ‘Paper drop Oranienplatz’, ca. 2017. © De kunstenaar. Met toestemming van 04-05 t/m 16-09 Galerie Chantal Crousel, Parijs. Galerie Buchholz, Berlijn en Keulen.

14 l COLLECT UP TO ART MUSEA

Afrika en de religieuze extase De extase die men ervaart wanneer men in aanraking komt met god- delijke krachten vormt de rode draad van deze tentoonstelling, met meer dan vierhonderd nooit eerder vertoonde stukken uit de collecties van het MEG. Afrika wordt hier niet als een geografische, maar als een culturele entiteit gezien. De expo belicht de monotheïstische gods- diensten (islam, christendom en judaïsme), de traditionele inheemse religies en de magisch-religieuze praktijken. Deze praktijken vind je ook in de Afrikaanse diaspora, in Amerika en Europa. Een en ander wordt aanschouwelijk gemaakt met werken van vijf hedendaagse fotografen. (ah)

Musée d’Ethnographie / MEG Boulevard Carl-Vogt 65-67 Genève www.ville-ge.ch/meg 28-05 t/m 06-01-2019 Udo Zembok, ‘Spacecolour’, zonder datum, scherm van gekleurd glas. © De kunstenaar.

Udo Zembok Theo Eshetu, ‘Gesluierde vrouw aan de kust, Kenia, eiland De Duitse kunstenaar Udo te zien dat nog niet eerder Lamu’, 2011. Video-installatie, Zembok (1951) is sterk beïn- werd tentoongesteld. De kun- screenshot. © De kunstenaar. vloed door het Amerikaanse stenaar brengt een dialoog tot Met toestemming van de Axis ‘colourfield painting’, een stand tussen die werken en een Gallery. stroming binnen het abstract monumentale installatie geti- expressionisme. Vooral Mark teld ‘Cœur II’. Sommige werken Rothko inspireert hem. Zembok heeft hij speciaal voor deze expo creëert uitsluitend abstracte gecreëerd. (ah) werken. Hij brengt verschil- lende lagen thermogevormd MusVerre industrieel glas boven elkaar Rue du Général de Gaulle 76 aan, elk bedekt met gekleurd Sars-Poteries emailwerk. Op deze expo krij- www.musverre.lenord.fr gen we een ensemble werken t/m 28-09

Mode en religie Al sinds het begin hebben de mode en de katholieke religie elkaar beïnvloed. Dat is nog steeds zo. Om dat te bewijzen presenteert het Costume Institute stukken uit de collecties van het Met (o.a. Byzantijnse en westerse mid- deleeuwse kunst), samen met religieuze kledij en ontwerpen van sommige van de grootste couturiers ter wereld, onder wie Azzedine Alaïa, Cristobal Balenciaga, Gabrielle Chanel, Ann Demeulemeester, Dolce & Gabbana, John Galliano, Gattinoni, Jean Paul Gaultier, Jeanne Lanvin, Thierry Mugler, Elsa Schiaparelli, Raf Simon, Olivier Theyskens en Madeleine Vion- net. De religieuze kledij komt rechtstreeks uit de sacristie van het Vaticaan. Het gebeurt uiterst zelden dat die het Vaticaan verlaat. Ze is vergezeld van tiara’s en ringen daterend van de 18e eeuw tot het begin van de 21e eeuw. (ah)

The Metropolitan Museum of Art Maria Grazia Chiuri en Pierpaolo Piccioli voor Valentino, 5th Avenue avondjurk, haute-couturecollectie, lente en zomer 2014. Met toestemming van Valentino S.p.A. The Me- New York tropolitan Museum of Art. Digital Composite Scan door www.metmuseum.org Katerina Jebb. 10-05 t/m 08-10

COLLECT l 15 UP TO ART GALERIES

John Newdigate Voor het eerst krijgen Europese verzamelaars de kans om het bijzondere werk van deze Zuid- Afrikaanse keramist te leren kennen. Newdigate leeft en werkt in Kaapstad waar de omrin- gende natuur maar ook de invloed van de mens hierop, de inspiratie vormt voor zijn kleurrijk beschilderd porselein. Galeriehouders Anke en Wiebren Bergsma raakten in de ban van Zuid-Afrikaanse kunst en design toen ze daar een vijftal jaar woonden. Ze brachten deze liefde mee naar Holland waar ze galerie Nuweland stichtten. Naast unieke Afrikaanse designobjecten creëren ze een podium voor Afrikaanse hedendaagse kunst. Opkomende ster is John Newdi- gate, wiens werken zowel geduld en liefde weerspiegelen en een ode zijn aan vakmanschap en kunstenaarschap. “Zijn gevoel en waardering voor detail maakt het werk van John zo bijzonder. Wij zijn onder de indruk van de complexe patronen, die doorschijnend en stralend zijn door het prachtige kleurgebruik”, aldus Anke Bergsma. Newdigate brengt voor zijn eerste Europese tentoonstelling enkel nieuw gemaakte stukken mee.

Nuweland Buren 31 Oosterzee-Buren www.nuweland.nl John Newdigate, ‘Wild Aga- 05-05 t/m 30-06 panthus’, 2018. Porselein, hoog: 77 cm.

50 x Eugène Brands Al vroeg in zijn carrière raakte Eugène Brands geïnspireerd door de fantasiewereld van kinderen. Hij had er plezier in als mensen het verschil niet konden zien tussen een te- kening van zijn dochter Eugenie of van hemzelf. Uniek ook is zijn belangstelling voor de oneindige kosmos, voor Brands een onuitputtelijke bron van inspiratie. Voor de CoBrA- beweging geldt hij als een van de oprichters maar zelf was hij slechts enkele maanden lid. Zijn beeldtaal is zeer verwant aan wat de andere leden in die tijd maakten. Willem de Winter van kunsthandel E.J. van Wisselingh & Co: “Van 1950 tot 1960 maakte Brands figuratief werk. Die werken, waarvan er een paar in de tentoonstelling, zijn zeldzaam en behoren tot zijn beste werken. Een van de topstukken is een olieverf op doek uit de jaren 70. Een prachtig werk uit zijn klassieke periode, abstract en toch een landschap. Belinda Visser van Kunstconsult – 20th century art objects: “Wij waren meteen verliefd op ‘Meisje met feestmuts’ uit 1959.” De verkooptentoonstelling, waar 50 schilderijen te koop zijn uit vrijwel alle perioden van zijn oeuvre, loopt samen met het retrospectief ‘Eugène Brands: van huiskamer tot heelal’ in het Cobra Museum.

Eugène Brands, ‘Meisje met feestmuts’, 1959. Olieverf op pa- Kunstconsult – 20th century art / objects i.s.m. E.J. van Wisselingh & Co pier, gesigneerd en gedateerd, 23,5 x 26 cm. Smederij 4 - Amstelveen - www.kunstconsult.nl - t/m 27-05

Willem van den Hoed De onwaarschijnlijk gedetailleer- die hij gebruikt om één groot hij een tegenstelling die maakt de kunstfoto’s van Willem van beeld mee samen te stellen. Dit dat het werk zowel de rust van den Hoed lijken op het eerste resulteert vaak in onmogelijke een hotelkamer als de drukte gezicht louter mooie beelden die composities die het perspectief van een stad toont. Aangezien rust en sereniteit uitstralen. Niets en de realiteit verdraaien. Zo lijkt de beelden van Willem van den is minder waar. De beelden van het soms alsof hij uit een open Hoed hun geheimen niet met- de fotograaf zijn namelijk uniek raam fotografeert, terwijl in een prijsgeven, is de kunstenaar en dit heeft alles met zijn werkwij- realiteit het raam niet open kan. enkele zaterdagen in de galerie ze te maken. Ze zijn opgebouwd Op die manier tilt de kunstenaar aanwezig om uitleg te geven. uit honderden foto’s die hij over fotografie naar een geheel nieuw Willem van den Hoed, ‘2302’, 2015. C- een periode van soms verschil- niveau. Door beelden samen te Piek Hein Eek print, diasec-afwerking , 176 x 206 cm. lende dagen heeft genomen. Uit stellen met het strenge oog van Halvemaanstraat 30, Eindhoven © De kunstenaar. deze foto’s maakt de kunstenaar een architect en de poëtische www.pietheineek.nl daarna een minutieuze selectie ziel van een kunstenaar creëert t/m 24-06

16 l COLLECT UP TO ART GALERIES

Kleurrijke Zomersalon Vier keer per jaar organiseert Kunsthandel en galerie de Vries een ten- toonstelling. Hiervoor maakt Jeannine de Vries elke drie maand een uitgekiende selectie van werken die ze in Nederland en België vindt. Dit jaar zullen bezoekers naast werken van Anton Heybour, Armand Bouten en Piet Stenneberg, ook hedendaagse kunstenaars en pri- mitieve kunst uit Afrika en Papoea-Nieuw-Guinea op de zomersalon ontdekken. Op die manier dekt het Kleurrijke Zomersalon ver-schil- lende perioden en vormt het een eclectische mix van disciplines en stromingen. “De samenstelling van deze zomersalon is heel kleurrijk. Zowel de persoonlijkheden van de kunstenaar als de werken getuigen hiervan”, vertelt de Vries.

Kunsthandel en galerie de Vries Turfmarkt 1 Leeuwarden www.kunsthandeldevries.nl 17-05 t/m 18-08 Anton Heyboer (1924- 2005), ‘Anton Heyboer en Vincent van Gogh als maaiers’, 1998. Olieverf op doek, 80 x 110 cm.

Licht op zilver Informatierubriek Hedendaags Zilver Nederland

Lex Pott, ‘Transcience - kommen’, 2018. 1e zilvergehalte met patronen van oxidatie. © Foto: Rob Glastra. Zilverdesign In de permanente collectie van het Zilvermuseum Schoonhoven zijn de ‘Transcience-kommen’ van Lex Pott opgenomen. Voor het Stok- roos stipendium 2017 is Lex Pott geselecteerd, die in samenwerking Ton Uytdehaage, ‘All we need is met David Derksen zilveren schalen en kommen heeft vervaardigd seed’, 5-hoekige en 5-delige zaad met geometrische patronen in intrigerende kleurtonen door middel bewaardoos, 2018. 1e zilvergehalte met alpaca, messing en bamboe, 13 van oxidatie. Dit eigentijdse beeld ontstaat door het oxidatieproces x 6 cm. © Foto: Albertina Dijkema. te versnellen en te bevriezen in de tijd. Dit proces gebeurt door zwavellever op afgeplakte delen van het zilver toe te brengen. Deze aanwinst, die inmiddels opgenomen is in de vaste presentatie van Utrechtse schatten ook in zilver het Zilvermuseum Schoonhoven, is mogelijk gemaakt door de Voor de vijfde keer exposeert een twintigtal Utrechtse edelsmeden Stichting Stokroos te Utrecht. Deze meerjarige toelage stimuleert onder de naam ‘Utrechtse Schatten’, ditmaal in De Botanische Tuinen experimenten met diverse materialen, waaronder zilver. op het Science Park De Uithof te Utrecht. Het thema is dit jaar Botanic Guardians als hoeders en poortwachters van biodiversiteit. Zeldzame Zilverdag Schoonhoven planten zijn een prachtige bron van inspiratie voor deze kunstenaars/ Traditiegetrouw vindt op 2e Pinksterdag, 21-05, de Nationale Zil- edelsmeden. Meer dan honderd exclusieve sieraden zijn te bewon- verdag te Schoonhoven plaats. Met veel activiteiten, open ateliers deren, terwijl ook zilveren objecten van Maja Houtman, Bas Jansen, van zilversmeden en sieradenmakers en diverse presentaties, kent Liv-Maritt Prins van Wijngaarden, Ton Uytdehaage en Karin Wichers Schoonhoven altijd een gezellige drukte. worden getoond. De verkooptentoonstelling Utrechtse Schatten vindt plaats van 10-05 t/m 27-05. Opening Diva / Zilvermuseum Antwerpen Aan de opening van DIVA, het gloednieuwe diamantmuseum met een hart voor zilver te Antwerpen, en het zilveren pronkstuk ‘Frozen Hebt u ook een aankondiging betreffende hedendaags zilver? Morning Light’ van het zilversmidsduo Thalen & Thalen is een apart Laat het ons weten op: [email protected] artikel in deze COLLECT gewijd.

COLLECT l 17 BOEKEN

De serene blik California: Zuid-Nederlandse André Volten Eind 19e eeuw onderging de Designing Freedom miniatuurkunst André Volten (1925-2002) is Nederlandse schilderkunst enkele De hightech-cultuur die zijn wor- Verwonderlijk zijn ze, de kleine geen onbekende in de abstracte belangrijke veranderingen. Onder tels in Sillicon Valley kent, is niet kunstwerkjes die je terugvindt beeldhouwkunst. Zijn monumen- de impuls van Floris Verster ging meer uit onze samenleving weg in middeleeuwse handschriften. tale werken in staal vind je in het een reeks realisten nieuwe onge- te denken. Hoewel de moderne Met de grootste precisie toverden straatbeeld van heel Nederland ziene accenten leggen in de schil- technologie en de bedrijven die kunstenaars prachtige taferelen en zelfs in Duitsland terug. Zijn derkunst. Op meesterlijke wijze haar representeren uitvindingen tevoorschijn. De miniatuurkunst kunst maakt vaak deel uit van de kon Verster ervaringen overbren- van de recente jaren zijn, kwamen spreekt werkelijk tot de verbeel- stedelijke inrichting (denk maar gen op de toeschouwer, die van- ze voort uit de hippie-beweging ding. Maar de kostbare minia- aan Utrecht of Amsterdam) of van daag nog steeds geraakt wordt van de jaren zestig. De typische turen zijn niet enkel mooi om de architectuur. In zijn creatie- door zijn sfeergevoelige weergave Californische drang naar vrijheid naar te kijken, ze bieden ook een proces stond de relatie tussen van de realiteit. Het werk van de en zelfverwezenlijking kregen rijkgeschakeerd beeld van het het kunstwerk, de omgeving en schilder wordt in de inleiding toen vorm in zeer diverse pro- middeleeuwse leven, en zijn daar- de toeschouwer centraal. Deze van dit mooie boek dan ook ‘een ducten: protestposters, de oude om een bron van onschatbare rijk geïllustreerde catalogus werd gewaarwording van tastbaarheid’ Macintoshes, de cultfilm Blade waarde. Dit boek, dat hoort bij de gepubliceerd naar aanleiding genoemd. Jan Mankes en Dick Runner, … Deze publicatie, die gelijknamige tentoonstelling in van de overzichtstentoonstelling Ket zetten de ingezette ontwik- hoort bij de gelijknamige ten- het Museum Catharijneconvent in het museum Beelden aan Zee keling van Verster voort, en een toonstelling in Stedelijk Museum (t/m 03-06), biedt een overzicht (t/m 27 mei). Naast een biogra- derde hedendaagse realist, Henk ’s-Hertogenbosch (t/m 17-06), van negentig middeleeuwse fie bevat dit werk tevens een Helmantel, wordt vandaag nog presenteert in meer dan tweehon- handschriften die vervaardigd zijn overzicht van de verschillende steeds door de drie geïnspireerd. derd objecten de geschiedenis in de Zuidelijke Nederlanden, het kunstwerken die Volten in zijn In deze publicatie, die hoort bij de van het Californisch design en huidige België, van de 10e tot de leven maakte. Bovendien komt gelijknamige tentoonstelling in toont hoe de Californische ‘zeit- 16e eeuw en zich vandaag be- het belang van de kunstenaar museum MORE (t/m 13-05), gaan geist’ van de vorige eeuw sterk vinden in Nederlandse collecties, in de verdere evolutie van de de vier kunstenaars in dialoog en verweven zit in het hedendaagse waaronder die van de Koninklijke beeldhouwkunst aan bod in korte komen veertig werken aan bod, design. Bibliotheek van Den Haag, het en vlotte essays, geschreven door die worden voorzien van een Museum Catharijneconvent en kenners en beeldende kunste- heldere uitleg. California: Designing Freedom, door het Rijksmuseum Amsterdam. naars. Kortom, een werk dat niet Justin McGuirk en Brendan McGetrick Uitgave: Phaidon mag ontbreken in de bibliotheek De serene blik | Vier realisten, door 240 pagina’s in kleur geïllustreerd Zuid-Nederlandse miniatuurkunst, door van elke kunstliefhebber! Frank van de Schoor (red.) Engelstalig Anne Margreet W. As-Vijvers en Anne S. Uitgave: WBooks Korteweg ISBN: 9780714874234 André Volten - Utopia, door 168 pagina’s in kleur geïllustreerd Prijs: € 29,95 Uitgave: WBooks ISBN: 9789462582552 384 pagina’s in kleur geïllustreerd Jan Teeuwisse, Emma van Proosdij, Ruud Prijs: € 24,95 Nederlands- en Engelstalig Kuijer, Trude Hooykaas ISBN: 9789462582491 Uitgave: Waanders Prijs: € 39,95 96 pagina’s in kleur geïllustreerd ISBN: 97862627824 Prijs: € 19,95

18 l COLLECT

Geelzucht uit de Gouden Eeuw Wel of niet verwijderen van vergeelde vernis

“Een goed schilderij moet, net als een goede viool, bruin zijn”, zei de Engelse verzame- laar en amateurschilder Sir George Beaumont (1753-1827). Deze opmerking typeert een smaakopvatting die in de achttiende eeuw zijn intrede deed.

TEKST: MIREILLE TE MARVELDE

ruin’ sloeg op de mate waarin vernis- lagen op schilderijen verkleurd waren. Vernis heeft de eigenschap diepte aan de kleuren te geven en heeft ook een ‘Bbeschermende functie tegen stof en vuil. Maar bij veroudering vergelen vernislagen en verliezen ze hun transparantie, waardoor ze er troebel en soms wit uitgeslagen uit gaan zien. Dit euvel werd in het verleden vaak verholpen door over de be- staande vernis een nieuwe laag aan te brengen of door het oppervlak in te wrijven met olie. Naar- mate het pakket aan lagen vernis en olie op een schilderij toenam, werd de verdonkering echter steeds sterker, van geel-bruin tot bruin.

Liefde voor veroudering Sinds eeuwen verwijdert men vergeelde ver- nis. Maar omdat vroeger de chemische kennis ontbrak die nodig is om een vernislaag veilig te kunnen scheiden van een verflaag, ontstond er door zo’n schoonmaakbeurt nogal eens schade. Daardoor werd men terughoudender, maar ook doordat er op een zeker moment een voorliefde was ontstaan voor het verschijnsel ‘veroudering’. Tegen het einde van de zeventiende eeuw ont- stond de opvatting dat schilderijen onder invloed van de tijd, net als een goede wijn, zich gunstig

Tegen het einde van de zeventiende eeuw ontstond de opvatting dat schilderijen onder invloed van de tijd, net als een goede wijn, zich gunstig zouden ontwikkelen en be- ter van kwaliteit zouden worden.

20 l COLLECT zouden ontwikkelen en beter van kwaliteit zou- den worden. De harmonie en subtiliteit van de Er werd vooral gesuggereerd compositie en het kleurenpalet zouden toenemen. Er werd ook gespeculeerd dat kunstenaars bij de dat er originele verf met de vernis- keuze van hun kleuren zelf al anticipeerden op de veranderingen die de verkleuring van vernis in de sen zou verdwijnen bij restauratie. loop van de tijd met zich mee zou gaan brengen.

Smaakopvatting niet door iedereen ‘Cleaning controversies’ gedeeld Met de opkomst van de musea en de daarmee De liefde voor verkleurde vernissen werd echter gepaard gaande grotere toegankelijkheid tot beel- niet door iedereen gedeeld. Al enige tijd vóór Beau- dende kunst kreeg ook een breder publiek een mont had de Engelse kunstenaar William Hogarth steeds duidelijker mening. In het midden van de (1697-1764) de opvatting dat de tijd schilderijen negentiende eeuw was er voor het eerst sprake van beter zou maken fel bekritiseerd. In zijn beroemde een heftige controverse, waarbij ook het grote pu- gravure ‘Time Smoking a Picture’ van 1761 beeldt bliek betrokken was. Het ging om het restaura- hij Vader Tijd uit zittend op een gebroken klassiek tiebeleid van de National Gallery te Londen, die beeld, terwijl hij zijn zeis door het doek steekt en de op grote schaal schilderijen van verkleurd vernis rook uit zijn pijp tegen het schilderij blaast, waar- ontdeed. Vrijwel gelijktijdig gebeurde hetzelfde in door het verdonkert. Naast hem staat een enorme Parijs in het Louvre. Het was het begin van een pot vernis, die op overvloedig gebruik van dit ma- hoeveelheid heftige meningsverschillen die gedu- linkerpagina teriaal lijkt te duiden. In zijn ‘Analysis of Beauty’ rende de tweede helft van de negentiende en ver William Hogarth, ‘Time Smoking a Picture’, 1761. uit 1753 schrijft hij: “Ondanks de diepgewortelde in de twintigste eeuw voortduurden en die feite- opvatting, zelfs onder kunstenaars, dat tijd een lijk nooit volledig opgehouden zijn. Naast de al linksboven groot verbeteraar is van goede schilderijen, zal ik genoemde gedachte dat zeventiende-eeuwse kun- Frans Hals, ‘Regentessen van het aantonen dat niets méér absurd kan zijn... Zien we stenaars op verkleuring van vernis zouden heb- Oudemannenhuis’, ca. 1664. Na in de meeste collecties niet dat tijd zelfs de best be- ben geanticipeerd, waren de tegenstanders van restauratie door Liesbeth Abraham, Mireille te Marvelde en Herman van waarde schilderijen uit balans brengt, verdonkert vernisafname ook bang voor schade, omdat ze Putten, 2017. © René Gerritsen. en in gradaties zelfs vernietigt?” ten onrechte uitgingen van de aanwezigheid van Gedurende de achttiende en negentiende eeuw dunne, transparante originele lagen die niet van boven werd deze mening door veel kunstenaars en ver- vernis te onderscheiden zouden zijn. Maar intus- Detail van een autochrome van zamelaars gedeeld. Tegelijkertijd won echter in sen waren ze dus ook van de goud-gele toon gaan ‘Regentessen van het Oudemannen- huis’ tijdens de vernisafname van heel Europa ook de liefde voor de gele toon ter- houden die het gevolg was van de vergeelde ver- 1926-27 door Derix de Wild. Te zien is rein, een voorliefde die in het bijzonder werd ge- nis. Pal daar tegenover stonden de voorstanders hoe bruin de vernis was. associeerd met de oude meesters. van vernisafname. Die beschouwden het als een © René Gerritsen.

COLLECT l 21 belediging aan het adres van de kunstenaar dat zijn oorspronkelijke kleuren door de verkleurde Om aan de teleurgestelde bezoe- vernislagen niet meer te zien waren. kers die de goudgele toon misten De eerste Nederlandse ‘cleaning con- troversy’ in Haarlem tegemoet te komen, werden gele In het begin van de twintigste eeuw was er in glaasjes uitgedeeld waardoorheen Haarlem sprake van een vergelijkbare polemiek rond de acht grote groepsportretten van Frans de schilderijen bekeken konden Hals: vijf schutterstukken en drie regentenpor- tretten. Deze schilderijen hingen in het Haar- worden zoals ze er voor restauratie lemse stadhuis onder slechte omstandigheden: hadden uitgezien. het was er vochtig, er waren regelmatig lekkages en, voor zover er verwarming was, ging het om kachels die veel roet in de ruimte brachten. Hier- door moesten de schilderijen regelmatig worden ergerden zich aan het “glibberige, bruine glim- afgewassen, waardoor de vernis wit uitsloeg. Als men” van de schilderijen, die “op het oogenblik remedie werden dan weer extra vernislagen toege- den toeschouwer tegenglimmen als gelakte thee- bracht, over de verkleurde lagen heen, waardoor blaadjes.” de schilderijen op den duur wel heel erg donker waren geworden. Toch vernisafname Binnen de Commissie van Toezicht (verant- Na veel discussie en een uitvoerig onderzoek werd woordelijk voor het behoud van het gemeente- in 1911 gestart met de restauratie van het eerste lijk kunstbezit), maar ook onder kunstenaars en schilderij, de ‘Regenten van het Oudemannen- kunstliefhebbers woedden heftige discussies over huis’ (1664). Na de restauratie stak het schilderij het wel of niet verwijderen van de bruine vernis. echter zo sterk af bij de niet gerestaureerde schil- Dit vond zijn weerslag in een vrijwel continue derijen, dat uit angst voor negatieve reacties werd stroom van krantenartikelen in de periode 1909 besloten een kunstmatig geel gekleurd slotvernis – 1926. Samen met drie andere kunstenaars hield aan te brengen. Blijkbaar was men er nog steeds Jan Veth in het Algemeen Handelsblad van 10 niet aan toe om de schilderijen zonder vergeeld april 1909 bijvoorbeeld een krachtig pleidooi voor vernis te zien. Na voltooiing van het tweede schil- het schoonmaken van de Halsen. De kunstenaars derij in 1918 verzuchtte directeur Gerrit Gratama

22 l COLLECT (1874-1965), die een groot voorstander was van behoorde uit te zien. Dit ging zelfs zo ver, dat in boven het verwijderen van vernissen: “Moge bij alle het de eerste helft van de twintigste eeuw impres- Johannes Vermeer, ‘De brieflezen- de vrouw’, 1663-1664. Vóór en na daglicht spoedig schijnen, opdat de leugen van sionistische en modernistische schilderijen (die restauratie door Ige Verslype, 2012. het verleden eindelijk plaats make voor de waar- vaak überhaupt niet bedoeld waren om gevernist © Rijksmuseum Amsterdam. heid van het heden, en de schilderijen er weer te worden) geregeld voorzien werden van vooraf schitteren met hun eigen kleurenpracht, niet kunstmatig geel gemaakte vernis! linkerpagina met de geleende verven, welke de tijd er door de Directeur Gerrit Gratama houdt een geel glaasje voor ‘Regenten van het vergeelde vernis op tooverde”. Gratama liet in de De restaurator beschuldigd Oudemannenhuis’ van Frans Hals, opeenvolgende jaren ook de zes overige groeps- Ondanks de vergaande professionalisering van 1941. © Frans Hals Museum. portretten van hun bruine lagen ontdoen. het restauratievak blijft ook nu de verandering van een geliefd kunstwerk geregeld nog aanlei- Gele glaasjes ding geven tot hevige emoties, waarbij de res- Tussentijds kwam er steeds weer kritiek op de be- taurator er dan van beschuldigd wordt schade te Meer weten handelingen, waarbij vooral gesuggereerd werd dat hebben aangebracht. Zo konden veel kunstlief- er originele verf met de vernissen zou zijn verdwe- hebbers niet accepteren dat de heldere kleuren die Lezen ‘Past treatments with a view to nen. Gratama bleef bij zijn opvatting, maar liet ook Michelangelo had gebruikt voor zijn fresco’s in the future: Early 20th-century een uitvoerig onderzoek doen door een chemicus, de Sixtijnse kapel, werkelijk door hem zo bedoeld restoration and scientific inves- met als conclusie dat de originele verf onaangetast waren, toen ze onder vierhonderd jaar roet van tigation of the eight group gebleven was. Om aan de teleurgestelde bezoekers kaarsen tevoorschijn kwamen. Een nog recenter portraits by Frans Hals in die de goudgele toon misten tegemoet te komen, voorbeeld is een reactie op de restauratie van ‘De Haarlem’, door M. te Marvelde’, L. werden gele glaasjes uitgedeeld waardoorheen de brieflezende vrouw’ van Johannes Vermeer in het Abraham, H. van Putten en M. schilderijen bekeken konden worden zoals ze er Rijksmuseum. Een journalist schreef in het Pa- Franken, 2017. In ICOM-CC 18th voor restauratie hadden uitgezien. rool van 18 mei 2012: “Het monster op zaal 11 Triennial Conference Preprints, is geen Vermeer, maar een slechte kopie. Mogen Copenhagen, 4-8 September 2017, Meer controverses we hopen. Want als dat niet het geval is, is Ver- ed. J. Bridgland, art. 1909. Paris: Met de tijd kwam de waardering voor het nieuwe meers meesterwerk ernstig en misschien wel on- International Council of Museums. uiterlijk van de schilderijen van Frans Hals. Hier- herstelbaar beschadigd.” Gelukkig betrof dit een ‘Picture cleaning: positivism and mee kwam echter geenszins een eind aan oplaai- op zichzelf staand geval en vindt men in het al- metaphysics’, door D. Bomford, ende discussies nadat bekende kunstwerken wa- gemeen dat het schilderij door de restauratie juist J. Hill Stoner en R. Rushfield, ren schoongemaakt. Men was emotioneel gewend weer dichter bij de oorspronkelijke bedoeling van eds.: ‘The Conservation of Easel geraakt aan schilderijen met verkleurde vernissen Vermeer is gekomen. In honderd jaar is er dus Paintings’, London and New York en vond daarom dat een goed schilderij er geel toch wel iets veranderd! 2012, pp. 481–91.

COLLECT l 23 Spilzucht in edele gesteente Onze Calvinistische inborst zou ons minder pronkzuchtig maken waardoor we minder van juwelen zouden houden dan in andere landen. Toch is opvallen en aandacht trek- ken niet altijd de reden waarom er juwelen worden gedragen. Het aangeven van rang en waardigheid gebeurt ook via juwelen. En dat is wel degelijk ook het geval in Holland.

TEKST: MARTIJN AKKERMAN

Toegegeven, de landen om ons heen waren door de eeuwen heen uitbun- diger in het dragen van juwelen.

nis van het woord sieren. Met juweelen gaat het als met lippenrood: een klein beetje te veel is al gauw veel te veel! Ook wanneer juweelen echt zijn en van het zuiverste water betrachte men de uiter- ste soberheid: de goede vormen eischen het”.

Na de Tweede Wereldoorlog veranderde er wel- iswaar het een en ander, maar toch schreef Con- stance Wibaut (1920-2014), onder andere mode- redactrice voor Elseviers Weekblad, nog in 1958 in haar boekje “Mode en Stijl”: “Wie echte juwe- len bezit, dient het verlangen er mee te pronken te allen tijde weten te beheersen”. Toen ik mevrouw Wibaut een aantal jaren geleden eens over deze woorden aansprak moest ze er overigens hartelijk om lachen. Haar uitspraak blijkt echter mede het gevolg te zijn geweest van een veel oudere gedach- te. Constantijn Huygens (1596-1687), dichter en secretaris van de prinsen Frederik Hendrik en Willem II, dichtte in de zeventiende eeuw al met betrekking tot de diamant: “Wat is het daer w’ons gelt soo dertel aen vermallen? Niet als de klaerste steen of ’t hardste glas van alle!” Deze vermanende regels klinken bijna als de ty- pisch Nederlandse uitdrukking “Het is zonde van het geld” en lijken onze Calvinistische inslag te n 1939 verscheen de eerste uitgave van het eti- bevestigen. De Nederlander zou in het algemeen quetteboek ‘Hoe hoort het eigenlijk’ door Amy niet van juwelen houden en een diamant van het Groskamp – ten Have. Het is amusant om te formaat van een suikerkorrel al snel te groot en lezen hoe men toen, nu bijna tachtig jaar ge- te opvallend vinden. Toegegeven, de landen om Ileden, onder andere over het dragen van juwe- ons heen waren door de eeuwen heen uitbundi- len dacht: “Of juweelen echt zijn of namaak, zij ger in het dragen van juwelen. Koning Lodewijk moeten aan één voorwaarde voldoen: zij moeten XIV verscheen ooit op een feest in een kostuum smaakvol zijn en de draagster in de beste beteke- dat met duizenden diamanten was versierd. Maar

24 l COLLECT tarissen altijd als eerste werden genoemd. Of alle linkerpagina parels op portretten uit die tijd echt zijn geweest Michiel Jansz. van Mierevelt, ‘Portret valt overigens te betwijfelen. Prins Frederik Hen- van Amalia van Solms (1602-75)’, ca. 1632. Olieverf op paneel, 66 cm × drik betaalde in 1635 maar liefst 30.000 guldens 55,8 cm. © Rijksmuseum Amster- voor twintig parels, die door Amalia van Solms dam. op de meeste van haar portretten werden gedra- gen. In Den Haag, waar het hof zetelde, werden links over het algemeen meer juwelen gedragen dan door Hyacinthe Rigaud, ‘Louis XIV’, 1701. Olieverf op doek, 277 x 194 cm. Mu- de Amsterdamse Regenten. Maria van Voorst, die sée du Louvre, Parijs. getrouwd was met Johan van Wassenaer en op kas- teel Duivenvoorde in Voorschoten woonde, draagt onder op een in 1608 van haar geschilderd portret der- Rembrandt van Rijn, ‘Portret van tien belangrijke juwelen. Ze behoorde dan ook tot Oopjen Coppit’, 1634. Aankoop van de Franse Republiek voor Musée du de Haagse hofkringen, maar had bovendien als Louvre. voorbeeld het uitbundiger Antwerpen, waar ze in haar jeugd met haar moeder had gewoond.

bij nadere beschouwing blijken wij veel minder behoudend te zijn geweest op juwelengebied dan dikwijls wordt beweerd. Uit de tekst van Huygens blijkt immers al dat er vrij makkelijk geld werd uitgegeven aan diamanten. Juwelen werden niet alleen gedragen met het doel de aandacht te trek- ken en de schoonheid van iemand te onderstre- pen, maar ook als bevrediging van de menselijke eigenschap om een duidelijk kenteken te dragen van rang en waardigheid. En dat was wel degelijk ook het geval in Holland.

Handel en wandel Het waren natuurlijk wel uitsluitend de rijken die zich juwelen konden permitteren en in de zeven- tiende eeuw woonden die vooral in de grote ste- den in het noorden en westen van Holland, waar de invloed van de vele Vlaamse immigranten met hun ‘joie de vivre’ op velerlei gebied duidelijk merkbaar was. Dominee Jacobus Trigland hield op 23 februari 1614 een donderpreek in de Oude Kerk in Amsterdam. Hij was met name veront- waardigd over “de vlechtinge des hairs” en “de vremde fatsoenen van cappen” die uit Vlaams Brabant waren komen overwaaien en hij sprak: “Dat is nog het meeste te beklagen, dat diegene, die uit Brabant ende Vlaenderen, door de vervol- ginge hier in Hollandt gevlucht zijn, om alhier een herberge te soeken, de hoovaerdye hier ge- bracht hebben”. Maar zoals te zien is op de be- waard gebleven portretten uit die tijd trokken de Amsterdamse dames zich weinig aan van Domi- nee Trigland en bleven zij ‘het cap op Brabants setten’ mét alle bijbehorende juwelen, waaronder vooral veel parels, die in bewaard gebleven inven-

COLLECT l 25 rechts Simon Fokke, ‘Prent van de brand in de Amsterdamse Schouwburg op 11 mei 1772, interieur’, 1772. Inge- kleurde gravure met de afbeelding van de eerste uitslaande vlammen aan de rechterkant van het toneel, en het publiek en acteurs in paniek, 25,8 x 19,1 cm. © Theater Instituut Nederland.

rechterpagina boven Voorhoofdsnaald. Nederlands Openluchtmuseum Arnhem (Bruik- leen Koninklijke Verzamelingen, Den Haag).

rechterpagina onder Toen koningin Máxima in oktober op staatsbezoek was in Portugal droeg ze op haar kleding van Ta- miniau een opvallend sieraad van Garavelli.

dame droeg een ketting van drie rijen grote di- amanten, armbanden en haarspelden van gelijke In Den Haag, waar het hof zetelde, kostbaarheid”. werden over het algemeen meer Dit verhaal doet denken aan een gebeurtenis die ruim een kwart eeuw eerder had plaats ge- juwelen gedragen dan door de Am- vonden. Op maandagavond 11 mei 1772 brak er brand uit in de Amsterdamse Schouwburg aan de sterdamse Regenten. Keizersgracht, waarbij helaas nogal wat doden te betreuren waren. Nog geruime tijd later ging het gerucht dat in de smeulende resten een vermogen Spilzucht in edele gesteente aan juwelen moest liggen, afkomstig van de om- In de loop van de zeventiende eeuw verplaatste gekomen schouwburgbezoekers. de handel in parels en diamanten zich van Ve- netië naar Holland en in Rotterdam, Den Haag Merkwaardige streeksieraden en Amsterdam waren vele juweliers gevestigd met Ook in de provincie werden juwelen gedragen, een internationale klantenkring. De schepen van vooral in het rijke Friesland, Noord- en Zuid- de VOC brachten in hun ladingen ook diaman- Holland en Zeeland. De Zaanse Aafje Gijsen ten, robijnen, parels en koraal naar Holland en schreef na het huwelijk van haar neef Klaas de het waren Hollanders die in het begin van de Lange op 7 februari 1775 te Amsterdam in haar achttiende eeuw de eerste toermalijnen vanuit dagboek over de bruiloftsgasten: “Zy allen waar- Ceylon meebrachten. In 17e-eeuwse kranten wa- en rijkelik met diamante behange.” ren verkopingen van juwelen aan de orde van de De Hollandse klederdrachtjuwelen namen zelfs dag en legio zijn de bewaard gebleven juwelen- in heel Europa een unieke plaats in. De Pforzhei- inventarissen waaruit de rijkdom van de gegoede mer goudsmidsleraar Rudolf Rücklin schreef in Hollanders duidelijk blijkt. Maar ook in de acht- 1901 in zijn ‘Schmuckbuch’: “Een van de merk- tiende en de negentiende eeuw werden in Hol- waardigste verschijningen op juwelengebied in land volop juwelen gedragen door de elite, vooral het algemeen is het Hollandse streeksieraad. Ner- in de grote steden. De Engelsman Robert Fell, gens anders op de wereld tooien vrouwen zich op die in 1800 een bezoek aan Amsterdam bracht, zo’n bijzondere wijze als in Holland en nergens beschreef een avond in de Franse Schouwburg, anders houden zij zo vast aan tradities”. de tegenwoordige Kleine Komedie aan de Am- Deze streeksieraden kwamen voort uit de stadse stel: “Het aantal toeschouwers was aanzienlijk. mode, maar pas op het moment dat het stadse De loges evenwel waren niet zeer bezet, maar de voorbeeld niet meer modieus was. Waarschijn- parterre en de galerij waren stampvol…De mees- lijk waren het onder andere dienstmeisjes uit de te dames in de parterre hadden een ontzettende provincies die vanuit de steden voorbeelden in- menigte diamanten aan. Ik kan U slechts zeggen troduceerden bij de verschillende streekdrachten. dat spilzucht in edele gesteente mij hier buiten- Portretten en schilderijen lijken deze gang van gemeen in de ogen blonk. Een naast mij zittende zaken vaak te bevestigen. Zo ontwikkelde de

26 l COLLECT vroegzeventiende-eeuwse haarnaald van de Re- gentendracht, die zelf was voortgekomen uit de Streeksieraden kwamen voort uit rijgnaald die iedere vrouw vanaf de Middeleeu- wen bij zich droeg, zich in de loop van de tijd tot de stadse mode, maar pas op het de voorhoofdsnaalden van diverse klederdrach- ten. Er bestonden ongeschreven, maar strenge moment dat het stadse voorbeeld wetten bij het dragen van deze voorhoofdsnaal- niet meer modieus was. den en andere streekjuwelen, die vooral te maken hadden met welstand. Hoe belangrijk de juwelen bij de klederdracht wa- is niet meer te vinden. Toch is er de laatste tijd ren blijkt ook uit het feit dat bijvoorbeeld in het een duidelijke kentering merkbaar. De interesse Noord-Hollandse Schagen in het begin van de in juwelen groeit en blijkt ook duidelijk uit de vorige eeuw op ruim vierduizend inwoners maar vele boeken en tijdschriften die over het onder- liefst zes juweliers waren gevestigd. Tegenwoor- werp verschijnen, zoals het onlangs gepubliceerde dig zijn dat er nog maar drie op een inwonersaan- ‘Jewelry Matters’ over de collectie van het Rijks- tal van ruim 46.000. museum. Kunst en antiekbeurzen als PAN Am- sterdam en TEFAF Maastricht dragen natuurlijk Breed hangen eveneens hun steentje bij. Koningin Maxima Na de Tweede Wereldoorlog nam de interesse in zorgt er bovendien voor dat de aandacht wordt juwelen in Nederland enigszins af en waren er gevestigd op oude en moderne juwelen. Behou- belangrijkere dingen om aan te denken. Een aan- dend op juwelengebied zijn we al lang niet meer tal grote juweliers sloot de deuren of werd over- en het aloude spreekwoord “Wie het breed heeft, genomen door warenhuisketens. De juwelier die laat het breed hangen” blijkt dan ook niets aan de parels nog rijgt in aanwezigheid van de klant betekenis te hebben ingeboet.

COLLECT l 27 28 l COLLECT O Wandern, Wandern, meine Lust Denkend aan het motief van de eenzame wandelaar in de ongerepte natuur zie je on- linkerpagina Caspar David Friedrich, ‘Wanderer middellijk ‘Wanderer über dem Nebelmeer’ voor je. Dit beroemde schilderij van Caspar über dem Nebelmeer’, ca. 1817. David Friedrich uit 1817 is de aanleiding voor een unieke tentoonstelling in de Alte Nati- Olieverf op doek, 94,8 x 74,8 cm. Hamburger Kunsthalle. © SHK. onalgalerie in Berlijn. Een andere tentoonstellingspijler is Gustave Courbets zelfportret Hamburger Kunsthalle. © Foto: Elke Walford. als wandelaar uit 1854: ‘Bonjour Monsieur Courbet’. Twee iconen uit de negentiende- eeuwse kunstgeschiedenis. Wat ze met elkaar gemeen hebben? ‘Wanderlust’. onder Karl Eduard Biermann, ‘Das Wetter- horn’, 1830. Olieverf op doek. TEKST: SANDRA VAN BERKUM © Staatliche Museen zu Berlin, Nati- onalgalerie. © Foto: Andres Kilger.

anderlust’ is een begrip dat tijdens de Romantiek veel werd gebruikt door dichters. Het beschrijft het plezier van het ‘wandern’, het on- ‘Wbedwingbare verlangen om te voet de natuur in te trekken en daarmee de wereld te ontsluiten. Aan het ‘wandern’ zijn de beloftes van avon- tuur en het doen van ontdekkingen verbonden, maar het gaat ook om zelfverwezenlijking. De landschapsschilderijen in Berlijn tonen de eigen wandelervaringen en reflecties van de kunste- naars. Er zijn 120 schilderijen, tekeningen en sculpturen van de Romantiek tot de klassieke modernen bijeengebracht. Bezoekers van de tentoonstelling ‘zwerven’ met de kunstenaars mee door het Duitsland, Frank- rijk, Engeland, Denemarken, Noorwegen, Rus- land en Zwitserland van de negentiende en de vroege twintigste eeuw.

Van wandelen naar ‘wandern’ Eeuwenlang was een voettocht een van de weinige manieren om je te kunnen verplaatsen van de ene naar de andere plek. Lopen was een praktische bezigheid. Wandelen voor het plezier was voor de meeste mensen een onbegrijpelijk fenomeen. Pas tijdens de Verlichting werd een ontspannende ‘Wandern’, het onbedwingbare wandeling in de natuur een geliefd burgerlijk ri- tueel. Bij zo’n wandeling stond het beschouwende verlangen om te voet de natuur in genieten van de natuur voorop. Het motief van te trekken en daarmee de wereld te kuierende wandelaars die in groepen, als paar of alleen ‘een ommetje maken’, werd vanaf de late ontsluiten.

COLLECT l 29 30 l COLLECT achttiende eeuw vaak verbeeld in de beeldende kunst. Rousseau’s oproep om terug te ke- De Franse wandelaar/filosoof Jean-Jacqus Rous- seau (1712-1778) zag een wandeling in de natuur ren naar de natuur en Johann als de ultieme bron van ontspanning en inspira- tie. Rousseau wandelde zonder einddoel en was Wolfgang von Goethes Sturm und bij iedere stap vrij om te kiezen welke kant hij Drang-poëzie, vormden rond 1800 opging. Dit ‘doelloze wandelen’ was voor hem als een levensweg. Rousseau verheerlijkte de natuur de basis van het ontstaan van het en wordt gezien als de grondlegger van de moder- ne natuurervaring. Zijn oproep om terug te keren zogenaamde ‘wandern’. naar de natuur en Johann Wolfgang von Goethes (1749-1832) Sturm und Drang-poëzie, vormden rond 1800 de basis van het ontstaan van het zo- gespuis tegenkomen. Over het algemeen werd de genaamde ‘wandern’. natuur ervaren als angstaanjagend en gevaarlijk. In de negentiende eeuw begonnen de opvattin- De ongetemde natuur in gen over de natuur langzamerhand te veranderen. ‘Wandern’ is niet zomaar te vertalen met ‘wan- Men ging juist het ruige en de onvoorspelbaar- delen’. Het draagt ook betekenissen in zich als heid ervan waarderen. Dat had te maken met de ‘zwerven’, ‘dwalen’ of ‘rondtrekken’. Vaak werden Romantiek. Daarin stond het eigen innerlijk cen- er grote afstanden afgelegd hetgeen een behoorlij- traal en het landschap reflecteerde dit. De grillige ke fysieke inspanning kon vergen. Het was in die natuur was een manier om de onrustige gevoelens tijd niet bepaald ‘de paden op, de lanen in’. Het van de romanticus uit te beelden. De romanticus landschap was nog veel woester en minder be- voelde zich aangetrokken tot het mysterieuze en gaanbaar dan nu. Het bestond uit oerbossen, kale het ongrijpbare van de ongetemde natuur, en zet- vlaktes en ongerepte berglandschappen waarin te dit af tegen de rationele wetenschap en de tech- elke menselijke aanwezigheid ontbrak. De natuur niek. Het was de tijd van de grote omwentelingen in trekken was bovendien omgeven met veel ge- als gevolg van de Franse Revolutie (1789-1799) varen. In de bossen kon je struikrovers en ander en de Industriële Revolutie. De maatschappij

linkerpagina Jens Ferdinand Willumsen, ‘Bergstei- gerin’, 1912. Olieverf op doek, 210 x 170,5 cm. Statens Museum for Kunst, Kopenhagen. © Statens Museum for Kunst, Kopenhagen.

links Gustave Courbet, ‘ Bonjour Monsieur Courbet’, 1854. Olieverf op doek, 132 x 150,5 cm. Musée Fabre, Mont- pellier. © Musée Fabre de Montpel- lier Méditerranée. © Foto: Frédéric Jaulmes.

COLLECT l 31 rechts Auguste Renoir, ‘Chemin descen- dant à travers les hautes herbes’, 1876/77. Olieverf op doek, 60 x 74 cm. Musée d’Orsay, Parijs. © Musée d‘Orsay. © Foto: Patrice Schmidt.

veranderde in hoog tempo en ook de mobiliteit de eersten die hun rugzak omhingen en erop uit- breidde zich uit. Het leven werd sneller. Mensen trokken om hun verlangen naar de wonderen van zochten naar een tegenbeweging. ‘Wandern’ was de natuur te bevredigen. De moderne gedachte een poging tot onthaasting. Het was bovendien was om de natuur niet meer alleen als wildernis te sterk verbonden met vrijheid zoals Rousseau dat beschouwen, maar als mooi, verheven en groots. propageerde: zonder plan, zonder vooraf bepaald Gebieden die voorheen als onbekend en gevaar- doel op stap gaan en afwachten wat er onderweg lijk werden gezien, zoals de Alpen, werden nu het op je pad komt. Met het ‘wandern’ ontstond een onderwerp van schilderijen. De figuur van de geheel nieuwe benadering van de natuur. Daar- wandelaar in het landschap werd vaak verbonden bij ging het niet alleen om een vlucht of een ver- met motieven als een weg, een vergezicht, een langen naar overzichtelijkheid in een complexer kloof of een bergtop. Maar wandelaars werden wordende wereld. Het stond ook voor het opdoen ook verbeeld tijdens momenten van rust en con- van wereldkennis en zelfkennis. templatie. In de wandelaar weerspiegelden zich reële ervaringen. Met het ‘wandern’ als verbeel- Verlangen ding van de levensweg van de mens vernieuwde Voor de muziek en de literatuur werd het ‘wan- de landschapsschilderkunst zich fundamenteel. dern’ een essentieel thema. In Frans Schuberts Liederencyclus ‘Winterreise’ (1827) klinkt de Vrouwen veroveren de natuur prachtige regel “Die Liebe liebt das Wandern” De bij het ‘wandern’ beleefde vrijheid en onaf- Schubert liet zich voor ‘Die schöne Müllerin’ hankelijkheid van het leven van alledag en de (1823) inspireren door de wandelgedichten van burgerlijke norm, was ook conform de politieke de romantische Duitse dichter Wilhelm Müller: ambities. Vrouwen konden hun maatschappelijke speelruimte meer en meer verruimen. Daarvan O Wandern, Wandern, meine Lust, getuigen schilderijen die de verovering van de na- O Wandern! tuur door vrouwen als thema hebben. Vanaf de Herr Meister und Frau Meisterin, tweede helft van de negentiende eeuw werden zij Lasst mich in Frieden weiterziehn, steeds vaker het onderwerp in de schilderkunst. Und Wandern. Ze werden op groot formaat afgebeeld; niet in aangelegde parken of op wandelwegen, maar ge- Naast dichters en componisten inspireerde het emancipeerd en zelfbewust in de vrije natuur: bij ‘wandern’ ook beeldend kunstenaars. Zij waren de zee, op een weg door uitgestrekte velden of in

32 l COLLECT de bergen. Zoals ‘Bergsteigerin’ uit 1912 van de gevierd! De meesterwerken van onder andere onder Deense schilder Jens Ferdinand Willumsens. Hij Caspar David Friedrich, Gustave Courbet, Paul Jørgen Roed, ‘Ein Künstler bei der Rast auf der Wanderung’, 1832. schilderde zijn echtgenote die getooid met een Gauguin, Karl Friedrich Schinkel en Ferdinand Olieverf op doek, 58 x 48 cm. Statens hoed en uitgerust met een wandelstok beschou- Hodler geven bezoekers spontaan het gevoel zelf Museum for Kunst, Kopenhagen. wend in de verte kijkt. de wandelschoenen aan te willen trekken. © SMK Photo.

Wandelschoenen mee De wandelaar in de natuur is een motief dat binnen de kunst van de negentiende eeuw een ‘bliksemcarrière’ doormaakte. ‘Wanderlust’ is Met het ‘wandern’ als verbeelding de eerste tentoonstelling die geheel is gewijd aan dit thema. De tentoongestelde landschapsschil- van de levensweg van de mens derkunst toont waaghalzerige kunstenaarsreizen vernieuwde de landschapsschilder- vol grandioze natuurbelevingen. In Berlijn wordt het wandelen door de natuur en door het leven kunst zich fundamenteel.

Meer weten Bezoeken ‘Wanderlust. Von Caspar David Friedrich bis Auguste Renoir’ Alte Nationalgalerie / Staatliche Museen zu Berlin www.smb.museum.de www.wanderlustinberlin.de 10-05 t/m 16-09

COLLECT l 33 KUNSTWERK i KUNSTENAAR

| KUNSTWERK verklaart KUNSTENAAR

Günther Förg, ‘Ohne Titel’, 1991. Acrylverf op bladlood op hout, elk werk: 180,5 x 110,5 x 4,5 cm, onderlinge afstand 26 cm. Collectie Stedelijk Museum Amsterdam. © Estate Günther Förg, Suisse c/o Pictoright Amsterdam 2017. Günther Förg Precisie en intuïtie Van een afstand, en zeker op de foto, lijkt de configuratie van 22 schilderijen een oefening in geometrische abstractie en kleurcombinaties. Maar Günther Förg schilderde op lood. Hoe het aanvoelt, dat is in het Stedelijk Museum in Amsterdam te ondervinden in ‘A Fragile Beauty’: de eerste grote overzichtstentoonstelling van de Duitse kunstenaar sinds zijn overlijden.

TEKST: CHRISTINE VUEGEN

eally, painting should be sexy. It should be sensual.” Günther Förg zei Förg: “Echt, schilderkunst hoort sexy het in 1997 in een interview. Sexy en sensueel, hoezo? Als je zijn complete te zijn. Het hoort sensueel te zijn.” “Rkunstpraktijk bekijkt, moet je toegeven dat het in feite een constante eigenschap is. Toen hij op 5 december 2013, zijn 61ste verjaardag, de strijd sloeg, maar zijn kunst wordt internationaal hoog- tegen kanker verloor, liet hij een veelzijdig oeu- gewaardeerd. Rudi Fuchs, zijn grote voorvechter vre na. Hij was niet de man die op de grote trom in Nederland, noemde hem in 1995 een roman-

34 l COLLECT KUNSTWERK i KUNSTENAARraoul de keyser

tische expressionist. Ook in België was zijn werk geregeld te zien sinds Jan Hoet hem in 1986 los- Eigenlijk gooide Günther Förg liet in ‘Chambres d’Amis’ in Gent. Eigenlijk gooide Günther Förg gedurig de ab- gedurig de abstractie open. stractie open. Zich vastpinnen, dat wou hij niet. Vanaf het midden van de jaren zeventig explo- reerde hij materialen en media. Monochrome Onderaan links begint het met een lichtgroene muurschilderingen combineerde hij al dan niet verticale streep op het dof grijze lood. Ja, Förg met zijn zwart-witfoto’s, vaak van architectuur en ging aan de haal met de ‘zip’ van Newman. Wat ook vrouwenportretten. Hij maakte ook sculp- verderop een grijze onbeschilderde streep om- turen maar eerst en vooral was hij een schilder, geven door een groen waarin de verticale bewe- altijd in reeksen. Ze evolueerden van strak naar gingen van borstelstreken zichtbaar zijn. Schuin meer spontaan en teer. daarboven een nachtdonker monochroom, zij Kleur, proporties en architectuur: Förg was een het met wat blauwe vegen. Het doet een beetje colorist, die de ruimte wist op te laden. Beeld u denken aan de aanzet van een raster en de ‘vlam- even uw lichaam in bij de 22 schilderijen uit 1991, men’ van de abstract-expressionistische schilder een schenking van de kunstenaar aan het Stede- Clyfford Still. Over het donkerrode werk met lijk Museum in 1995. De opstelling kan variëren bovenaan een horizontale strook onbeschilderd naargelang de ruimte, maar het museum toont de lood schreef Rudi Fuchs in 2011: ‘Er is een on- reeks altijd in zijn geheel en in de volgorde zoals beschrijflijk donker licht in het schilderij, een op de foto. De monumentale installatie werkt in romantische stemming die ik alleen ken in schil- op de omgeving en de toeschouwer. Niet alleen derijen van Caspar David Friedrich of Edvard door het formaat en de kleuren, maar ook door Munch.’ Onderaan rechts eindigt het met het- het materiaal. Houten panelen zijn overtrokken zelfde groen van de verticale streep aan het begin. met bladlood, een ongebruikelijke drager. Förg Dat zee-, mint- of pastelgroen is een behoorlijk was benieuwd hoe acrylverf reageert op het niet- eigenaardige kleur in de abstracte schilderkunst. absorberende lood en hoe het materiaal de sensi- Wrijvingen, contradicties en botsingen, via die biliteit verandert. Hij experimenteerde ermee van weg lijkt Förg alsnog intuïtief naar harmonie te 1986 tot begin jaren negentig, en door dat soort zoeken. Hij bewonderde ook Baselitz en de vrij- werk is hij heel bekend. heid in het late werk van Munch. De mogelijk- heden van de schilderkunst, daar morrelde hij Tactiele abstractie aan. Hij rekte ze op en hij liet ze uitzwermen in Toen de Nieuwe Wilden furore maakten, volgde de ruimte. Tegelijk zijn de 22 schilderijen sim- hij koppig zijn eigen weg door een heldere geo- pelweg variaties van geometrische verdelingen, metrische beeldtaal tegendraads te combineren telkens met niet meer dan twee kleuren. Concep- met expressionistische borstelstreken. Bovendien tuele schilderkunst? Niet echt. In het interview vertoont het lood rimpelingen en lichte verkleu- uit 1997 met David Ryan, verschenen in diens ringen van oxidatie. Zo hoefde hij niet van een boek ‘Talking Painting’, zei Förg: “Als je alleen blanco doek te beginnen. En zo werd het tactiel. het concept hebt en misschien, ja, maak je goed Tegelijkertijd sprong hij er bijna afstandelijk mee werk met dat concept, maar het zal nooit de vol- om. Het is een contradictorisch materiaal: zeer heid van de sensibiliteit krijgen die goede schil- zwaar en plooibaar, giftig en beschermend tegen derkunst heeft. Echt, schilderkunst hoort sexy te röntgenstralen. Het werd gebruikt in de alchemie zijn. Het hoort sensueel te zijn.” en in de architectuur als dakbedekking. Bij An- selm Kiefer werkt lood zwaar symbolisch. Niks daarvan bij Förg. Hij zette het in als drager. “Het geeft de kleur een andere densiteit en een ge- wicht”, zei hij. In dit ensemble zijn er nooit meer Meer weten dan twee kleuren per schilderij. Het is een spel van vlakverdelingen, alleen met horizontalen en Bezoeken ‘Günther Förg - A Fragile Beauty’ verticalen. Alsof het zijn antwoord is op moder- (i.s.m. Dallas Museum of Art) nisme, constructivisme, minimale kunst en ook Stedelijk Museum de fragiele abstractie van de jonggestorven Duit- Museumplein 10 se kunstenaar Blinky Palermo, die op zijn beurt Amsterdam keek naar de Amerikaanse ‘colorfield’-schilder- www.stedelijk.nl kunst van Barnett Newman en Ellsworth Kelly. 26-05 t/m 14-10

COLLECT l 35 KUNSTWERK i KUNSTENAAR

| KUNSTWERK verklaart KUNSTENAAR

Gabriele Münter, ‘Kahnfahrt’, 1910. Olie- verf op doek, 125,1 × 73,6 cm. Milwaukee Art Museum, Gift of Mrs. Harry Lynde Bradley. © Foto: Efraim Lev-er, © Artists Rights Society (ARS), New York. ADAGP, Parijs. © VG Bild-Kunst, Bonn 2017.

36 l COLLECT KUNSTWERK i KUNSTENAARraoul de keyser Gabriele Münter Niet zomaar een boottocht

De lucht kleurt donkerpaars, het water van het meer is diepblauw en de kleuren van de omge- ving lichten beangstigend op. Er is blijkbaar toch geen reden voor paniek, de man met ring- baard en helderblauwe ogen staat rustig rechtop in de roeiboot. Die man is háár man, op dat moment, haar geliefde.

TEKST: JOKE DE WOLF

abriele Münter (1877-1962), die deze Primitief en oorspronkelijk ‘boottocht’ in 1910 schildert, heeft Bij die opleiding krijgt ze naaktteken- en schil- , sinds 1902 een relatie met hem. Eerst derlessen van Kandinsky. Ze schildert, in im- is hij nog getrouwd met een ander, pressionistisch-aandoende stijl, landschappen, Gis hij haar teken- en schilderdocent, en moeten interieurs en stillevens. Münter en Kandinsky ze op reis om samen te kunnen zijn. Zijn naam reizen vanaf 1904 eerst naar Nederland, dan naar vermeldt ze niet in de titel van het schilderij, dat Tunesië, Italië, en vervolgens zijn ze in 1906 een doet ze nooit, met niemand. Voor de kenners is jaar in Parijs. Steeds onderweg. In Parijs neemt hij duidelijk herkenbaar als Wassily Kandinsky. Münter schilderles, leergierig. Ze ontdekt het ul- tramarijnblauw, een kleur die altijd haar favoriet Der Blaue Reiter blijft. In 1907 stelt ze voor het eerst zeven van Kandinsky is, op het moment dat ze dit schildert haar schilderijen tentoon. in 1910, bezig met het oprichten van de kun- Het paar strijkt neer in Murnau bij de Staffelsee, stenaarsvereniging ‘Der Blaue Reiter’, genoemd tegen de Oostenrijkse grens. “Nooit had ik zo veel naar het schilderij dat hij in 1903 maakte. Samen uitzichten met elkaar verenigd gezien als hier, met een paar vrienden wil hij eigen tentoonstel- tussen meer en hooggebergte, tussen heuvels en lingen organiseren. Onder die vrienden is Alek- mos”, zegt Münter achteraf. Iets later zit ze in een sey von Jawlensky. Diens zoontje Andreas zit met impasse qua schilderen. Ze komt eruit, kiest een Kandinsky in de boot, ernaast zit Jawlensky’s ge- nieuw formaat doek en van laat-impressionistisch liefde Marianne von Werefkin. De beiden kijken verschuift ze rigoureus naar een nieuwe beeldtaal strak vooruit van onder hun gekleurde hoeden. met grote kleurvlakken. “Het voelen van de in- Een zwarte hond probeert in het water te kijken, houd”, noemt Münter het zelf. Het zal de rest van en aan de riemen zit een anonieme vrouw, op haar leven haar manier van werken blijven. Ook haar hoofd een grote hoed in ultramarijnblauw. de onderwerpen veranderen. Ze schildert interi- Lange tijd waren alleen Kandinsky en Von Jaw- eurs, krijgt een fascinatie voor kindertekeningen lensky de bekende namen. en volkskunst, verzamelt en tekent zelf kinder- Zij waren de mannen van de Blaue Reiter, zij tekeningen na. Door haar mannelijke collega’s waren de kunstenaars. Dat Gabriele Münter en wordt haar nagegeven dat ze net zo ‘primitief’ en Marianne von Werefkin óók schilderden, teken- ‘oorspronkelijk’ schildert als de niet-westerlingen. den en in 1911 deelnamen aan de eerste tentoon- Later, wanneer ze tijdens de Eerste Wereldoorlog stelling van de Blaue Reiter, leek de kunsthisto- naar Scandinavië vlucht, maakt ze ook portretten, rici onbelangrijk. liefst van onbekenden. Op die manier kan ze geld Toch ging er aan het schilderen van deze boot- verdienen. tocht een lange opleiding vooraf, en koos Münter Kandinsky zal ze niet meer terugzien, die trouwt haar eigen koers. Die begon verrassend genoeg in 1917 in Rusland met een ander. Münter keert met fotografie. Nadat haar moeder plotseling uiteindelijk, na omzwervingen langs Parijs, Zuid- overleed, in 1897, onderbrak Münter haar privé- Frankrijk en Berlijn, en met een nieuwe levens- Meer weten schilderles en vertrok met haar oudere zuster voor gezel, terug naar hun huis in Murnau. Ze zal er Bezoeken een reis van twee jaar door de Verenigde Staten. ongetwijfeld nog vaak terugdenken aan de eerste ‘Gabriele Münter’ Ze kreeg er een Kodakcamera. Bij thuiskomst jaren van haar verblijf. Aan de bezoeken van be- Louisana Museum of Modern Art in Duitsland bracht ze vierhonderd opmerkelijk vriende kunstenaars, van Von Jawlensky en Von Humblebæk goede foto’s mee. De tekenles bij de Münchener Werefkin en anderen. En hoe zij, onopvallend Denemarken ‘Damenakademie’ van de ‘Künstlerinnen-Verein’ maar doelgericht, in 1910 de riemen tijdens de www. louisiana.dk kon haar niet bekoren, ze wil beeldhouwen. boottocht over de Staffelsee in handen had. 03-05 t/m 19-08

COLLECT l 37 38 l COLLECT De vergeten avant-garde Over de Russische avant-garde bestaat opvallend weinig documentatie. Het is dan ook een van de favoriete ‘jachtterreinen’ van vervalsers. Onlangs werden 24 werken wegge- haald uit het Gentse Museum voor Schone Kunsten (MSK). De zaak is echter complexer dan men op het eerste gezicht denkt. David Harel, een Israëlische verzamelaar, licht een tip van de sluier voor ons op.

TEKST & PORTRET: JOHANFRÉDÉRIK HEL GUEDJ

anaf 2003 tot aan zijn dood in 2008 verzamelde mijn vader werken van de Russische avant-garde. Hij kocht die in Tel Aviv. Ze waren vuil, niet “Vingelijst en vertoonden sporen van spijkers. De schilderijen waren gesigneerd en vergezeld van de resultaten van chemisch onderzoek, waaruit bleek dat de mate van polymerisatie van de olieverf en de verharding van de pigmenten overeenstemden met de ouderdom van de werken. De omgeving van mijn vader waarschuwde hem: “Kijk uit, de werken zijn waarschijnlijke vals of gestolen!” Met de nodige humor antwoordde Yossi: “Willen jullie mij leren wat een vals werk is? Willen jullie Pava- rotti leren zingen?” In zijn netwerk zaten immers sommige van de beste documentenvervalsers ter wereld, maar hij wist tevens dat zelfs de beste ver- valsingen niet bestand waren tegen grondig labo- deze collectie werden opgeborgen in de kelder. ratoriumonderzoek.” Vader en zoon Harel namen Pas na de instorting van de USSR, in 1991, wer- dus het dertigtal werken van de collectie onder den ze er weer uit gehaald. Het ‘Spetsfond’ had de loep en ontdekten dat het communistische be- echter geen officiële inventaris van werken. Ma- wind ze in 1928 had laten weghalen uit musea, levitsj, zelf geboren in Kiev, is typerend voor dit omdat ze ‘de Sovjetrealiteit bedorven’. Ze werden wegwerkend systeem. In de periode 1919-1921 overgebracht naar Oekraïne. In 1937 beval Stalin verwierf het kunstfonds van de Russische revolu- zelfs om ze te vernietigen. Harel reisde naar Kiev tie 46 werken van zijn hand (het Museum van de en vervolgens naar Moskou, zocht en vond in het Schildercultuur in Moscou bezat er 14). Als boe- RGALI (kunst- en literatuurarchief van de Russi- renzoon werd Malevitsj hard getroffen door de sche overheid) verhelderende documenten. Hier- ‘dekoelakisering’ (het elimineren van de koelak- linkerpagina uit bleek dat de schilderijen waren overgebracht ken, de grote boeren, als klasse). Bovendien vielen De Israëlische verzamelaar David naar de in 1922 opgerichte ‘Schildergalerie van zijn religieuze inspiraties, te zien in onder meer Harel kwam naar Brussel om het boek over de verloren werken van Kiev’, die in 2017 het Staatsmuseum voor Rus- zijn fameuze ‘Zwart vierkant’ en de reeks ‘Supre- Malevitch te presenteren. sische Kunst van Kiev werd. Hij vond ook een matismen’, met geometrische kruismotieven, niet inventaris van ‘vermiste’ werken. in de smaak. Tijdens de Grote Zuivering (1937- boven 1939) kwamen honderdduizenden mensen, onder Kazimir Malevitsj, ‘Supermatist Malevitsj, het ‘Spetsfond’ wie ook kunstenaars, om het leven, en werden Composition With Place in Projec- tion’, 1915. Olieverf op doek, 53 x 53 en de Grote Zuivering 2.655 kunstwerken opgeborgen in de kelders van cm. Verkocht bij Sotheby’s New York In 1937 werd in Kiev het ‘Spetsfond’ (speciale het Nationaal Kunstmuseum in Kiev. De eerste op 16 mei 2017. © Sotheby’s. collectie) in het leven geroepen. De werken uit inventaris van dat museum, uit 1928, vermeldt $ 21.162.500 (€ 19.093.009)

COLLECT l 39 rechts Kazimir Malevitch, ‘Red Oval and gevolgd door het jaartal. De schilder heeft ook ver- Black Cross’, 1916. Olieverf op doek, schillende werken eigenhandig gerestaureerd. De 80 x 40 cm. Van dit werk is er geen retouches, overschilderingen en bijwerkingen zijn documentatie over de herkomst. vaak duidelijk te zien. In brieven uit 1929, ter gele- Courtesy Reichmann Hamburger genheid van de tentoonstelling in de Tretjakov-gale- Publications. rie, heeft hij het trouwens over retouches. Verschil- onder lende niet-geïnventariseerde werken, die in 1929 Kazimir Malevitsj, ‘Suprematism No. niet geretoucheerd werden, getuigen van dezelfde 57 (Dynamic Suprematism)’, 1916. penseeltechnieken als de gecatalogiseerde schil- Olieverf op doek, 80 x 80 cm. Tate derijen. In een brief uit 1932 heeft de kunstenaar Gallery, Londen. © Tate. het over de verkoop van een schilderij met daarop rechterpagina vier boerinnen, waarvan de afmetingen niet over- Kazimir Malevitsj, ‘Cubism’, 1913. eenkomen met die van welk ander geïnventariseerd Olieverf op doek, 119 x 82 cm. Dit schilderij ook. De compositie van dit tot het ‘Spets- niet-gedocumenteerde werk was fond’ behorend doek lijkt nochtans in verschillende een van de 14 werken van Malevitsj uit het Museum voor Picturale Cul- opzichten op die van werken waarvan de echtheid tuur van Moskou, die tentoonge- buiten kijf staat. Dat blijkt uit een infraroodanalyse. steld werden bij Galerie Tretiakov in 1929. Courtesy Reichmann Ham- Echte of valse renaissance? burger Publications. In de periode 1928-1938 had de USSR een grote behoefte aan vreemde valuta’s. Dus liet Stalin zo’n 250 meesterwerken uit de Hermitage (onder meer van Titiaan, Rembrandt en Rubens) verkopen. De Russische avant-garde had in zijn ogen niet de minste waarde. In 1957 kocht het Stedelijk Museum 49 werken van Malevitsj voor het equi- titels van werken en namen van kunstenaars die valent van £ 15.000. In 1985 kocht een museum niet meer voorkomen in de tweede inventaris, uit New York een olieverfschilderij getiteld ‘Drie uit 2006. Ze staan nochtans op een lijst van het suprematistische iconen’ voor $ 1.020. De renais- ‘Spetsfond’ uit 1938. In 1951 beval het Centraal sance van Malevitsj en de Russische avant-garde Comité van de communistische partij de vernieti- kwam er door de eerste grote Russisch-Neder- ging van alle schilderijen. De toenmalige conser- landse tentoonstelling in 1989. Meteen schoten vator, een zekere Shpakov, weigerde dat echter. In de prijzen de hoogte in. Een ‘Zelfportret’ ging in 1989 doken 29 van de 46 werken van Malevitsj 2002 van de hand voor $ 660.000. In 2008 werd uit het oorspronkelijke kunstfonds weer op, op de ‘Suprematisme 1915’ verkocht voor 60 miljoen. eerste grote tentoonstellingen in het Westen, on- De tentoonstelling in 1989 bracht meteen ook der meer in het Stedelijk Museum in Amsterdam. aan het licht dat de Tretjakov-galerie nog slechts Over hoe ze zoek zijn geraakt, bestaan tegen- vier werken van Malevitsj bezat en er veertien strijdige officiële verklaringen: door de overstro- mingen in 1940, of tijdens de nazi-bezetting in 1942-1943? Andere werken belandden dan weer in westelijk Siberië.

Handtekeningen, retouches en boerinnen David Harel en zijn mede-auteur, professor Joseph Agassi, konden rekenen op het advies van profes- sor Myroslav Shkandrij, die in 2001 een Russi- sche tentoonstelling organiseerde in Canada. Ze vergeleken sommige vermiste schilderijen van het ‘Spetsfond’ met schilderijen van het kunstfonds van de USSR, tentoongesteld in overheidsmusea onder in Nizjni-Novgorod en Sint-Petersburg, en in het Courtesy Reichman Hamburger Pu- blications. Stedelijk Museum in Amsterdam. Ze onderzoch- ten ook de handtekeningen. Malevitsj signeerde met hoofdletters of cursieve letters, in cyrillisch schrift. Soms stond zijn handtekening naast het woord ‘Supremus’, in Latijnse letters, soms afge- kort tot ‘Sup’, en het initiaal . (van : jaar),

40 l COLLECT ‘vermist’ waren. De catalogus opgemaakt door onder Stanislas Ivanitsky, het hoofd van de afdeling De Israëlische handelaar Yitzhak Sovjetschilderkunst van het museum, maakte Zarug verkocht aan de verzamelaar Yossi Harel verschillende werken echter melding van 49 werken op basis van een van Malevitsj, die uit het Spetsfond vermeende officiële archieflijst. Wellicht was dat kwamen en gedurende verschil- om een gênante situatie te verhullen: het museum lende decennia in de kelders van het heeft veel van deze schilderijen verkocht, verlo- Staatsmuseum voor Russische Kunst ren of verbannen. “Er zitten heel veel fouten in in Kiev verborgen zaten. Hij zat bijna drie jaar in een Duitse gevangenis op deze lijst en ze bevat geen verkoopdocumenten, verdenking van vervalsing, waarna datums, of namen van bevoegde personen”, zegt hij vrijgesproken werd door de over- Harel. “Ons onderzoek neigt ons te denken dat heid (behalve voor drie van de 1.800 dit een nepdocument is om de transfers op be- werken). © Foto: D. R. stelling van Stalin te verbergen.” Hij staaft die bewering door de lijst met werken die in 1929 kortstondig in de Tretjakov-galerie werden ten- toongesteld op overtuigende wijze te corrigeren. “In de jaren 1990, toen het regime afbrokkelde, kwamen honderden werken incognito uit het ‘Spetsfond’ en vonden ze hun weg naar de wes- terse markt, waar ze met de nodige scepsis wer- den onthaald.” Zijn die niet-geïnventariseerde, niet-gedocumenteerde en niet-gecatalogiseerde werken dan niet gewoonweg vals? Glimlachend antwoordt Harel: “Sommige doeken uit het ‘Spetsfond’ bevinden zich thans bij mij thuis.”

Het vonnis van Wiesbaden De werken die Yossi Harel heeft gekocht van een galeriehouder uit Tel Aviv komen van Yitzhak Zarug, een Israëlische kunsthandelaar die in 1992 naar Oekraïne reisde, op zoek naar objecten van joodse oorsprong. Een lokale handelaar bood hem toen een olieverfschilderij van El Lissitzky aan. Zarug kocht het, zonder meteen het belang ervan te kunnen inschatten. Daarna kocht hij er nog een groot aantal. In 2013 werd hij aangehouden door de Duitse politie, na te zijn verklikt. Zijn 1.800 werken werden in beslag genomen. Na een grondige analyse door de wetenschappelijke politie oordeelde de rechtbank in Wiesbaden dat de werken echt waren, behalve drie, die mogelijk vals wa- ren. “Naar alle waarschijnlijkheid komen de werken van Zarug uit het ‘Spetsfond’.” Dat zou moeten blijken uit de door David Harel bestudeerde archiefdocumenten. De Londense woordvoerder van Zarug zegt dat het vonnis van Wiesbaden het over drie mogelijke valse werken heeft om het gerechtelijke ingrijpen te verantwoorden Meer weten en dus gezichtsverlies te vermijden. De handelaar-ver- Lezen zamelaar werd immers veroordeeld tot een straf over- David Harel en Joseph Agassi, eenkomend met zijn onrechtmatige detentie (bijna drie ‘Malevitch: The Lost Paintings’, jaar, n.d.r.). Volgens hem luidt de boodschap aan de ge- Reichman Hamburger Publications rechtelijke instanties die de handelaar ten onrechte heb- Ltd, Tel Aviv, 2018, ben laten veroordelen, met alle schade van dien, als volgt: ISBN 9789655725612 “Gelukkig beschikt de justitie over de middelen om der- ISBN 9789655725629. gelijke manœuvres ongedaan te maken.” Sinds 2009 zijn er in Frankrijk (Tours), Duitsland (Wiesbaden), het Verenigd Bezoeken Koninkrijk (Tate Modern) en Gent (MSK) verschillende col- Tentoonstelling ‘Chagall, Lissitzky, lecties in beslag genomen of waren ze het onderwerp Malevitch. L’avant-garde Russe à van een gerechtelijk onderzoek. Daarna werden ze, indien Vitebsk (1918-1922)’ bleek dat ze niet vals waren, geheel of gedeeltelijk terug- Centre National d’Art et de Culture bezorgd aan hun eigenaar. Zijn die affaires een gevolg Georges Pompidou van een gecoördineerde actie? Parijs www.centrepompidou.fr t/m 16-07

COLLECT l 41 De Fatimiden Bloeitijd van de Islamitische cultuur

Het aan de islamitische kunst en cultuur gewijde Aga Khan Museum in Toronto, dat zijn deuren opende in 2014 op initiatief van de Aga Khan Trust for Culture, een agentschap van het Aga Khan Development Network, houdt nog tot begin juli een tentoonstelling over de bloeitijd van de isma’ilitische islam, toen de dynastie van de Fatimiden over een groot deel van de moslimwereld heerste.

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE

at is geen toeval. Prins Karim Al-Hus- in Ifriqiya (de Arabische naam van het huidige saini, de huidige Aga Khan IV, is im- Tunesië). Het pad was in 909 voor hem geëffend mers de geestelijke leider van de isma’i- door missionarissen (‘dais’) van zijn organisatie. litische nizari’s, een stroming binnen de Een van hen, Abu Abd Allah al-chii, die naar Dsjiitische islam die rechtstreeks teruggaat op het Noord-Afrika was gestuurd, had de Kutama, een Fatimidische isma’ilisme. De dynastie van de Berberse stam, voor zijn meester weten te win- Fatimiden is zo genoemd naar Fatima, de doch- nen. Met hun steun kon hij de heerschappij van ter van de profeet Mohammed en de echtgenote de Aghlabiden in de Maghreblanden ondermij- van de vierde kalief, Ali, een neef van de profeet. nen. Ubayd Allah Said vestigde zich in Kairouan, De oorsprong van de dynastie gaat terug op de een stad in het huidige Tunesië, en nam de titel isma’iliten, een sjiitische beweging die uitkijkt van ‘mahdi’ en ‘amir al-muminin’ (leider der ge- naar de komst van een Mahdi, die zal afstam- lovigen) aan. Zo werd hij de rivaal van de soenni- men van Mohammed, via Ali en Fatima, en uit- tische kalief in Bagdad, die tot de dynastie van de eindelijk ook van Ismaël, de zoon van Abraham. Abbasiden behoorde. De Fatimiden beschouw- Deze Mahdi of verlosser zal de islam vernieuwen den hem als een onrechtmatige heerser. Ze von- boven en rechtvaardigheid doen heersen onder de men- den dat enkel nakomelingen van de profeet over Plaat, Egypte of (waarschijnlijker) sen. In januari 910 stichtte een leider van deze de moslims mochten heersen. De verovering van Zuid-Italië, 12e eeuw, uitgesneden, sjiitische beweging, Ubayd Allah Said, die na zijn de Maghreblanden zagen ze slechts als een eerste gegraveerd en doorboord ivoor, met sporen van polychromie. machtsovername door het leven ging als Ubayd stap naar de verovering van de hele moslimwe- Collectie Louvre, Parijs. Allah al-Mahdi, de dynastie van de Fatimiden reld. De Fatimiden profiteerden van hun machts-

42 l COLLECT links Olifanttand, Sicilië, 12e eeuw, zilve- ren frame (Engeland, 17e eeuw), uit- gesneden ivoor. Collectie Aga Khan Museum, Toronto.

onder Kom, Egypte, ca. 1000, faience, glansverf op wit ondoorschijnend glazuur. Collectie The Metropolitan Museum of Art, New York. © Foto: Art Resource, New York.

positie in Noord-Afrika om een leger op de been te brengen en een vloot te bouwen, waarmee ze Prins Karim Al-Hussaini, de huidige dan de oostelijk gelegen moslimgebieden zou- den veroveren. In 969 slaagden ze erin Egypte Aga Khan IV, is de geestelijke leider aan hun heerschappij te onderwerpen. Het land zou al snel het centrum van hun rijk worden. De van de isma’ilitische nizari’s, een vierde kalief, al-Muizz, verliet Ifriqiya in 972 en stroming binnen de sjiitische islam vestigde zich het jaar erna in Caïro, hun nieuwe hoofdstad, aan de oevers van de Nijl. De heer- die rechtstreeks teruggaat op schappij van de Fatimiden valt dus onder te ver- delen in twee periodes: een Maghrebijnse (van het Fatimidische isma’ilisme. 909 tot 973) en een oosterse (van 973 tot 1171).

Bloeitijd De Fatimiden-periode wordt beschouwd als de bloeitijd van de isma’ilitische geschiedenis. Op het hoogtepunt van hun macht regeerden de Fa- timiden over Noord-Afrika, de Arabische Hidjaz (met de heilige steden Mekka en Medina), Jemen, Syrië, Palestina, Sicilië en Sardinië. Er heerste grote economische voorspoed en hun hoofdstad Caïro (al-Qahira, de Zegevierende) groeide uit tot een van de belangrijkste steden van de mos- limwereld en een kruispunt van handelsroutes tussen Indië en Italië, tussen Europa en het Mid- den-Oosten. De Fatimiden ontwikkelden ook de zeeroutes die Jemen verbonden met Indië. Dank- zij die handel kon de isma’ilitische islam eveneens voet aan de grond krijgen in het Indische subcon- tinent. Caïro werd ook een van de belangrijkste artistieke, intellectuele en spirituele centra van de moslimwereld, met universiteiten als Al-Azhar en Dar al-Hikma, het Huis der Wijsheid, waar onder meer hellenistische wetenschappen wer- den onderwezen. Op religieus gebied waren de Fatimiden zeer tolerant. Ze betoonden ook grote belangstelling voor boeken, bibliotheken en lite- ratuur. Als mecenassen steunden ze tal van intel- lectuelen, schrijvers en dichters, aan wie ze grote sommen geld schonken, opdat ze in hun werken de lof van de dynastie zouden zingen. Een van

COLLECT l 43 de Fatimiden bij gebrek aan aanhangers onder de bevolking ten onder, door volksopstanden en door de aanvallen van kruisvaarders. De laatste der Fatimiden werd afgezet door Saladin.

Rijke kunstproductie De kunstproductie uit de tijd van de Fatimiden, waar het Aga Khan Museum nu de schijnwerpers op richt, was aanzienlijk. Reeds bij het begin van de dynastie werd ze gestimuleerd, door de rivali- teit met het hof van de soennitische Abbasiden, die sinds de 8e eeuw vanuit Bagdad regeerden. Om zich te kunnen meten met de Abbasiden hadden de Fatimiden allereerst een nieuwe, prestigieuze hoofdstad nodig. Vandaar dat ze in Caïro impo- sante moskeeën lieten bouwen. De versiering er- van was sober, met veel stucwerk, onder meer in de mihrabs. Ze bevorderden ook de ontwikkeling van de houtsnijkunst, het lustrewerk, de bewerking van bergkristal, geslepen of gelustreerd glaswerk, de textielproductie, de ivoorsnijkunst, de goudbewer- king en de juwelierskunst. De belangrijkste sector was echter die van het textiel (linnen en zijde). De textielhandel was voor het hof een belangrijke bron van inkomsten. In het algemeen waren de siermo- tieven vaak geïnspireerd op de plantenwereld of het Koefische schrift. Goudkleurige, glanzende keramiek was overal te vinden. De versiering ervan was aanvankelijk figuratief, maar werd gaandeweg de bekendste dichters was Ibn Hâni’ al-Andalusi steeds abstracter, terwijl de vormen eenvoudiger (overleden in 973). Globaal genomen was de 10e werden. Ook de bewerking van bergkristal nam eeuw de bloeiperiode bij uitstek van de islam. De Franse islamoloog Louis Massignon (1883-1962) had het over ‘de isma’ilitische eeuw van de islam’. Het was evenwel slechts de elite die deze variant De geraffineerde stukken getuigen van het sjiitische geloof aanhing. De grote meer- van de luister van een dynastie date- derheid van de bevolking was soennitisch. In de tweede helft van de 12e eeuw ging het gezag van rend uit de bloeitijd van de islam.

boven Kom, Egypte, 11e-12e eeuw, faience, glansverf op wit doorschijnend glazuur. Collectie Museum voor Islamitische Kunst, Caïro. © Foto: The American University in Cairo Press.

rechts Flesje voor khôl, Egypte, 12e eeuw, geslepen bergkristal. Collectie Mu- seum voor Islamitische Kunst, Caïro.

44 l COLLECT in de Fatimiden-periode een hoge vlucht. Men motieven, vaak vogels of leeuwen. Die zeldzame maakte er niet alleen waterkannen mee, waarvan geraffineerde stukken, waarvan er veel in de loop Op religieus gebied een beroemd exemplaar bewaard wordt in de San- der eeuwen zijn verdwenen, getuigen van de luis- Marcobasiliek in Venetië, maar ook parfum- en ter van een dynastie daterend uit de bloeitijd van waren de Fatimiden khôlflesjes, versierd met plantaardige en dierlijke de islamitische cultuur. zeer tolerant.

links Mihrab, Egypte, ca. 1137-1138 of ca. 1146-1147, uitgesneden hout. Col- lectie Museum voor Islamitische Kunst, Caïro.

Meer weten Bezoeken ‘The World of the Fatimids’ Aga Khan Museum Wynford Drive 77 Toronto, Canada www.agakhanmuseum.org t/m 02-07

COLLECT l 45 Weens porselein Een 300 jaar oude gunst herdacht

Op 25 mei 1718 verleende Kaiser Karl VI in Wenen een privilege, waardoor een zekere Du Paquier voor 25 jaar het alleenrecht in Oostenrijk kreeg om in zijn manufactuur porselein te maken. Het feit wordt gevierd met een tentoonstelling van het Weense porselein.

TEKST : FREDERIK F. BARENDS

e naam van de begunstigde was voluit Clau- dius Innocentius Du Paquier. Hij zou gebo- ren zijn in 1679, maar niemand weet of dat in Holland, Duitsland of Frankrijk was. De Dplaats Trier wordt ook wel genoemd, maar het enige dat zeker is, is dat hij rond 1700 ‘Kriegskommissar’ aan het hof in Wenen was. In die functie bezocht hij rond 1716 de Albrechtsburg te Meissen en de aldaar in 1710 gestichte ‘porzellanmanufaktur’. Het moet hem op het idee gebracht hebben een soortgelijk be- drijf ook in Wenen op te richten. Hij had echter geen enkele kennis van de porseleinfabricage. Met de hulp van de diplomaat Damian Hugo von Virmondt lukte het hem echter in 1717 twee werknemers van Meis- sen die van het productieproces op de hoogte waren, over te halen om de Albrechtsburg te ontvluchten. Het waren de emailleur Christoph Konrad Hunger en de werkmeester Samuel Stöltzel. Met hun kennis van het arcanum werd in 1718 even buiten Wenen, op het landgoed te Rossau van Gräf Johann Ferdi- nand von Kueffstein het tweede Europese porselein- bedrijf in gang gezet. Het pad zou niet over rozen gaan, maar er werd in de loop der jaren wél zeer hoogwaardig porselein gemaakt.

De oorspronkelijke porseleinfabri- cage in Wenen was gestoeld op een vorm van bedrijfsspionage.

Een porseleinen schenkkan met oor en een polychroom decor van bloeiende planten rond een Chinees huis. Deze kan is ontstaan tussen 1725 en 1730 en vooral de vorm van het oor is heel opmerkelijk. Eigenlijk is dat iets waaraan men por- selein uit de Du Paquierperiode (1718-1744) altijd kan herkennen. De oren komen dan in de meest fantasievolle variaties voor en vormen zo in zekere zin een mogelijkheid om iets aan Wenen toe te schrijven, want porselein uit deze vroegste periode is nagenoeg nooit gemerkt. Nadat Du Paquier in 1718 met de fabriek gestart was kwam hij helaas al gauw in financiële moeilijkheden. Een gevolg hiervan was dat de twee aan Meissen ontfutselde medewerkers, Christoph Konrad Hunger en Samuel Stöltzel, in 1720 de benen namen en naar hun oorspronkelijke werkgever terugkeerden. Hoewel zij niets van hun kennis prijsgegeven hadden, bleken de overige werknemers zoveel ervaring te hebben opgedaan dat zij het bedrijf konden voortzetten. © Joe Coscia Jr./ MAK.

46 l COLLECT Een polychroom gedecoreerde porseleinen schotel met deksel, het geheel in de vorm van een schildpad met zijn exotische berijder. Ontstaan rond 1730, in de vroege periode van Du Paquier. Ongetwijfeld heeft men zich hierbij in Wenen enigszins laten inspireren door Meissen, maar dat kwam wel meer voor bij vroege keramische bedrijven. Men verleende niet alleen graag onderdak aan weggelopen werknemers van de concurrentie, maar men nam ook zonder enig probleem modellen van elkaar over of varieerde daarop. Du Paquier, die de protectie van het hof genoot, leverde zijn producten daarnaast ook aan de aristocratie. Zo kreeg hij van Gräfin Maria Antonia von Czobor kort na 1724 de op- dracht een porseleinkamer in te richten in haar Dubsky paleis in Brno. Dergelijke kamers waren in die tijd erg in de mode en deze bevatte maar liefst 1500 stuks porselein. In 1912 is de schotel in z’n geheel overgebracht naar het Museum für angewandte Kunst (MAK) te Wenen, waar u hem nog steeds kunt aantreffen. © Joe Coscia Jr. / MAK.

Een polychroom gedecoreerde porseleinen klokombouw uit circa 1730, die herinneringen oproept aan de barokke uitbundigheid. Gezien de toeschrijving aan de vroege Du Paquierperiode, kan vastgesteld worden dat bijna nie- mand in die tijd al problemen had met de slavernij. Pas te- gen het einde van de achttiende eeuw ontwikkelde zich, en dan nog slechts in beperkte kring, het verzet hierte- gen. In 1730 werden deze figuren alleen maar als exotisch ervaren. Het verdient overigens de grootste bewondering dat het bedrijf van Du Paquier, dat nauwelijks tien man personeel in dienst had, een dergelijk fraai werkstuk kon leveren. In 1721 had men namelijk een nieuw onderko- men moeten betrekken in de zomerresidentie van de Graf von Kueffstein te Bregenz. De aanleiding daarvoor was dat Salomon Stöltzel, voordat hij uit onvrede op 7 april 1720 met stille trom vertrok naar Meissen, de enige oven in Rossau vernietigd had. Ook had hij bij die gelegenheid de aanwezige porseleinmassa totaal onbruikbaar ge- maakt. Het was voor Du Paquier, met zijn kleine bedrijfje en zijn toch al voortdurende financiële problemen, een aanzienlijke schadepost. © Joe Coscia Jr./ MAK.

COLLECT l 47 Een porseleinen tafelstuk, voorstellende drie putti bezig met de porseleinproductie. Dergelijke vormstukken werden tijdens een feestelijk diner als versiering midden op de eettafel geplaatst. Dit exemplaar is een van de Zwettl tafelstukken en afkomstig uit de abdij aldaar. Het stamt uit 1768, het midden van de plastische periode (1744-1784). Nadat Du Paquier in 1727 op wens van de keizer al eens een lening van 18.000 Thaler kreeg van de stad Wenen om een bankroet te voorkomen, was het water in 1743 tot aan de lippen gestegen. Du Paquier had toen een schuld van 45.459 Thaler. Hij zag zich dan ook genoodzaakt om het jaar daarop de eigendomsrechten van zijn bedrijf, inclusief alle schulden, over te doen aan Erzherzogin Maria Theresia van Oostenrijk. Het ging daarna verder onder de naam ‘Kaiserliche Porzellanmanufaktur Wien’. Tussen 1747 en 1784 was beeldhouwer Johann Joseph Niederayer, een leerling van Georg Raphael Donner, de modelmeester, en in dit tafelstuk laat zijn hand zich dan ook duidelijk herkennen. © Georg Mayer/ MAK.

Tegenwoordig neemt men op vakantie een picknickmand met plastic bekertjes en borden mee, maar in de achttiende eeuw deed men dat wel anders. Dit polychroom gedecoreerde porseleinen déjeuner voor op reis, werd tussen 1760 en 1770 gemaakt en was verkrijgbaar in een bijgeleverde leren koffer. In deze periode richtte men zich in Wenen nog sterk op het rococo en hield, wat de modellen en de decoraties betreft, goed in de gaten wat er in Meissen en Sèvres gebeurde. Er werden zelfs decorateurs uit Meissen aangetrokken, maar deze bleven niet lang in Wenen, want échte financiële suc- cessen bleven uit. Het ging nog steeds even moeizaam als het onder Du Paquier gegaan was. Typerend hiervoor is de zegswijze: ‘Waar Meissen bloeide, faalde Du Paquier’. Hij bleef overigens na de overname nog een jaar als directeur in Wenen aan, maar verdween daarna van het toneel, om in 1751 te overlijden in een ziekenhuis voor verarmde burgers. © Georg Mayer/ MAK.

Dit polychrome porseleinen vormstuk uit kort na 1762, stelt een verkoper van thermometers voor en is van de hand van Joseph Gmandtner. Hij was in Wenen modellenmaker van 1762 tot 1804. Hoe- wel dit soort figuren tegenwoordig meestal in vitrines of op etagères aangetroffen wordt, waren zij oorspronkelijk bedoeld als tafelversie- ring. Er werd daarbij sterk naar de productie van Meissen gekeken. Daar werden namelijk hele series van dergelijke straathandelaren gemaakt, waarbij elk van hen uitgebeeld werd met zijn specifieke koopwaar. Het tafelend gezelschap werd dan geacht er de straatroep van zo’n koopman bij te bedenken. Er was veel vraag naar dit soort figuren en zo produceerde men in Meissen ook een serie met figuren uit de ‘commedia dell’arte’ en een met het beroemde apenorkest. In Wenen maakte men dit dan ook ijverig na. Ondanks dat, leidde het niet tot grote financiële successen. © Georg Mayer/ MAK.

48 l COLLECT Dit in de stijl van het Wedgwood ‘jasperware’, door Johann Schiffaur gedecoreerde porseleinen déjeuner voor twee personen, stamt uit circa 1789. Het is dus ontstaan in de derde periode van het bedrijf, die weleens de schilderachtige periode wordt genoemd. Ook komt voor dit tijdvak de naam Sorgenthalperiode voor. In 1784 stond de fabriek namelijk wegens de slechte bedrijfsresultaten te koop, maar er waren uiteraard om die reden geen gegadigden. De directie werd dan maar toevertrouwd aan Konrad Baron von Sorgenthal (vandaar die naam), en onder zijn leiding bloeide het bedrijf weer op. Dit was vooral te danken aan het feit dat men porselein produceerde dat in de mode was, zoals het hier afgebeelde classicistische déjeuner. Wedgwood had in 1775 ontdekt dat hij de klei voor zijn producten door en door kon mengen met bariumsulfaat. Hij noemde die vinding ‘jasper’ en vervaardigde het in vele kleuren, als ondergrond voor in wit uitgevoerde klassieke reliëfs. Vooral de combinatie van een blauwe ondergrond met witte reliëfs werd razend popu- lair. Vandaar dat men het in Wenen, maar dan in een geschilderde vorm, imiteerde. © Georg Mayer/ MAK.

Een gedeeltelijk vergulde porseleinen siercoupe uit circa 1835, met een polychrome beschildering van bloe- men door Joseph Nigg. De herleefde bloei tijdens de Sorgenthalperiode zette zich tussen 1805 en 1833 voort. De leiding was toen in handen van Matthias Nieder- mayer en men verkreeg veel opdrachten naar aanleiding van het Weense Congres (1814-1815). Vooral onder het opkomende biedermeier werd de bloemschilderkunst enorm populair. Maar ook vedutenschilderingen werden veel gevraagd, o.a. die van Anton Kothgasser. Zijn col- lega Joseph Nigg was van 1800 tot 1848 aan het bedrijf verbonden en leidde vanaf 1835 ook de leerlingen op. Na Meer weten 1833, gedurende het late biedermeier en daarna tijdens Bezoeken het historisme, liep de omzet echter weer langzaam terug. ‘300 jahre Wiener De slechte bedrijfsresultaten leidden er uiteindelijk toe Porzellanmanufaktur’ dat het bedrijf in 1864 gesloten werd. De voorraad model- Museum für angewandte Kunst len (600) werd verkocht en vele daarvan doken later weer (MAK) bij Herend op. Het huidige Weense porselein is dan ook Stubenring 5 afkomstig uit een nieuw, in 1923 in Wenen opgestart Wenen initiatief. © Georg Mayer/ MAK. 16-05 t/m 23-09

COLLECT l 49 De bergère... Heerlijk comfortabel Meubelhistoricus De bergère is de elegante belichaming van de 18e eeuw waarin hij het licht zag: sier- Edward Lucie-Smith: lijke lijnen, een fraaie rugleuning, lage armleuningen, een brede en diepe zitting, met “Meubelen uit de 18e daarop een hoog los kussen. Een en al comfort, mét klasse! eeuw zijn nog steeds TEKST: ANNE HUSTACHE zeer in trek bij liefheb- bers. Ze beantwoor- an de bergère werden uiteenlopende kon zitten. In het algemeen ging het er minder den aan de moderne modellen ontworpen, naargelang de ver- stijfdeftig aan toe en er werd ook steeds meer anderende mode. De laatste jaren van aandacht besteed aan het comfort. Door de vraag noden en bezitten te- de regering van Lodewijk XIV werden naar meer comfort ontstonden nieuwe meubelen: Vgekenmerkt door strengheid en een uiterst strak chiffonnières, toilettafels, secretaires met twee gelijk ook die elegantie protocol. Een zekere ontspanning kwam er tij- tegenover elkaar geplaatste hellende kleppen, die de hedendaagse dens de Régence en daarna onder Lodewijk XV, speeltafels, enz. Meubelhistoricus Edward Lucie- die niet in Versailles was opgegroeid, maar in Smith: “Meubelen uit de 18e eeuw zijn nog steeds ontwerpers moeilijk het Tuilerieënpaleis, in Parijs. Het is onder zijn zeer in trek bij liefhebbers. Ze beantwoorden aan kunnen evenaren.” bewind dat de interieurs veranderden. De ach- de moderne noden en bezitten tegelijk ook die tereenvolgende grote ruimten werden opgesplitst elegantie die de hedendaagse ontwerpers moeilijk in kleinere ruimten, met een duidelijker functie: kunnen evenaren.” De bergère is ontstaan door gezelschapsruimte (de voorloper van de salon), een aanpassing van de oorfauteuil (een fauteuil eetkamer, enz. De fauteuils stonden ook niet lan- met hoofdsteunen aan weerszijden): de zitting ger tegen de muren, zodat men dichter bij elkaar werd verbreed en voorzien van een dik kussen, terwijl de armleuningen werden verlaagd en min- der ver naar voren komen. Het is evenwel moeilijk te bepalen waar de naam oorspronkelijk vandaan komt. Wellicht dankt de bergère zijn naam aan de landelijke taferelen met herders die je vaak zag op behang, met name dat vervaardigd was van ‘toile de Jouy’, waar de bergères mee werden bekleed.

Bergère in Louis XV-stijl, midden 18e eeuw. Beukenhout en stof. © D.R. Mode is niet altijd synoniem met gemak. Denk maar aan de hoepelrokken, die razend populair waren in de 18e eeuw. Hoe moest je je met zo’n ding aan nestelen in een fauteuil? De hofdames moeten vast blij zijn geweest met deze bergère, het resultaat van een subtiele aanpassing van de fauteuil. De armleuningen komen minder ver naar voren, om de nodige ruimte te bieden aan de hoepelrok. De meubelmaker heeft hier de zij- wanden en de leuningen subtiel opengewerkt, om de fauteuil lichter en sierlijker te maken. Op de brede zitting ligt een los en dik kussen. In het beukenhout zijn geraffineerde, modieuze motieven uitgesneden. Fijn loofwerk zet het frame, de poten, de zitting en de armleuningen kracht bij.

50 l COLLECT Bergère met ‘oren’, met stempel van Jean-Nicolas Blanchard (meester geworden in 1771). Uitgesne- den notenhout, versierd met lijstwerk. © Antiquité Catalogue. Deze bergère van imposante afmetingen is aan weerszijden voorzien van een hoofdsteun (oor of wang genoemd). Zo’n model noemt men een ‘confes- sionnal’ (wat in het Frans ook ‘biechtstoel’ betekent). De uitgesneden lijst van de hoofdsteunen vormt een mooie golvende lijn, onderbroken door een geca- pitonneerde armsteun. Dit meubel werd gemaakt door Jean–Nicolas Blanchard de Jongere, geboren omstreeks 1730 en meester geworden in 1771. Zijn stempel is achteraan te zien op de dwarslat. In 1776 leverde hij een groot aantal meubelen aan de graaf van Artois. Hij vervaardigde ook de stoelen voor de Grand Salon de Mesdames, de zussen van de koning, in het kasteel Bellevue.

Bergère van Marie-Antoinette, 1780, met stempel van François II Foliot, naar een ontwerp van Jacques Gondoin, 1780. Verguld hout. Verkocht bij Christie’s Londen in juli 2015. © Christie’s Images. Ltd. £ 1.762.500 (€ 2.445.200). Deze prachtige bergère is het enige overgebleven stuk van een ensemble besteld door koningin Marie-Antoi- nette voor de ronde salon van het Pavillon du Belvédère, in de Engelse tuin van het Petit Trianon, in Versailles. Misschien heeft Marie-Antoinette erin gerust, toen het meubel in 1781 werd geleverd en ze in verwachting was van de kroonprins? François II Foliot (1748 – na 1808), die tot een beroemde familie van meubelmakers- houtsnijders behoorde, had toen al de leiding van het familiebedrijf (‘Au duc de Bretagne’, in de Rue de Cléry, in Parijs) overgenomen. Deze bergère doet zijn reputatie als meubelmaker alle eer aan. Foliot was befaamd om de virtuositeit waarmee hij de door hofontwerper Jacques Gondoin bedachte versieringen uitsneed. Op de crème- kleurige zijden stof zijn bloemen en linten geborduurd, motieven waar Marie-Antoinette dol op was.

COLLECT l 51 Gondelvormige bergère in empirestijl. Verguld hout, brokaat. © D.R. Gondelvormige bergères hebben een rugleuning met een naar weerskanten hellende, vloeiende curve, wat de elegantie en het comfort nog versterkt. De vergulde zwa- nen, die dienst doen als armleuningen, komen vaak voor in de empirestijl. Hier vormt hun lange hals een sierlijke kromming, via de gespreide vleugels doorlopend tot aan de rugleuning. De gewelfde poten aan de achterkant zijn eveneens typerend voor deze stijl. Gewelfde poten aan de voorkant zijn echter zeldzamer.

Henry Van de Velde, bergère in art-nouveaustijl, 1902. Verkocht bij Christie’s Londen in november 2000. © Christie’s Images. Ltd. £ 19.975 (€ 32.970). De Belg Henry Van de Velde was eerst actief als schilder vóór hij zich ging toeleggen op de architectuur en het interieurontwerp. Hij was ook een briljante meubelontwerper. Omdat hij de strijd wilde aangaan tegen de slechte industriële producten die aan het einde van de 19e eeuw de markt overspoelden, richtte hij in Brussel zijn eigen atelier op, waar hij zelf meu- belen kon maken. Later ging hij aan de slag in Weimar, waar hij het design hielp vernieuwen. Van de Velde is een van de vaders van de art nouveau. Deze bergère is daar een fraai staaltje van, met zijn subtiele spel van lijnen die de armleuningen verbinden met de poten en de onderste dwarslat. De op bloemen geïnspireerde lijnen zijn kenmerkend voor de art nouveau. Van de Velde stapte echter al snel af van het plantaardige als inspiratiebron en gaf de lijnen een heel eigen dynamiek. In ‘Déblaiement d’art’ (1894) zette hij de theorie achter zijn visie op lijnen en versieringen uiteen.

52 l COLLECT André Groult, paar bergères in art-decostijl, jaren 1920. Ebbenhout en verguldsel. © D.R. Op de Wereldtentoonstelling van Moderne Sierkunst en Kunstnijver- heid in 1925, in Parijs, trok André Groult alle aandacht, zowel van het publiek als van de critici, met zijn fameuze chiffonnière, ontworpen voor de Chambre de Madame, in een paviljoen ingericht als een Franse ambassade. De ontwerper verwierf zo meteen een vooraanstaande plaats in de ontwikkeling van de Franse art deco. Deze twee bergères zijn een knap staaltje van zijn vernuft, met hun sierlijke vorm, gewelfde poten en de mooie ronding die de zitting kracht bijzet. De opvallende stof waarmee ze bekleed zijn vormt een fraai contrast met de kleine klassieke kwasten die van de armleuningen neerhangen. De art deco had een voorkeur voor kostbare materialen. Hier is dat ebbenhout, mooi geaccentueerd door het verguldsel.

Jean Marc Gady, ‘Hug’, fabr. Perrouin. Gekleurd beukenhout, structuur van massief eikenhout en schuimplastic met vormgeheugen, bekleed met de driedimensionale stof Innofa. © De kunstenaar. D.R. Dit is een knusse nazaat van de grote bergères met oren. Deze ‘Hug’ heeft er de grote afme- tingen en de cocoon-sfeer van geërfd. Die sfeer ervaar je meteen wanneer je je behaaglijk in deze grote schelp nestelt, zoals je dat vroeger deed, tussen de oren van zijn voorouder. De brede zitting van ‘Hug’ ziet er bijzonder uitnodigend uit, als een warm nest waarin je kunt lezen, een uiltje knappen of mediteren. Deze nieuwe versie van de bergère is geïnspireerd op het Amerika en het Denemarken van de jaren 1950. Denk maar aan ‘Mad Men’ of James Bond. Jean-Marc Gady werd geboren in Parijs en woont er nog steeds. Deze vooraanstaande representant van het Franse design werkt onder meer voor bekende bedrijven als Baccarat, Guerlain, Moët & Chandon en Louis Vuitton. In 2005 opende hij zijn eigen designstudio, waar hij sindsdien op multidisciplinaire wijze objecten, ruimten, interieurs en etalages ontwerpt.

Jurgen Bey & Rianne Makkink, ‘Ear Chair’. Houten frame, schuimplastic, stof. © Studio Makkink & Bey. Deze futuristische bergère is voorzien van wel heel fors uit de kluiten gewassen ‘oren’, bedoeld voor een optimale concentratie. Het ene oor is trouwens veel kleiner dan het andere, terwijl de arm- leuning daaronder dient als een bijzettafeltje. In zo’n bergère kun je in alle rust werken, of gewoon een glas binnen handbereik hebben. Het innovatieve van dit ontwerp zit hem echter ergens anders in: wanneer twee bergères van dit type tegenover elkaar worden geplaatst, ontstaat er een ruimte waarvan het intieme karakter nog wordt versterkt door de geluiddempende materialen. In een grote zaal kan men een privégesprek voeren zonder gestoord te worden door geluiden uit de omgeving. Deze ‘Ear Chair’ werd ontworpen in 2002, op verzoek van een verzekeringsmaatschappij. Hij werd echter pas vanaf 2006 in productie genomen, door Studio Makkink & Bey, genoemd naar de ontwerper ervan, Jurgen Bey, die onlangs nog de nieuwe kantoren van de stad Rotterdam mocht aankleden. Van dit zitmeubel zijn verschillende versies te krijgen, naargelang de gewenste grootte van elk oor.

COLLECT l 53 Unieke veiling Serrurier-Bovy “De Belgen mogen trotser zijn op hun ontwerpers” Halverwege de jaren tachtig raakte de Zwitserse antiquair Milo Miler in de ban van Gusta- ve Serrurier-Bovy. Hoewel het werk van de Luikse architect en ontwerper tot de collectie van musea als het Metropolitan in New York en Musée d’Orsay in Parijs behoort, blijft het relatief onbekend. Met de verkoop van een 70-tal stukken bij Cornette de Saint Cyr wil Milo Miler de liefde voor Gustave Serrurier-Bovy bij de Belgen opnieuw aanwakkeren.

TEKST: ELIEN HAENTJENS

oewel Gustave Serrurier-Bovy (1858– 1910) in dezelfde periode en op hetzelfde niveau als Victor Horta en Henry Van de Velde werkte, is zijn werk veel min- Hder bekend. Dat komt onder meer omdat hij zijn praktijk als architect inruilde voor die van meu- belontwerper, en omdat hij relatief jong stierf aan een hartaanval. Na een verblijf in Engeland, waar hij in de ban was geraakt van de Arts & Crafts-beweging, begon Serrurier-Bovy in 1893 meubels te maken. “Geïnspireerd door figuren als William Morris en Charles Rennie Mackintosh evolueerde Serrurier-Bovy al snel naar een stijl waarin de typische art-nouveaucurves achterwe- ge bleven. Vanuit zijn architecturale mentaliteit koos hij voor krachtige constructivistische lijnen die een decoratief effect aan het meubel gaven. Bovendien was zijn winkel een soort conceptstore avant la lettre. Door alles zelf te ontwerpen en te produceren zette Serrurier-Bovy in op het huis als totaalconcept”, vertelt Milo Miler. Al snel oogsten zijn creaties succes, zoals bijvoor- beeld op de ‘Exposition de la Libre Esthétique’ van 1894 in Brussel of de Wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs. Aangezien hij tevens winkels in Parijs, Brussel, Zuid-Frankrijk en Nederland opent, moet hij de ambachtelijke productie deels laten varen ten voordele van een meer industriële. Al past dat ook in zijn idealisme, zoveel mogelijk mensen de kans geven om zich met schoonheid te omringen. “Op de wereldtentoonstelling van 1905 in Luik presenteerde hij zijn sobere ontwer- pen voor de aankleding van de goedkope wonin- gen in Cointe. Om de prijs te drukken gebruikte hij dennen- of populierenhout, en kon het meubel makkelijk zelf in elkaar worden gezet. Daardoor waren klanten meer betrokken bij de meubelkits,

54 l COLLECT die hij ‘Silex’ doopte. Hierin schuilt de grootste vernieuwing die Serrurier-Bovy in de designwe- Door voor Cornette de Saint Cyr in reld heeft geïntroduceerd. Al hadden ze in hun tijd amper succes, waardoor ze hem in financiële Brussel te kiezen wil Milo Miler het moeilijkheden brachten”, vertelt Miler. “Samen met die ideologie veranderde zijn stijl radicaal. puur financiële karakter van de linkerpagina Zo zijn de gebogen lijnen van het slaapkameren- Het Zwitserse echtpaar Milo Miler verkoop overstijgen. en Julia Kessler heben besloten hun semble uit 1899, dat ook tot de collectie van het unieke Serrurier-Bovy-collectie van Musée d’Orsay behoort, amper te vergelijken met de hand te doen. © DR. de meer geometrische Silex-meubelen. Soms ver- werkte hij ze juist weg. Maar hij creëerde altijd sierde hij de meubels met stencils, soms gebruikte een meerwaarde voor het eenvoudige hout. Op boven hij de schroeven als decoratief element of soms die manier bereikte hij zijn ideaal: de creatie van Buffet, ca. 1905. Eik, inlegwerk, kera- miek en messing. Met drie sleutels, kunst voor iedereen”, vertelt Miler. “Een mooi 198 x 145 x 55 cm. Richtprijs: € 8.000- project is de volledige inrichting van het huis van 10.000. © Cornette de Saint Cyr. de Argentijnse familie met Baskische roots Ortiz- Basualdo in Mar del Plata. Zoals wel meer Zuid- links Amerikanen kwamen ze voor de inrichting van Silex tafel, 1905. Populier, schroeven en ronde wisselplaten, in groen hun huis naar Parijs. Intussen is het omgevormd geschilderd ijzer, 89 x 41 x 42,5 cm. tot een museum.” Richtprijs: € 5.000-7.000. © Cornette de Saint Cyr. Gepassioneerde gek Silex stoel, model: ‘à skis’, 1905. Po- Het eerste stuk dat Milo Miler kocht, was een pulier, schroeven en ronde wisselpla- ten, in groen geschilderd ijzer, 147 x boekenkast uit 1898. “Deze viel me meteen op. 59 x 73 cm. Richtprijs: € 3.000-5.000. Het is een van de stukken die ik niet verkoop. Hij © Cornette de Saint Cyr.

COLLECT l 55 rechts staat hier nog steeds links van me”, vertelt Miler ‘Wagnerbank’, ca. 1905. Mahonie, aan de telefoon vanuit het Zwitserse Capolago. velours en messing, 115,5 x 160 x “In eerste instantie associeerde ik het lijnenspel 55 cm. Richtprijs: € 7.000-9.000. © Cornette de Saint Cyr. met een ontwerp van Henry Van de Velde. Pas na vijf jaar ontdekte ik dat het ijzerwerk op de onder deuren typisch is voor Serrurier-Bovy. Op dat Theetafel met afneembaar moment besefte ik dat ik al eerder werk van hem dienblad, 1903/1904. Padouk, gezien had, maar aangezien we als antiquairs messing, glas, seigel en originele stof, 102 x 79 x 39 cm. Richtprijs: soms zoveel te zien krijgen, was het altijd aan € 14.000-18.000. © Cornette de mijn aandacht ontsnapt. Bovendien heb ik ach- Saint Cyr. teraf gelezen dat Van de Velde inspiratie haalde bij Serrurier-Bovy.” De ontdekking betekende het begin van een pas- sionele, diepgaande zoektocht. “Vooral uit het doctoraatsonderzoek van Jacques-Grégoire Wa- telet, dat nog steeds als het referentiewerk geldt, heb ik enorm veel geleerd. Hoe meer ik wist, hoe meer het als een noodzaak aanvoelde om verder te Aangezien Serrurier-Bovy winkels in gaan. Aan collega’s vroeg ik om me te verwittigen Parijs, Brussel, Zuid-Frankrijk en Nederland opende, moet hij de ambachtelijke productie deels laten varen ten voordele van een meer industriële.

als ze meubels in die stijl zagen, zonder specifiek te zeggen dat ik op zoek was naar Serrurier-Bovy. Zo belde een Griekse familie die aan het verhui- zen was me op met de vraag of ik hun meubelen- semble wilde kopen. We kwamen een prijs over- een, maar later bleek dat een handelaar hen een hoger bod had gedaan. Vanuit een telefooncabine kon ik ze uiteindelijk overtuigen om hun gegeven woord te houden”, vertelt Miler. Al was hij er ook niet altijd als eerste bij. “Toen ik in de Rue de Lille in Parijs liep, trok een wand- boekenkast mijn aandacht. Ik ging binnen, en vroeg de prijs. Maar hij was al verkocht. Toen ik vroeg of de antiquair nog andere meubels van de- zelfde ontwerper had, antwoordde hij dat ze zeer zeldzaam waren, aangezien een ‘gepassioneerde gek uit Zwitserland’ ze allemaal opkocht. Ik ant- woordde dat hij het wellicht over mij had. Toen ik mijn naam zei, kleurde zijn gezicht helemaal rood”, lacht Miler.

Kippenvel Waarom Milo Miler heeft besloten de collectie van de hand te doen? “Aangezien met elk meubel een mooie anekdote verbonden is, valt het me erg zwaar. Het is zoals kinderen die vertrekken. Maar ik ben 64, en ik denk dat het tijd wordt dat ik de fakkel doorgeef. Ik hoop dat de meubelen een goede nieuwe thuis vinden en dat iemand zich er met dezelfde passie en toewijding in zal verdie-

56 l COLLECT pen”, vertelt Miler. “Al vallen sommige mensen trice me een emotionele brief dat ze het project onder er ook als een blok voor. Zo kwam er eens een niet kon waarmaken. Ik wil de Belgische kunst Bed en twee nachtkastjes, 1899. Mahonie, email, messing en stof, 260 vrouw bij mij, en ze vond niets naar haar zin. Tot die ik verzamelde, een zeventigtal meubelen van x 156 x 209 cm (bed), 79 x 42. Richt- ik haar Serrurier-Bovy liet zien. Het was exact wat Serrurier-Bovy en een dertigtal schilderijen van prijs: € 22.000-25.000. © Cornette de ze zocht, en ze is een zeer goede klant geworden.” onder meer Walter Leblanc, teruggeven aan de Saint Cyr. Door voor Cornette de Saint Cyr in Brussel te Belgen en hen er warm voor maken”, vertelt Mi- kiezen wil Milo Miler het puur financiële karak- ler. “Zo biedt de expo de kans om de kwaliteit ter van de verkoop overstijgen. “Voor mij is het van de meubels zelf te ervaren. Alles werd in het culturele en educatieve aspect van de tentoonstel- atelier in Luik gemaakt. Ze bestaan uit verschil- ling voor de verkoop minstens even belangrijk. lende soorten massief hout, dat vaak afkomstig Nu het Musée d’Orsay steeds verder verfranst en was uit de Belgische kolonies. Samen met de fijne, de stukken van Gustave Serrurier-Bovy een voor gesculpteerde eenvoudige lijnen verleent dat de een uit de zalen verdwijnen, wordt het hoog tijd ontwerpen hun rijkelijke uitstraling. Dat de meu- dat de Belgen trotser zijn op hun ontwerpers. Het belen die nog steeds modern ogende, sculpturale was altijd mijn grote droom om een expo rond esthetiek combineren met een enorme gebruiks- het werk op te zetten. Op een bepaald moment vriendelijkheid maakt ze sterk. De lades functio- voerde ik daarover gesprekken met museum Cur- neren perfect. Het geluid van de verplaatsing van tius in Luik. Met pijn in het hart schreef de cura- de lucht geeft me telkens weer kippenvel.”

Meer weten Bezoeken Veiling collectie Milo Miler Cornette de Saint Cyr Brussel www.cornettedesaintcyr.be 04-06

COLLECT l 57 Jean Royère Een hommage...

Jean Royère werd lange tijd beschouwd als een moeilijk te klasseren interieurontwer- per. Toch is hij een waardige erfgenaam van de art deco. Hoewel hij een mateloze be- wondering koesterde voor Ruhlmann, hield hij niet van diens strenge stijl. Het œuvre van Royère getuigde van vrijheid en liefde voor kleuren, in een radicale breuk met de ontwer- pers van de jaren 1950, zoals Charlotte Perriand en Jean Prouvé. Royère gaf blijk van durf en een scherp gevoel voor harmonie van vormen en kleuren. Daarmee ging hij in tegen de standaardisatie van de meubelen na de oorlog. Door die heel eigen aanpak bekleedt hij een aparte plaats onder de ontwerpers van de tweede helft van de 20e eeuw.

TEKST: FLAVIEN GAILLARD HOOFD DESIGNVEILINGEN BIJ CHRISTIE’S IN PARIJS

ijn hele carrière lang creëerde Jean (1948). Hij mocht ook de salons van de Franse Royère (1902-1981) ontwerpen in legatie in Helsinki (1950), het paleis van de Sau- uiteenlopende plantaardige en dier- dische prins Faisal en het paleis van de Jordaanse boven lijke vormen. Gedreven door zijn rijke Een paar ronde zetels ‘IJsbeer’ fantasie en niet-aflatende vernieu- ontworpen in 1947. Hout, opnieuw Zwingsdrang pakte hij telkens weer uit met ver- gestoffeerd, 68,5 x 96 x 93 cm per rassende ontwerpen, met tot de verbeelding spre- stuk. Christie’s, Parijs, 20-11-2017. kende namen, zoals Regenboog, IJsbeer, Klaver, © Christie’s Images Ltd. € 847.500 Waterstraal, Wapenschild, Ei, Herbarium, Liaan, Paddenstoel en Olifantje. Om ze aan de man te rechts brengen, opende Royère een galerie in Parijs, op Drie bijzettafels ‘Kantelen’, ca. 1954, nr. 182 van de Rue du Faubourg Saint-Honoré, glas en glas spiegel, verguld giet- bestemd voor een bemiddelde clientèle. Al snel ijzer. Christie’s, Parijs, 20-11-2017. © Christie’s Images Ltd. kreeg hij tal van belangrijke opdrachten, on- € 75.000 der meer van het Franse consulaat in Alexandrië

58 l COLLECT koning Hoessein (1955) inrichten. Zo raakte hij links bekend bij een internationaal publiek en mocht Paar zetels ‘Ei’, model gerealiseerd sinds 1954. Hout, stof en velours. hij de interieurs ontwerpen van rijke klanten uit Christie’s, Parijs, 20-11-2017. © Chris- onder meer het Midden-Oosten, Zuid-Amerika tie’s Images Ltd. en Egypte. Behalve deze prestigieuze opdrachten € 415.000 exposeerde Royère ook op de Salon des Arts Mé- nagers en de Salon des Artistes Décorateurs, waar onder Paar zetels ‘Olifant, 1964-1965. Beu- zijn stands en ontwerpen op de nodige aandacht kenhout, gestoffeerd, velours, 108 mochten rekenen. Ter gelegenheid van de ten- x 85 x 87 cm. Christie’s, Parijs, 20-11- toonstelling ‘La résidence française’ (1947), geor- 2017. © Christie’s Images Ltd. ganiseerd door het tijdschrift ‘Art et Industrie’ pre- € 355.500 (per stuk) senteerde hij twee ontwerpen die beroemd zouden Internationaal, rijk en dynamisch: de worden: de IJsbeer-canapé en de lage Plas-tafel. Het was op die salons en in zijn galerie dat Jean markt van Royère is een afspiegeling Royère de banden met zijn klanten aanhaalde. Hij maakte graag nader kennis met hen en was altijd van zijn briljante ontwerpen. bereid gepersonaliseerde ontwerpen te creëren. Dat deed hij onder meer voor de Balsans. het begin van de jaren 1960, toen het jonge echt- Een zeer bijzondere bestelling paar pas getrouwd was, stonden ze op een dag Op de veiling ‘Hommage à Jean Royère’, op 20 stil voor de boetiek van Jean Royère. De Balsans november 2017 bij Christie’s, in Parijs, ging de bleven vol bewondering kijken naar een Bol-en- collectie van het echtpaar Balsan onder de hamer. semble. Ze kochten het meteen, want ze vonden Deze was tot dan toe in de familie gebleven. Aan dat het goed paste bij de commode in régencestijl

COLLECT l 59 rechts Ronde bank ‘IJsbeer’ ontworpen in 1947. Hout, opnieuw gestoffeerd, 70 x 239 x 120 cm. Christie’s, Parijs, 20- 11-2017. © Christie’s Images Ltd. € 439.500

dat moment woonde hij afwisselend in Frankrijk De Liaan-vloerlamp is de zuiverste en de Verenigde Staten. Zijn ontwerpen werden gekoesterd door de oorspronkelijke opdrachtge- expressie van zijn plantaardige vers, maar raakten geleidelijk aan vergeten door vormentaal, met vloeiende lijnen, de critici. zo typerend voor Royère’s stijl. Terug in de gratie Dat de ontwerpen van Royère nu weer in de be- en de wandtapijten uit Aubusson in hun interi- langstelling staan, is het resultaat van een lang eur. Ze sloten ook vriendschap met de ontwerper. proces. In 1980 schonk de ontwerper zijn archief De Balsans vertrouwden Royère de inrichting van en enkele meubelen aan het Musée des Arts Dé- hun appartement in Parijs en van de familiewo- coratifs. Het ging om meer dan 30.000 documen- ning in Picardië toe. Axel de Heeckeren, die in ten, foto’s, tekeningen en inrichtingsplannen. Ze 1985 werk van Jean Royère tentoonstelde in Ga- getuigen van zijn onuitputtelijke scheppingsver- lerie Jansen, in de Rue Royale, in Parijs, vertelde mogen. Pas wanneer je daar een duik in neemt, in de tentoonstellingscatalogus de volgende anek- besef je hoe ongemeen rijk zijn interieurontwer- dote over de ontwerper: “Het is een waar gebeurd pen waren en je ontdekt ook modellen die hij verhaal, dat ik heb gehoord van een van zijn vroe- speciaal voor zijn klanten heeft gecreëerd. Dit gere klanten en dat getuigt van de humor en de indrukwekkende archief vormde een schat aan gevatheid van de ontwerper. Op een dag werd hij informatie voor tal van antiquairs en galeriehou- opgebeld door een dame uit de rand van Parijs, ders die geboeid waren door de jaren 1950 en er met de vraag haar slaapkamer te vernieuwen. Ter onderzoek naar wilden doen, zoals Galerie Alan, plaatse aangekomen, stelde hij vast dat de woning Jacques Lacoste, Aline Chastel, Patrick Seguin en deel uitmaakte van een landbouwbedrijf waar Philippe Jousse. Reeds in de jaren 1980 hadden zij onder meer kippen werden gefokt. Na kennis te begrepen hoe belangrijk deze ontwerper was ge- hebben gemaakt en de kamer te hebben bekeken, weest. Door methodisch en doordacht onderzoek keerde hij terug naar zijn bureau en ontwierp hij konden ze hun klanten laten kennismaken met een volledig ameublement uitgaande van de vorm die vergeten meubelen. De jaren 2000 waren een van een ei ...”. De fameuze Ei-fauteuils waren beslissende periode. Van 8 oktober 1999 tot 30 geboren. Een van zijn bekendste klanten was de januari 2000 vond in het Musée des Arts Déco- Franse zanger en humorist Henri Salvador, die ratifs de tentoonstelling ‘Jean Royère, décorateur Jean Royère in 1955 vroeg zijn slaapkamer in te à Paris’ plaats. De markt reageerde enthousiast Vloerlamp ‘Liaan’, ca. 1960. Beschil- richten. Het resultaat waren meubelen van stro- en gaandeweg verbreidde die belangstelling zich. derd metaal en lampenkap van marqueterie, verkocht door Garouste en Bonetti Dat was onder meer te merken aan de fors stij- papier, 195 x 95 x 95 cm. De eerste en gepresenteerd in een mise-en-scène van hen op gende marktwaarde. Het beste moest echter nog versie van het stuk werd reeds ver- de veiling van zijn collectie in 1989. Tegenwoor- komen! In samenhang met die grote overzichts- vaardigd in 1953, waarschijnlijk in opdracht van het hotel La Capitol dig bevinden ze zich in het Parijse Musée des Arts tentoonstelling organiseerde handelaar Jacques in Beiroet. Courtesy Galerie Jacques Décoratifs. Het is een van de meest uitzonderlijke Lacoste, bijna tien jaar na zich te zijn gaan inte- Lacoste, Parijs. © Foto : Hervé Le- museumensembles. In 1972 zette Jean Royère een resseren voor de ontwerper, een aan Jean Royère wandowski. punt achter zijn activiteiten als ontwerper. Vanaf gewijde tentoonstelling, waarop zijn belangrijkste

60 l COLLECT werken werden gepresenteerd, zoals de beroemde rijke klanten inspireert. Liefhebbers combineren IJsbeer-canapés, het Eiffeltoren-ensemble, een vrijelijk werken van Jean Royère met werken van Bol-ensemble en vooral een sublieme Liaan- pakweg Basquiat, Warhol of Tombly. De dialoog vloerlamp. Die laatste is een van de mooiste ont- tussen meubelen en schilderijen wordt zo iets werpen van Royère. Het is méér dan een lamp, heel natuurlijks. De vormen, materialen en kleu- het is de zuiverste expressie van zijn plantaardige ren van die twee verschillende werelden vormen vormentaal, met vloeiende lijnen, zo typerend een boeiende combinatie. Zo tref je de IJsbeer- voor zijn stijl. Dit dynamische ontwerp bevat de canapé nu aan in de interieurs van sommige van kwintessens van zijn oeuvre. Het internationale de grootste verzamelaars van hedendaagse kunst. publiek, vooral de Amerikanen, raakte stilaan Ook grote couturiers, zoals Raf Simons en Reed in de ban van de jaren 1950. Deze uitgesproken Krakoff, zijn dol op die typische Royère-stijl. In Franse stijl werd in de Verenigde Staten gepromoot 2010 ging bij Christie’s de collectie van de be- door galeries als Delorenzo en Beyrie, in New York. faamde Duitse couturier Wolfgang Joop onder de Ontwerpen van Jean Royère werden al even popu- hamer, met werken van de grootste ontwerpers lair als die van Jean Prouvé en Charlotte Perriand. uit de jaren 1950, onder meer Alexandre Noll, Galeriehouders begonnen de heel eigen stijl van de Georges Jouve, Jean Prouvé en Charlotte Per- Franse ontwerper onder de aandacht te brengen, op riand. Het IJsbeer-ensemble, bestaande uit een hun stands op de Biënnale van Parijs en op tentoon- canapé en een fauteuil, met een richtprijs van stellingen, waar verzamelaars zijn atypische creaties € 150.000-200.000, zorgde voor een wereldrecord gretig kochten. De uitgave van belangrijke mono- voor Royère: het werd afgehamerd op € 365.000. grafieën, zoals die van Pierre-Emmanuel Martin- Door de omvangrijke productie van zijn ontwer- Vivier, in 2002, die in 2017 werd heruitgegeven na pen vallen er elk jaar nieuwe stukken en soms te zijn bijgewerkt, bewijst dat de belangstelling voor hele collecties te ontdekken, tot grote vreugde het werk van Jean Royère voortduurt en dat zijn re- van de internationale liefhebbers. Ook de nieuwe putatie nu echt wel gevestigd is. verzamelaars uit Azië en Latijns-Amerika ont- dekken nu zijn oeuvre en breiden hun collecties Royère en de hedendaagse kunst uit met stukken die thans tot de iconen van het De echte ommekeer kwam er evenwel toen de design behoren. De marktwaarde van Royère was ontwerpen van Royère werden gepresenteerd al bijzonder solide, maar doordat er steeds nieuwe samen met hedendaagse kunst. Zo is de Ameri- verzamelaars op de markt verschijnen, blijven de kaanse kunsthandelaar Larry Gagosian een grote prijzen stijgen. Internationaal, rijk en dynamisch: fan van zijn stijl en siert hij al zijn bezittingen de markt van Royère is een afspiegeling van zijn met ontwerpen van Royère, wat dan weer zijn briljante ontwerpen.

boven Vloerlamp ‘Ski’, ca.1950. Gelakt en verguld metaal, hoogte: 155,5 cm. Christie’s, Parijs, 20-11-2017. © Christie’s Images Ltd. € 87.500

links Wandlamp ‘Regenboog’, ca.1960. Gelakt metaal, 92 x 158 cm. Chris- tie’s, Parijs, 20-11-2017. © Christie’s Images Ltd. € 93.750

Meer weten Lezen ‘Jean Royère’, door Pierre- Emmanuel Martin-Vivier Uitgave : Norma, Parijs, 2017 ISBN 9782915542882

COLLECT l 61

Zilver & diamant versmolten in DIVA “De menselijke relaties maken ons vak boeiend”

Een dikke tien jaar timmeren – of beter, hameren – vader en zoon Thalen samen aan de weg vanuit hun atelier in de Belgische Ardennen. Vooral in de Verenigde Staten bouwden ze een trouwe klantenkring op. Tijdens het feestelijke openingsweekend van het nieuwe Antwerpse diamantmuseum DIVA tonen ze hun meest prestigieuze werk tot nu toe.

TEKST: ELIEN HAENTJENS

Maar liefst 300 diamanten en meer dan 28 kilo- maquette trokken we naar Antwerpen. Tijdens gram zilver hebben Rob en Jaap Thalen verwerkt dat gesprek beloofde hij zijn medewerking. We in het object dat ze tijdens het openingsweekend konden de diamanten lenen tot het stuk verkocht van DIVA, het gloednieuwe Antwerpse diamant- is. Maar helemaal op het einde van het gesprek linkerpagina museum met een hart voor zilver, presenteren. had ik eigenlijk nog steeds niet gezegd om hoe- Met zijn één meter twintig is ‘Frozen Morning Light’ meteen het grootste Met zijn één meter twintig is ‘Frozen Morning veel stuks het ging. Toen ik hem om 300 diaman- stuk dat vader en zoon Thalen ooit Light’ meteen het grootste stuk dat ze ooit maak- ten vroeg, vormde dat – tegen mijn verwachting maakten. © DIVA. ten. “We droomden er al lang van, maar het in – geen enkel probleem. Het bleek dat zijn IGC was onmogelijk om de diamanten zelf te finan- Group per maand maar liefst een miljoen dia- uiterst boven cieren. Toen ik tijdens een diner in de aanloop manten verhandelt”, vertelt vader Thalen. De eetkamer in het DIVA. © Foto: Carla Jansen-Höfelt. © DIVA. naar DIVA aan tafel zat naast diamantair Jacques “Een andere uitdaging waar we mee worstelden, Claes, heb ik de stoute schoenen aangetrokken. was het zetten van de diamanten. Daarvoor heeft boven Hij vond ons project interessant en vroeg om een Jacques Claes ons in contact gebracht met een Vader Rob & zoon Jaap Thalen. keertje langs te komen op zijn kantoor. Met een zetter in Antwerpen. Om de diamanten perfect © Thalen & Thalen.

COLLECT l 63 Tijdens het maakproces van een nieuw object kan er dus vanalles gebeuren. “Het experiment tijdens het proces is voor ons cruciaal. Na de schets ma- ken we telkens verschillende modellen in schuim of hout, zodat we een driedimensionaal beeld krijgen van het object en de vorm kunnen bijstu- ren. Daarnaast experimenteren we met het zilver zelf”, vertelt het duo. “Want als je niet bereid bent om het fout te laten gaan, dan zal je nooit een volgende stap bereiken. Zo hebben we voor de Sterckshofopdracht (Thalen & Thalen kreeg de laatste Sterckshofopdracht voor het Zilvermu- seum bij DIVA werd gevoegd, red.) bijvoorbeeld uitgeprobeerd hoe hoog we het zilver konden drij- ven, zodat het net niet zou instorten. Op som- mige plaatsen was het zelfs bijna transparant. Maar als we te ver gingen, moesten we helemaal opnieuw beginnen”, vertelt zoon Thalen. “Een ander mooi voorbeeld is ons zilveren bestek. Niemand geloofde dat we dat met fijn zilver, dat Het gloednieuwe museum aan de voor 99 procent bestaat uit zilver en daardoor buigzamer is dan de normale variant, zouden Antwerpse Suikerrui laat het verhaal kunnen. Maar het is ons gelukt om het zilver zo- danig te verdichten dat het hard genoeg is, maar rond het vakmanschap en de ge- niet breekt. Het is een kwestie van leren zien en schiedenis van diamant, juwelen en horen wanneer het zilver zijn grens bereikt. Als je die grens eenmaal kent, is het niet zo moeilijk. edelsmeedkunst zien. Maar uitleggen kunnen we het niet, het is een kwestie van ervaring.”

Verliefd worden te kunnen plaatsen lieten we buisjes op maat ma- Toen vader Rob en zoon Jaap in 2006 met Thalen ken. Die beschikken over een iets dikkere wand, & Thalen begonnen, was dat eigenlijk een beetje waardoor ze makkelijker uit te frezen zijn”, vertelt een sprong in het diepe. “Zelf had ik voor zilver- het duo. “Daarna worden de buisjes diepgevroren. smid gestudeerd aan de school in Schoonhoven, Voor we ze plaatsen maken we de gaatjes in de maar na twee jaar hield ik het er voor gezien om- grote structuur warm, waardoor ze terug krimpen dat ik met mijn toenmalige sturm und drang-ka- als ze in contact komen met de diepgevroren buis- rakter niet paste in de nogal klassieke opleiding. jes. Op die manier zitten ze voor eeuwig muur- Daarna ben ik in de wereld van het bronsgieten vast. We vinden het fijn om nieuwe technologie terechtgekomen. Toen Jaap na zijn studie archi- te combineren met oude technieken. Bovendien tectuur zei dat hij geen zin had in een kantoor- krijgt het massieve stuk dankzij de buisjes en het job, hebben we het plan opgevat om samen iets bijbehorende lichtspel een onverwachte transpa- te doen. We hebben een jaar lang nagedacht, en rantie.” hebben toen besloten om zilver als kunstvorm op- nieuw op de kaart te zetten”, vertelt vader Thalen. Leren zien en luisteren Een dikke tien jaar verder kan het duo leven van Inspiratie voor het stuk haalden vader en zoon hun werk, en hebben ze vooral in de Verenigde Thalen uit de architectuur van de Capital Gate- Staten een trouwe klantenkring opgebouwd. “De wolkenkrabber in Abu Dhabi. “Als we een vorm eerste kunstbeurs die we hebben bezocht, was zien die onmogelijk te maken is in zilver, dan Sofa in Chicago. We hadden een dummy van ons gaan we de uitdaging graag aan. Voor dit object eerste boek mee, en toen we dat toonden aan de lukte het niet om het echt te laten overbuigen, directeur van de beurs, nodigde die ons prompt want in dat geval zouden we met een sokkel moe- uit voor de volgende editie.” ten werken, en dat wilden we niet, maar door het “Kunst kopen is in de Verenigde Staten toch nog een draai te geven krijgen we wel hetzelfde effect. iets totaal anders dan in Europa. Als mensen Het moet een statement worden. Ook door het iets mooi vinden en ze de kwaliteit vertrouwen, beroemde vogelnest in Peking hebben we ons al dan spenderen Amerikanen makkelijk honderd- laten inspireren. Wellicht werkt de studie architec- duizend dollar. Terwijl het verkoopproces in Eu- tuur van Jaap daar aan mee”, vertelt vader Thalen. ropa voor zo’n bedrag veel meer tijd en overleg

64 l COLLECT in beslag neemt”, vertelt het duo. “Al is het voor zonder. Het is zoals verliefd worden. Als dat ge- onder iedereen wel belangrijk dat je als ontwerper een beurt, dan hangt er meestal ook een emotioneel De Wonderkamer in het DIVA werd zekere naam en bekendheid hebt, waarop ze kun- verhaal aan de aankoop. Het zijn die menselijke vormgegeven door interieuront- werper Gert Voorjans. © Foto: Carla nen vertrouwen. We moeten eigenlijk een soort verhalen en relaties die ons vak rijk en boeiend Jansen-Höfelt. © DIVA. merk worden. Daarnaast geven de zilverstempels maken”, besluit het duo. het stuk een extra kwaliteitsgarantie.” Terwijl het linksonder duo in het begin meer functionele objecten zoals Inktstel. © Foto: Hugo Maertens. theepotten maakte, is dat langzaamaan geëvolu- Inspiratie voor ‘Frozen Morning rechtsonder eerd naar pure, bijzonder grote objecten. “Men- Vlaams Hart. © Foto: Dominique sen kunnen ons werk natuurlijk altijd gebruiken, Light’ haalden vader en zoon Thalen Provost. maar voor ons zijn het in eerste instantie kunst- uit de architectuur van de Capital objecten. Ze zijn bijzonder om te zien, én om te voelen. Het tactiele aspect maakt fijn zilver bij- Gate-wolkenkrabber in Abu Dhabi.

DIVA opent feestelijk de deuren Met haar combinatie van zilver en diamanten symboliseert ‘Frozen Mor- ning Light’ het huwelijk tussen diamant en zilver, en zo het samensmelten van het Provinciaal Diamant- en Zilvermuseum tot DIVA. Dat gloednieu- we museum aan de Antwerpse Suikerrui laat, verspreid over zes thematische kamers, het ver- haal rond het vakmanschap en de geschiedenis van diamant, juwelen en edelsmeedkunst zien. Om haar verhaal te kruiden vroeg DIVA aan scenarist Frank Meer weten Van Laecke fictieve verhalen Bezoeken te bedenken om de veertien Openingsweekend DIVA topstukken, waaronder de zeld- 04-05 t/m 06-05 zame uilenbeker en een slang- www.divaantwerp.be juweel uit goud en email, weer Het programma vind je op de tot leven te brengen. Interieur- website. Vanaf 7 mei is DIVA defi- ontwerper Gert Voorjans richt nitief open. Aangezien DIVA met de Wonderkamer vol curiosa, tijdslots werkt, koop je het best luxe en exotiek in, terwijl decorontwerpster Carla Janssen Höfelt zich over de op voorhand een ticket voor een andere kamers ontfermt. Tijdens het openingsweekend is DIVA 57 uur open, specifieke dag én uur. Al kan je een knipoog naar het aantal facetten die een briljant telt. aan de balie in het museum ook nog terecht.

COLLECT l 65 Marrakech Arty De culturele charmes van de Rode Stad

Met zijn reusachtige palmentuin en de roodachtige okerkleur van zijn gebouwen, genesteld aan de voet van de indrukwekkende uitlopers van het Atlasgebergte, is Marrakech al tientallen jaren een toeristische trekpleister. Tot voor kort rustte de stad echter wat te veel op zijn lauweren. Daar kwam verandering in toen in november 2016 de COP22, de 22e Conferentie van de Partijen bij het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering, plaatsvond in de Marokkaanse stad.

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE

ie al een hele tijd niet meer in Mar- Tien eeuwen oud rakech is geweest, zou de stad nog Marrakech werd omstreeks 1062-1063 gesticht amper herkennen. Er is een nieuwe door Joesoef ibn Tasjfin (1009-1106), de eerste luchthaven, de stad heeft een gron- heerser van de dynastie der Almoraviden. Daar- Wdige schoonmaakbeurt gekregen, de zwerfhonden voor was het een oase, het eindpunt van de kara- boven zijn uit het straatbeeld verdwenen en de stad lijkt nu vaanroutes van Timboektoe naar de noordelijke Een adembenemend zicht op het een tweede jeugd te beleven, met een uitgesproken Sahara. Zijn zoon, de veroveraar Ali ibn Joesoef Atlasgebergte vanuit de tuinen van moderne uitstraling. Die renaissance gaat gepaard (1083-1143), versterkte de stad. De negen kilome- Menara van Marrakech. Gebouwd rond 1130, tijdens het bewind van met tal van culturele initiatieven, vaak privéprojec- ter lange vestingmuur dateert uit die tijd. Mar- de Almohaden, herbergt het hart ten, zoals de opening van het Yves Saint Laurent rakech onderging toen ook de invloed van het van deze tuinen een groot water- Museum in oktober 2017. Zulke projecten lokken reservoir dat wordt gebruikt voor steeds meer mensen naar Marrakech, op zoek naar irrigatie. Het bassin wordt aange- nieuwe talenten uit de hedendaagse kunstwereld. dreven door een meer dan 700 jaar oud hydraulisch systeem dat Het is niet alleen een trefpunt van Marokkaanse gevoed wordt door sneeuwwater kunstenaars, maar ook van Maghrebijnse en zelfs uit de bergen. Het paviljoen dateert Afrikaanse kunstenaars in het algemeen. De Rode uit de Saadian-dynastie (16e eeuw). Stad blijft trouw aan zijn tradities, maar stapt reso- © foto: Koussay Bachiri. luut de 21e eeuw in. rechts Gebouwd in de twaalfde eeuw (1120-1162), is de Koutoubia- moskee, met zijn karakteristieke De Rode Stad blijft trouw aan zijn minaret, een typisch voorbeeld van de architectuur van de Almohad- tradities, maar stapt resoluut dynastie. De tuinen zijn bijzonder populair. © foto: D. R. de 21e eeuw in.

66 l COLLECT Moorse Andalusië. De stad beleefde een economi- de stad en daarmee ook als richtpunt dient voor sche, culturele en spirituele bloeiperiode. Marra- wie de stad bezoekt. Andere bezienswaardigheden kech kon zich zelfs meten met Granada, Córdoba zijn de waterbassins van de tuinen van Agdal en en Sevilla. De stad werd van water voorzien door Menara, gevoed door sneeuwwater uit het nabij- een vernuftig systeem van aquaducten, waar nog gelegen Atlasgebergte. Marrakech telt nog opval- overblijfselen van te zien zijn. Vaklui, architecten lend veel tuinen uit die tijd, een stuk erfgoed van en kunstenaars uit Andalusië kwamen er helpen onschatbare culturele en ecologische waarde. On- met de bouw van moskeeën, paleizen en univer- der de Almohaden kreeg de Marokkaanse kunst siteiten. De Almoraviden waren dan wel gehecht en architectuur een meer eigen karakter, verschil- aan de lokale kunstproductie en de status van lend van de rest van de moslimwereld. Marrakech Marrakech als commercieel en intellectueel cen- kon zich toen moeiteloos meten met andere grote, trum, maar hun bouwkundige scheppingen ble- meer oostwaarts gelegen steden. De stad was zo’n ken niet zo goed bestand tegen de tand des tijds zeshonderd hectare groot, verdeeld in twee dui- en, vooral tegen hun opvolgers, de Almohaden delijk te onderscheiden zones: de medina en het (12e-13e eeuw). Die veroverden de stad in 1147, aan de elites voorbehouden stadsdeel. Aan deze na een negen maanden durend beleg. De eerste bloeiperiode kwam evenwel een einde tijdens de vernieuwing die ze introduceerden, was niet een dynastie der Meriniden (13e-15e eeuw), die het van de minste: Abd al-Moe’min (ca 1094/1106- politieke centrum van hun rijk verplaatsten naar 1147) werd uitgeroepen tot ‘bevelhebber van de Fez. Onder hun heerschappij bleef Marrakech gelovigen’, waardoor meteen ook een einde kwam weliswaar een belangrijk handelscentrum, maar aan het gezag van het kalifaat der Abassiden, het was niet langer de intellectuele hoofdstad. waarvan Bagdad de hoofdstad was. De nieuwe Onder de Sa’adiden (16e-17e eeuw) begon een dynastie maakte van Marrakech haar hoofdstad. nieuwe bloeiperiode. De Sa’adi-sjarifen, afstam- boven De streng islamitische Abd al-Moe’min verenigde melingen van de Profeet, kwamen uit de Draa- In oktober 2017 opende het door alle Berbers onder één heerschappij en bracht heel vallei. Zij redden de stad van de teloorgang. Hun de architecten van Studio KO (Parijs) Andalusië onder islamitisch bestuur. De Almoha- leider, Ahmed al-Mansoer (1549-1603), herstelde ontworpen Yves Saint Laurent Mu- den bouwden op hun beurt moskeeën en paleizen de orde in het land en begon aan een expeditie seum van Marrakech (MYSLM). Aan geïnspireerd op de Andalusische architectuur. in het zuiden van Marokko. In 1591 veroverde de buitenkant ziet het gebouw er uit als een opeenstapeling van aard- hij Timboektoe en palmde hij het hele gebied kleurige blokken waarbij de bakste- Een eigen identiteit rond de rivier Niger in. Hij bracht vele schatten nen een structuur vormen die doet Onder de bouwwerken die nog stammen uit de mee, die zouden worden gebruikt ter verfraai- denken aan de weefdraden van stof- tijd van Abd al-Moe’min heb je de befaamde Koe- ing van de steden Fez en Marrakech. Ahmed fen. Deze stenen uit terracotta zijn toebijamoskee, opgericht vanaf 1120, een van de al-Mansoer was een groot bouwer. Zo liet hij de lokaal geproduceerd. Ook de granito bestaat uit lokale stenen en marmer. grootste moskeeën van heel Afrika, waarvan de prachtige madrasa (religieuze school) Ben Joesoef © Majorelle Garden Foundation. ongeveer 77 meter hoge minaret uittorent boven (ca 1570), bouwen, een parel van de Moorse ar- © Foto: Nicolas Mathéus.

COLLECT l 67 boven De gevel van het nieuwe museum jong en onvervaren waren, betekenden het einde MACAAL / Museum van Afrikaanse Samen met zijn levensgezel Pierre van de soevereiniteit van Marokko, dat in 1934 hedendaagse kunst Al Maaden, Bergé kocht Yves Saint Laurent de een Frans protectoraat werd. Marrakech verwierf officieel in februari 2018 ingewijd toen een internationale reputatie, dankzij de vele door de Alliances Foundation. Het handelaren en vertegenwoordigers van westerse gebouw is een oude opslagruimte beroemde Majorelletuin, die ze omgebouwd door architect Didier maatschappijen die de stad bezochten. Marrak- Lefort ( DL2A), en maakt deel uit helemaal lieten restaureren, en de ech lokte niet alleen zakenlui en politici, maar van het vastgoedproject Al Maa- aangrenzende Villa Oasis, waar de ook kunstenaars, schrijvers, muzikanten, fotogra- den. © Met dank aan MACAAL fen, enz. In 1956 werd Marokko onafhankelijk. Museum. couturier tweemaal per jaar, vanaf Een tiental jaar later verbleef de Franse modeont- onder werper Yves Saint Laurent voor de eerste keer in Het Orientalistische Museum 1 juni en 1 december, twee weken Marrakech. De stad zou daarna een grote invloed opende in februari 2018 in een riad lang inspiratie ging opdoen. uitoefenen op zijn werk en zijn kleurenkeuze. Sa- in de medina van Marrakech, een men met zijn levensgezel Pierre Bergé kocht hij er van de oudste districten van de de beroemde Majorelletuin, die ze helemaal lieten stad. Het gebouw werd zorgvuldig gerestaureerd onder toezicht van chitectuur. De muurstroken met inscripties in restaureren, en de aangrenzende Villa Oasis, waar de huidige eigenaar, Nabil El Mal- Koefisch schrift behoren tot de pronkstukken de couturier tweemaal per jaar, vanaf 1 juni en louki, en dateert uit het Saadiaanse van de Arabisch-islamitische kunst. Eveneens op 1 december, twee weken lang inspiratie ging op- tijdperk (17e eeuw). © Stapico. initiatief van al-Mansoer werden verschillende bi- doen. De in haar oorspronkelijke staat bewaard bliotheken in Marrakech verrijkt met werken van gebleven woning kan worden bezocht op af- onschatbare waarde. De culturele en intellectuele spraak, maar dat is niet goedkoop… Wel voor ie- uitstraling van de stad had in de Maghreb haar dereen toegankelijk en beslist een bezoek waard: gelijke niet. de prachtige Majorelletuin, met zijn museum van de Berberse cultuur, en het aan de Franse cou- Neergang en opleving turier gewijde museum, dat zijn deuren opende In de 17e eeuw maakten de uit Tafilalet afkom- in oktober vorig jaar. De nieuwe media-aandacht stige alawietische sjarifen een einde aan de dynas- voor Marrakech is trouwens niet alleen te danken tieke crisis van de Sa’adiden door zelf de Marok- aan deze instelling, gebouwd in een uitgespro- kaanse troon te beklimmen. Moulay al-Rachid ken hedendaagse stijl, maar vooral geworteld in (1631-1672), de eerste heerser van de nieuwe dy- de lokale traditie. Al jaren wordt de culturele en nastie, welke trouwens nog steeds over het land intellectuele opleving aangewakkerd door jonge- regeert, verbleef een tijd in Marrakech, maar ren die een opleiding van internationaal niveau maakte later van Fez zijn hoofdstad. De regerin- hebben genoten, maar trouw blijven aan de lokale gen van zijn verre opvolgers, Moulay Abdel Aziz cultuur en nu graag willen helpen om Marokko (1878-1843) en Moulay Hafid (1876-1937), die een sterkere internationale uitstraling te geven.

68 l COLLECT Privé-initiatieven uit de 17e eeuw. Het ligt vlakbij de madrasa Die toegenomen aandacht voor Marrakech is ook Ben Joesoef en het reeds befaamde Maison de Marrakech telt nog een beetje te danken aan de beurs 1-54, waarvan la Photographie, dat in april 2009 door Patrick de eerste Afrikaanse editie in februari jongstleden Manac’h en Hamid Mergani werd geopend in opvallend veel tuinen in de stad plaatsvond. Het initiatief van Touria El een voormalige fondoek. Op een kwartier rijden Glaoui, een rasechte Marokkaanse en een groot van de medina, op de weg naar Fez, kun je op uit de 12e eeuw, een kenner van de hedendaagse Afrikaanse kunst, is verzoek een bezoek brengen aan het eigendom stuk erfgoed van on- lang niet het enige. In februari ging ook het MA- van Jean-François Fourtou, Dar El Sadaka, waar CAAL (Museum of African Contemporary Art de Franse kunstenaar zijn atelier heeft gevestigd, schatbare culturele en Al Maaden) open, met als eerste tentoonstelling met onder meer het beroemde ‘Maison tombée ‘Africa Is No Island’ (nog tot 24 augustus), over du ciel’ en het al even indrukwekkende ‘Mai- ecologische waarde. de hedendaagse Afrikaanse fotografie. Officieus son du géant’. Even verder, in dezelfde richting, opende de instelling haar deuren al tijdens de kun je elke zaterdag een bezoek brengen aan de COP22. Het gaat om een initiatief van de Fonda- prachtige zalen van de Montresso* Art Foun- tion Alliances, geleid door de familie Lazraq, die dation, opgericht door Jean-Louis Haguenauer, actief is in de vastgoedsector. Van dezelfde fami- een groot liefhebber van hedendaagse kunst die lie is ook het aangrenzende Al Maaden-complex, Afrikaanse gastkunstenaars laat verblijven in met zijn exclusieve woningen, prachtige golfter- zijn Jardin Rouge. Nog tot 31 mei is daar een rein en een groot park voor sculpturen, met een groepstentoonstelling over ‘monumentaliteit’ te adembenemend uitzicht op het Atlasgebergte. zien. Aan keuze is er dus zeker geen gebrek! In Het was eveneens ter gelegenheid van COP22 Marokko vindt u trouwens de wortels van het dat de aan de hedendaagse Marokkaanse kunst oriëntalisme. Eugène Delacroix reisde in 1832 gewijde galerie Le Comptoir des Mines haar immers maandenlang door Noord-Afrika, wat deuren opende, in een art-decogebouw in Gue- een grote invloed zou hebben op zijn latere werk. liz, een van de moderne wijken van Marrakech. U zult er ook het kloppende hart horen van een Deze wijk is een heuse artistieke ‘hub’, met nog Afrika in volle beweging. Het Marrakech van tal van andere galeries (onder meer David Bloch, tegenwoordig ziet zich graag als de hoofdstad 127 en Noir sur Blanc) en het nieuwe museum van de hedendaagse Afrikaanse kunst. Tenzij u MACMA, specifiek gericht op de kunst en cul- liever gewoon gaat wandelen op het plein Jemaa tuur van Marrakech, met name de moderne el-Fna, in de soeks en de kronkelende steegjes schilderkunst. De instelling werd in het leven van de medina, op zoek naar pareltjes van een geroepen door Nabil El Mallouki, ooit bankier eeuwenoude cultuur. Al even betoverend zijn de en nu galerist. In de medina heb je het Oriën- talrijke tuinen van Marrakech, waarvan de Jar- talistisch Museum, dat sinds februari gevestigd din Secret de recentste is, met hun weelderige is in een prachtige, volledig gerestaureerde riad plantengroei en het vrolijke gefluit van vogels.

links Op zijn landgoed van 11 hectare, Dar El Sadaka, gelegen in het hart van het palmenbos van Marrakech, realiseerde de Franse kunstenaar Jean-François Fourtou zijn jeugd- droom door een huis op zijn kop te bouwen. Dit uit de lucht gevallen huis (2011) is een perfecte reproduc- tie van het huis van zijn grootou- ders. © Dar El Sadaka.

COLLECT l 69 Detail van een van de binnenpatio’s van het mythische hotel La Ma- mounia, zonder twijfel een van de mooiste paleizen ter wereld. In de achttiende eeuw lag de tuin tegen de wallen van de oude stad, en was ze eigendom van de Sultan Alaouite Sidi Mohammed Ben Abdellah. Hij tekende de tuinen voor zijn zoon, prins Mamoun, en bood ze aan als een huwelijksgeschenk. De prins gaf het de naam Arsal el Mamoun, later veranderd naar Arsat Mamounia. © La Mamounia.

onder van links naar rechts De kunstruimte van de Montresso * Art Foundation, heeft tot eind mei een tentoonstelling over monumen- tale kunst, met werken van RERO, Hendrik Beikirch, KOUKA en David Mesguich. © RERO / Montresso * Art Foundation. Het andere Marrakech In de lobby van het Yves Saint Lau- rent Museum staat de beroemde Zoals in veel moslimlanden worden ook hier de beperkte investeringen van de over- Sénoufo-vogel, de eerste aankoop heid in de culturele sector gecompenseerd door de vele privé-initiatieven. Die vind je van Pierre Bergé en Yves Saint Lau- rent, in 1960. © Fondation Majorelle zowat overal in Marrakech, vaak met de impliciete goedkeuring van de overheid. Hier- Garden. © Foto: Nicolas Mathéus. onder vindt u een vrij volledige lijst, voor wie het andere Marrakech wil leren kennen

Zicht op de ruimtes van de Comptoir en er de bruisende energie van wil ervaren. (cd) des Mines Gallery (CM Galerie), in de wijk Guéliz. © Comptoir des Mines.

De Ben Youssef Madrasa werd ge- Galeries en David Bloch Gallery Galerie Noir sur Blanc sticht door de Merinid Sultan Abu cultuurcentra Rue des Vieux Marrakechis, Rue Yougoslavie 48, Imm Adam al-Hasan en vormt een juweel van Gueliz Plaza, Gueliz de Moorse architectuur. De huidige BCK Art Gallery www.davidblochgallery.com www.galerienoirsurblanc.com structuur van deze Koranschool Rue Ibnou Aicha, Imm C, Resi- werd rond 1570 door de Saadiërs gebouwd. Het gebouw ondergaat dence Al Hadika El Koubra Espace d’art Montresso* Galerie Siniya28 momenteel een uitgebreide restau- www.bck.ma op 20 km van Marrakech, 30-40 Rue Tariq Bnou Ziad 28, ratie. © Wikimedia. D.R. min. Gueliz Comptoir des Mines Galerie www.montresso.com Galerie Siniya28 op Facebook (CM Galerie) Op de hoek van de Rue de la Galerie 127 Galerie Tindouf Liberté en de Rue de Yougosla- Avenue Mohammed V 127, Bd. Mohamed VI 22, Menara vie, Gueliz Gueliz Gueliz CM.Galerie op Facebook www.galerie127.com www.gallerytindouf.com

70 l COLLECT Voice Gallery kaanse kunst komen aan bod. 366 Zone industrielle Sidi Ghanem www.artcurial.com www.voicegallery.net Musea Beurs MACAAL – Museum of African In februari jongstleden vond de Contemporary Art Al Maaden beurs 1-54 Contemporary Afri- Al Maaden, Sidi Youssef Ben Ali can Art Fair plaats in de eresalons www.macaal.org van het befaamde luxehotel La Mamounia. Deze succesrijke MACMA – Musée d’Art et de eerste editie onderstreepte Culture de Marrakech de ambities van Marrakech als Rue de Yougoslavie 61, Passage culturele ‘hub’ in Afrika. Volgend Ghandouri, Gueliz jaar keert de beurs terug naar www.museemacma.com La Mamounia: www.1-54.com/ Marrakech Maison de la Photographie de Marrakech Veiling Rue Ahl Fes, 46 Rue Bin Lafnade, Medina Elk jaar, in december, houdt Art- www.maisondelaphotographie.ma curial een veiling van oriëntalis- tische kunst (‘Paris#Marrakech’). Musée Berbère & Jardin Die vindt gelijktijdig in Parijs Majorelle en Marrakech plaats. Ook de Rue Yves Saint Laurent, Gueliz Parc de Sculptures Al Maaden boven moderne en hedendaagse Afri- www.jardinmajorelle.com Al Maaden, Sidi Youssef Ben Ali, Zicht op de Villa Majorelle, herkenbaar om Dyour Chouhada zijn bijzondere blauwe kleur, in de tuin met dezelfde naam. © Majorelle Garden Musée Yves Saint Laurent www.almaaden.golf/parc-de- Foundation. © Foto: Nicolas Mathéus. Marrakech sculptures Rue Yves Saint Laurent, Gueliz links www.museeyslMarrakech.com Interessante adressen Een van de lounges van de Villa Oasis, de privéwoning van Pierre Bergé en Yves Saint Laurent, grenzend aan de Majo- The Orientalist Museum of Dar El Sadaka relletuin. Uitsluitend te bezoeken onder Marrakech N8, Rue de Bab Aylan strikte voorwaarden. © Foto: Jean-Claude Kaat Bennahid, Derb El Khamsi 5 www.darelsadaka.com Deutsch. Paris Match. orientalistmuseumMarrakech op Facebook La Mamounia Avenue Bab Jdid Tuinen www.mamounia.com

Le Jardin Secret La Villa des Orangers Rue Mouassine 121, Medina Rue Sidi Mimoun 6 www.lejardinsecretMarrakech.com www.villadesorangers.com Meer weten Bezoeken Naar Marrakech reizen met het vlieg- tuig kan vanuit Brussel en Amsterdam. De maatschappij Transavia vliegt dagelijks (3.45 uur) vanuit Amsterdam. Brussels Airlines vliegt op vaste dagen naar Marrakech (3.40 uur). Om naar Marokko te kunnen reizen, heeft u een paspoort nodig dat nog zeker zes maanden geldig is na de datum van terugkeer. De beste momenten om de stad te bezoeken zijn de lente, het begin van de zomer en de herfst. Meer info over het culturele aanbod en de toeristische infrastructuur vindt u op www.visitMarrakech.ma.

COLLECT l 71 VEILINGEN WERELDWIJD Veilingen Wereldwijd

de meest bekende en geliefde thema’s van de Bruegel-dynastie. Een ‘Portret van de Frederik de Wijze, keurvorst van Saksen’ (1535), te danken aan het atelier van Lucas Cranach de Oude, met een richtprijs van € 60.000-80.000, werd toegewezen voor € 207.400. Men kon ook bieden op een bijzonder fraaie en levendige tekening van de Nederlandse kunstenaar Sa- muel Van Hoogstraten (1627-1678), mogelijk zijn grootste meesterwerk. Het werk dateert Blauwe diamant van Elisabeth Farnese, ‘Fancy Dark Grey- Blue’. Peervormig, 6,16 karaat. Sotheby’s, Genève, 15-05. van net na zijn leerperiode in het atelier van © Sotheby’s. Rembrandt. Alle technieken worden hier met Richtprijs: CHF 3,5-5 miljoen (€ 3-4,2 miljoen). groot meesterschap met elkaar gecombineerd. Zijn ‘Kruisiging’, een pentekening met bruine

Samuel Van Hoogstraten, ‘De kruisiging’. Pen en bruine inkt, grijs gewassen, sanguine en witte gouache, in het laatje. ‘Le bouquet aux amoureux dans inkt, 24,5 x 25 cm. Artcurial, Parijs, 22-03. © Artcurial. had een richtprijs van € 40.00-60.000, maar de la fenêtre’ van Chagall ging van de hand voor € 319.000. nieuwe eigenaar telde er € 319.000 voor neer. € 669.000, terwijl de collectie van Christian en Dat is een nieuw wereldrecord voor een werk Isabelle Adrien € 1,9 miljoen opbracht. Ook van deze kunstenaar. Tijdens de Parijse veiling- in Drouot werden mooie resultaten behaald, VEILINGRESULTATEN week gewijd aan werken op papier gingen niet onder meer met een pastelportret van Elisabeth minder dan tweeduizend stuks onder de hamer. Vigée-Lebrun (€ 265.440) bij Thierry de Mai- Mooie resultaten voor Phillips Behalve de sterke resultaten bij Artcurial zijn gret. Ook de veiling bij Leclere was een succes Op 8 maart jongstleden behaalde Phillips het de resultaten dit seizoen zeer wisselvallig. De (€ 735.000 in totaal), terwijl de collectie van beste resultaat uit zijn geschiedenis voor een vei- veilingen van tekeningen brachten in totaal Mathias Polakovits bij Joron Derem het dub- ling van moderne en hedendaagse kunst. zo’n € 16 miljoen op. Dat is bijna 30 % min- bele opbracht van wat werd verwacht. De totaalopbrengst bedroeg £ 97,8 miljoen der dan de uitzonderlijk mooie resultaten van (€ 109,8 miljoen). Dat is liefst zeven maal meer vorig jaar. Een en ander is te verklaren door de Een collectie uit de 19e eeuw dan de opbrengst van vorig jaar. Er gingen dan povere opbrengst van de veiling van moderne bij Millon & Mathias ook twee belangrijke moderne kunstwerken on- werken op papier bij Christie’s: € 3,3 miljoen, Op 28 maart ging Millon & Mathias over tot der de hamer: ‘La Dormeuse’ (1932) van Picasso nauwelijks de helft van wat experts hadden de veiling van een in de 19e eeuw aangelegde bracht £ 41,8 miljoen (€ 47 miljoen) op, terwijl verwacht. Voor de twee topstukken, van Picasso collectie juwelen en gouden dozen. Het werd ‘Nu allongé I (Aurore)’ van Matisse £ 14,8 mil- en Picabia, werd niet eens een koper gevonden. een succes: de totaalopbrengst bedroeg joen (€ 16,7 miljoen) opbracht. Met een werk De oude werken daarentegen hadden wel suc- € 2.262.000, kosten inbegrepen, en voor 90 % van de hedendaagse kunstenaar Mark Bradford ces. Zo ging ‘Sapho’ van Gustave Moreau van van de stukken werd een koper gevonden. De (1961) werd een nieuw wereldrecord geboekt: de hand voor € 547.500. Voor ‘Femme au juwelen, die getuigen van de elegantie en de ‘Helter Skelter I’ (2007) ging van de hand voor peignoir rouge’ van Degas, dé blikvanger van de kwaliteit van de juwelierskunst van de 19e eeuw niet minder dan £ 8,6 miljoen (€ 9,7 miljoen). veiling, daagde geen koper op... Bij Sotheby’s en het begin van de 20e eeuw, brachten veel Globaal genomen overtroffen de resulaten ruim- brachten de moderne tekeningen € 5,8 miljoen meer op dan verwacht. Een grote broche (‘de- schoots de verwachtingen van de experts. vant de corsage’), met een richtprijs van € 60.000-100.000, werd toegewezen voor Wereldrecord voor Nederlandse € 468.000, inclusief kosten. Het ovale juweel tekening bij Artcurial van goud (18 karaat) en zilver werd in 1834 Op 22 maart jongstleden hield Artcurial een vervaardigd bij Maison Ouizille & Lemoine. veiling van onder meer tekeningen van oude Het is versierd met diamanten, smaragden, meesters. Deze bracht in totaal € 6 miljoen robijnen en saffieren. Een andere koper bood op. Er werden ook zes nieuwe wereldrecords € 240.500 voor een collier met 53 parels van geboekt. Een pasteltekening van Le Brun de eerste kwaliteit, aflopend in grootte, en werd in voorkoop genomen door het paleis één cultivéparel, met een sluiting van platina, van Versailles. Het Louvre deed hetzelfde, met versierd met een diamant (een marquise van een sculptuur van Félicie de Fauveau. Verder 2,30 karaat). Ook dat bod lag veel hoger dan werden mooie resultaten behaald met werken de richtprijs. Voorts werd € 286.000 (inclusief van de noordelijke scholen. Zo ging het paneel Grote broche (‘devant de corsage’), 1834, Maison Ouizille kosten) betaald voor een rechthoekige camee ‘Winterlandschap met vogelknip’ van Pieter II & Lemoine, Parijs, goud, zilver, diamanten, smaragden, van driekleurig sardonyx, met daarop het pro- robijnen en saffieren. Millon & Mathias, Parijs, 28-03. Bruegel (richtprijs: € 200.000-300.000) van de © Millon & Mathias. fiel van een man, in Perzische stijl. Dit juweel, hand voor € 455.400. Dit is wellicht een van € 468.000. vervaardigd omstreeks 1870, weegt 50,80 gram.

72 l COLLECT VEILINGEN WERELDWIJD

Het ensemble snuifdozen en gouden dozen kon handelaar, die het in 1963 had gekocht bij Sot- eveneens op grote belangstelling van het kopers- heby’s, in Londen, voor minder dan € 200.000. publiek rekenen. Zo werd € 58.500 (inclusief Op 4 juni kan men bij Artcurial in Parijs bieden kosten) geboden voor een kleine doos (2,8 cm op een Nederlands landschap met een richtprijs hoog, 7,5 cm lang en 5,5 cm breed), met bij- van € 3-5 miljoen. Het schilderij dateert uit de zonder mooi bloedrode jade aan de zijkanten en beginjaren van Van Goghs artistieke carrière en met een vatting van goud (18 karaat) en email. werd tot nu toe tentoongesteld in musea: van 1961 tot 1974 was dat in het Gemeentemu- Hongkong, eldorado voor seum in Den Haag, van 2007 tot 2010 in het veilingen Museum voor Schone Kunsten in Montreal, en Van 30 maart tot 3 april hielden Sotheby’s en van 2011 tot 2018 in het Van Gogh Museum Bonhams een reeks veilingen in Hongkong, ter in Amsterdam. “Het is het enige landschap dat gelegenheid van Art Basel. Christie’s opteerde Van Gogh in die periode schilderde. Het ver- voor een ander tijdstip. Sotheby’s pakte uit met raadt de invloed van de school van Barbizon en 3.659 lots, iets meer dan vorig jaar: oude, mo- de Haagse school”, aldus het Franse veilinghuis, derne en hedendaagse kunst (zowel westerse als dat bijzonder trots is dit werk ter verkoop aan Aziatische), wijnen, horloges, juwelen, enz. De te kunnen bieden. Het is immers al meer dan opbrengst bedroeg HK$ 466 miljoen twintig jaar geleden dat er een schilderij van Van (€ 48,2 miljoen), wat in de buurt van de hoog- Gogh onder de hamer ging in Parijs. ste verwachting lag. Dat is 15 % meer dan vorig jaar (in lokale munt gerekend). Enkel de Een meesterwerk van historische resultaten van 2013 waren nog beter. Constantin Brancusi, ‘La jeune fille sophistiquée (Nancy Brancusi bij Christie’s Tot de blikvangers behoorden een met falangcai Cunard)’, 1932, gepatineerd brons. Christie’s, New York, Op dezelfde veiling bij Christie’s, op 15 mei, in versierde kom uit de tijd van de Qing-dynastie, 15-05. © Christie’s Images Ltd. New York, kan men ook bieden op een uiterst Richtprijs op aanvraag. toegewezen voor HK$ 30,4 miljoen zeldzame bronzen sculptuur van Constantin (€ 3,15 miljoen), en een ensemble boeddhisti- Brancusi uit 1932: ‘La jeune fille sophistiquée sche manuscripten uit de tijd van de Ming-dy- VEILINGEN OP KOMST (Nancy Cunard)’. De richtprijs is op aanvraag. nastie, toegewezen voor hetzelfde bedrag. Deze Het stuk komt uit de collectie van Elizabeth mooie resultaten wijzen nogmaals op de goede Een blauwe diamant bij Sotheby’s Stafford, die het samen met haar echtgenoot gezondheid van de lokale kunstmarkt. Volgens Op 15 mei gaat bij Sotheby’s in Genève een rechtstreeks van de kunstenaar kocht, bij een Artprice is Hongkong nu al de op drie na groot- blauwe diamant van 6,16 karaat onder de ha- bezoek aan zijn atelier in 1955. Het is het enige ste markt, na New York, Londen en Peking. Wat mer. Hij behoorde ooit toe aan Elisabeth Far- bronzen exemplaar dat de Amerikaanse schrijf- openbare veilingen betreft, is het marktaandeel nese (1692-1766) en zou CHF 3,5-5 miljoen ster, politiek activiste en erfgename Nancy van Hongkong vorig jaar met 13 % gestegen ten (€ 3-4,2 miljoen) moeten opbrengen. De dia- opzichte van het Chinese vasteland (zie het rap- mant heeft een koninklijke pedigree: na in 1715 port van Art Basel). Wat galeries betreft, hebben aan Elisabeth te zijn geschonken, één jaar na enkele grote namen zich onlangs in Hongkong haar huwelijk met de Spaanse koning Filips V gevestigd: David Zwirner, in januari jongstle- (een kleinzoon van Lodewijk XIV), werd hij den, en Hauser & Wirth, eind maart. nog gedragen door verschillende andere ge- kroonde hoofden, nakomelingen van Elisabeth, zonder in die drie eeuwen ooit de familie te hebben verlaten.

Van Gogh in tweevoud Op 15 mei gaat bij Christie’s in New York een landschap van Vincent van Gogh onder de hamer. Het was te zien in de meeste overzichts- tentoonstellingen over zijn œuvre, onder meer die in 1905, in het Stedelijk Museum in Am- sterdam. De richtprijs bedraagt ongeveer € 28 miljoen. Dit ‘Gezicht op het asiel en de kapel Vincent van Gogh, ‘Gezicht op het asiel en de kapel van van Saint-Paul-de-Mausole’ schilderde de Ne- Saint-Paul-de-Mausole’. (Saint-Rémy), 1889. Olieverf op derlandse kunstenaar in Saint-Rémy. Het werk Lucio Fontana, ‘Concetto Spaziale, Attesa’, 1964-1965. Waterverfschilderij op doek, roze, 46 x 38 cm. Dorotheum, doek, 45,2 x 60,3 cm. Christie’s, New York, 15-05. behoorde ooit toe aan actrice Elizabeth Taylor. © Christie’s Images Ltd. Wenen, 16-05. © Dorotheum. Richtprijs: ca. € 28 miljoen. Het was een cadeau van haar vader, een kunst- Richtprijs: € 480.000-650.000.

COLLECT l 73 VEILINGEN WERELDWIJD

Topstukken bij Sotheby’s ‘Flesh And Spirit’ van Jean-Michel Basquiat wordt zonder twijfel een van de blikvangers op de avondveiling van hedendaagse kunst bij Sotheby’s in New York, op 16 mei. Het 370 x 370 cm metende werk uit 1983 bestaat uit verschillende doeken. Het is een van de meest monumentale werken die de Amerikaanse kunstenaar ooit creëerde en in ieder geval het grootste dat ooit onder de hamer ging. Het werk werd in 1983 gekocht door Dolores Ormandy Jacques-Emile Ruhlmann, dientafeltje (‘Redhead’), 1925-1930, Makassaars ebbenhout, aderhout van de Neumann, een mecenas en vooruitziende ver- notenboom, ivoor en brons. Christie’s, Parijs, 22-05. zamelaarster. Ze was een van de eerste fans van © Christie’s Images Ltd. de graffitikunstenaars. Sindsdien is het werk in Richtprijs: € 50.000-70.000. de familiecollectie gebleven. Het zou zo’n $ 30 miljoen (€ 24,3 miljoen) moeten opbrengen. leeftijd overleden Prince speelde een belangrijke Diezelfde avond kan men bij Sotheby’s bieden rol in de moderne muziekgeschiedenis. Hij op een schilderij van Jackson Pollock dat nog schreef onder meer enkele van de grootste hits niet eerder op de markt verscheen: ‘Number 32’ aller tijden. Een van de topstukken van deze Jackson Pollock, ‘Number 32’, 1949. Schilderij op gema- (1949), aangekocht in 1983 en 35 jaar lang in veiling is een elektrische gitaar, een Schecter roufleerd papier. Sotheby’s, New York, 16-05. dezelfde collectie gebleven. Dit uiterst zeldzame ‘White Cloud’, die Prince in 2002 speciaal © Sotheby’s. Richtprijs: $ 30-40 miljoen (€ 24,3-32,5 miljoen). werk op gemaroufleerd papier behoort tot een bestelde en die dezelfde kenmerken vertoont als beperkte groep van 16 ‘drippings’, gecreëerd in de gitaar waarmee hij in 1984 te zien was in de 1949. Het is een van de acht werken geschilderd film ‘Purple Rain’, die hem op slag wereldbe- Cunard voorstelt. Het rust op een bronzen met aluminiumverf, die voor een heel bijzondere roemd maakte. De gitaar werd ontworpen door voetstuk, door de kunstenaar zelf bewerkt. Mo- glans zorgt. Het laatste werk met een gelijkaar- Dave Rusan en geschonken aan een werknemer gelijk verbetert dit werk het wereldrecord voor dige compositie ging in mei 2013 van de hand van Paisley Park. Deze zou $ 10.000-20.000 Brancusi (€ 46,5 miljoen) dat in mei 2017 werd voor het recordbedrag van $ 58,4 miljoen. Dit moeten opbrengen. Wat kleding betreft, kan behaald met ‘La muse endormie’ (1913). werk hier heeft een richtprijs van $ 30-40 mil- men onder meer bieden op een rood pak met joen (€ 24,3-32,5 miljoen). daarop het liefdessymbool van Prince en met Een icoon van mei ’68 in Drouot een vergulde sluiting aan de achterkant. Dit lot De foto’s van mei ’68 van de Franse fotograaf Persoonlijke spullen van zou $ 6.000-8.000 in het laatje moeten bren- Claude Dityvon (1937-2008) zijn bekend bij Prince onder de hamer gen. Verder op het menu: een felblauw maat- een zeer breed publiek. Expert Christophe Op 18 mei kan men in het Hard Rock Café in pak, met een richtprijs van $ 40.000-50.000. Goeury en veilinghuis Millon laten ons ken- New York bieden op persoonlijke bezittingen Prince droeg het op het podium, tijdens een nismaken met het oeuvre van deze moeilijk te van de Amerikaanse rocklegende Prince. De memorabel concert in Paisley Park, in 1999, klasseren fotograaf via een volledig aan hem ge- verkoop wordt georganiseerd door veilinghuis samen met Lenny Kravitz. Nog een groot aantal wijde veiling in Drouot, op 15 mei aanstaande. Julien’s Auctions. Het gaat om een zeer di- andere kledingstukken gaan onder de hamer, Aangeboden worden: 320 foto’s die een mooi verse selectie, van instrumenten en brieven tot zoals hemden, blouses, laarzen, mantels en overzicht bieden van zijn carrière, van 1967 tot kleding en juwelen. De in 2016 op 57-jarige verder ook juwelen, allemaal stukken waaraan 2007, afkomstig uit zijn privécollectie. de koning van de funk zijn heel eigen visuele stijl dankte. Moderne en hedendaagse kunst in het Dorotheum Design en sierkunst in Parijs Op 16 mei houdt het Dorotheum, in Wenen, Op 22 mei houdt Christie’s in Parijs een veiling een veiling van moderne en hedendaagse kunst. van design, met een vijftigtal lots, rond drie Men kan er onder meer bieden op diverse thema’s: bronzen dieren, de art-decoperiode opmerkelijke werken van Lucio Fontana. Een en een selectie van een vijftiental stukken ervan is een roze ‘Concetto Spaziale, Attesa’ uit met betrekking tot het legendarische kop- 1964-1965, met een richtprijs van € 480.000- pel François-Xavier en Claude Lalanne. Zo 650.000. De Oostenrijkse markt is duidelijk kan men bieden op een ‘Requin’ (richtprijs: aanwezig: men kan ook bieden op diverse € 250.000-350.000), ‘Trois oies’ (1991), van tekeningen van Egon Schiele, waaronder twee gepatineerd brons, en een bijzonder fraaie bijzonder fraaie vrouwelijke naakten uit 1914, François-Xavier Lalanne, ‘Requin’, 2003. Brons en marmeren schildpad (1995), met een richtprijs gekleurd notenhout. Christie’s, Parijs, 22-05. © Christie’s die elk € 350.000 - 500.000 zouden moeten Images Ltd. van € 100.000-150.000. Christie’s, dat sinds opbrengen. Richtprijs: € 250.000-350.000. de veiling in november 2016 de marktleider

74 l COLLECT VEILINGEN WERELDWIJD

is wat Rembrandt Bugatti betreft, presenteert ingesleten mechanismen van de kunstwereld aan drie stukken van deze kunstenaar, waaronder de kaak stelt. een ‘Lopende panter’, met een opgeheven ach- terpoot, die zijn prachtige patina heeft bewaard Veiling rond Gonzague (richtprijs: € 250.000-350.000). Het stuk werd Saint Bris bij Millon gekocht in 1930 en is sindsdien in dezelfde Het heeft maar zeven maanden geduurd, sinds familie gebleven. Wat art deco betreft, is er een Gonzague Saint Bris op 8 augustus 2017 om- zeldzaam stuk van André Groult, van haaienleer. kwam bij een verkeersongeval in Normandië, Het gaat om een damesbureau uit 1913 waarvan tot de aankondiging dat zijn bezittingen onder blijkbaar maar twee exemplaren bestaan. Dit de hamer zouden gaan. De Franse schrijver en heuse museumstuk verkeert in uitstekende staat. journalist had geen kinderen. Het is veilinghuis Het zou € 150.000-200.000 moeten opbrengen. Louise Lawler, ‘Black and White’, 1987. Cibachrome af- Millon dat op 4 juni aanstaande zal overgaan tot Verzamelaars krijgen ook de kans een dientafel- druk, ed. 5 ex., 74,5 x 98,5 cm. Piasa, Parijs, 30-05. © Piasa. de veiling van de inboedel van zijn woning in Richtprijs: € 80.000-100.000. tje (‘Redhead’) van Jacques-Emile Ruhlmann Parijs. Volgens het veilinghuis zal de opbrengst aan te schaffen. Het is vervaardigd van Makas- worden door deze kunst uit het Verre Oosten dienen om van zijn ‘jachthuis’ in Chanceaux- saars ebbenhout, aderhout van de notenboom, en velen onder hen verzamelden toen oosterse près-Loches, in de regio Touraine, een schrij- ivoor en brons. De richtprijs bedraagt € 50.000- prenten. Het ensemble dat bij Artcurial wordt verswoning te maken. Zo wordt niet alleen de 70.000. geveild, telt 50 prenten. Die zijn sinds het einde herinnering aan deze bijzonder productieve van de 19e eeuw in dezelfde familie gebleven. auteur levendig gehouden, maar kunnen er Een prentencollectie bij Artcurial De oorspronkelijke collectie omvatte meer ook gastschrijvers verblijven. Dit buitenver- Op 23 mei gaat bij Artcurial, in Parijs, een dan 150 prenten. Er zitten werken bij van de blijf, waar Gonzague Saint Bris zo dol op was, uitzonderlijke collectie Japanse prenten uit de belangrijkste Japanse kunstenaars die hun Euro- bevond zich dicht bij het kasteel Le Clos Lucé, 18e en 19e eeuw onder de hamer, samen met pese collega’s destijds hebben beïnvloed. Zo zijn de familiewoning waar hij opgroeide en waar zeven ‘shin-hanga’-prenten, die getuigen van de er twaalf prenten van Kitagawa Utamaro. Op Leonardo da Vinci de laatste drie jaar van zijn artistieke vernieuwing aan het begin van de 20e een ervan is het bovenlijf van een jonge vrouw leven doorbracht. Zijn buitenverblijf had hem eeuw. De collectie werd verzameld in de 19e te zien die een speld in haar kapsel steekt (richt- er zelfs toe geïnspireerd een ambitieus literair eeuw, toen Japan zich begon open te stellen voor prijs: € 30.000-40.000). Van Toshusai Sharaku festival te organiseren: La Forêt des Livres. Het de buitenwereld en zijn artistieke productie po- is er een zeldzaam ensemble van zes portretten veilingaanbod omvat op z’n minst een dui- pulair begon te worden in Europa. De westerse van acteurs. Verder omvat de selectie werken zendtal lots, waaronder zijn piano, zijn bureau, kunstenaars zouden uiteindelijk sterk beïnvloed van Suzuki Harunobu (een van de beroemdste manuscripten, vaatwerk, foto’s en tal van graffiti makers van ‘ukiyo-e’-kleurenprenten), Utagawa achtergelaten door gasten. Hiroshige, en de Katsukawa-school.

Een fotocollectie bij Piasa Op 30 mei gaat bij Piasa, in Parijs, een grote Franse fotocollectie onder de hamer. Deze werd aangelegd in de loop van meer dan dertig jaar. Het ensemble omvat 47 meesterwerken, onder meer van Brassaï, Nan Goldin, Louise Lawler, Robert Mapplethorpe, Thomas Ruff, Candida Höfer en Andres Serrano. De prestigieuze inter- nationale herkomst van de werken maakt deze collectie des te unieker. Men kan onder meer bieden op vier portretten van Robert Map- plethorpe (1946-1989). Ajitto, het beroemde model van de Amerikaanse fotograaf, werd in dezelfde houding gefotografeerd, uit vier ver- schillende gezichtshoeken. Dit naakt is typerend voor het streven van de fotograaf naar perfectie, in lichaam, lijnen en spieren. Andere belang- rijke werken zijn van Louise Lawler (1947), een toonaangevende figuur van het ‘simulationisme’, een Amerikaanse beweging die het licht zag in Kitagawa Utamaro, ‘Buste van een jonge vrouw die een de jaren 1980. Sinds de jaren 1970 bestaat haar Nan Goldin, ‘Kee at the Paramount Hotel, NYC’, 1995. speld in haar kapsel steekt’, prent. Artcurial, Parijs, 23-08. Cibachrome afdruk, ed. 15 ex., 101,5 x 69,5 cm. Piasa, © Artcurial. conceptuele aanpak erin bekende kunstwerken Parijs, 30-05. © Piasa. Richtprijs: € 30.000-40.000. en hun omgeving te fotograferen, waarbij ze de Richtprijs: € 5.000-7.000.

COLLECT l 75 rr rr mm mm coco .. uu uu uu uu gg GUS O i i 77 .00.00 .00.00 EN G tot 16 tot 16 tot 16 tot 16 365 88 5 365 88 5 venduehuisvenduehuis .. 00 77 .00.00 [email protected]@venduehuis.co 00 IJKDA ff

NLINE CATAL 22 513 BC Den Haa513 BC Den Haa :: nn ONLINE CATALOGUSO wwwwww www.venduehuis.com KIJKDAGENK 25 en 28 mei25 en 28 me 10.00 tot 16.00 uur 10.0010.00 26 en 27 me 26 en 27 mei 12.00 tot 16.00 uur11 Nobelstraat 5Nobelstraat 5Nobelstraat 5 2513 BC Den Haag 22 T: 070 365 88 57 TT [email protected] ii Art& Antiques. Veilingen & Taxaties www.bva-art.com Notarishuis Arnhem Notarishuis Toekomst 4, 6921 PW Duiven Telefoon 026 4425900 Telefoon 4, 6921 PW Duiven Toekomst 14,5 x 11,5 cm. Vanaf mei 2018 volgt u onze veilingen via: mei 2018 volgt u onze veilingen Vanaf Richtprijs € 5.000 – 7.000 de kruisiging van Christus Toegeschreven: Jean Penicaud II, Een Limoges email plaquette met Frankrijk, 2e helft 17e eeuw, HU FHHUGHVDɝ van 18.58cts. HUHQGLDPDQWHQULQJ

4.000 Richtprijs € 50.000 – 60.000 (HQVDɝ

€ bezet met een ovaal geslepen niet EHKDQGHOGHJHFHUWLȴ 2.000/ € Kijkdagen Veilingdagen 25 - 26 - 27 mei 2018 Richtprijs: 29 - 30 - 31 mei, 1 juni 2018 Giovanni Batistta Gatti (1816 - 1889) Giovanni Batistta Gatti Een noord Italiaans ebbenhouten kunstkabinet. Een noord Italiaans ebbenhouten Jan Steen (1626-1679) Richtprijs € 25.000 – 30.000 010-4118544 • [email protected] • www.notarishuis.nl Olieverf op paneel, 40 x 47 cm Rechtsonder gesigneerd ‘JSteen’ Feestende boeren bij een herberg collectie Herman Dommisse 30 mei 31 mei Herman Fine Art European 01 juni juwelen, horloges Zilver, collectie meubelen & Sculpturen, varia, klokken, KUNST- EN ANTIEKVEILING mei 2018 Spring Auction Veiling Veiling Zondag 27 mei Zondag 27 mei Kunst antiek design Japanse kunst

Zaalveiling (lotnummers 1-3000) 11.00-15.00 uur: Design, brocante, antiek 12.30-15.00 uur: Zilver & sieraden 15.00-18.00 uur: Kunst & antiek

PLUS-nummers (real time online bidding) 12.00-20.00 uur: Japanse kunst 12.00-21.00 uur: Design, brocante, antiek 12.00-21.00 uur: Kunst & antiek

Kijkdagen in het veilingweekend: Vrijdagavond 25 mei 18.00-21.00 uur Real time online bidding 12.00-20.00 uur Zaterdag 26 mei 11.00-17.00 uur Kijkdagen in het veilingweekend: Zondag 27 mei 10.00 uur tot kort voor Vrijdagavond 25 mei 18.00-21.00 uur aanvang zaalveiling. Zaterdag 26 mei 11.00-17.00 uur Zondag 27 mei 10.00-15.00 uur

Veilinghuis Peerdeman Utrecht Veilinghuis Peerdeman Utrecht Tennesseedreef 18-20 3565 CJ UTRECHT Tennesseedreef 18-20 3565 CJ UTRECHT 7HOHIRRQ‡(PDLOUHFHSWLH#YHLOLQJKXLVSHHUGHPDQQO 7HOHIRRQ‡(PDLOUHFHSWLH#YHLOLQJKXLVSHHUGHPDQQO Website: www.veilinghuispeerdeman.nl Website: www.veilinghuispeerdeman.nl

veilinggebouw de zwaan Sinds 1818 Directie-Makelaar G. van den Brink BV. ALGEMENE KUNST EN ANTIEKVEILING 20 JUNI T/M 3 JULI Fraai uitgevoerde gehamerde zilveren wijnkoeler, KIJKDAGEN: donderdag 14 t/m zondag 17 juni van 10.00-17.00 uur, Amsterdamse School, Mt. C. J. Begeer, donderdagavond tevens van 19.00-21.00 uur Utrecht, jl. 1912 h. 18, diam. 30 cm., 1672 gr. Hamerprijs € 9.600 Frankrijk, Rue de la Paix, Paris, paar kapitale INBRENG DEADLINE 11 MEI 2018 porseleinen dekselvazen met verguld bronzen montering in Louis XVI stijl, midden 19e eeuw, h. 73, br. 27 cm. Hamerprijs € 9.000

Vierkante 18krt. witgouden solitairring gezet met een briljant geslepen diamant, ca. 2,0crt.bruto 11,2 gr. Mt. ca. 15 3/4. Hamerprijs € 4.600

Italië, grote micromozaïek plaquette, ca. 1840, met voorstelling van het Pantheon 7,4 x 10,5 cm. Hamerprijs € 7.400

Cornelis Springer (1817-1891) Papua Barat, Oost Asmat, Jan Mankes (1889-1920) Zelfportret tekening en China, fraai gestoken ivoren groep, Willem de Zwart (1862-1931) Kloveniersburgwal te Amsterdam houtskool, oorlogsschild Uit de collectie gemengde techniek op perkament, 14,3 x 11 cm. Qing dynastie, 18e/19e eeuw ‘De redder’ paneel, gesign. r.o., 14 x 33 cm. gesign. r.o., 83 x 66 cm. Hamerprijs € 10.000 van Jan Wolkers h. 181,5 cm. Hamerprijs € 16.000 Mansfiguur met lange mantel Hamerprijs € 9.000 Hamerprijs € 4.500 h. 13 cm.. Hamerprijs € 12.000 Veilinggebouw De Zwaan - Keizersgracht 474 b/d Leidsestraat - 1017 EG Amsterdam - Telefoon: 020-6220447 - www.dezwaan.nl - [email protected] Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00-17.00 uur Antiekrestaurator Olly Hassoldt Natuurlijke materialen in ere hersteld

Een rustige na-oorlogse buitenwijk in Amsterdam. Hier staat het unieke atelier van res- taurator Olly Hassoldt. Hij is gespecialiseerd in de restauratie en conservering van hand- zame antieke objecten. Mits deze zijn vervaardigd van door de natuur voortgebrachte materialen als ivoor, schildpad, parelmoer, koraal, been, barnsteen, ebbenhout, goud, zilver, koper, messing, edelstenen en speksteen. Maar ook voor rijgwerk, waaiers, etuis, inlegwerk, ornamenten en draaiwerk kan men bij hem terecht.

TEKST: MARIËTTE SCHRADER FOTO’S: BOB BRONSHOFF

wiek leidt Hassoldt zijn bezoeker naar het atelier. Hij is er vrijwel dagelijks te vinden, samen met echtgenote Evi. Zij is eveneens werkzaam in het familiebedrijf Kdat in 1792, in de binnenstad van Amsterdam is opgericht. Vliegensvlug beweegt de antiekres- taurator zich tussen de werkbladen, ladekasten, wanden met gereedschap en allerlei apparaten. Hassoldt, wiens voornamen officieel Jozef Chris- tiaan luiden, doet zijn roepnaam ‘Olly’ op negen- tigjarige leeftijd nog steeds eer aan. “Het is een verbastering van ‘hollen’,”verklaart hij. “Ik kreeg die roepnaam als kind, omdat ik vaak door mijn vaders werkplaats holde.” Nadat labrador Japie, die steevast in het atelier aanwezig is, vanwege het bezoek naar een andere ruimte is verbannen, steekt Hassoldt van wal.

Adembenemend “Ons familiebedrijf kent een boeiende geschie- denis. Mijn voorvaderen zijn afkomstig uit Ro- thenburg ob der Tauber, een fraai middeleeuws stadje in Beieren. Daar oefenden zij het beroep uit van herbergier en slager. Vermoedelijk bewerkten zij als slager been, waardoor de stap naar het be- werken van ivoor niet zo groot was. In 1792 zijn mijn voorvaderen in Amsterdam neergestreken. Hier verwierven ze al snel naam en faam met hun ivoorsnijderij. Deze is steeds rechtstreeks van va- der op zoon overgedragen. Ik ben de vijfde gene- ratie en hoop dat te zijner tijd onze beide dochters het stokje van mij overnemen.” Om het meesterschap van zijn voorvaderen te il- lustreren, laat Hassoldt trots een adembenemend staaltje snijkunst zien: een ivoren naambord voor de snijderij, dat zijn grootvader in 1888 maakte.

78 l COLLECT Puzzel boven De volgende generatie is helemaal “De ivoorsnijderij is steeds recht- Terwijl haar vader de bezoeker te woord staat, res- klaar om de traditie over te nemen. taureert dochter Saskia een ivoren krab voor een Saskia en Andy worden door hun streeks van vader op zoon overge- particulier. Het gaat om een fors, levensecht exem- ouders opgeleid, beschikken over dragen. Ik ben de vijfde generatie plaar dat omstreeks 1900 in China is vervaardigd. het vakdiploma edelsmid, en voelen Alle onderdelen ervan liggen als een puzzel op haar zich nauw bij het familiebedrijf be- trokken. en hoop dat te zijner tijd onze beide werkblad uitgespreid, een fascinerend gezicht. Het kopborststuk en achterlijf hebben de tand des tijds dochters het stokje van mij goed doorstaan, evenals de scharen. Maar enkele overnemen.” looppoten zijn behoorlijk beschadigd en hun aan- tal is niet meer compleet. “Daarom ben ik nu poot- jes aan het bijmaken”, zegt ze. “Monnikenwerk, In het midden prijkt het stadswapen van Am- maar ik doe het graag want ivoor is een van mijn sterdam met aan weerszijden een monogram. De favoriete natuurlijke materialen. Het voelt plezierig beeltenis en de letters lijken door elfenhandjes te aan en het laat zich heel mooi draaien, frezen, snij- zijn gesneden en steken mooi af tegen de fluwe- den en polijsten. Dat dit Aziatisch ivoor is, zie je len achtergrond. Niet voor niets is het naambord aan de fijne kruisstructuur en de lichte kleur. Afri- destijds bekroond met een medaille, waarvan de kaans ivoor is wat grover en contrastrijker. Mijn oorkonde helaas bij een verhuizing verloren is zus Andy daarentegen restaureert het liefst antieke gegaan. En hun atelier verhuizen – al dan niet objecten die van schildpad zijn gemaakt, zoals in combinatie met een winkel – deden de Has- kammen, lepeldozen en theekistjes.” Saskia laat soldts meermalen en vrijwel altijd naar typisch een ivoren krabpootje zien dat net gereed is. Het Amsterdamse adressen. Dat geldt ook voor de valt vrijwel niet van een authentiek exemplaar te vijfde generatie. Deze verkaste het bedrijf van onderscheiden. Ze overlegt nog even met haar va- de Leidsestraat naar het Rokin, vervolgens naar der over hoeveel millimeter ze het sleufje zal uitdie- de Maasstraat, om ten slotte in 1992 in een na- pen waarin het pootje exact moet passen, en voert oorlogse buitenwijk te belanden. daarna deze handeling met uiterste precisie uit.

COLLECT l 79 boven Olly en zijn vrouw Evi, met wie hij 1957 in het huwelijk trad, werken inmiddels ruim zestig jaar met veel genoegen samen.

links Olly Hassoldt: “Restaureren is een uniek vak waarvoor technisch vaardige handen, uitgebreide mate- rialenkennis en een geoefend oog nodig zijn.”

Leermeester Voor Olly Hassoldt stond altijd buiten kijf dat hij Voor de verwerking van deze en een eens zijn vader zou opvolgen. Zijn liefde voor diens vak ontstaat op zeer jonge leeftijd. Hij speelt dage- aantal andere door de natuur voort- lijks bij zijn vader in de snijderij en als vijfjarige trapt gebrachte materialen, gelden ook bij hij al graag de draaibank voor hem aan. Later leert zijn vader hem ivoor en schildpad bewerken. “Mijn restauratie en conservering de aller- vader was een uitstekend leermeester die zijn vak tot in de finesses beheerste. Hij heeft er zelfs nog strengste internationale regels. een studie beeldhouwen voor gevolgd. Dat deed hij bij Jan Bronner, befaamd hoogleraar aan de Rijks- het restaureren van waaiers - terwijl ik het harde academie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. buitenwerk voor mijn rekening neem. Inmiddels Zelf heb ik als jongeman onder meer edelsmeden werken wij ruim zestig jaar met veel genoegen sa- geleerd aan de Kunstnijverheidsschool, de huidige men.” Nu zijn ogen wat minder zijn geworden, laat Rietveldacademie.” Olly Hassoldt wilde namelijk hij wel het allerfijnste restauratiewerk liever aan graag op termijn zijn werkzaamheden als restaura- zijn dochters over. Saskia en Andy worden door tor en conservator van handzame objecten, uitbrei- hun ouders opgeleid, beschikken over het vakdi- den naar andere door de natuur voorgebrachte ma- ploma edelsmid, en voelen zich nauw bij het fami- terialen. “Daarbij trof mij nog een groot geluk: Evi, liebedrijf betrokken. Olly Hassoldt: “Ze zijn bijna met wie ik in 1957 in het huwelijk trad, bleek over allround: ik kan hen weinig meer leren.” veel aanleg voor het restauratiewerk te beschikken. Daarin heeft zij zich volledig bekwaamd. Al snel Opnieuw gebruiken beheerste ons atelier als enige in Nederland alle Een deel van de wand van het goed geoutilleerde disciplines, en dat is tot op de dag van vandaag atelier is bedekt met ladekasten die zijn volge- zo gebleven. Hierbinnen is geleidelijk een tweede- stouwd met onder meer parelmoer, tropische ling ontstaan: mijn echtgenote doet in grote lijnen houtsoorten, ivoor en schildpad. Voor de verwer- de zachte binnenkant - denk hierbij aan rijg- en king van deze en een aantal andere door de natuur knoopwerk, het bekleden van kistjes en etuis, en voortgebrachte materialen, gelden ook bij restau-

80 l COLLECT ratie en conservering de allerstrengste internatio- zojuist de restauratie van een negentiende-eeuwse nale regels. Het atelier voldoet hier volledig aan. waaier heeft voltooid. Ze vervolgt: “Maar als je een Olly Hassoldt: “Bovendien gooien we nooit iets object in zijn oude luister hebt kunnen herstellen, weg. Daardoor kunnen we bijvoorbeeld stukjes geeft dat veel voldoening. Vooral als het een fami- beschadigd bloedkoraal of hoorn die tijdens onze liestuk betreft met een bijzonder verhaal.” Vervol- werkzaamheden vrijkomen, bij een andere restau- gens zet ze een gehavend schildpaddoosje op tafel. ratie opnieuw gebruiken.” Bovenop de ladekasten Het is dof, zit vol barsten, en zowel een deel van de staan tientallen zorgvuldig gestapelde cederhouten deksel als van de binnenbekleding ontbreekt. Het sigarendoosjes afkomstig van P.G.C. Hajenius, een staat in schril contrast met het zorgvuldig geres- boven van de meest gerenommeerde sigarenhuizen van taureerde exemplaar dat ernaast staat te glanzen. Niet alle onderdelen van deze ivoren Europa. Een bevriende, fervente sigarenroker liet “Zo’n doosje blijkt nogal eens tijdens de Tweede krab hebben de tand des tijds goed letterlijk een fortuin aan sigaren in rook opgaan, Wereldoorlog door mensen in de tuin te zijn be- doorstaan. en schonk daarna de lege doosjes aan Olly Has- graven. Door de inwerking van vochtige grond onder soldt. Die gebruikt ze sindsdien voor het opbergen zag het er dan zo verschrikkelijk uit. Vaak hebben Hier wordt niets weggegooid. “Daar- van goudleer, belletjes, glashaken, pootjes, boek- zelfs onderdelen losgelaten. Een restauratie vergt door kunnen we bijvoorbeeld stuk- bindersbenodigdheden, en nog veel meer. Verder dan extra inspanning. Maar de dankbaarheid van jes beschadigd bloedkoraal of hoorn trekken enkele apparaten de aandacht waaronder de eigenaar is groot. Soms is zo’n schildpaddoosje die tijdens onze werkzaamheden vrijkomen, bij een andere restauratie een kolomboormachine, freesmachine, fijnschuur- nog de enig tastbare herinnering aan de ouders of opnieuw gebruiken.” machine, edelstenenslijpmachine en een graveer- grootouders.” machine. Verschillende apparaten heeft de restau- Tot de klantenkring van Olly Hassoldt behoren rator zelf ontworpen en vervaardigd. En dan staat niet alleen particulieren. Ook kunsthandelaren als er nog een vierkante houten bak, gevuld met koe- Inez Stodel, Jaap Polak, de familie Frides Laméris, hoorn, die nog afkomstig is van zijn vader. Koe- Frans Leidelmeier en Jacques Fijnaut weten de weg hoorn wordt regelmatig gebruikt bij de restauratie naar zijn restauratieatelier te vinden. En dan zijn er van bestek, parasolgrepen en kleine sculpturen. nog de kerk, het rijk en de musea. Olly Hassoldt: “Of het nu alleen om een dierbaar antiek object Familiestuk gaat, of om een zeldzaam of kostbaar exemplaar: Olly Hassoldt: “Restaureren is een uniek vak waar- dat maakt me niet uit. Elk object wordt met even- voor technisch vaardige handen, uitgebreide mate- veel kennis, kunde en liefde gerestaureerd. In 2019 rialenkennis en een geoefend oog nodig zijn. “En beoefen ik vijfenzeventig jaar mijn vak. Maar ik engelengeduld”, vult Evi Hassoldt-de Niet aan, die ben er nog steeds niet op uitgekeken.”

Meer weten Antiekrestauratie Fa. J.L Hassoldt Jr. Sedert 1792. Olly Hassoldt, restauratie en conservering van handzame antieke objecten, vervaardigd van natuurlijke materialen als ivoor, schildpad, parelmoer, koraal, been, barnsteen, ebbenhout, goud, zil- ver, koper, messing, edelstenen en speksteen. Tevens rijg- en knoop- werk, waaiers, etuis, inlegwerk, ornamenten en draaiwerk. Atelier in Amsterdam-Gaasperdam Bezoek op afspraak www.restauratieantiek.com Restauratie- en Taxatiebeurs Kasteel Hackfort Ook dit jaar neemt Olly Hassoldt deel aan de restauratiebeurs op Kasteel Hackfort in Vorden (Gel- Lid Restauratoren Nederland derland), samen met acht andere restauratoren en een taxateur. De beurs vindt plaats op zaterdag Olly Hassoldt geeft lezingen over 23 en zondag 24 juni 2018. www.restauratieentaxatiebeurs.nl zijn werk als antiekrestaurator.

COLLECT l 81 door ANTON VOS Liefde en tabak Waar tabaksdozen al niet een afspiegeling van kunnen zijn.

Vooral in de Achterhoek, maar ook elders op het noordelijke en oostelijke provincies en werden Nederlandse platteland, werd in de negentiende daar in de negentiende eeuw gemaakt. Ook zijn eeuw stevig gerookt. Met name pijproken was zeer er uit die tijd tabaksdozen met teksten als: ‘Neem geliefd. Opvallend is de rol die tabak ook speelde dees ring van mij op trou, nu zijn we man en vrou’. bij alles wat er gebeurde rond vrijage en trouwerij. En op een vroegachttiende-eeuwse doos zag ik eens Zo werd in Staphorst bij diens eerste bezoek, een de tekst staan: ‘Mijn lief, mijn hart’ met daarboven boven pijpje tabak geserveerd aan de aanstaande minnaar een hart met pijlen, geflankeerd door een man en Een laatzestiende-eeuws bronzen pijpenklokertje, lengte 8 cm, met van een huwbare dochter. Als bij de tweede keer een vrouw. de voorstelling van een ondeugend dezelfde pijp weer uit de kast kwam, zat het goed. vrouwtje. Als er een nieuwe pijp werd aangeboden, kon hij Dozen voor zeelieden maar beter direct zijn biezen pakken. Maar als we een beetje terug in de geschiedenis gaan, dan begint het brave verband tussen tabak, liefde en huwelijkstrouw enigszins te wankelen. Opvallend in de negentiende eeuw Een heel ander soort liefde doet in de zeventiende en vroeg achttiende eeuw zijn intrede. En de tabak is de rol die tabak speelde bij alles werd niet zozeer door bruidegoms als wel door zee- lui gerookt. Op een koperen tabaksdoos uit 1700 wat er gebeurde rond vrijage en ziet men een zeeman in een kroeg handtastelijk be- trouwerij. zig met een vrolijke dame. De begeleidende tekst is: ‘Eerst het Gelt verbruijt’. Aan de andere kant staat, terwijl de tevreden herbergier hem nawuift Pijpenladen en tabaksdozen met een glaasje in de hand: ‘En Dan het Zeegat Na de huwelijksplechtigheid kreeg de bruidegom Uijt’. Soms wordt de huwelijkse liefde openlijk in een versierde stenen pijp te roken, die alleen bij deze twijfel getrokken, getuige teksten als: ‘Eer ik aan gelegenheid werd gebruikt. Daarna werd hij opge- de wal sou wesen, door een boose vrou gebruijt, boven borgen in een fraai kastje, met daarbij de datum ga ik liever sonder vreesen op een schip het See- Een ovale koperen tabaksdoos, van de bruiloft. Dit kastje met de bruidegomspijp gat Uijt’. Gaan we nog verder terug in de tijd, dan gedateerd 1700, met de tekst: ‘Eerst werd dan pontificaal ergens in de woonkamer op- blijkt iemand een tabaksdoos in zijn zak te hebben het Gelt verbruijt’. gehangen. In de volkskunst komt men dit soort gehad waarop op gegraveerde wijze reclame wordt Met aan de andere zijde: En Dan het Zeegat Uijt’. versierde pijpen, vooral opgeborgen in langwerpige gemaakt voor overspel. Het is bovendien een doos kastjes, de zogenaamde ‘pijpenladen’, regelmatig te- waarop op een deurtje de datum ‘1611’ zichtbaar gen. De vorm verschilde per provincie. Ga bijvoor- is. Aan de ene kant van de doos komt een meneer beeld maar eens kijken in het museum in Assen. bij een mevrouw, vast niet de zijne, de kamer bin- De meeste van deze ‘pijpenladen’ kwamen uit de nen. Eronder de tekst ‘De Gelegenheijt’. En aan de

rechts Een fraai gegraveerde langwerpige doos, lengte 15 cm, met een zeer dubbelzinnige tekst en afbeelding. Deze heeft betrekking op de zeevaart en de betaalde liefde. De andere zijde van deze doos.

82 l COLLECT links Een ovale tabaksdoos, gedateerd (op de deur) ‘1611’ en met de tekst: ‘De Gelegenheijt’. Met aan de andere zijde de tekst: ‘Maakt Liefde’.

onder Een Friese versierde bruidegomspijp in een pijpenlade. Lengte 70 cm. Op het ruitje aan de voorkant de tekst: ‘W.Y. Tienstra en E.P. Hoekstra, getrouwd 15 Mei 1886’.

andere kant staan ze samen in en innige omhelzing en dieper als de Zee mijn Vrint’. En aan de andere ergens in de buitenlucht. En daar luidt de tekst: kant van deze doos staat: ‘Nooijt is Der dieper Zee ‘Maakt Liefde’. Die vroege datering demonstreert als dees Rivier bevonden, mijn Sinkloot is te kort, ook de snelle ontwikkeling die het roken van tabak mijn Pijlie krijgt geen gronden’. in Europa doormaakte. Immers, nét vijftig jaar eerder werd tabak geïntroduceerd in Parijs en wel Een stoppertje en een kloter als een medicijn. De eerste Hollandse koperen tabaksdozen waren klein en eivormig. Die afmeting ervan geeft aan Wondermiddel tabak dat tabak in die tijd nog zeer kostbaar was. Altijd Jean Nicot de Villemain (1530-1600), een Franse zit er in het koperen ei een ‘stoppertje’, om de tabak ambassadeur in Portugal, bracht in 1560 het in in de pijpenkop, die toen nog heel klein was, aan Amerika ontdekte geneeskrachtige wondermiddel te stampen. Maar de resten van de aangestampte tabak naar Catharina de Medici in Parijs, om haar tabak moesten er natuurlijk bij het schoonmaken te helpen er haar hoofdpijnen mee te verlichten. weer uitgekrabd worden. Daarvoor gebruikte men Het leverde hem een bekendheid op tot in onze een ‘pijpenkloker’, een in een punt eindigend peu- dagen, want nog steeds hebben we het over de naar terapparaat. Maar aan de andere kant van zo’n hem genoemde ‘nicotine’. Nu heeft de ontwikke- pijpenkloter kan men van alles aantreffen. Vaak ling van dit zogenaamde geneesmiddel uit de zes- zijn het in reliëf uitgevoerde bootjes, mannetjes, tiende eeuw, ergens halverwege de vorige eeuw tot vrouwtjes, paarden, honden, etc. De pijpenklo- het inzicht geleid, dat het een gif betreft dat zeer kers vormen door hun gevarieerdheid dan ook gevaarlijk is voor de gezondheid. Maar behalve op zich al een heel groot en interessant verzamel- veel ellende, heeft het ook veel mooie tabaksdozen gebied. Ook hier zijn uiteraard weer de kleinste opgeleverd. Zo zijn er prachtig gegraveerde dozen exemplaren het vroegst. En dan tot slot nog een met zeer dubbelzinnige teksten en fraaie afbeel- zestiende-eeuws klein pijpenklokertje, van een zeer dingen. Neem bijvoorbeeld deze tekst: ‘De Zee ondeugende dame. Ik hoop dat u bij de volgende mach men een Schip betrouwe, maar hoedt U voor keer dat u uw rookverslaving niet kunt bedwingen, de lichte vrouwe, Sij sijn veel losser dan de Wint even aan haar denkt.

Kunsthandel Ramose 19th/20th Century Fine Art VERKOOPEXPOSITIE Europese schilderijen uit de 19de / begin 20ste eeuw Expositie: Van zo. 20 t/m zo. 27 mei 2018 Dagelijks van 12.00 tot 18.00 uur. Tevens op afspraak

Werk van o.a.: R. Alott, A. Appian, O. Boyer, A. Brandeis, G. Brusewitz, L. Ebner, E. Galien-Lalou, J.B. Jongkind, G. Morin, E. Petitjean, C. Rip, A. Rosier, C. Verschuur (Bouter) en P. van Wijngaerdt. Diverse antieke foto’s van archeologische oudheden

G.A.M. America (Kunsthistoricus) Tel: 0031-652257385 / 0031-434501549 Zeer ruime gratis parkeergelegenheid. A. Brandeis (1849-1920.) Gesign. Olieverf op board, 17x24 cm Vakwerkhuis Beertsenhoven 3, 6321 PR Wijlre (Zuid-Limburg) Rome, ‘Castel San Angelo’ en St. Pieter

COLLECT l 83 DESIGNKLASSIEKER BIAGIO van Tobia Scarpa

e naam Egidio di Rosa zal niet bij iedereen een belletje een cirkel zaagt. In de volgende fase wordt de zijkant met behulp doen rinkelen. Toch verwierven de ontwerpen in natuur- van slijpschijven in twee fasen afgerond. Het forse blok krijgt zo steen die hij in de loop der jaren met zijn collega Pier Ales- een beetje de vorm van een donut zonder gat of een kruiwagenwiel. sandro Giusti realiseerde een behoorlijke reputatie. Zo is Om het materiaal te koelen sijpelt er voortdurend water over de Dbijvoorbeeld de Colonnata steen en een boor aan de - een imposante eettafel in robotarm maakt vier gaten marmer en travertin - van waarvan we er, als de lamp beider hand. Men zou kun- af is, twee terug zullen nen stellen dat Di Rosa aan zien. Dan volgt een huza- de wieg van de Biagio heeft renstukje. De cirkel wordt gestaan. De ontwerper no- - nog steeds met de robot digde Tobia Scarpa (1935) - door vijf zaagsneden in namelijk uit om deel te twee stukken gedeeld zo- nemen aan een door hem dat er in ruwe vorm twee georganiseerde tentoonstel- Biagio’s tevoorschijn ko- ling. Deze Terza Nationale men. Na het uithollen van di Carrara had tot doel een de zo ontstane vormen, beeld te geven van allerlei komt het ambachtelijk manieren om marmer ma- handwerk: schuren en po- chinaal te bewerken. Scar- lijsten. Het monteren van pa had, voordat hij in 1969 de fitting en het netsnoer is in Venetië afstudeerde als dan nog het enige dat moet architect, samen met zijn gebeuren om van deze echtgenote een ontwerpbu- marmeren sculptuur van reau dat voor Venini, Flos, maar liefst zeveneneen- Cassina, B&B Italia en halve kilo een tafellamp Knoll werkte. De architect te maken. Het gebruikte in wording stortte zich in Carrara-marmer dat ka- 1968 vol overgave op het ontwerpen van een marmeren lamp uit rakteristieke grijze wolken en strepen in steeds verschillende patro- één stuk en bleek een ware tovenaar. Op het filmpje ‘The making nen vertoont, maakt van elke Biagio een unieke lamp die in feite of Biagio’ op het internet is te zien wat de Italiaanse ontwerper be- het eeuwige leven heeft. Bezitters doen er niet graag afstand van. dacht. De basis van de lamp wordt gevormd door een plat, vierkant De Biagio is op de vintagemarkt daarom een betrekkelijk zeldzame blok marmer. Met een perspex mal worden eerst de contouren van verschijning en kost daar al gauw meer dan de helft van de huidige de lamp op het blok aangebracht, waarna een robot het vierkant tot nieuwprijs van circa € 3.700. Peter van Ardenne

Exclusieve rondleidingen elke 24e van de maand aanmelden via:

jeroenboschhuis.nl

84 l COLLECT KANTLIJN IN DE KANTLIJN VAN DE KUNSTMARKT NOTITIES VAN ROBERTJAN VAN RAVENSTEIJN

r is al een tijdje binnen de aanzien van het gemiddeld tussen de kunstmarkt iets aan het ver- twintig en dertig procent liggende anderen. Vooral de ouderen opgeld dat een koper bij een klassiek onder ons merken dat aan veilinghuis moet betalen. Maar daar Eden lijve, want als door omstandig- staat wel tegenover dat hij dan naar heden hun ‘klassieke’ boedel aan een kijkdag kan gaan, om het object liquidatie toe is, zijn de resultaten van zijn keuze van voor tot achter te vaak teleurstellend. Er is duidelijk bekijken. Ook wordt hem daar een een verandering in smaak aan de zekerheid geboden aangaande de gang, want de jongere generatie echtheid van het kunstwerk of de vertoont steeds minder interesse antiquiteit. En dat is toch heel wat in die vroegere statussymbolen veiliger dan wanneer hij een beslis- als staande horloges, kabinet- sing moet nemen via de afbeelding ten, oosterse tapijten of koperen op het internet van zo’n goedkopere balkronen. Ook de schilderijen De rol van het internet zal op de online intermediair. Bij een aantal vei- van de negentiende-eeuwse klei- linghuizen bestaat tegenwoordig de nere meesters verwisselen niet kunstmarkt steeds groter worden. mogelijkheid om via het internet te meer zo vlot van eigenaar. Welis- laten weten naar wat voor kunstwerk waar zijn er mensen die zeggen of antiquiteit uw belangstelling uit- dat we hier slechts te maken hebben met een golfbeweging en gaat. U krijgt dan via een e-mail bericht wanneer iets dergelijks dat ooit het tij wel weer zal keren, maar voorlopig is dat zoiets als in veiling komt. Op die manier hoeft u niet telkens de kijkdagen af in een glazen bol kijken. Het is overigens niet alleen die smaakwij- te lopen of de catalogi door te ploegen. De grote internationale ziging die bepalend is voor de veranderingen in de kunstmarkt. veilinghuizen gaan tegenwoordig nog een stapje verder. Via hun Ook de manier waarop tegenwoordig de designmeubelen of de bekendheid met geïnteresseerden, bieden zij hun tegenwoordig eigentijdse kunst wordt aangeschaft is anders dan vroeger. De in- buiten de veiling om rechtstreeks kunstwerken aan. Dat kan op vloed van het onlinegebeuren neemt met de dag toe en steeds persoonlijke wijze, maar het wordt ook gedaan via het internet. vaker wordt zittend voor het computerscherm beslist of tot een Het heeft naar is gebleken wel een negatief resultaat op de vei- aankoop wordt overgegaan. Was dat tot voor enkele jaren voor- lingomzet, maar het schijnt in het geheel genomen tot gunstiger namelijk het geval met kunstobjecten uit het lagere of het mid- resultaten voor die veilinghuizen te leiden. Een groot deel van densegment, steeds vaker vliegen, als het tot een transactie komt, de traditionele kunst- en antiekhandel, ook die in ons land, heeft iemand de ‘nullen’ om de oren. Het veilingwezen plukt er al vele eveneens zijn toevlucht tot het internet genomen. De deelnemers jaren de vruchten van. Waar enkele tientallen jaren geleden het aan dergelijke projecten zijn dan te vinden op een gemeenschap- telefonisch meebieden al als heel revolutionair werd ervaren, zijn pelijke website, waarop een groot aantal kunstwerken te zien is. tegenwoordig online veilingen de gewoonste zaak van de wereld. Om van een optimale werking verzekerd te zijn moeten de kunst- Iedereen kent inmiddels de samenwerking van Sotheby’s met handelaren en antiquairs er wel een bepaald bedrag voor betalen eBay, maar in het kielzog daarvan zijn veel traditionele veiling- en is de voertaal uiteraard Engels, maar daardoor treden ze inter- huizen er ook toe overgegaan. Daarnaast zijn er inmiddels enkele nationaal in direct contact met de eventueel in hun aanbod ge- bedrijven die niets anders meer doen dan als intermediair kunst- interesseerden. Als die een afbeelding van een kunstobject zien objecten op hun internet aanbieden, waardoor ze enorm op de dat hun bijzonder bevalt, kunnen zij met de betreffende galerie of kosten kunnen besparen. Er is er zelfs een website die zijn kopers kunsthandel een afspraak maken om het werk in het echt en in alle helemaal geen commissie aanrekent, terwijl Catawiki hun slechts rust te bekijken. Ook kan het zijn dat het contact zo verloopt, dat 9% in rekening brengt. Ook de kosten voor de verkoper liggen bij de handelaar de koper in spe bezoekt. En nét als tegenwoordig bij dergelijke bedrijven lager, waardoor tegenwoordig ook een aan- de veilinghuizen, kan men de naam van de kunstenaar waar men tal kunstenaars hun werk via deze online bedrijven aanbiedt. Er naar op zoek is inbrengen. Dit dan al of niet gekoppeld aan een is zelfs iemand die er als certificaat een foto bijlevert waarop hij prijsniveau dat men voor een aankoop beschikbaar heeft. Natuur- met het betreffende werk in de hand te zien is. Deze kunstenaars lijk zullen voorlopig de grote internationale kunstbeurzen op de vinden dat ze op een dergelijke manier een grotere verkoopkans oude voet voortgaan, maar waar deze zich steeds meer richten hebben, omdat ze met een lagere prijs genoegen kunnen nemen. op de top van de markt, zal een aantal van de deelnemers toch Bij verkoop via een galerie is er namelijk al gauw sprake van een bepaalde afwegingen gaan maken. De gemiddelde standhuur commissie van rond de 40 %. U zult begrijpen dat de galeriehou- van de TEFAF Maastricht bedraagt zo’n € 70.000 en dan heb ik het ders bepaald niet staan te juichen bij deze gang van zaken, omdat nog niet over de bijkomende kosten. Op de PAN in Amsterdam is zij het nu juist zijn geweest die in de naamsbekendheid van zo’n men al gauw de helft kwijt. Daar kunnen de kosten en het te ver- kunstenaar veel hebben geïnvesteerd. Die lagere tarieven van wachten rendement van een vakkundig gepresenteerde website genoemde onlinebedrijven werken uiteraard concurrerend ten wel eens behoorlijk tegenop wegen.

COLLECT l 85 Niet zomaar een theekist De maker van deze uiterst zeldzame theekist, François Lambregts, heeft in 1730 wel een heel imposant exemplaar gemaakt voor zijn opdrachtgever. Het is de enige tot nu toe bekende theekist uit de eerste helft van de 18e eeuw die geheel van zilver is vervaar- digd. Ook de maar liefst vier zilveren theebussen in het interieur zijn geheel van zilver gemaakt. Deze theekist is daarom niet alleen de vroegst bekende geheel zilveren kist, maar ook voor die tijd een uitzonderlijk kostbaar en rijk uitgevoerd exemplaar.

TEKST: ESTHER AARDEWERK

r zijn slechts vier andere geheel zilveren één, twee of in zeldzame gevallen drie theebus- theekisten bekend in Nederlands zilver, sen van tin, of, in luxueuzere uitvoeringen van maar die zijn allemaal pas na 1770 ge- zilver. maakt. Dit is ook de periode waaruit de Emeeste theekisten die nu nog overgebleven zijn Vorm en decoratie dateren. Doorgaans zijn deze kisten van hout Over het algemeen staat Hollands zilver uit de gemaakt, versierd met verschillende soorten op- 18e eeuw bekend om zijn terughoudendheid op gelijmde materialen als kleurig hout, schildpad, het gebied van formaat en vormgeving. Uit Am- ivoor, parelmoer en lakwerk, veelal in combina- sterdam komen we echter ook stukken tegen die tie met zilveren monturen. In het interieur zitten van deze Hollandse bescheidenheid afwijken. Een

86 l COLLECT links Theekist, 1730 door François Lam- bregts. Lengte 22 cm, hoogte 16 cm (inclusief handvat), breedte 16.5 cm, gewicht 1329 gram.

rechts Theekoepels en tuinhuizen in de Vechtstreek.

verklaring zou kunnen worden gevonden in het feit dat er in Amsterdam veel welgestelde koop- De kwaliteit van deze stukken laat lieden woonden die veel opdrachten gaven aan onder andere de zilversmeden uit die stad. Hierbij zien dat François Lambregts niet speelde een rol dat deze ‘nieuwe rijken’ een zo groot alleen technisch zeer kundig was mogelijke indruk wilden maken op de omgeving. Voorwerpen dienden zo indrukwekkend mogelijk maar bovendien een groot ont- te zijn, tenminste indrukwekkender dan de stuk- ken die een buurman of andere relatie bezat. Met werper. deze theekist werd zeker indruk gemaakt. De lang- werpige kist heeft c-vormige rondingen en is langs de onderzijde gedecoreerd met gegoten fleur-de-lis lemmerstraat. Als zilversmid wordt Francois Lam- ornamenten. De zijkanten en het deksel zijn in een bregts vermeld als servieswerker, een producent symmetrisch patroon opengewerkt. De kist heeft van onder meer kandelaars en koffiekannen. Het een prachtig uitgevoerd scharnierend handvat in aantal stukken dat nog bekend is van Lambregts een eveneens c-vormig patroon, waarin de lager is zeer beperkt. De kwaliteit van deze stukken laat gelegen delen gematteerd zijn. zien dat hij niet alleen technisch zeer kundig was Al deze ornamenten vinden hun oorsprong aan het maar bovendien een groot ontwerper. In de collec- hof van Lodewijk XIV. Deze vormentaal kwam tie van Museum Boijmans Van Beuningen bevin- naar de lage landen via voorbeeldtekeningen en den zich een paar fraaie zoutvaten van de hand van ontwerpen van grote ontwerpers zoals Daniel Lambregts. De overige bekende stukken bevinden Marot, een Franse hugenoot die moest vluchten zich in particuliere collecties. Allen zijn rond 1730 en in Nederland terechtkwam. Hij ontwierp ook vervaardigd. Vanaf 1747 tot aan zijn overlijden in de tuinen voor onder andere kasteel Twikkel. De 1751 is hij kastelein in het Beterhuis, een instituut vormen van de hagen in deze tuinen zijn helemaal dat rond 1660 voor het eerst in Delft ontstond. terug te vinden in het zaagwerk van deze theekist. Hier kon men krankzinnigen tegen betaling op De hele basisvorm van de kist lijkt zelfs afgeleid laten sluiten. Vaak betrof het het zwarte schaap van een theekoepel zoals die door Daniel Marot is uit welgestelde families. Deze gevangenen werden ontworpen voor Elsenburg. overigens door het stadsbestuur als ‘quaedaerdige en hardneckige persoonen’ beschreven. Het wa- François Lambregts ren particuliere instellingen die naast de door de In 1696 werd François geboren als zoon van de tin- overheid ingestelde dolhuizen (voor gestoorden) en gieter Salomon en zijn vrouw Sara de Goyer. Vanaf tuchthuizen (voor ontspoorden) waren ingesteld. 1720 staat hij als zilversmid in de stad Amsterdam Het voordeel hiervan was dat personen uit heel geregistreerd, hetzelfde jaar waarin hij huwde met Holland en zelfs andere provincies werden opgeno- Johanna Dutoit. Tot 1742 had hij een atelier in de men. Familieleden die ongewenst gedrag vertoon- Tichelstraat, daarna verhuisde hij naar de Haar- den konden hierdoor goed verborgen gehouden worden. Hoewel het in feite gevangenissen waren, bezaten de beterhuizen door hun klanten uit ho- gere kringen een zekere allure en had het woord Over het algemeen staat Hollands beterhuis aan het begin van de 18e eeuw zelfs een chique klank gekregen. De zilveren theekist en de zilver uit de 18e eeuw bekend om busjes zijn alle op de onderkant gemerkt met het zijn terughoudendheid op het ge- stadskeur voor Amsterdam en de Hollandse leeuw. De kist draagt ook de jaarletter A voor 1730 en het bied van formaat en vormgeving. meesterteken FL voor François Lambregts.

COLLECT l 87 De lange weg naar een lekker kopje thee

n de tweede helft van de 17e eeuw kreeg de VOC mars van dit product in de Nederlanden pas in de grote belangstelling voor thee, het nieuwe Chinese 18e eeuw. De enige manier waarop de VOC in de product dat vanuit Engeland aan een langzame behoefte kon voorzien was door op Java de komst Europese opmars was begonnen. In China zelf was van Chinese Jonken af te wachten, of door thee op Ihet drinken van thee al sinds mensenheugenis een te kopen in andere streken waar veel Chinezen za- volksgebruik en vanaf de 8e eeuw ook in Japan. De ken kwamen doen, met name Malakka en Patani. drank werd in deze landen vooral tegen de dorst en In het seizoen 1720/21 werd op VOC-veilingen voor de gezondheid gedronken. Gewoon drinkwater een kleine 95.000 pond thee aangevoerd. In het was meestal vergeven van de bacteriën, maar als het seizoen 1730/31 was de aanvoer al gestegen tot eerst gekookt werd en dan op de theeblaadjes gego- ruim 1 miljoen pond. Dit kwam omdat de VOC ten, ontstond een opwekkende en verfrissende drank. toen eindelijk toestemming had gekregen voor de opening van een factorij in de Zuid-Chinese ha- Introductie in de Nederlanden venstad Kanton, het centrum van de theehandel. Arabieren brachten de eerste kleine partijen thee (sja) in de 15e eeuw naar Europa, maar pas rond Oppassen 1650 begonnen de Engelsen deze drank te waarde- Inkopers van de VOC moesten bijzonder op hun boven ren, ongeveer tegelijkertijd met koffie. In de jaren hoede zijn bij het inkopen van thee. Niet alleen ‘Krachten van de thee’ volgens erna kwam ook in de Nederlanden de vraag op werden bij het achterwege blijven van controles theegeleerde Dr. Cornelis Bontekoe gang en stegen de prijzen tot zelfs honderd gulden alle soorten door elkaar gehusseld, ook werd thee rond 1678. per pond. Dit was bijna 200 x zoveel als een pond vervalst met blaadjes van andere bomen, die wer- peper opbracht. Daarom was thee aan het einde den gekleurd met indigo en kurkuma. De VOC van de 17e eeuw een uiterst prestigieus drankje. had daarom een heel legertje geoefende theeproe- Het drinken van thee werd een belangrijke sociale vers in dienst die elke partij, monster voor monster, gebeurtenis voor vrouwen uit de hogere klasse, en keurden. Zoals bij alle nieuwe theekransjes waren dan ook een uitgelezen mo- producten werd er ment om elkaar te ontmoeten Soorten Verschillende kwaliteiten thee werden op de aanvankelijk gedacht Cornelis Bontekoe markt gebracht, waardoor meer mensen het zich Zoals bij alle nieuwe producten werd er aanvanke- konden veroorloven. Al naar gelang de behan- dat thee een genees- lijk gedacht dat thee een geneeskrachtige werking deling kreeg je van dezelfde heesters - Camelia krachtige werking had. had. Hoog aangeschreven medici onderzochten theifera- groene of zwarte thee. Aanvankelijk thee op medicinale toepassingen, waaronder Dr. was groene thee in de Nederlanden het meest Nicolaas Tulp. Terwijl de grootkooplieden hun be- populair, maar in de loop van de 18e eeuw gaf langen daar en op de Amsterdamse beurs aan het men veruit de voorkeur aan zwarte, omdat men behartigen waren gingen de echtgenotes bij elkaar dacht dat die minder schadelijke eigenschappen op theevisite. Tijdens theekransjes in de theekoe- bezat. De allerfijnste soort zwarte thee was Pecco, pels aan de Vecht werden per persoon wel veertig een melange van jonge malse blaadjes met witte kopjes thee gedronken, afgewisseld met bran- puntjes die een goudgeel aftreksel gaf. Sochon dewijn. Vanaf de kansel spraken de dominees er van bruinige en paarsige bladeren had de geur schande van: thee was een duivels kruid. De om- van meloen en een zoetige smaak. Pochon gaf een zet van thee liep daardoor terug en de VOC nam groengelig aftreksel en een naar amber zwemende vervolgens de theegeleerde Dr. Cornelis Bontekoe geur. Kapegongo en Boey – van gebroken blade- (1647-1685, eigenlijk Decker geheten (de naam ren- golden bij de Chinezen als de minderwaar- Bontekoe komt van het uithangbord aan zijn va- digste soorten zwarte thee, maar vormden een ders huis)) in dienst, die in totaal 26 deugden van aanmerkelijk deel van de zwarte thee-invoer in thee vaststelde. Hij stelde een pamflet op, genaamd Europa. Men kon zich onderscheiden door alleen Meer weten ‘De krachten van de thee’ met een lijst van kwalen de betere kwaliteiten te schenken, die nog steeds Bezoeken waartegen thee genezing zou bieden. zeer kostbaar waren. Zij die het zich konden ver- A. Aardewerk Antiquair - Juwelier oorloven bestelden een mooie zilveren theebus Jan van Nassaustraat 76 VOC om de thee in te bewaren- of, in zeer uitzonderlij- Den Haag Alhoewel de eerste Chinese thee al in 1651 in Am- ke gevallen zoals hier, een geheel zilveren theekist www.aardewerk.com sterdam ter veiling kwam, begon de echt grote op- met maar liefst vier zilveren theebussen.

88 l COLLECT Voorjaarsveilingen 2018 14–15 mei Juwelen; Zilver, Porselein, Meubilair 16 mei Oude Meesters en 19e Eeuwse Schilderkunst 1–2 juni Moderne kunst; Fotografi e; Hedendaagse kunst 15 juni China, Tibet /Nepal 16 juni Japan, India, Zuidoost-Azië

Johannes Bosschaert. Bloemstilleven met hagedis. Olie op panel. Veiling 16 mei

Grote Hertstraat 6 1000 Brussel T +32-2-514 05 86 [email protected] www.lempertz.com Gijs Bakker Industrieel denkende ambachtsman

Gijs Bakker (°1942) volgde een opleiding tot sieraadontwerper, maar studeerde af met een koffieservies. Naast sieraden wilde hij ook gebruiksvoorwerpen ontwerpen en het liefst voor de industrie zodat hij een breed publiek zou bereiken. Hij werkte voor Arti- fort, Castelijn, Polaroid, Van Kempen & Begeer en zelfs de HEMA, maar vaak liepen deze samenwerkingen spaak. Aan de kunstacademie Arnhem stimuleerde hij zijn studenten om zelf hun ontwerpen te gaan produceren. Een aantal oogstte daarmee succes. Aan de Eindhovense Design Academy bepaalde hij jarenlang met Lidewij Edelkoort het beleid. Hij was medeoprichter van Droog Design, waarvan hij de naam bedacht en leidde pro- jecten in Taiwan. Bakker is ook een invloedrijk mediator, runt een bescheiden studio in Amsterdam en is vaak onderweg voor lezingen en adviezen. Deze maand presenteert Bakker in Milaan het sieradenproject ‘Device People’, waarin ontwerpers een antwoord geven op de vraag: hoe integreren we objecten die ons dagelijks leven steeds ingrijpen- der bepalen?

TEKST: PETER VAN KESTER

90 l COLLECT Profiel ornament voor Emmy van linkerpagina Veel ontwerpen van Gijs Bakker Leersum (1974) + Self-portait (2016) Gijs Bakker: designer en mediator. Courtesy Gijs Bakker. ontstonden naar aanleding van Gijs Bakker studeerde in 1962 af, maar wilde niet uitsluitend voor een select publiek werken. links een ontwerpwedstrijd. Het sieraad moest worden gedemocratiseerd ‘Profiel ornament voor Emmy van - het waren de woelige jaren zestig. Dus niet Leersum (121)’, 1974. Roestvrij staal, langer edele metalen, maar goedkope kunststof, 220 x 152 x 24 mm. Uniek stuk. rvs, aluminium en zelfs kachelpijpen. Het sie- midden raad dat hij voor zijn vrouw Emmy van Leersum ‘Self Portrait (391)’, 2017. Geel goud maakte, paste in die lijn. Het ontstond tijdens 750, diameter: 60 mm. Uitgevoerd een symposium in Oostenrijk, waar hij werkte door Max Gielis. © Foto: Sylvain in de staalfabriek Böhler Schmiedetechnik in Georget & Federico Pazienza. Kapfenberg. Het hoofd van Van Leersum werd onder eerst gemeten en getekend. Onder meer met een ‘Levi’s chair/ Fauteuil LC’, 1972. Uitge- spot die een schaduwcontour op een vel papier voerd door Castelijn. projecteerde. Het sieraad bestaat uit twee delen en is op twee plaatsen opengewerkt waardoor de delen in elkaar kunnen schuiven. Het was een nieuwe manier om een hoofdsieraad te dragen. Recentelijk ontwierp Bakker zijn Self-portrait. “Het lijkt een 3D-print, maar het is volledig met de hand geciseleerd”, licht hij toe. “Een knap staaltje werk van de Belgische meesterciseleur Max Gielis.” De gouden broches zijn uitgegeven in een editie van drie en tonen Bakker en profil, frontaal en wegkijkend. Zij lijken een cyclus te vormen met het profielornament en illustreren zijn veelzijdige ontwerpmentaliteit.

The Levi’s chair (1972) Meubels spelen in het oeuvre van Bakker een grote rol. Een ‘sign of the times’ was zijn ‘Levi’s chair’, waarin hij een stuk polyurethaanschuim onder een hoek van negentig graden vastzette met een stalen frame. Hij bekleedde het schuim met Levi’s denim, gestikt in oranje naden, met op de rug een v-vormige lectuurzak zoals de kontzak van een spijkerbroek. Later volgden een hoekstuk en een poef. Omdat het denim verbleekte en snel versleet, verving Bakker het door een sterkte ny- lonstof uit de verpakkingsindustrie. Aanvankelijk verkocht de stoel als broodjes totdat de oliecrisis de prijs van het foam buitensporig opdreef. De Levi’s Chair is opgenomen in de collectie van het CODA museum in Apeldoorn.

COLLECT l 91 rechts ‘Strip chair’, 1974. Gelamineerd beu- Strip Chair (1974) kenhout met essenfineer, 77 x 44 x Met minimale middelen een maximale stoel ont- 52 cm. Uitgevoerd door Castelijn. werpen. Dat was het concept achter dit ontwerp. onder Bakker slaagde daarin door vier gebogen strips ‘Chair with Holes’, 1989. Esdoorn, met duvels en lijm ingenieus tot een stoel te ‘plak- 78 x 44 x 43 cm. Gelimiteerde edi- ken’. De lengte van de zitting en de poten koos tie. Uitgevoerd door Stichting POI/ hij zodanig dat hij ruimte overhield om ook in de Rein van der Heide. Droog Design. gebogen delen aan de voorkant duvels te plaatsen. Fiction Factory. Dit was noodzakelijk om voldoende stevigheid te krijgen. Bakker gebruikte een sandwich van beukenhout met een toplaag van essen. Fabrikant Castelijn perste dit met matrijzen in de juiste vorm. Omdat de strips enigszins ongelijk uit de matrijs kwamen, werden zij aan de randen en lijmnaden afgezoet. “Wist je overigens dat het Tijdens zijn lange carrière probeerde middenstuk niet is opgebouwd uit twee, maar uit één strip? Om kosten te besparen bestaat dit deel Gijs Bakker zijn werk industrieel te uit één strip, afgewerkt met fake lijmnaden.” De produceren. Maar dat liep vaak op stoel bleef daardoor in een populaire prijsklasse en was in productie tot begin jaren 90. Hij is sta- teleurstellingen uit. pelbaar en uitgevoerd in naturel, zwart en bruin, en was ook leverbaar met armleuningen. (dezelfde basisvorm met aan weerszijden een ‘leunings- trook’ van 5,5 cm). Er zijn ettelijke duizenden exemplaren gemaakt. Af en toe duiken ze op tij- dens veilingen en op Marktplaats.

The ‘Chair with holes’ (1989) Veel ontwerpen van Gijs Bakker ontstonden naar aanleiding van een ontwerpwedstrijd. “Dergelijke initiatieven vormen een uitdaging die veel energie in mij losmaakt!”, zegt Bakker. De Chair with holes ontstond naar aanleiding van ’Chair Sweet Chairs’, een project van de Stichting POI. Zij gaf een aantal ontwerpers een ‘oerstoel’ (vier poten en een rug) met de vraag daar iets mee te doen. Bakker wilde de massieve stoel lichter maken door er zoveel mogelijk materiaal uit weg te ne- men. Met een freesmachine boorde hij er gaten in die veranderen van diameter. Zo ontstaan er interessante patronen, ook omdat hij vanuit twee richtingen boorde. Bakker: “Technisch is dat in massief hout niet mogelijk , maar door losse, voor- geboorde balkjes met duvels en lijm te verbinden kon het wel.” Het geeft de stoel een aantrekkelijke dubbelzinnigheid. Na de gatenstoel, onlangs aan- gekocht door het Zwitserse Vitra-museum, volg- den in de loop der jaren een tafel, een console, een vaas, een tafelkleed en een behang met gaten. Er is zelfs een ‘gatentaart’ aan de serie toegevoegd.

92 l COLLECT The Flow fruitbowl (2000) Tijdens zijn lange carrière probeerde Gijs Bak- ker zijn werk industrieel te produceren. Maar dat liep vaak op teleurstellingen uit. Bakker: “Nederland is geen industrieland, maar een handelsland. Het lukt daarom zelden binnen een bedrijf een designcultuur in stand te hou- den. Je bent een speelbal in een proces, waarin toeval een grote rol speelt. Ook opereren bedrij- ven lang niet altijd internationaal.” De fraaie tafelobjecten die hij voor Keltum ontwierp (een merk van Van Kempen & Begeer) zijn ook niet meer in productie. Bakker ontwikkelde deze serie met assistent Ramon Middelkoop. “We begonnen met een drinkglas voor de nacht. Dat stond op een stalen schotel dat tegelijk als deksel tegen stof moest dienen. Om het glas te ‘fixeren’, maakten wij een ribbel in de schotel en toen was de associatie met een druppel die rimpels in het water veroorzaakt snel gelegd!” Geïnspireerd op dat beeld ontwierpen zij een fruitschaal, een slakom, bestek en een bonbon- nière. Aardig voor verzamelaars is dat dit indu- striële product alsnog een gelimiteerde oplage is geworden.

boven ‘Flow Fruitbowl’, 2000. Roestvrij staal, 19 x d.36 cm. Uitgevoerd door Droog Design Keltum, Royal VKB. De terugkerende teleurstellingen met de industrie links leidden bijna vanzelf tot de oprichting van Droog ‘Peep Show’, 1992. Papier, 320 x 65 Design. “Geleidelijk aan verlegde ik het accent cm. Droog Design. naar de ontwerper”, zegt Bakker hierover. “Toen ik in 1980 de tentoonstelling ‘Design in Neder- land’ samenstelde, stond niet meer de industrie, maar de ontwerper centraal. Toen ik dertien jaar later deelnam aan een presentatie van jong Nederlands design, raakte ik in gesprek met de organisator Renny Ramakers. Dat resulteerde in de oprichting van Droog Design en drie maanden later stonden we al op de beurs in Milaan! The rest is history.”’ Droog werd wereldwijd een suc- ces. Het publiek herkende zich in de assemblages van ready-mates. Het was design zonder het steriele dedain van luxe en riep een vertederende glimlach op. Droog initieerde projecten en zocht daar ontwerpers bij. Vaak schakelde men daarbij de industrie in. “Net zoals wij in de jaren zeventig in een staalfabriek werkten!” Droog is een mooi voorbeeld van Bakker’s rol als mediator. Maar ook een pleidooi voor het ambacht. “Ik raakte nooit gefrustreerd door de industriële realiteit want ik kon altijd terugvallen op mijn sieradenpraktijk. Vroeger werd ik er soms scheef op aangekeken. Dan zeiden mensen: ‘is hij nu industrieel ontwer- Meer weten per of zilversmid?’ Mijn antwoord is simpel: ik Contact ben gewoon mezelf.” www.gijsbakker.com

COLLECT l 93 GALERIEAGENDA GALERIE AGENDA AERDT Nes 120 DEVENTER t/m 25-08 ARTEMISIA Lage Markt 3 KUNSTKRING HET GEL- Sarah Enoch, sieraden LOES & REINIER INTERNA- 058-2998841 Lucy Sarneel, sieraden DERS EILAND Jessica den Hartog, objecten TIONAL CERAMICS GIETHOORN Eewal 92 Robert Smit, Land of Water, sieraden, Etsuko Sonobe, sie- 0316-526962 t/m 04-05 0570-613004 KUNSTHANDEL DUINE- Touch my heart by stories raden, Christopher Thomp- Kerkweg 26 REUTENGALERIE Korte Assenstraat 15 RHEE GIETHOORN Pieter Ploeger, Egbarta son Royds, sieraden, Andrea, Ulla Bosman, objecten in 020-6207537 Tony Laverick & Petra Bittl Veenhuizen, Yvonne Struys & 0521-362570 Wippermann, sieraden steen en kunsthars Prinsengracht 510 porseleinen objecten Luc Leenknegt Molenweg 36 t/m 06-06 Gaab van Hall, fotografie en Boogie Woogie Rhytm t/m 19-05 Maurice den Boer, bronzen t/m 26-05 gedichten section beelden 27-05 t/m 17-06 t/m 20-05 GALERIE KONINGSHOF Sari Piek, schilderijen/teke- KUNSTHANDEL & GALERIE RIJSWIJK ARTI-SHOCK 0570-672753 ningen DE VRIES 070-3908095 AIJEN GALERIE ROGER KATWIJK Grote-Overstraat 16-18 t/m 27-05 058-2160988 GALERIE PICTURA 020-6273808 Jan te Wierik en Peter Meijer, Turfmarkt 1 Schoolstraat 26 0485-341970 Lange Leidsedwarsstraat schilderijen GALERIE WITH TSJALLING Elias, Freijmuth, Lucassen, Sam Bouthoorn Aijenseweg 16b 198-200 t/m 01-07 06-44896856 Raveel en Theys t/m 10-05 Bouten, Beintema, Tinus van Going Wild Matthias Meyer: new Kostersgang 26-a Doorn, Heyboer, Jordens, paintings The world according to t/m 05-05 DIEPENHEIM Verburgh e.a, schilderijen ROTTERDAM t/m 05-05 CH.A.R.P.: groepsexpositie TENT GALERIE VISEE t/m 04-05 ALPHEN AAN DE RIJN 06-18653279 t/m 05-05 010-4135498 ALEX DANIELS-REFLEX Witte de Withstraat 50 GALERIE HELGA HOFMAN Grotestraat 41 GALERIE DE ROOS VAN NEW ART GALLERY Anytime Now 0172-421174 Thijs Buit DEN HAAG TUDOR 020-4235423 Pedro Gómez-Egaña, Olp- Hoorn 131 t/m 19-05 HAAGSE KUNSTKRING Weteringschans 83 058-2161636 haert den Otter, Thomson & Zomergasten met o.a. 070-3647585 Miles Aldridge Eewal 47-49 Craighead, Anton Vrede Armando, Sjoerd Buisman, EERSEL Denneweg 64 Antje Veldstra, grafiek en Sylvia Blickman, Caroline t/m 22-05 t/m 10-06 DOMEIN OOGENLUST Algemene ledententoon- objecten Hofman, Stephan van Hes- stelling Hees 4 t/m 20-05 teren, Andrea Küster, Carin SUZANNE BIEDERBERG 02-05 t/m 27-05 GALLERY UNTITLED Scholten, Henk Speth GALLERY Through the Eyes of Others: 06-24288164 Micky Hoogendijk 12-05 t/m 26-08 06-24718171 LIVINGSTONE GALLERY LOCHEM Koningsveldestraat 14 t/m 19-05 DE DRIELUIK 1e Egelantiersdwarsstraat 1 070-3609428 Hormone’o’rama: Jerry 0573-256656 Hormone AMSTELVEEN Jeroen Vrijsen en Nelis van Anna Paulownastraat 70-b KUNSTCONSULT Hulten EGMOND AAN DE HOEF Hugo Tieleman: black hole Achterstraat 6 t/m 31-05 GALERIE DE KAPBERG Presentatie van nieuwe 020-3416476 t/m 05-05 sun: schilderijen en installatie 06-19087751 kunstwerken UTRECHT Smederij 4 t/m 27-05 Iedere eerste zondag van Slotweg 17 KUUB 50x Eugène Brands: van APPINGEDAM de maand figuratie naar abstractie MUSEUM MØHLMANN Maartje Blans, schilderijen NOUVELLES IMAGES 06-43524833 Paul Dikker, schilderijen t/m 27-05 0596-682856 Pieterstraat 3 Joop Haring, reliefs en 070-3461998 Westersingel 102-104 MAASTRICHT Paul Corvers, René Korsten, tekeningen Westeinde 22 BASILIEK VAN SINT SER- AMSTERDAM Jan van Loon: 80 jaar Flesh and stone: Gijs Gabriëlle van de Laak, Rudy t/m 13-05 VAIS Lanjouw & Margriet Luyten, ARTACASA onderweg Assmann, Lucassen en Urike 06-15011477 Passing Through 020-6393213 t/m 27-05 Rehm EINDHOVEN Keizer Karelplein 3 20-05 t/m 24-06 Kerkstraat 411-hs t/m 05-05 GALERIE RUIGEWAERT GALERIE PENNINGS Mooi verpakt – liefdevol Voorjaar in Artacasa bewaard 0596-567232 06-25584157 GALERIE RAMAKERS VELP t/m 21-05 08-05 t/m 03-06 Gouden Pand 1 Geldropseweg 61B 070-3634308 ART GALLERY O-68 Preview: fotografie, video- ASCHENBACH & HOFLAND Tere stilte, sterk geluid Toussaintkade 51 06-12594329 Abel Groenewold, Theo Leij- kunst, new media GALERIE MOA GALERIES Michael Johansson: one Oranjestraat 68 dekkers, Aukje Niemeijer t/m 26-05 06-25599901 020-4121772 man show Tineke Porck t/m 24-06 t/m 20-05 Looiersstraat 28a t/m 20-05 Bilderdijkstraat 165c GALLERY TALKING PIECES Basic perceptions 2 Marie Aly & Matthias Dorn- 06-52896106 t/m 04-06 feld: cocktails and horses BERGEN SMELIK & STOKKING VENRAY THE OBSESSION OF ART ‘t College 1 070-3640768 t/m 19-05 ‘Zijden schilderijen SALON DES ARTS ODAPARK I 072-5818461 Noordeinde 101 t/m 03-06 06-15011477 0478-513690 Molenstraat 3 Astrid Engels BEELDEND GESPROKEN Keizer Karelplein 3 Merseloseweg 117 Lizette Luijten t/m 13-05 Stefan Cools 020-5904500 YKSI Wonderlijkheden 13-05 t/m 16-06 t/m 03-06 Hannie Dankbaarpassage 23 040-7805033 08-05 t/m 03-06 Gedroomd textiel DE TWEE PAUWEN Torenallee 22-04 Emilie Bouchez 070-392544 BILTHOVEN Paper generations, generati- VORDEN t/m 15-06 ARTTRAVERSE- GEMEENTE- Oranjestraat 1 MIDDELBURG ons of paper GALLERY MARITIME GALERIE AGNES RABEN HUIS DE BILT Natasja Bennink 0575-551647 t/m 30-06 Hans de Bruijn 06-22591452 GALERIE BMB 030-2288111 Nieuwstad 20 020-6229963 Soestdijkseweg Zuid 173 Peter Keizer Gortstraat 43 ENSCHEDE Vaartgever Marian Bijlenga Kerkstraat 129A Nelleke Brons, schilderijen t/m 23-05 Hieke Luik BEELD & AAMBEELD Lentekruid Sanne van Tongeren, t/m 31-05 Anne-Marie van Sprang 053-4300357 Mirka Farabegoli, tekeningen beelden GALERIE WEST t/m 06-05 en grafiek t/m 15-05 Walstraat 13 070-3925359 MUNTENDAM Ina Wolters: reflective Dagmar de Kok, beelden Groenewegje 136 KERAMISCHE VORMGE- GALERIE DE BURGERIJ Beth Namenwirth, schil- 13-05 t/m 27-06 BOSSCHENHOOFD Gary Hill VING LOES KOSTER 0651-112390 derijen Always rings twice DE BEELDENSTORM GALERIE EN BEELDENTUIN Zutphenseweg 11 Kirsten Brünjes, wandfiguren FOTOGALERIE OBJEKTIEF t/m 13-05 0598-690414 Lars Bang, tekeningen 0165-340333 Fundamental feelings 053-4322507 Het Loeg 29 Dup, Laura Hoynck van t/m 19-05 Roosendaalsebaan 4 Voorjaarsexpositie Walstraat 33 HARLINGEN Petra Bittl & Tony Laverick, Papendrecht, Arthur Meijer Graduation Show FVS 2017, t/m 27-05 GALERIE DE VIS steengoed en porselein en Suzanne Compaan MLB met o.m. Boy Surminksi, Elisa 0517-417116 t/m 19-05 06-05 t/m 24-06 Hartog, Ursula van Bunte 06-21802448 Noorderhaven 40 Witte de Withstraat 32a DELFT t/m 12-05 GALERIE TERRA CoBra-kunst NUENEN WOUDRICHEM Kijk maar … Else Zuurdeeg t/m 19-05 en Annekoos Kleijn, schilde- 015-2147072 GALERIE BONNARD GALERIE DES AMIS EPE Broekman & De Jong 040-2837878 06-52307699 rijen en beelden Nieuwstraat 7 GALERIE DE AVENTURIJN Simone Haak t/m 26-05 Berg 41 Landpoortstraat 1 04-05 t/m 26-05 0578-610535 t/m 19-05 Aandacht Willem Hussem Polweg 2 HOOFDDORP Charles Donker, Piet Sebens, NIEUW DAKOTA t/m 06-05 Spring at the 15th annivers- GALERIE DE TUINKAMER Jantina Peperkamp, Jaap GALERIE DE ZAAL 020-3318311 ary: diverse glaskunstenaars 023-5623858 Deelder, Ben Rikken, Hilda 015-2145913 ZWOLLE Ms. Van Riemsdijkweg 41b t/m 19-05 Wilsonstraat 61 Snoeijer GALERIE DELFI FORM Melting ice Koornmarkt 4 Carla de Korte, Marjan Witte, t/m 27-05 Frank Mandersloot Marina Sauter 038-4226835 FRANEKER Marion Timmers t/m 06-05 t/m 03-06 Praubstraat 4 MARTINIKERK t/m 09-06 Arie Berkulin, tekeningen in NIJMEGEN Kantcho Kanev, schilderijen Breedeplaats GALERIE MARZEE GALERIE RA het kantoor Hans Vredegoor, beelden Rita Kok: verstilde weefsels 02-43229670 020-6265100 t/m 03-06 LEEUWARDEN t/m 05-05

94 l COLLECT MUSEUMAGENDA MUSEUM AGENDA ALKMAAR FOAM STEDELIJK MUSEUM BERGEN DELFT ENSCHEDE STEDELIJK MUSEUM ALK Lucas Folgia : human nature Ik ben een geboren buiten- MUSEUM KRANENBURGH MUSEUM HET PRINSEN RIJKSMUSEUM TWENTHE MAAR t/m 15-05 lander Droog HOF Bernard Heesen Ruysdael & Saenredam in t/m 02-06 t/m 21-05 Art Nouveau: nieuwe t/m 19-08 Alkmaar VAN GOGH MUSEUM Stefan Tcherepin: the mad Zakelijkheid Paula Modersohn-Becker t/m 10-06 Van Gogh en Japan masters DEN BOSCH t/m 26-08 t/m 12-08 Altaarstuk Maarten van t/m 24-06 t/m 03-06 NOORDBRABANTS MU Heemskerk Studio Drift: Coded nature SEUM DEURNE GORINCHEM t/m 26-08 HERMITAGE AMSTERDAM t/m 26-08 Geloven in vriendschap: MUSEUM DE WIEGER GORCUMS MUSEUM Hollandse Meesters uit de Günther Förg 700 jaar Zwanenbroeders in Multinationals Voor de draad ermee: de AMERSFOORT Hermitage. Oogappels van 26-05 t/m 14-10 ’s-Hertogenbosch De Wieger NU kunst van het borduren KUNSTHAL KADE de tsaren t/m 03-06 t/m 13-05 t/m 09-09 Tell Freedom: 15 South t/m 27-05 TROPENMUSEUM A Chinese Journey: The Sigg African Artists Body Art Collection DOESBURG GORSSEL MUSEUM VAN LOON t/m 06-05 t/m jan 2019 t/m 08-07 LALIQUE MUSEUM MUSEUM MORE Het pastelportret in Ne- Krijt met o.m. Joseph Beuys Jan Toorop & Het animisme De serene blik: 4 bezielde derland en Rudolf Steiner APELDOORN SM’S t/m 03-06 realisten t/m 08-06 26-05 t/m 19-08 CODAMUSEUM California: Designing Free- t/m 13-05 Henriette van Casteren dom Het trage lage land HUIS MARSEILLE DORDRECHT MUSEUM FLEHITE t/m 28-05 t/m 17-06 27-05 t/m 09-09 Fotografie uit Düsseldorf DORDRECHTS MUSEUM De kunst van Wendingen Jongkind & Vrienden 1918-1932 t/m 03-06 ASSEN BREDA t/m 28-05 GOUDA t/m 21-05 DRENTS MUSEUM BREDA’S MUSEUM De abstracte families van MOCO MUSEUM MUSEUM GOUDA The American Dream Geheimen en gebreken Johan van Oord Roy Lichtenstein: lasting Verrukkelijke landschappen AMSTELVEEN t/m 27-05 t/m 16-09 influence t/m 27-05 Pieter Pourbus: meester- MUSEUM JAN VAN DER Hermann Markard: figuur- True Beauty: op de grens van t/m 31-05 schilder uit Gouda TOGT stukken kunst en wetenschap DRACHTEN t/m 17-06 Genomineerden Bernardine t/m 24-06 t/m 19-08 RIJKSMUSEUM MUSEUM DR8888 Geloof, Harmonie en Stilte: de Neeveprijs Martin Roemers: Kabul High Society De Stijl in Straatsburg Henk Helmantel t/m 03-06 portraits BREDEVOORT t/m 03-06 Kind van Mondriaan t/m 17-06 t/m 17-06 KOPPELKERK Ed van der Elsken t/m 08-07 Vrouwen van Museum AMSTERDAM Anton Heyboer: tussen gekte Gouda t/m 03-06 JOODS HISTORISCH MU AXEL en genialiteit EINDHOVEN 15-05 t/m 27-01 SEUM MUSEUM HET WARENHUIS t/m 10-06 MUSEUM KEMPENLAND Maria Austria, fotografie STADSARCHIEF Jean Kamps, het verhaal VAN ABBEMUSEUM GRONINGEN t/m 02-09 Rapenburgerstraat 1940- 1945 t/m 30-06 The making of modern art GRONINGER MUSEUM Samen weer aan tafel t/m 03-01-2021 Albarta ten Oever, 1772-1854

t/m 17-06 : een vrouw in de kunst

SLOT ZEIST

18 t/m 21

11.00 - 18.00 uur

LOCATIE: SLOT ZEIST Zinzendorflaan 1, 3703 CE Zeist

www.kunstenantiekevenement.nl

COLLECT l 95 MUSEUMAGENDA

t/m 06-05 HEERENVEEN MUSEUM AAN HET VRIJT De Romantiek in het Noor- MUSEUM BELVÉDÈRE HOF den van Friedrich tot Turner Giorgio Morandi en Bologna Ted Noten t/m 06-05 t/m 10-06 t/m 19-08 Mock’s City Views David LaChapelle: good news for the modern man HELMOND MIDDELBURG GAAT MET PENSIOEN t/m 28-10 GEMEENTEMUSEUM HEL DE VLEESHAL Avant-garde in Groningen MOND ZEEUWS MUSEUM 26-05 t/m 04-11 Martin Fenne: the fabrication Jos de Putter: landschappen of the image t/m 06-05 DEN HAAG t/m 27-05 GEM NAARDEN Thorsten Brinkmann: life is HOORN COMENIUS MUSEUM funny, my deer MUSEUM VAN DE 20E Het testament van Co- t/m 17-06 EEUW menius’; de geboorte van A JE TO: 40 jaar Buurman & Tsjechoslowakije GEMEENTEMUSEUM DEN Buurman t/m 28-10 HAAG t/m 06-01 Morgan Betz NIEUW BUINEN t/m 03-06 WESTFRIES MUSEUM KERAMISCH MUSEUM Jean Brusselmans Withoos meets Withoos GOEDEWAAGEN t/m 10-06 t/m 10-06 Cruiseschepen in klei Max Lieberman en het Duits bediend: collectie Clive impressionisme HORST Hellinga t/m 24-06 t/m 09-09 Richard Hutten: zit ! MUSEUM DE KANTFA t/m 19-08 BRIEK Art nouveau in Nederland Russische Traditionele NUNSPEET Toegepaste kunst NOORDVELUWS MU t/m 28-10 SEUM Naar buiten! 06-05 t/m 07-10 Oranjewoud School van Barbizon t/m 10-06 t/m 24-06 HUIZEN Licht op landschap: kunste- IJSSELSTEIN naarskolonies in België MAURITSHUIS MUSEUM IJSSELSTEIN t/m 03-06 Jan Steen vertelt Tulpenmanie: de keuze van t/m 13-05 Bob Negryn en Mary Waters t/m 03-06 OSS MUSEUM MEERMANNO MUSEUM JAN CUNEN Porno op papier: taboe en Leo van den Bergh: geboren KATWIJK fotograaf tolerantie door de eeuwen KATWIJKS MUSEUM t/m 27-05 heen Johan Marinus de Vries: We are food: over de kunst t/m 24-06 symbolisch realisme van voedsel t/m 23-06 PANORAMA MESDAG t/m 16-09 Feest aan Zee, 200 jaar LAREN OTTERLO badplaats den Haag – Sche- SINGER MUSEUM KRÖLLERMÜLLER MU veningen Impressionism & beyond: A Zuiderkerk SEUM t/m 08-07 Wonderful Journey C. Chr. Dommelshuizen Sjoerd Buisman t/m 06-05 t/m 30-09 MUSEUM BEELDEN AAN Lodewijk Schelfout Olie op doek, 66 x 52 cm ZEE Henri Fantin-Latour t/m 06-05 15-05 t/m 26-08 André Volten Geschilderde tuinen Bijna twintig jaar hebben we veel plezier beleefd aan de t/m 25-05 15-05 t/m 28-08 RIJSWIJK handel in Nederlandse stadsgezichten. HAAGS HISTORISCH MU MUSEUM RIJSWIJK SEUM LEEUWARDEN Experikant Alles wordt nu verkocht met kortingen tot 50 %: De wereld achter een pop- FRIES MUSEUM t/m 27-05 penhuis Escher op reis t/m 28-10 SCHILDERIJEN, AQUARELLEN, ETSEN t/m 10-06 ROERMOND STEDELIJK MUSEUM EN GRAVURES, WAARONDER: PRINCESSEHOF HAARLEM In Motion Form FRANS HALSMUSEUM t/m 06-05 t/m 28-10 Museum in bloei: onbe- Berten, Hugo – Prins Hendrikkade, Amsterdam (nu € 1.950); Johan Tahon grensde tuinen CUYPERSHUIS ROER Cossaar, Jan - Ridderzaal, Den Haag (nu € 1.575); t/m 25-11 t/m 13-05 MOND Design III : Floris Wubben Dommelshuizen - C.Chr. – Zuiderkerk, Amsterdam (nu € 29.750); Rendez-vous met Frans Hals 25 jaar Belgisch Limburgs t/m 25-11 in Hof design Den Hengst, J.G. Waterlooplein, Amsterdam (nu € 735); EKWC@Princess : Caroline t/m 30-09 Kapr, Leon - Brouwersgracht, Amsterdam (nu € 1.625); Coolen t/m 28-10 t/m 06-05 Leeuwen, H. van - Vismarkt, Gouda (nu € 1.625); MUSEUM HAARLEM ROTTERDAM Boot en zijn leerlingen Melcher Tilmes, L.H.- Bloemensingel met Munttoren (nu € 2.600); LEIDEN MUSEUM BOIJMANS VAN t/m 01-06 BEUNINGEN HOOGLANDSE KERK Regt, H. de - Oude Wagenbrug, Den Haag (nu € 745); Tomas Rajlich GRACHT Schaap, Hendrik - Oudewater (nu € 550); TEYLERS MUSEUM t/m 27-05 Monsterdieren Concepts of time: jong beeldhouwtalent Joost Conijn Vertin, P.G. - de Waag, Alkmaar (nu € 8.750) t/m 10-06 17-05 t/m 05-08 t/m 07-05 (prijzen incl. BTW) Sensory Spaces 13 HARDINXVELD RIJKSMUSEUM VAN OUD t/m 27-05 MUSEUM DE KOPEREN HEDEN Bauhaus KNOP Al 200 jaar van nu t/m 26-05 Rond de kraal: Kralenkunst 25-04 t/m 02-09 Katsuhiro Otomo: Babel t/m 09-06 t/m 21-05 SIEBOLDHUIS Op stadsgezichten.nl vindt u nadere details HEENVLIET De Gemaskerde Krijger CHABOTMUSEUM over deze en andere stadsgezichten. RAVESTEYN BEELDEN t/m 27-05 Vrienden voor het leven: TUIN Henk Chabot en Adriaan van Voor informatie: Harry en Betty Mock (Mock’s City Views) 25e expositie met 25 he- MAASTRICHT der Plas E-mail: [email protected] dendaagse kunstenaars uit BONNEFANTEN MUSEUM t/m 17-06 Nederland en België Robin de Puy Telefoon: 0294-263807 04-05 t/m 27-05 t/m 13-05 KUNSTHAL Eli Dijkers: Chinese Reis WhatsApp.: 06 54220607 t/m 07-06 Hyperrealisme: sculptuur

96 l COLLECT MUSEUMAGENDA

t/m 01-07 MUSEUM CATHARIJNE WEERT Viktor&Rolf: fashion artists CONVENT THEEPOTTENMUSEUM 25 years Magische Miniaturen Thee in zo’n pot? Bijzonder KUNST & ANTIEK JOURNAAL 27-05 t/m 30-09 t/m 03-06 t/m 01-11

SCHIEDAM VALKENBURG AAN DE WINTERSWIJK STEDELIJK MUSEUM GEUL MUSEUM VILLA MONDRI COLLECT Jan Henderikse: alles en niets MUSEUM LAND VAN VAL AAN t/m 10-06 KENBURG Terug naar toen: Piet Mondri- Anne & Koen Stijnen: out of aan, Jan Sluijters en Cees maakt u wegwijs in de wereld van kunst en antiek SITTARD the ordinary Spoor MUSEUM DE DOMIJNEN t/m 17-06 t/m 16-09 Gloeiende glazuren van Chris Lanooij CHÂTEAU ST.GERLACH EN WOERDEN t/m 01-11 ST.GERLACHUSKERK STADSMUSEUM Object Love Onderweg zijn … Primavera: Nederlandse t/m 02-09 t/m 13-05 kunstenaars in Italië t/m 15-07 TEGELEN VEERE Terug naar toen: Mondriaan, KERAMIEKCENTRUM MUSEUM VEERE Sluijters en Spoor hereningd TIENDSCHUUR Antoine Mes 90 t/m 16-09 Op een bedje van klei: t/m 06-05 aspergeschalen van Herman ZEIST van Ham VIJFHUIZEN HET SLOT ZEIST t/m 01-07 KUNSTFORT De kunst van het anders zien: Eva-Fioe Kovacovsky, foto- 30 jaar Kubes TILBURG grafisch werk t/m 27-05 TEXTIELMUSEUM X-Catherine Biocca, instal- 1920’s Jazz Age: fashion & latie ZUTPHEN photographs t/m 01-07 STEDELIJK MUSEUM t/m 03-06 ZUTPHEN Een jaar lang leesplezier VLIELAND De Vier Elementen: Lage DE PONT MUSEUM TROMP’S HUYS Landen voor slechts €33 Rineke Dijkstra Claudy Jongstra t/m 20-05 t/m 26-08 t/m 02-09 De portretten van Willem U wilt een jaarabonnement: 9 nummers den Ouden UTRECHT WASSENAAR t/m 01-07 voor € 33 Nederland en België CENTRAAL MUSEUM MUSEUM VOORLINDEN Erich Wiggman: vrije radicaal Martin Puryear ZWOLLE t/m 24-06 t/m 27-05 MUSEUM DE FUNDATIE www.collectkaj.nl Jan Taminau: reflections Neo Rauch t/m 26-08 t/m 03-06

IRIS & SCHRIEK Graphics, Fine Art and More

The graphic oevre of Marc Chagall, the Jewish-French artist with Belarusian roots is extensive. Until his death in 1985 Chagall made a huge amount of lithographs, etchings and woodcuts. At Gallery Iris & Schriek you will find any of these works Next to these works you will find the works of artists such as Miro, Matisse and Bram van Velde. To ease framing, each work is matted behind an acid free passe-partout. In addition to the works of art, the Gallery also offers various affiches and antique tin toys. From movie posters to Rossignol toys and from pin-up calendars to Bing trains. Collectors can eat their heart out at Iris & Schriek.

Spiegelgracht 32, 1017 JS Amsterdam - VANAF 1 JUNI 2017 EEN NIEUW ADRES: Nieuwe Spiegelstraat 11a +31(0) 180 676 44 | [email protected] | www.iris-schriek.com woensdag t/m zondag van 10.00-17.00 uur

COLLECT l 97 BEURZEN Terugblik op Tefaf De organisatie van TEFAF Kollenburg Antiquairs Maastricht (09-03 t/m 18-03) verkocht het paneel van blikt met een voldaan gevoel Filippino Lippi (1457-1504), ‘De terug op de 32e jaargang. Dat heilige Albinus en de heilige de afgelopen editie een succes Bernardus’ uit 1496 (vraagprijs was, bleek uit de bezoekersaan- € 750.000-1.000.000) aan een tallen - 68.000 aanwezigen - en niet-Europese verzamelaar en de indrukwekkende verkoop- A. Aardewerk Antiquair cijfers. De organisatie koos er Juwelier verkocht 18e-eeuws dit jaar voor om twee preview- zilverwerk van Johannes van der dagen in te lassen en een nog Toorn (1825-1881) en François grotere nadruk te leggen op de Lambregts (1696-1751) aan strikte keuring van de getoonde Nederlandse verzamelaars. Van- werken. Over het algemeen klin- derven Oriental Art verkocht ken de exposanten tevreden: een houten figuur van een zowel vaste klanten als nieuwe ‘mandarin’ uit de Qianlong pe- verzamelaars kochten gretig. riode aan een Europeaan. Deze Giovanni Battista Foggini (1652-1725), marmeren beelden. Verkocht bij Tomasso Bro- Zo verkocht de kunsthandelaar telde € 100.000 neer voor het thers Fine Arts op TEFAF Maastricht. © Tomasso Brothers Fine Arts. Ivo Bouwman uit Den Haag een stuk uit 1741. Ook Kunsthandel vroeg stadsgezicht van Vincent Rob Kattenburg uit Bergen van Gogh, waarvan de vraag- noteerde een goede verkoop. prijs net boven een miljoen euro “We hebben vooral aan een lag. Van de schilder werd ook buitenlands publiek verkocht. het bloemstilleven ‘Seringen’ Veel van deze verzamelaars zijn verkocht bij Hammer Galleries nieuwe klanten. Het merendeel uit New York. Een privéver- zijn verzamelaars uit Duitsland zamelaar voegt het werk aan en België, maar er zaten ook zijn collectie toe, dat met een enkele Amerikanen en een vraagprijs van 9,5 miljoen euro Nederlandse verzamelaar bij”, meteen een van de duurste wer- klinkt het bij de handelaar. Het ken op TEFAF bleek. Dit waren mooiste stuk dat Rob Kat- lang niet de enige blikvangers tenburg in Maastricht verkocht die in Maastricht een nieuwe was een set landskaarten van eigenaar vonden. Petrus Schenk I (1660-1711): “We Tomasso Brothers Fine Arts zijn buitengewoon verheugd verkocht een paar marmeren met deze verkoop. Het gaat hier leeuwen van Giovanni Battista om de enige gekende complete Foggini (1652-1725) aan een set van de vier continenten van Europese verzamelaar. De Schenk. De kaart van Europa is leeuwen, die prominent aanwe- het enige overgebleven exem- zig waren op de stand van de plaar ter wereld. Van de andere Petrus Schenk I (1660-1711), ‘Nova Totius Europea Tabula’, uit de reeks van de vier con- tinenten, 1706. Gedrukt in Amsterdam. Kopergravure in kleur op papier, gemonteerd handelaar, werden verkocht continenten bestaan er slechts op Japans papier, 83 x 94,5 cm. Verkocht bij Kunsthandel Rob Kattenburg op TEFAF voor 1,75 miljoen euro. enkele exemplaren.” Maastricht. © Kunsthandel Rob Kattenburg.

Museumaankopen Ook musea en publieke instellingen begaven zich op de beursvloer. “Het stuk brengt meerdere verhalen over de globaliserende han- TEFAF verwelkomde maar liefst 100 nieuwe musea buiten de musea del, de wisselwerking tussen wereldculturen en de dialoog tussen voor wie de beurs al een vast onderdeel op de kalender is. Het opdrachtgevers en kunstenaars bij elkaar. Met de blik van nu wakkert Rijksmuseum van Oudheden kocht een grafmonument voor Apollo, het bovendien de discussie aan over vooroordelen en stereotype, gemaakt in Egypte in de 18e eeuw, bij Kunsthandel Mieke Zilver- racisme, uitbuiting en het ontnemen van vrijheid door slavernij”, berg en het Scheepvaartmuseum verwierf een zeldzaam Chinees klinkt het bij het museum. Ook Museum Singer Laren, Museum ‘famille noire’ beeld bij Vanderven Oriental Art. Het zeldzame Weesp en het Rijksmuseum vulden hun collecties aan met enkele porseleinen beeld uit 1720 werd op bestelling gemaakt voor de VOC uitzonderlijke stukken (COLLECT, April 2018). en is een belangrijke aanvulling op de collectie van het museum.

98 l COLLECT BEURZEN

DESIGNDAY

Designday noemt zichzelf “een podium voor design in het zuiden van Nederland, voor regionale en (inter)nationale ontwerpers, die zelf produceren”. Gedurende drie dagen wordt het design in tal van acti- viteiten voor het voetlicht geplaatst. De dertiende editie draagt als ti- tel ‘The beauty of Waste’. In een uitgebreid programma met lezingen, workshops en een designparcours presenteren ontwerpers de meest creatieve ideeën om het probleem van (zwerf-)afval op te lossen. Zowel bekende als beginnende ontwerpers worden uitgenodigd om te reflecteren over drie thema’s: ‘Recycle’, ‘Reuse’ en ‘Prevent’. De organisatie trapt de driedaagse af met een openingsdiner, waarop de winnaar van de derde editie ‘Made for Maastricht Award’ bekend Joshua Gabriel, Gabriel Furniture, koffietafel ‘The Wave’. gemaakt wordt. Gedurende drie opeenvolgende dagen vinden ten- © Gabriel Furniture. Foto: Designday. toonstellingen en lezingen plaats, en op zondag kan de verzamelaar bieden op unieke stukken tijdens de ‘Designers for Design veiling’. Designday Bezoeker kunnen echter vanaf 1 mei al een voorproefje verwachten SAM Decorfabriek met een designroute, die de wandelaar langs de ‘designhotspots’ van www.designday.nl Maastricht leidt. 25-05 t/m 27-05

BEELDENTUIN RAVESTEYN

De ruïne Ravesteyn in Heen- kunstenaar Nicolas Dings. vliet vormt reeds enkele jaren Hij inspireert zijn werk op de het decor voor Beeldentuin beeldtaal van de renaissance Ravesteyn. Voor haar 25e ver- en plaatst graag monumentale jaardag staan er verschillende werken in de openbare ruimte. activiteiten op de agenda, waa- Hiernaast maakt ook Claartje ronder een optreden van een Borren haar entree op Beelden- middeleeuws muziekgezels- tuin Ravesteyn. Haar werk wordt chap, workshops en een speur- gekenmerkt door vragen rond tocht. Op het landgoed kunnen identiteit en groepsgevoel. bezoekers de sculpturen, keramieken, glasobjecten en Beeldentuin Ravesteyn installaties van 27 verschillende Ruïne Ravesteyn kunstenaars ontdekken. Een www.beeldentuinravesteyn.nl nieuwkomer is de Amsterdamse 04-05 t/m 27-05

Claartje Borren, ‘Wij’, 2008. Porselein. © De kunstenaar.

HET KUNST EN ANTIEK EVENEMENT

Het Kunst en Antiek Evene- le Faguays, Marcel Bouraine en ment in Slot Zeist verwelkomt dit Roland Paris en brengt Ollis and jaar zestien deelnemers voor haar Oostermeijer Chinese Antiquities lente-editie, die een uitgekiende uit Beekbergen unieke stukken selectie van unieke kunst- en uit de Han-, Qi- en Tang-dynastie. antiekobjecten naar het slot brengen. Zo presenteert Galerie Het Kunst en Antiek Evenement Tandem uit Gendringen vazen Slot Zeist van Galle, Daum en Schneider, www.kunstenantiekevenement.nl Ferghane paard, Qi-dynastie (550 - 577). Zijde, leer, schelpen, h: 34 cm. en bronzen beelden van Pierre 18-05 t/m 21-05 © Ollis and Oostermeijer Chinese Antiquities.

COLLECT l 99 BEURZEN The Amsterdam Trail en The May Art & Antiques Weekend The Amsterdam Trail en The The Amsterdam Trail May Art & Antiques Weekend The May Art & Antiques Weekend bundelen hun krachten en Spiegelkwartier brengen twee kunstroutes, die www.amsterdamtrail.nl lopen van het Rijksmuseum tot www.spiegelkwartier.nl/may aan het Amstelveld. De eerste 25-05 t/m 27-05 kunstroute, The Amsterdam Trail, gaat langs acht galeries die gespecialiseerd zijn in objec- ten uit Afrika, Azië en Oceanië. Bezoekers doen bij de tweede route, The May Art & Antiques Weekend, zeven galeries aan die spectaculaire collecties en vondsten in thematentoonstel- lingen tonen. Zo presenteert Bruil & Brandsma een bijzonder 18e-eeuws beeld, toegeschre- ven aan Johann Matthias Jansen, en vindt er een tentoonstelling en lezing over vriendschap in de 18e eeuw plaats bij Frides Laméris Kunst en Antiek. Ver- der brengt Jaski Gallery een solotentoonstelling van de Japanse beeldhouder Yoshimasa Tsuchiya, die zich laat inspireren door mythische figuren uit de Japanse folklore, en toont Inez Stodel de wereld van de minu- tieus gesneden cameeën. Yoshimasa Tsuchiya, ‘Qilin’, 2018. Houten sculptuur, 40 x 44 x 17 cm. © Jaski Gallery.

Kort beursnieuws De Kunstkring Workum orga- tier in Rotterdam het toneel dit jaar plaats op 21 mei. Vers- niseert jaarlijks in de eerste aan de Route de Nord (10-05 preid over meer dan 140 locaties twee weekends van mei Kunst t/m 13-05), een kunstenfestival zullen in de binnenstad diverse in Workum (05-05 t/m 06-05, met atelierbezoeken waar de workshops, ateliers, markten en 12-05 t/m 13-05), een kunstmani- beeldende kunst, muziek en demonstraties te ontdekken zijn festatie waarbij 14 kunstenaars, literatuur centraal staan +++ Op +++ Meer dan 100 beeldend galeries en musea hun collectie 13 mei staat Losser in het teken kunstenaars en ontwerpers zul- voorstellen aan het grote publiek van de beeldende kunst. Voor len hun werk tonen tijdens het +++ 15 professionele kunste- een zestiende maal plaatst de Artzaanstad Event (25-05 t/m naars, twee beeldhouwers en Kunst-route Losser 24 profes- 27-05). Alle kunst op de beurs is 13 schilders werden uitgeno- sionele kunstenaars uit Twente, zowel te huur als te koop +++ Op digd voor de 15e editie van de Midden Nederland en Duitsland de 26e editie van Huntenkunst Schildersweek (05-05 t/m 12-05) voor het voetlicht +++ Tijdens (25-05 t/m 27-05) staan kunste- in Domburg. Op het programma het Pink-sterweekend vindt de naars uit Roemenië centraal. staan ateliers, kunstlezingen, 13e editie van de Vijfhoekkuns- Witte Gallery uit Boekarest zal er workshops en een klassiek troute (18-05 t/m 21-05) in Haar- verschillende werken presente-

Mathilde Oscar, ‘Frida’. Te zien bij Arte concert +++ Gedurende vier lem plaats +++ De nationale ren in haar tijdelijke galerie in de Suite in Workum. © Mathilde Oscar. dagen biedt het Zomerhofkwar- Zilverdag Schoonhoven vindt SSP-hal in Ulft.

100 l COLLECT BRUIL & BRANDSMA

WORKS OF ART

Ivoren diptiek – Parijs, 13e eeuw Kruisiging, Kruisafname, Bewening, Ontmoeting met Maria Magdalena H x B: 9.1 x 8.9 cm.

Prinsengracht 821 [email protected] 1017 KA Amsterdam +31 (0) 20 341 9847 www.bb-worksofart.com +31 (0) 6 5118 7930

25 VRIENDSCHAPSGLAZEN, LEZINGEN: DE COLLECTIE JOOSTEN-PLANTING TRUDY LAMÉRIS EN WILLEM LAMÉRIS & CHINEES WANLI PORSELEIN, CHINEES PORSELEIN UIT DE TWEEDE HELFT DE DE COLLECTIE BOMERS-MARRES VAN DE 16 EEUW, ONDER ANDERE UIT DE COLLECTIE BOMERS-MARRES VRIJDAG 25 MEI OM 16.00 UUR VRIJDAG 25 MEI TOT EN MET ZATERDAG 2 JUNI ANNA LAMÉRIS 11.00 - 18.00 UUR DRINKEN OP DE VRIENDSCHAP IN DE 18DE EEUW ZATERDAG 26 EN ZONDAG 27 MEI OM 12.00 UUR U kunt zich voor de lezingen per telefoon of email aanmelden +31 (0)20 6264066 [email protected]

FRIDES LAMÉRIS GLAS- EN ANTIEKHANDEL www.frideslameris.nl BEURZEN

Kort beursnieuws België Gedurende drie verschillende +++ In de dokken van Gent vindt +++ Het Parcours d’Artistes dagen (29-04, 01-05 en 06-05) de Ghent Art Book Fair (05-05 Saint-Gilles (25-05 t/m 14-06) zetten kunstenaars in de regio t/m 06-05) plaats. Meer dan 35 mag dertig kaarsjes uitblazen. Leuven de deuren van hun ate- internationale onafhankelijke Voor deze feesteditie komt er liers open om het brede publiek uitgeverijen zullen er hun mooiste een grote openingsavond met de fijne kneepjes van hun vak te hedendaagse kunstboeken een nocturne waarbij meer dan laten zien tijdens Kunstroute aanbieden +++ Kunstenaars uit 100 ateliers in de wijk geopend Leuven +++ Op 1 mei vormt het Dendermonde stellen hun atelier zijn. Ook tal van andere activi- Slot van Laarne het toneel voor open voor het grote publiek ti- teiten worden georganiseerd: Katelijne Laroy, ‘Kukeleku’, 2010. de 3e Zilvermarkt. Meer dan jdens de Open Atelierdagen (12- gedurende twee weekends zijn Acryl- en olieverf op doek, 30 x 40 cm. © De kunstenaar. Katelijne Laroy tien antiquairs bieden er hun 05 t/m 13-05) en laten bezoekers verschillende kunstenaarsateliers is een van de kunstenaars wiens mooiste zilverwaren aan +++ zo kennismaken met hun oeuvre in de namiddag geopend, op 30 atelier te bezoeken zal zijn tijdens de Drukdrukdruk (05-05 t/m 06-05) +++ Het kasteel van Deulin mei wordt een extra nocturne Kunstroute Leuven. is terug met een tweede editie. verwelkomt voor een vijfde maal gepland en op 14 juni vindt een Het grafiekweekend organiseert de Brocante de Charme. Meer grote kunstveiling plaats. Meer in Vlaanderen, Brussel, Wallonië dan 70 handelaren brengen hun informatie op: parcoursdartistes. en Noord-Frankrijk een reeks topstukken mee naar het kasteel be +++ De eerste editie van Col- workshops, lezingen en andere +++ Elk jaar bundelen de An- lectible bleek een groot succes. sessies rond grafiek. Zo maak je twerpse galeriehouders, musea De beurs verwelkomde 10.000 lithografieën in de Academie van en kunstencentra hun krachten bezoekers. “Het succes van deze Temse, leer je alles over eeuw- en brengen ze het Antwerp Art eerste editie is een indicator eenoude drukkunst bij Etsco in Weekend (25-05 t/m 27-05). voor de belang-rijke groei van Brugge en kan je kunstwerkjes De galeries in de Scheldestad de designsector”, klinkt het bij graveren op cd’s in La Maison zetten hun deuren open en laten de organisatrices van de beurs, de l’Imprimerie in Thuin. Het bezoekers kennismaken met Clélie Debehault en Liv Vaisberg. Ren Hang, 2016. Te zien bij Stieglitz19 volledige programma vind je op een breed aanbod aan nieuwe Het duo plant in maart 2019 dan op Antwerp Art Weekend. de website: drukdrukdruk.org en gevestigde kunstenaars ook een tweede editie. © Stieglitz 19.

CERAMIC ART ANDENNE

Voor haar 30e editie ondergaat Gedurende een maand wordt tentoonstellingen, workshops, de Biennale de la Céramique de omgeving van Namen omge- stages, open ateliers en een d’Andenne een naamswijziging: toverd tot het centrum van de internationale kunstbeurs (20- voortaan gaat ze als Ceramic hedendaagse keramiek. Op een 05 t/m 21-05). Art Andenne door het leven. goedgevuld programma staan

Peter Hiemstra, ‘Melancholische Mathe- Ceramic Art Andenne Internationale kunstbeurs maticus’, 35 x 26 x 22 cm. Aangeboden Andenne Place du Chapitre, Andenne op Ceramic Art Andenne. © Ceramic Art Andenne. www.ceramicartandenne.be www.ceramicartandenne.be 11-05 t/m 10-06 20-05 t/m 10-06

GRAPA

GRAPA, Grande Rencontre des Artistes Peintres Africains, brengt internationale kunstenaars, wiens kunst door Afrika geïnspireerd is, samen in Brussel. Het evenement, dat sinds 2016 jaarlijks plaatsvindt, werd in het leven geroepen door de Porto-Congolese schilder Kevin Michel, om naast de schilderkunst ook de Afrikaans geïnspireerde beeldhouwkunst, fotografie en tekenkunst te bevorderen.

GRAPA Galerie Ravenstein www.grapa-artistes.com Casimir ‘Caszi B’ Bationo, ‘Dans la Foule’, 2015. Acrylverf, 172 x 81 cm. 18-05 t/m 20-05 © De kunstenaar.

102 l COLLECT KUNST ANTIEK DESIGN

koning Hoessein (1955) inrichten. Zo raakte hij links bekend bij een internationaal publiek en mocht Paar zetels ‘Ei’, model gerealiseerd sinds 1954. Hout, stof en velours. hij de interieurs ontwerpen van rijke klanten uit Christie’s, Parijs, 20-11-2017. © Chris- onder meer het Midden-Oosten, Zuid-Amerika tie’s Images Ltd. Jean Royère en Egypte. Behalve deze prestigieuze opdrachten € 415.000 Een hommage... exposeerde Royère ook op de Salon des Arts Mé- nagers en de Salon des Artistes Décorateurs, waar onder Paar zetels ‘Olifant, 1964-1965. Beu- zijn stands en ontwerpen op de nodige aandacht kenhout, gestoffeerd, velours, 108 mochten rekenen. Ter gelegenheid van de ten- x 85 x 87 cm. Christie’s, Parijs, 20-11- toonstelling ‘La résidence française’ (1947), geor- 2017. © Christie’s Images Ltd. ganiseerd door het tijdschrift ‘Art et Industrie’ pre- € 355.500 (per stuk) senteerde hij twee ontwerpen die beroemd zouden Internationaal, rijk en dynamisch: de worden: de IJsbeer-canapé en de lage Plas-tafel. Het was op die salons en in zijn galerie dat Jean markt van Royère is een afspiegeling Royère de banden met zijn klanten aanhaalde. Hij maakte graag nader kennis met hen en was altijd van zijn briljante ontwerpen. bereid gepersonaliseerde ontwerpen te creëren. Dat deed hij onder meer voor de Balsans. het begin van de jaren 1960, toen het jonge echt- Een zeer bijzondere bestelling paar pas getrouwd was, stonden ze op een dag Op de veiling ‘Hommage à Jean Royère’, op 20 stil voor de boetiek van Jean Royère. De Balsans november 2017 bij Christie’s, in Parijs, ging de bleven vol bewondering kijken naar een Bol-en- collectie van het echtpaar Balsan onder de hamer. semble. Ze kochten het meteen, want ze vonden Deze was tot dan toe in de familie gebleven. Aan dat het goed paste bij de commode in régencestijl

Jean Royère werd lange tijd beschouwd als een moeilijk te klasseren interieurontwer- per. Toch is hij een waardige erfgenaam van de art deco. Hoewel hij een mateloze be- wondering koesterde voor Ruhlmann, hield hij niet van diens strenge stijl. Het œuvre van Royère getuigde van vrijheid en liefde voor kleuren, in een radicale breuk met de ontwer- pers van de jaren 1950, zoals Charlotte Perriand en Jean Prouvé. Royère gaf blijk van durf en een scherp gevoel voor harmonie van vormen en kleuren. Daarmee ging hij in tegen de standaardisatie van de meubelen na de oorlog. Door die heel eigen aanpak bekleedt hij Wanderlust Marrakesh Arty De vergeten avant-garde een aparte plaats onder de ontwerpers van de tweede helft van de 20e eeuw. Landschapsschilderijen Culturele revival Schimmig Russisch kunstverleden TEKST: FLAVIEN GAILLARD HOOFD DESIGNVEILINGEN BIJ CHRISTIE’S IN PARIJS Maandblad verschijnt niet in januari, juli en augustus 23ste jaargang ijn hele carrière lang creëerde Jean (1948). Hij mocht ook de salons van de Franse MEI 2018 / NR.4 - € 5,95 Serrurier-Bovy Spilzucht Royère (1902-1981) ontwerpen in legatie in Helsinki (1950), het paleis van de Sau- P 708152 Unieke veiling in België in edele gesteente uiteenlopende plantaardige en dier- dische prins Faisal en het paleis van de Jordaanse lijke vormen. Gedreven door zijn rijke boven fantasie en niet-aflatende vernieu- Een paar ronde zetels ‘IJsbeer’ Zwingsdrang pakte hij telkens weer uit met ver- ontworpen in 1947. Hout, opnieuw rassende ontwerpen, met tot de verbeelding spre- Günther Förg Geelzucht gestoffeerd, 68,5 x 96 x 93 cm per kende namen, zoals Regenboog, IJsbeer, Klaver, Precisie en intuïtie uit de Gouden Eeuw stuk. Christie’s, Parijs, 20-11-2017. © Christie’s Images Ltd. € 847.500 Waterstraal, Wapenschild, Ei, Herbarium, Liaan, Paddenstoel en Olifantje. Om ze aan de man te rechts brengen, opende Royère een galerie in Parijs, op Drie bijzettafels ‘Kantelen’, ca. 1954, nr. 182 van de Rue du Faubourg Saint-Honoré, glas en glas spiegel, verguld giet- bestemd voor een bemiddelde clientèle. Al snel ijzer. Christie’s, Parijs, 20-11-2017. © Christie’s Images Ltd. kreeg hij tal van belangrijke opdrachten, on- € 75.000 der meer van het Franse consulaat in Alexandrië

58 l COLLECT COLLECT l 59

COLLECT op ipad € 19,50 per jaar www.aboland.nl BEURZEN

Kort beursnieuws Internationaal Van 17 tot 20 mei vindt in de van onder meer Olivier Castaing/ Portugese hoofdstad voor de School Gallery uit Parijs en Hans derde keer ARCOlisboa plaats. P. Kraus Jr uit New York. In de Onder andere Dürst Britt & May- ‘Discovery’ sectie worden 22 hew reist van Den Haag naar jonge galeries voor het voetlicht Lissabon, waar de galerie voor geplaatst, waaronder Jo van de de tweede keer deel uitmaakt Loo uit München, Espace JB uit van de ‘Opening’ sectie, bedoeld Genève en LhGWR uit Den Haag. voor jonge galeries. Alexander Robert Jan Verhagen en Geertje Mayhew was aangenaam ver- Muffels van LhGWR kijken er rast vorig jaar: “De Portugezen naar uit hun kunstenaars (o.a. vinden het fijn om de tijd te Thomas Kuijpers) voor te stellen nemen met je te praten over de aan een deel van de kunstmarkt getoonde werken. Men is niet dat hen nog niet kent. “Maar bang voor conceptueel werk en naamsbekendheid opbouwen er is kennis van de kunstgeschie- en LhGWR uitdragen als een denis. We hopen onze bestaande kwaliteitskader voor jonge ma- contacten te verdiepen, zowel kers met een eigenzinnige blik met privéverzamelaars als met op ons tijdsgewricht, is minstens Thomas Kuijpers, ‘I’m at Zaventem (again)’, 2018. Hahnemuhle print, collage, 61 x 50 verschillende Portugese musea.” zo belangrijk.” +++ De volledige cm. © De kunstenaar. Te zien bij LhGWR op Photo London. Dürst Britt & Mayhew komt met maand mei staat Dakar in het werk van drie jonge kunstenaars teken van de hedendaagse Afri- naar ARCOlisboa: Paul Beumer, kaanse kunstbiënnale Dak’Art Raúl Ortega Ayala en Puck Ver- (03-05 t/m 02-06). De organisatie kade +++ In Londen staat in mei stelde opnieuw Simon Njami opnieuw de grote fotografie- aan als artistiek directeur van de beurs Photo London (17-05 t/m beurs, en koos als thema ‘The 20-05) op het programma. Lief- Red Hour’, naar een toneelstuk hebbers kunnen er gaan kijken van Aimé Césaire. Een van de naar de gelegenheidsprojecten belangrijkste evenementen is de

Peter Blake, ‘ A Rose is a Rose is a Rose’, 2017. 45 x 46 cm. Te zien bij CCA Galleries & Worton Hall Studios op London Original Print Fair. © De kunstenaar.

Paul Beumer, ‘Becoming a breeze’, 2017. Gemengde technieken op verschillende doe- ken, 190 × 250 cm. © De kunstenaar. Te zien bij Dürst Britt & Mayhew op ARCOlisboa.

internationale tentoonstelling kijken bijvoorbeeld uit naar de ‘A New Humanity’, met werk van Picasso prints die meegebracht 75 kunstenaars uit maar liefst 33 worden door Galerie Boisserée verschillende landen, die allen uit Keulen +++ Het Paris Gallery de traditionele denkwijzen over Weekend (25-05 t/m 27-05) be- Afrikaanse kunst proberen te staat vijf jaar, maar wist dit jaar doorbreken +++ De London flink uit te breiden. 44 galeries, Original Print Fair is reeds aan waaronder nieuwkomers Back- haar 33e editie toe in de Royal slash, Tornbuoni Art en Valentin, Academy of Arts. Van 03-05 t/m organiseren in het laatste week- 06-05 komen daar vijftig top- end van mei een reeks diverse handelaren samen met uniek talks, expo’s en andere events drukwerk en zeldzame prints. We door de hele stad heen.

104 l COLLECT BEURZEN New York Art Week New York is een stad die het hele jaar bruist van de kunstinitiatieven en –evenementen. In maart was er nog The Army Show en haar vele kleine zusterbeurzen. Voor wie in mei echter geen enkel risico wil lopen iets te missen, is de New York Art Week het uitge- lezen moment voor een bezoek aan deze kunststad bij uitstek. We werpen een blik op acht beurzen die voor elk wat wils bieden, van de Upper East Side tot in Brooklyn.

TEKST: CELINE DE GEEST

Mr. Brainwash en Logan Hicks. miggiani en Chaim van Luit, met Martijn Wanrooij en Andrea Jo recent werk van beiden. Uit Am- zijn het erover eens: de gelijklo- sterdam neemt GRIMM Gallery pende timing van Art New York voor de zevende keer deel, met en Frieze New York brengt voor werk van de jonge Schotse kun- kunstkopers en –verkopers een stenaar Alex Dordoy. Jorg Grimm ideale symbiose tot stand. Op kijkt vooral uit naar de energieke, Frieze, een grotere en ook inter- feestelijke beurssfeer, en een nationalere beurs die dit jaar voor aantal mooie verkopen. de zevende keer plaats vindt op Tefaf Maastricht is alweer even Randall’s Island, vinden we enke- achter de rug, en dus is het tijd le Belgische galeries terug. Frank voor Tefaf New York. Dit jaar- Demaegd van de Antwerpse verwachten we er de Zweedse Zeno X Gallery hoopt deze editie galerie Modernity en de Frans- veel mensen uit de museum- Deense Dansk Møbelkunst Gal- wereld te ontmoeten, die in het lery. Ook Belgen Patrick Derom beste geval een van zijn kunste- en Axel Vervoordt hebben er naars om een solotentoonstel- een stand. Die laatste brengt ling vragen na de beurs. Hij pakt onder andere uit met een nieuw zevenluik van Dirk Braeckman. Leonor Anthony, ‘Reminiscing in Tem- Galerie Meessen De Clercq wil po’, 2017. Gemengde materialen, 152,4 x eveneens de curatoren die niet 121,92 cm. © De kunstenaar. Te zien bij Simons Gallery op Art New York. vaak naar België komen opnieuw ontmoeten en hoopt werken in rechts mooie collecties te plaatsen. Ze Jose Miguel Mendez, ‘TROPICAL DESI- RE’, 2017. Acrylverf op doek, 50 x 70 cm. brengen voor de gelegenheid © De kunstenaar. Te zien op Moniker een duoshow van Claudio Par- International Art Fair.

Art New York ontstond vier jaar Wanrooij Gallery en VK Gallery. Si- geleden toen de organisatie mons Gallery is een nieuwkomer, van Art Miami besloot dat de en heeft voor de gelegenheid tijd aangebroken was voor een een project uitgewerkt rond jazz. noordelijke soortgelijke. Recent Galeriste Andrea Jo is laaiend slokte deze beurs ook de klei- enthousiast over de vintage foto’s nere hedendaagse kunstbeurs die de Italiaan Roberto Polillo Context op. De twee vinden nu maakte van enkele van de groot- samen plaats in Pier 94, aan de ste jazziconen uit de jaren zestig oever van de Hudson. Daar wordt en zeventig, en de multidisci- tijdens Art New York het beste plinaire kunst van hedendaags van het hedendaagse kunstveld kunstenares Leonor Anthony aangevuld met opmerkelijke na- die met hetzelfde thema aan de oorlogse en popart kunst. Van de slag ging. Wanrooij Gallery is een zeventig galeries komen er drie trouwe standhouder en zal werk uit Nederland: Simons Gallery, meebrengen van onder andere

COLLECT l 105 BEURZEN

een verzameling archeologische kaanse kunstenares Faith47. topstukken en 20e-eeuwse kunst Superfine! is een heden- van ZERO, Gutai en Dansaekhwa. daagse kunstbeurs die bewust 1-54 Contemporary African Art kleinschalig en laagdrempelig Fair keert terug naar Brooklyn blijft. Toch kan ze uitpakken met zestig kunstenaars uit Afrika met een dertigtal opkomende en haar diaspora. Onder hen zijn hedendaagse kunstenaars en Art New York de Zuid-Afrikanen Conrad Botes ongeveer evenveel kunstenaars Pier 94 en Anton Kannemeyer, sinds die al meer ervaren zijn, naast 711 12th Avenue vorig jaar vertegenwoordigd achttien hedendaagse kunstga- www.artnyfair.com door Huberty & Breyne Gallery. leries. De in Toronto gevestigde 03-05 t/m 06-05 Deze twee kunstenaars wisten reference:contemporary galerie succesvol een brug te slaan tus- zal onder andere het minima- Frieze New York sen de ‘underground comic’ en listische werk van Kal Mansur Randall’s Island Park de hedendaagse kunstscene. meebrengen. Randall’s Island De Moniker International Art Kal Mansur, ‘Ivory Valence Three’, 2017. The Other Art Fair is net als www.frieze.com fair is goed op weg een reputatie Acrylglas, doorsnede: 81,28 cm. Te zien Superfine! een jonge beurs die op te bouwen als straatkunst- bij reference:contemporary op Super- enkele jaren terug inzag dat de 04-05 t/m 06-05 fine!. Prijsindicatie: € 2.600. beurs, met werken die ontspro- New York Art Week een niet te Tefaf New York ten zijn uit diverse subculturen. missen moment is om je in New Park Avenue Armory De deelnemers zijn voornamelijk Debuts en TAG Fine Arts, Franse York te presenteren. Deze door 643 Park Avenue Amerikaans, met uitzondering galeries waaronder COX Gallery online kunstgalerie Saatchi ge- www.tefaf.com van enkele Britten zoals Creative en PDP Gallery, en de Zuid-Afri- organiseerde beurs met prijzen 04-05 t/m 08-05 tussen 200 en 4.000 euro, brengt jong internationaal kunstgeweld 1-54 Contemporary Afri- Alex Dordoy, ‘Evian-les-Bains (magenta)’, 2018. Acrylverf op doek, 200 x 140 cm. Cour- naar Brooklyn. tesy of the artist and GRIMM, Amsterdam/New York. Te zien bij GRIMM Gallery op Tot slot is er na afloop van de Art can Art Fair Frieze New York. Pioneer Works Week voor liefhebbers van oude 159 Pioneer Street (Brooklyn) Afrikaanse, Oceanische, Indonesi- www.1-54.com/new-york/ sche, Aziatische en Amerikaanse 04-05 t/m 06-05 kunst ook de Madison Ancient and Tribal Art beurs. Onder de Moniker International tien deelnemende handelaren Art fair bevinden zich twee Brusselaars, Greenpoint Terminal Warehouse met name Didier Claes en Alain 73 West Street (Brooklyn) Naoum. www.monikerartfair.com 03-05 t/m 06-05

Superfine! 459 West 14th Street (Meatpac- king District) Anton Kannemeyer, ‘Interahamwe’, 2011. Inkt en acrylverf op papier, 38 x 27 www.superfine.world cm. Courtesy Huberty & Breyne Gallery. 02-05 t/m 06-05 Te zien bij Huberty & Breyne Gallery op 1-54 Contemporary African Art Fair. The Other Art Fair Brooklyn Expo Center 72 Noble Street (Brooklyn) www.nyc.theotherartfair.com 03-05 t/m 06-05

Madison Ancient and Tribal Art Arader Gallery 1016 Madison Avenue and 79th Street www.matanyc.com 11-05 t/m 13-05

106 l COLLECT BEURSAGENDA BEURSAGENDA

NEDERLAND Tong Tong Fair - Malieveld several locations Galerie Ravenstein Seifenfarbrik KONG – Asia Week Hong MEI 24-28 ROTTERDAM Till 06/05 Week van de 19-21 FRONVILLE Kong – several locations 04-27 RAVESTEYN– – Route du Nord – Amateurkunsten – Brussel – Brocante de charme – BAHREIN 26-29 HONG KONG – MEI Beeldentuin Zomerhof kwartier en en Vlaanderen Château de Deulin International Antiques Fair 05-06 WORKUM – Kunst Noorderboulevard Till 14/05 SAINT- 25-27 ANTWERPEN 15-18 BAHRAIN – Art – HKCEC in Workum – several 25-27 ZAANDAM HUBERT – Salon wallon – Antwerp Art Weekend – Bahrain Across Borders locations – ARTzaanstad – des métiers d’art – Palais several locations – Bahrain International FINLAND 05-12 DOMBURG – Hembrugterrein Abbatial 26-27 SAINT-GILLES – Exhibition & Convention MEI Schildersweek – several ULFT – Huntenkunst – 01 LEUVEN – Kunstroute Parcours d’Artistes – Saint- Centre 25-28 HELSINKI – Art Fair locations SSP-hal – several locations Gilles Suomi – Cable Factory 12-13 WORKUM – Kunst CANADA 25-27 MAASTRICHT – LAARNE – Zilvermarkt – MEI in Workum – several Designday – Decorfabriek Slot van Laarne JUNI FRANKRIJK 10-13 MONTREAL – MEI locations 25-27 AMSTERDAM – – 06 LEUVEN – Kunstroute 02-03 SAINT-GILLES – Montreal Art Fair – Palais Till 06/05 PARIS – 13 LOSSER/ Voorjaarstentoonstelling – several locations Parcours d’Artistes – Saint- des Congrès Circulation(s) – Centquatre OVERDINKEL/GRENAU in het Spiegelkwartier 05/05-16/09 BRUGGE Gilles 05-06 PARIS – Page(s) – – Kunstroute – several DEN HAAG – Haags – Liquid City Triënnale 06-10 BRUSSEL - JUNI Bastille Design Center locations Montmartre – Lange Brugge – several locations BRUNEAF CULTURES, The 01-03 MONTREAL – 06 REIMS – Puces 16-20 Voorhout 05-06 drukdrukdruk World Arts Fair - Sablon ArtMontreal – Place de Reims – Halles du ’S-HERTOGENBOSCH 25-28 AMSTERDAM Grafiekweekend – Brussel Bonaventure Boulingrin - ART Brabant – – The Amsterdam Trail – en Vlaanderen ARGENTINIE MEI 08-13 ARLES – Festival brabanthallen Spiegelkwartier GENT – Ghent Art Book CHINA Européen de la Photo de HAARLEM – 26-27 HILVARENBEEK – Fair – Dok Noord 5L 24-27 BUENOS AIRES – MEI ArteBA – La Rural nu – several locations Vijfhoekkunstroute – Fotofair – Event Center 06 LEUVEN – Kunstroute Till 02/05 BEIJING – Art 25-28 BUENOS 11-13 PARIS – Expo4Art – Vijfhoek – several locations Beijing – Agricultural AIRES – FACA: Feria de Halle des Blancs Manteaux 18-21 AMSTERDAM BELGIE 12-13 DENDERMONDE Exhibition Center MEI Arte Contemporáneo 12-13 STRASBOURG – Amsterdam Art Fair – – Open Atelierdagen – 18-20 HONG KONG Till 17/06 DUFFEL Argentina – Hipódromo – Marché Européen Kunsthal Koper several locations – Affordable Art Fair – – Triënnale voor Argentino de Palermo de la Brocante et de la 18-21 ZEIST – Kunst- en 14/05-10/06 ANDENNE HKCEC hedendaagse kunst – Collection du Broglie – Antiekevenement – Slot Zeist – Ceramic Art Andenne – 18-21 SHANGHAI – Psychiatrisch Ziekenhuis OOSTENRIJK Place Broglie 21 SCHOONHOVEN Centre Culturel d’Andenne Antique Furniture China Duffel MEI 17-21 AIX-EN-PROVENCE – Nationale zilverdag – 18-20 BRUSSEL – GRAPA – Shanghai Exhibition Till 30/09 BELGIAN 25-27 GRAZ – Sm’art – Parc Jourdain several locations Grande Recontre des Center COAST - Beaufort 06 – – Fesch’Markt – 19-20 DEAUVILLE (14) 24-03/06 DEN HAAG – Artistes Peintres Africains – 23/05-02/06 HONG

Zaterdag 26 en zondag 27 mei 2018 10.00 tot 17.00 uur Lange Voorhout Den Haag De Kunst, Brocante, Lifestyle en Vintage fair van Den Haag Waan u even in het prachtige Montmartre van Parijs onder de statige bomen van het Lange Voorhout. Op deze fair staan stands met een zeer divers aanbod, van Antiques, Brocantes en Vintage tot (Schilder-) Kunst en Sculpturen. Maar er is meer! Onder het genot van een Crêpe op het terras kunt u genieten van Franse Chansons en bij de diverse karikaturisten kunt u gratis een karikatuur laten maken. Montmartre is voor 2 dagen even heel dichtbij…… “Vive La Haye” Kijk voor het gehele programma op www.HaagsMontmartre.nl Stand huren? Haags Montmartre wordt georganiseerd door Marktland Evenementen B.V. Tel. 0174-22.55.01

COLLECT l 107 BEURSAGENDA

– Puces de Deauville Marché Européen de GRIEKENLAND 23-27 AUCKLAND – 04-06 HARROGATE NOTTINGHAMSHIRE - – Hippodrome de la la Brocante et de la MEI Auckland Art Fair – The – Harrogate Antique & International Antique & Touques Collection du Broglie – 21-24 ATHENS – Art- Cloud on Auckland’s Fine Art Fair – Harrogate Collectors Fair 21 AVIGNON – Avignon Place Broglie Athina – Faliron Pavilion Queen’s Wharf International Centre Antiquités – Parc SOMERSET - International JUNI des Expositions de DUITSLAND ITALIE PORTUGAL Antique & Collectors 09-10 LONDON – MEI Châteaublanc-Aéroport MEI MEI Fair - Royal Bath & West London Map Fair – Royal 24-27 BESANCEUIL – 05-06 Till 01/05 BASTIA 17-20 LISBOA – Showground Geographical Society Bourgogne Tribal Show BADDECKENSTEDT- UMBRA – Assisi ARCOlisboa – Cordoaria 06 SOLIHULL – National – Galerie Bruno Mory SALZGITTER – Antiquariato – Umbriafiere Nacional Glass Fair – National U.S.A. MEI 25-27 PARIS – Gallery AntikKulinaria – Schloss 04-06 NOVEGRO – Motorcycle Museum Weekend – Several Oelber Brocantage – Parco ROEMENIE 11-13 GLASGOW – 03-06 NEW YORK – Art MEI locations 06 BADDECKENSTEDT- Esposizioni Glasgow Contemporary New York – Pier 94 11-20 BUCHAREST – 26-27 NANTES – Salon SALZGITTER - Kunst & 16-18 FIRENZE – Salone Art Fair – Old Fruitmarket NEW YORK – Moniker Art Safari – Kretzulescu du Vintage – Parc des Antiquitäten - Schloss dell’ Arte e del Restauro di 14 BERKSHIRE - International Art Fair Galleries Expositions Oelber Firenze – Villa Vittoria International Antique & – Brooklyn Greenpoint 28-29 PARIS – Salon 08-10 KARLSRUHE – 20 ASCOLI PICENO Collectors Fair Terminal Warehouse LOFT – Messe Karlsruhe – Mercatino Antiquario – SENEGAL NEW YORK – Superfine! – de la Photographie MEI 16-17 LONDON – 09-13 MÜNCHEN - Stroke city centre 459 West 14th Street contemporaine – Saint 03/05-02/06 DAKAR – Museums + Heritage Urban Art Fair - Zündapp- NEW YORK – Context – Sulpice Dak’art biennale – several Show – West Hall Olympia Halle JAPAN Pier 94 MEI locations 17-19 LONDON – London JUNI 10-13 MÜNCHEN – Photo Festival – The Crypt, 04-05 NEW YORK – Frieze 25-26 TOKYO – Tokyo 01-10 PARIS – Parcours Artmuc – Praterinsel 3-4 Borough High St – Randall’s Island Park International Art Fair – SPANJE Saint-Germain – several WISMAR – Antik & JUNI 17-20 LONDON – Photo NEW YORK – The Other Hikarie Shibuya Fair – Brooklyn Expo locations Sammlermesse – 06/06-26/08 MADRID London – Somerset House Markthalle am alten Hafen Center 02/06-30/09 LA GACILLY JUNI – PhotoEspaña – several 18-20 LONDEN – Offprint – Festival Photo – several 04-06 NEW YORK – 1:54 02-03 DOORN – locations Art publishing fair – locations JUNI Contemporary African Art Kunstroute Doorn-Maarn 05-14 BARCELONA – Turbine Hall, Tate Modern 02-04 FONTAINEBLEAU 01-03 ESSEN – CAR Fair – Pioneer Works, 159 – several locations Barcelona Design Week 19-20 LONDON – The – Festival de l’histoire de Contemporary Art Ruhr – Pioneer Street 08-10 DRIEBERGEN – Het – several locations London Photograph Fair: l’art – several locations Medienkunstmesse SAINT-LOUIS – Fine Print, Juweel – Buitenplaats 08-10 MALAGA – Art & – King’s College London’s 07-10 PARIS - POINT ART 08-10 KARLSRUHE- Rare Book & Paper Arts Fair Sparrendaal Breakfast – Room Larios Great Hall DESIGN & CRÉATION – Eunique Arts & Crafts, 20 LONDON - – J.C. Penny Building Internationale Messe für 04-08 NEW YORK – TEFAF Bastille NIEUW-ZEELAND ZWITSERLAND International Antique & 09 STRASBOURG – Angewandte Kunst & MEI MEI Collectors Fair | New York | Spring – Park Design - Messe Karlsruhe 04-06 LAUSANNE – Les 21 NOTTINGHAMSHIRE Avenue Armory Puces du Design – Palais - International Antique & 06-27 DETROIT – Cultural Beaulieu Collectors Fair Traffic – Movements 24-26 LONDON – The Festival TAIWAN ABA Rare Book Fair – 06 NEW YORK – Cultural MEI Battersea Evolution Traffic – Hester Street Fair, 18-21 TAIPEI – Art 25-26 LONDON - London Hester & Essex St Revolution Taipei – World Antiquarian Book Fair - 11-13 NEW YORK – Trade Center ILEC Conference Centre Madison ancient and tribal 26-03 LONDON – Block art – Arader Gallery VER. KONINKRIJK 17-20 CHICAGO – MEI Universe. Performance Arts Festival – several Antiques + Art + Design 03 IRELAND – National locations Show – Merchandise Mart Antiques Week – several 27 LONDON – The locations JUNI London Photograph Fair – 03-06 LONDON – The 07-15 SAN FRANCISCO – Holiday Inn Bloomsbury London Original Print Fair SF Design Week – several 31/05-01/06 – Royal Academy of Arts locations

108 l COLLECT VEILINGAGENDA VEILINGAGENDA

NEDERLAND Deurwaardersstukken Mechelen – T 015/24 26 00 Brussel – T 02/513 34 47 JUNI 30 ALDE – Livres Illustrés MEI Brussel – T 02/513 34 47 DE VUYST – Oude en 2 ABS Veilingen - 9 LOMBRAIL-TEUCQUAM Modernes AAG Amsterdam – Zilver, Salle de ventes des moderne Meesters Deurwaarderstukken - Poupees - Jouets - Jeux juwelen, klokken en horlo- Huissiers Justice - Lokeren - T 09/348 54 40 Mechelen – T 015/24 26 00 - Automates - Expert : F. PIASA ges – T. 020-3012950 Deurwaarderstukken 19-20 Galerie de la 2-3 D.V.C.- Etnische Theimer PIASA RIVE GAUCHE AAG Amsterdam – 19e- Brussel – T 02/513 34 47 REGENCE – Kunst en voorwerpen, juwelen, MEI eeuwse schilderijen & 4 La Service de la Antiek aziatica en archeologische SALLE ROSSINI 17 PIASA - Design for Oude Meesters – T. 020- Défense -Transportwagens Charleroi - T 071/33 09 18 objecten MEI Architectures 3012950 Zutendaal - 02 701 67 37 22 BEGUINAGE Salle des Antwerpen - T 03/232 18 CHAYETTE & CHEVAL 30 PIASA - Photographs, AAG Amsterdam – The 5 ABS Veilingen - Ventes – Kunst en Antiek 36 64 - Vente De Specialites : including an important Asian Art sale – T. 020- Deurwaarderstukken Bruxelles – T 02/218 17 42 4 CORNETTE dE SAINT Timbres-Soldats De Plomb- French collection, 3012950 Mechelen – T 015/24 26 00 MONT de PIETE – Juwelen CYR - Une collection d’art Poupees De Collection- American Design 8-9 BURGERSDIJK & NIER- BA AUCTIONS – Belgische Bruxelles - T 02/512 13 85 belge Arts D’afrique-Armes- MANS – Leiden – Boeken, meesters 23-24 GALERIE ATHENA – Brussel – T 02/ 880 73 80 Livres-Photographies-En JUNI prenten en manuscripten Bruxelles – T 02/511 53 24 Kunst en Antiek 5 BEGUINAGE Salle des Preparation 6 PIASA – Editions: T. 071-512 10 67 6 LEGIA AUCTION – Kunst Bruxelles - T 02/250 00 00 Ventes – Kunst en Antiek prints, illustrated books, 8 e.v.d. Veilinghuis OM- en Antiek 24 Salle de ventes Bruxelles – T 02/218 17 42 JUNI multiples, Modern and NIA – Sappemeer – Kunst, Hannut – T 019/63 55 59 des Huissiers Justice - MONT de PIETE – Juwelen 8 CHAYETTE & CHEVAL - Contemporary Art antiek en curiosa – T. 0598- 6-7 MONSANTIC– Kunst Deurwaarderstukken Bruxelles - T 02/512 13 85 Photographies Et Gravures 392592 en Antiek Brussel – T 02/513 34 47 8 Salle de ventes des Anciennes Et Modernes- SALLE ROSSINI 19 Veilinghuis BOUW- Mons - T 065/73 94 00 25-26 ARENBERG Huissiers Justice - En Preparation JUNI MAN & BOUWMAN 7 AMBERES - AUCTIONS - Bijzonder Deurwaarderstukken 5 PIASA – Interieurs Brummen – Speelgoed Burgerveiling 15de-eeuws verlucht Brussel – T 02/513 34 47 CORNETTE DE SAINT CYR T. 0575-560393 Antwerpen – T 03/226 getijdenboek, atlassen PHOENIX AUCTION – HOTEL DES VENTES CORNETTE ARTPRECIUM 27 Veilinghuis PEERDE- 99 69 van Blaeu (11-delig), Algemene Veiling DE SAINT CYR ARTPRECIUM MAN – Utrecht - Kunst en La Service de la Défense talrijke incunabelen, Wavre - 010/45 42 63 MEI MEI antiek – T. 030-2610485 – Divers Materieel miniatuurboeken, Japanse 9 ABS Veilingen - 16 CORNETTE DE SAINT 15 ARTPRECIUM - MAI 28 Middelburgs Vei- Zutendaal - 02 701 67 37 prenten, archivalia Deurwaarderstukken CYR - Art Russe révolution- 68 : vente au 17 rue de la linghuis – Middelburg 8 MONT de PIETE – Brussel – 02/ 544 10 55 Mechelen – T 015/24 26 00 naire Grange Bateliere – Kunst en antiek – T. 011- Juwelen en diversen Librairie FERRATON - LHOMME – Livres, 17 CORNETTE DE SAINT 8627639 Bruxelles - T 02/512 13 85 Livres, peintures et gravures gravures, tableaux CYR - Montres calendriers JUNI 28-1/6 Vendu Notarishuis BEGUINAGE Salle des Bruxelles - T 02/538 69 17 Liège - T 04/223 24 63 d’exception 1 ARTPRECIUM - Le Tour ROTTERDAM – Rotterdam Ventes – Kunst en Antiek 26 ABS Veilingen - MONT de PIETE – Speciale 25 CORNETTE DE SAINT du Monde par l’Affiche - – Kunst en antiek – T. 010- Bruxelles – T 02/218 17 42 Deurwaarderstukken verkoop CYR - Hermès vintage 6ème édition 4118544 VANDERKINDERE Mechelen – T 015/24 26 00 Bruxelles - T 02/512 13 85 26 CORNETTE DE SAINT 29-1/06 BUBB KUYPER Hôtel de Ventes – Vente 26-27 MAISON JULES - JEAN ELSEN et ses fils - CYR - Pin-Up CHRISTIES Haarlem -Boeken en pren- Bourgeoise Algemene veiling met veel Numismatique GRAND CHRISTIE’S ten – T. 023-5323986 Bruxelles - T 02/344 54 46 17de-eeuwse religieuze Bruxelles – T 02/734 63 56 JUNI MEI 30-1/06 VENDUEHUIS 10 Salle de ventes schilderijen en oude MOREL DE WESTGAVER – 4 CORNETTE DE SAINT 5 CHRISTIE’S –Bande DER NOTARISSEN – Den des Huissiers Justice - bronzen Boeken en Prenten CYR - Succession de M.X Dessinée & Illustration Haag – Kunst en antiek Deurwaardersstukken Gent – T 0475/45 86 23 Bruxelles- T 02/640 22 53 5 CORNETTE DE SAINT 22 CHRISTIE’S –Design T. 070-3658857 Brussel – T 02/513 34 47 27-28 ROPS – Kunst en 10 PIERRE BERGE - Art CYR - Tableaux Anciens- 29 CHRISTIE’S – Livres Salle de ventes des Antiek Belge, Design Mobilier-Objets d’Art rares et Manuscrits JUNI Huissiers Justice - 28 UCCLE ST JOB - Art Bruxelles - T 02/504 80 30 6 CORNETTE DE SAINT AAG Amsterdam – Mo- Deurwaarderstukken Moderne, Contemporain et CYR - Bijoux-Horlogerie JUNI derne en hedendaagse Brussel – T 02/513 34 47 Mobilier Design FRANKRIJK 6 CHRISTIE’S – Fine kunst – T. 020-3012950 12 ABS Veilingen - Bruxelles - T 02/372 92 19 Paris SOTHEBYS Jewels 5 ZEEUWS Veilinghuis Deurwaarderstukken 28 ELYSEE Hôtel de DROUOT RICHELIEU GALERIE CHARPENTIER 7-8 CHRISTIE’S – Art Middelburg – Indonesische Mechelen – T 015/24 26 00 Ventes – Kunst en Antiek MEI MEI Contemporain schilderijen – T. 0118- 12-13 Carlo BONTE – Liège - T 04/221 09 09 3 COUTAU-BEGARIE 3 SOTHEBYS – Design 650680 Kunst en Antiek 28-29 HORTA Hôtel de - Boutons - Eventails – AGUTTES 5-12 Veiling ALKMAAR Brugge - T 050/33 23 55 Ventes – Kunst en Antiek Etoffes, La Côte Atlantique TAJAN HÔTEL DES VENTES DE Alkmaar – Kunst en antiek 14 ABC Veilingen – Vente Bruxelles - T 02/741 60 60 (1860-1960) ESPACE TAJAN NEUILLY T. 072-5154206 Bourgeoise 29 BEGUINAGE Salle des 16 PIERRE BERGE - MEI MEI 6 ZEEUWS Veilinghuis Brussel – T 02/219 92 99 Ventes – Kunst en Antiek Archéologie 3 TAJAN – Arts d’Orient – 7 AGUTTES – Design Middelburg – Kunst en HAYNAULT – Tapijten, Bruxelles – T 02/218 17 42 24 LOMBRAIL- Tableaux Orientalistes 29 AGUTTES – Tableaux antiek – T. 0118-650680 Stripverhalen, Juwelen ELYSEE Hôtel de Ventes– TEUCQUAM - Bijoux- 18 TAJAN – Dessins An- Anciens, Mobilier & Objets Bruxelles – T 02/842 42 43 Burgerveiling Expert : C. Salanne - Hôtel ciens, Dessins Modernes D’arts ONLINE 15 BEGUINAGE Salle des Liège - T 04/221 09 09 Drouot Salle 12 23 TAJAN – Collection MEI Ventes – Kunst en Antiek CAMPO & CAMPO – Kunst 28 COUTAU-BEGARIE - Eclectique JUNI 14-15 Bruxelles – T 02/218 17 42 en Antiek Chasse 24 TAJAN – Arts Décora- 4 AGUTTES – Découverte Kunst en antiek MONT de PIETE – Juwelen Antwerpen - T 03/218 47 77 30 PIERRE BERGE - Livres tifs du XXe siècle D’un Squelette Unique De www.vanzadelhoff.nl/ Bruxelles - T 02/512 13 85 MONT de PIETE – Juwelen anciens et modernes 29 TAJAN – Collection Théropode Inconnu 15-16 JORDAENS– Kunst en themaverkoop COUTAU-BEGARIE - Eclectique 27 e.v.d. en Antiek Bruxelles - T 02/512 13 85 Porcelaine et céramique, ARTCURIAL Inboedel en curiosa Mortsel - T 03/449 44 30 LOECKX - Kunst en antiek Mobilier & Objets d’Art - JUNI ARTCURIAL www.korstvanderhoeff.nl 16-17 MOSAN Hôtel Gent - T. 09/2233793 Succession de la Comtesse 5 TAJAN – Design MEI de Ventes – Ventes 29-30 VANDERKINDERE de X. 4 ARTCURIAL – Spring BELGIE Bourgeoises Hôtel de Ventes – Kunst ALDE Fashion Arts, The World MEI Liège - T 04/344 91 70 en Antiek JUNI SALLE ROSSINI of Hergé 2-3 BERNAERTS – Oude 17 Salle de ventes Bruxelles - T 02/344 54 46 6 PIERRE BERGE - Bijoux MEI 6 ARTCURIAL –Comic Meesters des Huissiers Justice - Orfèvrerie 16-17 ALDE – Une Strips Antwerpen - T 03/248 Deurwaarderstukken JUNI collection sur la Savoie et 15 ARTCURIAL – 19 21 Brussel – T 02/513 34 47 1 Salle de ventes des HOTEL AMBASSADOR la Montagne – 1ère Partie C.R.E.A.M. 3 Salle de ventes des 19 ABS Veilingen - Huissiers Justice - 29 ALDE – Lettres et 16 ARTCURIAL – Design Huissiers Justice - Deurwaarderstukken Deurwaarderstukken Manuscrits Autographes 22 ARTCURIAL –

COLLECT l 109 VEILING 68, 29 MEI - 1 JUNI 2017 Kijkdagen 24-27 Mei, 10-16 uur

met o.a. BOOKS & PRINTS • boeken, kunst en autografen uit de nalatenschap van Theo Sontrop • collectie bibliofilie, geïllustreerde boeken en boekbanden • een bijzondere collectie autografen, o.a. brieven van Mata Hari 25 & 26.05.2018 - 13:00 h/u • een omvangrijke collectie oude en zeldzame boeken, waaronder o.a. (post)incunabelen en veel topografie en reizen Expo : 18-19 & 22-24.05 • een zeer omvangrijke collectie optica prenten • een unieke, zeer omvangrijke collectie tekeningen van Abraham Rutgers • een unieke verzameling prenten en tekeningen van Anton Pieck • grote secties moderne kunst, exlibris, Japanse prenten, oude meester grafiek, tekeningen, foto’s

• Alsmede alle gebruikelijke onderwerpen: Bibliografie, Kunstboeken, Literatuur, Kinderboeken, Natuurlijk historie en wetenschappen, Geschiedenis en topografie, Kartografie enz. enz.

De catalogus zal vanaf eind april beschikbaar zijn op onze website R. van Orley, suite 86 dessins/tekeningen 1721. », « Télémaque pour/voor BUBB KUYPER VEILINGEN BOEKEN, MANUSCRIPTEN & GRAFIEK Kenaupark 30, 2011 MT Haarlem tel. 023 5323986 • [email protected] Livre d’heures/Getijdenboek Mons/Valenciennes, c. 1490.

KOMENDE VEILINGEN JUNI/JULI 2018 INBRENG: dinsdag 24 april t/m donderdag 14 juni, op afspraak KIJKDAGEN: vrijdag 22 t/m zondag 24 juni van 10 tot 17 uur VEILINGEN: dinsdag 26 t/m vrijdag 29 juni vanaf 18.30 uur en zondag 1 juli vanaf 12 uur

SEPTEMBER 2018 INBRENG: dinsdag 3 juli t/m donderdag 6 september, op afspraak KIJKDAGEN: vrijdag 14 t/m zondag 16 september van 10 tot 17 uur VEILINGEN: dinsdag 18 t/m 21 september vanaf 18.30 uur en zondag 23 september vanaf 12 uur NOVEMBER 2018 INBRENG: dinsdag 26 september t/m donderdag 15 november, op afspraak KIJKDAGEN: vrijdag 23 t/m zondag 25 november van 10 tot 17 uur VEILINGEN: dinsdag 27 t/m vrijdag 30 november vanaf 18.30 uur en zondag 2 december vanaf 12 uur

Live & online bieden: u kunt bij ons live meebieden vanachter uw computer, lees hierover meer op onze website. Bezoek onze site met informatie, de complete catalogus en foto’s op: www.onderdeboompjes.nl Blaeu, Atlas Maior, 1662 : 592 cartes/kaarten, 11 volumes in-folio. Wilt u graag een digitale uitnodiging ontvangen voor de kijkdagen? Stuur een e-mail naar: [email protected] Wolstraat 19/2 Rue aux Laines ă 1000 Brussel/Bruxelles [email protected] ă +32 (0) 2 544 10 55 Nieuwstraat 38 2312 KC Leiden - tel: 071-5145832 e-mail: [email protected] - www.onderdeboompjes.nl www.arenbergauctions.com VEILINGAGENDA

Archaeology & Middle East spiritueux Osenat – Vins & Spiritueux Finest and Rarest Wines 6 BONHAMS NB – The - Hermann Historica - Arts, Art Deco NANTES (44) - Mes NICE (06) - Boisgirard 17 BONHAMS NB – Fine Russian Sale Deutsche Zeitgeschichte 23 ARTCURIAL – Couton, Veyrac, Jamault – - Bijoux, Art Russe, Chinese Art, Fine Japanese 7 PHILLIPS – Evening & ab 1919, Dr. Bäke - Japanese Prints Vente hebdomadaire Argenterie, Tableaux Art Day Editions Auszeichnungen und 29 ARTCURIAL – LYON (69) - Me Rambert – Anciens & Modernes, SOTHEBY’S NB – CHRISTIE’S King Street - Dokumente Curiosité, Histoire Bijoux & Montres Mobilier, Objets d’Art, Photographs Fine and Rare Wines 12 AHLDEN - Schloss Naturelle, Taxidermie, NICE (06) - Mes Design & Vins CHRISTIE’S King Street - Ahlden – Internationale Design Scandinave, Wetterwald, Rannou- 2 VERSAILLES (78) - Me Photographs Local Sales Kunst und Antiquitäten Limited Edition Cassegrain – Mobilier Pillon - BIBLIOPHILIE ET 18 BONHAMS NB – Fine & MEI 14 KOLN - Lempertz - bibelots tableaux NUMISMATIQUE Livres- Rare Wine and Whisky 2 NEWBURY – Dreweatts Schmuck JUNI 17 NOGENT SUR MARNE Timbres - Cartes postales PHILLIPS – ULTIMATE & Bloomsbury – Fine & 15 KOLN - Lempertz - 4 ARTCURIAL – (94) - Hôtel des Ventes- - Manuscrits Documents Evening & Photographs Rare Wines & Spirits Kunstgewerbe Impressionist and Modern Mes Lucien, Tailliez – anciens Day Sales 16 KOLN - Van Ham - Art part 1, Post-War & Succession De Mme M. 3 NOGENT SUR MARNE SOTHEBY’S NB – St JUNI European Applied Arts Contemporary Art part 1 NICE (06) - Boisgirard - (94) - Hôtel des Ventes- George Street Sale: 2 READING – Bonhams – KOLN - Lempertz – Alte 5 ARTCURIAL – Chine - Vietnam - Japon Mes Lucien, Tailliez Chinese Art The Aston martin Sale Kunst, 19. Jahrhundert, Impressionist and Modern | Inde - Monde Indianise – Objets d’Art et de Bel 22 DREWEATTS & 3 GREENWICH -Bonhams Photographie Art part 2, Post-War & - Islam Ameublement, Tableaux BLOOMSBURY - Fine - Greenwich Concours STUTTGART - Contemporary Art part 2, STRASBOURG (67) Anciens et Modernes, Chinese Ceramics & Asian d’Elegance Auction Nagel - Moderne & Photography - Strasbourg Enchères – Bijoux Works of Art Zeitgenössische Kunst Mobilier & Objets 4 LYON (69) - Aguttes – BONHAMS DUITSLAND 17 KOLN - Van Ham - LOCAL SALES TOULOUSE (31) - Mes Atmosphère(S) N°4 Knightsbridge – Watches MEI Jewellery and Watches, MEI Marambat, de Malafosse – 5 NICE (06) - Boisgirard – and Wristwatches 1 MUNCHEN - Hermann Fine Art 1 STRASBOURG (67) – Me Vente Courante Art d’Asie CHRISTIE’S King Street – Historica - Schusswaffen 18 MUNCHEN - Osenat – Salon Auto Moto 24 NICE (06) - Mes 6 CANNES (06) – Azures - Ceramics Reshaped aus fünf Jahrhunderten KettererKunst - Kunst Des Classic – Collectionneurs Wetterwald, Rannou- Arts d’Asie 23 BONHAMS 2 MUNCHEN - Hermann 19. Jahrhunderts Alsaciens Cassegrain – Vente 8 CANNES (06) – Azures - Knightsbridge – Antique Historica - Carl Walther – 28-19 HAMBURG - 2 DIJON (21) - Mes exceptionelle bijoux et Arts Premiers Arms, Armour & Modern Legendäre Schusswaffen Ketterer Kunst - Wertvolle Vregille, Cortot - vente montres 9 VERSAILLES (78) - Me Sporting Guns aus Zella-Mehlis und Ulm Bücher courante bibelots meubles DIJON (21) - Me Sadde – Pillon - Grands Vins et CHRISTIE’S King Street 4 MUNCHEN - Hermann 30 KOLN - Van Ham et objets d’art Dijon - mobilier, tableaux Alcools - The Collector: European Historica - Alte Waffen, – Modern, Post-War, BORDEAUX (33) - Me anciens et objets d’art COMPIEGNE (60) - Me Furniture, Works of Art, Jagdliches und Contemporary Baratoux - Atmosphere 25 STRASBOURG (67) - Loizillon - Bijoux Anciens Clocks & Ceramics Kunsthandwerk, Antiken BERLIN -Villa Grisebach – TOURS (37) - Giraudeau - Strasbourg Enchères – Vins Et Modernes / Vins Fins 24 BONHAMS NB – Fine 5 AHLDEN - Schloss 19th Century Art Tableaux xixe et modernes & Spiritueux 10 TOURS (37) - Me and Rare Wines Ahlden – Internationale 30-31 BERLIN - Bassenge 2-5 CANNES (06) - Cannes STRASBOURG (67) – Me Rouillac – Vente Garden BONHAMS Kunst und Antiquitäten – 15-19th Century Art Enchères - Vente courante Osenat – So Chic ! Vente party Knightsbridge – Modern 5-6 AHLDEN - Schloss 31 BERLIN -Villa 3 NOGENT SUR MARNE online Mode & accessoires STRASBOURG (67) – Me Sporting Guns, Rifles & Ahlden – Grosse Grisebach – Orangerie (94) - Hôtel des Ventes- COMPIEGNE (60) - Me Osenat – Les Ecrins de Vintage Firearms Kunstauktion Selected Objects Mes Lucien, Tailliez – Le Loizillon - Journee Marteau Fontainebleau CHRISTIE’S King Street 6 AHLDEN - Schloss Mobilier Garnissant une - Expertises Et Estimations LILLE (59) - Mercier & Cie - The Collector: Silver and Ahlden – Internationale JUNI Propriété des Bords de Gratuites - Grande vente cataloguée 19th Century Furniture, Kunst und Antiquitäten 1 KOLN - Lempertz – Marne 26 STRASBOURG (67) d’art classique Sculpture & Works of Art 7-9 MUNCHEN - Moderne Kunst LYON (69) - Aguttes – - Strasbourg Enchères – 30 BONHAMS NB – a KettererKunst - Klassische BERLIN -Villa Grisebach – Vente Courante, Livres Bijoux & Vintage VER. KONINKRIJK Dutch Private Library Moderne Modern Art Anciens, Vieux papiers STRASBOURG (67) – Me Londen 8 MUNCHEN - Hermann 2 KOLN - Lempertz – BORDEAUX (33) - Me Osenat – L’Esprit du XXe MEI JUNI Historica - Geschichtliche Zeitgenössische Kunst Baratoux - Militaria siècle - Mobilier design, 1 SOTHEBY’S NB – From 4 CHRISTIE’S King Street Sammlungsstücke aus 30-31 BERLIN - Bassenge NANTES (44) - Mes tableaux et objets d’art Earth to Fire - Russian Art aller Welt (einschließlich – Modern Art Bertrand, Duflos - Trésors PAU (64) - Mes Gestas, 2 BONHAMS 5-6 DREWEATTS & Deutschland bis 1918) 6 KOLN - Van Ham – de greniers - vente toute Simorre-Gestas –Vente de Knightsbridge – Fine BLOOMSBURY - Interiors 9 MUNCHEN - Hermann Discoveries la journee Prestige Glass and British Ceramics Day 1: Pictures, Ceramics & Historica - Timeline of BERLIN - Bassenge – LYON (69) – Conan 27 STRASBOURG (67) BONHAMS NB – The Asian Works of Art Germany 1933-1945 – The Photography Sale Hotel d’Ainay – Tableaux – Me Osenat – Mobilier & Greek Sale BONHAMS R. McCarthy Collection, 8-9 MUNCHEN - modernes, Art nouveau, Objets d’Art SOTHEBY’S NB – Old Knightsbridge – Home & Militärfahrzeuge KettererKunst - Kunst Nach art deco, design VERSAILLES (78) - Me Master Paintings Interiors 10-11 MUNCHEN 1945 TOULON (83) - Mes Pillon - Floralies 2018 DREWEATTS & Maunier&Noudel-Deniau – Tableaux du XIXe BLOOMSBURY – Jewellery, Vente Courante – Impressionnistes – Silver & Watches 5 BREST (29) - Mes Thierry Post-Impressionnistes 3 SOTHEBY’S NB – & Lannon – Tableaux – Modernes – Collections Modernes, Ecoles Contemporains Sculptures 9 DREWEATTS & Bretonnes - Tapisseries BLOOMSBURY - The ARLES (13) - Bijoux 29 LYON (69) - Aguttes Mediterranean Sale provencaux - rubans - –Livres Anciens, Vieux 14-15 BONHAMS objets d’art papiers Knightsbridge – Asian Art CAEN (14) - Caen Enchères 30 LYON (69) - Aguttes – 15 SOTHEBY’S NB - Travel, - Militaria Tableaux Anciens, Mobilier Atlases, Maps and Natural 6 ROUEN (76) - Me & Objets D’arts History Including the Bisman - Bijoux 31 NOGENT SUR MARNE Library of Colin and Joan 4.000 verkochte 13 L’ISLE ADAM (95) - (94) - Hôtel des Ventes- Deacon Liladam - En Preparation: Mes Lucien, Tailliez – Par CHRISTIE’S King Street - werken per maand! Tableaux, Sculptures, Autorité De Justice Et À Chinese Ceramics & Works Bijoux, Verrerie, Grands Divers Amateurs of Art, Lalique, Rarity and Vins STRASBOURG (67) Refinement: Treasures 14 RENNES (35) – Me - Strasbourg Enchères – from a Distinguished East BIED MEE Jezequel - Monnaies or - Mobilier & Objets Asian Collection numismatique 16 SOTHEBY’S NB – 15 LILLE (59) - Mercier JUNI Important Chinese Art, The & Cie - Vente de vins et 1 STRASBOURG (67) – Me Masterpiece Collection,

COLLECT l 111 VEILINGAGENDA

9 MUNCHEN and Contemporary Art 10 LOS ANGELES - LAMA - KettererKunst – Day Sale - The Spring 2018 Modern Contemporary Art 17 NEW YORK – Art & Design Auction Sotheby’s – Raising The OVERSEAS Bar: Masterworks from ONLINE the Collection of Morton COLLECT MEI and Barbara Mandel, APRIL 1 LOS ANGELES - Contemporary Art Evening 1-6 CHRISTIES – www. KUNST ANTIEK DESIGN Bonhams – Prints and Auction christies.com – Baseball Multiples NEW YORK - Christie’s Online 2 LOS ANGELES - - Post-War and 2-5 BRUUN RASMUSSEN maakt u wegwijs Bonhams – Contemporary Contemporary Art Evening - www.bruun-rasmussen. Art Sale, African & Oceanic Art dk – Paintings, works of art NEW YORK - Bonhams – 18 NEW YORK - and design in de wereld van 19th Century Paintings Christie’s - Post-War and SOTHEBY’S - www. 8 NEW YORK - Christie’s Contemporary Art sothebys.com – Old kunst, antiek & design - The Collection of Peggy 19 NEW YORK – Sotheby’s Masters Online and David Rockefeller: – Finest & Rarest Wines 3-11 CHRISTIES – www. 19th & 20th Century Art, 22 NEW YORK - Bonhams christies.com – MoMA: Evening Sale – Modern & Contemporary Walker Evans 9 SYDNEY – Bonhams – Prints & Multiples 4 AGUTTES – www. Asian Art NEW YORK - Christie’s – gersaint.com – NEW YORK - Bonhams – American Art Photographie Moderne et Impressionist & Modern 23-24 NEW YORK - Contemporaine Art Christie’s – Latin American 6 ARTPRECIUM – www. NEW YORK - Christie’s - Art artprecium.com – The Collection of Peggy 25 HONG KONG - Photographies de Cinéma and David Rockefeller: Christie’s - Fine & Rare Pour Tous English & European Wines: Direct from the 9-15 BRUUN Furniture, Ceramics & Cellars of the Historic RASMUSSEN - www. Decorations, Part I, Art of Comte Georges de Vogüé bruun-rasmussen.dk – the Americas, Evening Sale 26 HONG KONG - Paintings, works of art, 10 AUBURN - Sotheby’s Christie’s - Asian 20th design and stamps – RM Sotheby’s: Auburn Century & Contemporary 9-15 CHRISTIES – www. Spring Art (Evening Sale), Fine & christies.com – Post-War & NEW YORK - Christie’s - Rare Wines Contemporary, First Open The Collection of Peggy 27 HONG KONG - -Online and David Rockefeller: Phillips – 20th Century 16-22 BRUUN Fine Art, Day Sale, English & Contemporary Art & RASMUSSEN - www. & European Furniture, Design Evening Sale bruun-rasmussen.dk – Ceramics & Decorations, HONG KONG - Bonhams - Paintings, works of art, Part II, Travel & Americana Rare Jewels & Jadeite design, coins and wine 14 NEW YORK – Sotheby’s HONG KONG - Christie’s 23-29 BRUUN – The Shape of Beauty: - Asian 20th Century RASMUSSEN - www. Sculpture from the Art (Day Sale), Asian bruun-rasmussen.dk – Collection of Howard Contemporary Art (Day Paintings, works of art, and Saretta Barnet, Art of Sale) design Africa, Oceania, and the 28 HONG KONG - Phillips 24-28 CHRISTIES – www. Americas, Impressionist & – Jewels and Jadeite christies.com – Christie’s Modern Art HONG KONG - Christie’s Watches Online 15 LOS ANGELES - - Chinese Contemporary 27 DREWEATTS & Bonhams – The World of Ink, Fine Chinese Classical BLOOMSBURY – www. Gold, Opals and Other Paintings and Calligraphy, bloomsburyauctions.com “Phenomenal” Gems Important Watches – Works on paper from NEW YORK - Bonhams – 29 HONG KONG - Phillips the Islamic World: Timed Impressionist & Modern – The Hong Kong Watch Online Auction Art Auction: SIX 27 KORSTVANDERHOEFF NEW YORK – Sotheby’s – HONG KONG - Bonhams - - www.korstvanderhoeff. Impressionist & Modern Fine Chinese Works of Art nl- Inboedel en Curiosa Art Day Sale HONG KONG - Christie’s 30-3 BRUUN NEW YORK - Christie’s - - Fine Chinese Modern RASMUSSEN - www. Impressionist and Modern Paintings, Hong Kong bruun-rasmussen.dk – Art Evening Sale Magnificent Jewels Paintings, works of art, 16 NEW YORK - Bonhams 30 HONG KONG - design, coins and wine Een jaar lang leesplezier – American Art, Post-War & Christie’s - The Imperial Contemporary Art Sale & Important Chinese MEI LOS ANGELES - Bonhams Ceramics and Works of Art, 2-9 CHRISTIES – www. voor slechts €33 – Lapidary Works of Art, Handbags & Accessories christies.com – Einstein Gemstones, Minerals and and Family: Letters and Natural History JUNI Portraits NEW YORK – Sotheby’s 4 LOS ANGELES - 7-13 BRUUN U wilt een jaarabonnement: – Contemporary Art Day Bonhams – Native RASMUSSEN - www. Auction American Art bruun-rasmussen.dk – 9 nummers voor €33 NEW YORK - Christie’s - 5 NEW YORK - Christie’s Coins Impressionist and Modern - Design Nederland en België Art Works on Paper, 6 NEW YORK - Phillips – Impressionist and Modern Design Art Day Sale NEW YORK - Bonhams www.collectkaj.nl 16-17 NEW YORK - – Fine Watches, Phillips – 20th Century Wristwatches, and Clocks

112 l COLLECT RESULTATEN VEILINGEN NEDERLAND € 875 Verkocht op 21 maart bij VendueHuis 25,5 x 19 cm Verkocht in de veiling van ‘Narcisveldje aan Duinrand’, gesig- der Notarissen Den Haag. 20 t/m 22 maart bij Zeeuws Veilinghuis neerd, olieverf op doek, 40 x 50 cm. Middelburg. Verkocht op 23 maart in de internetvei- € 22.320 ling van Kunstveiling.nl Amsterdam. € 40.960 € 3.840

Drie blauwwit porseleinen gecon- tourneerde schoteltjes, China, Kangxi, blauw onderglazuur decor van ero- tische scenes op het plat, de lip met geometrie, Ø 11 cm. (1x schotel met schilfer). Verkocht in de veiling van 6 en 7 maart bij Veilinghuis Omnia Kolham.

€ 2.500 Een grote porseleinen cachepot met floraal reliëfdecor, gemerkt, China, 20e eeuw, Ø 47 cm, h. 43 cm. Verkocht in de veiling van 20 t/m 22 maart bij Zeeuws Veilinghuis Middelburg. Karl Horst Hödicke (1938). ‘Am Abgrund’, gesigneerd en gedateerd ’81, € 30.720 acryl op doek, 190 x 155 cm. Verkocht op 21 maart bij VendueHuis der Notarissen Den Haag.

€ 18.600 Erasmus Bernhard van Dulmen Een Papua Golf sculp- Een messing vloerlamp in de vorm van Krumpelman (1897-1987). ‘Het opdrij- tuur, een ‘bioma’ figu- een palmboom, uitvoering Maison ven van koeien’, gesigneerd, olieverf rine in de vorm van een Jansen, jaren ’60, 150 x Ø 80 cm. op doek, 80 x 100 cm. Verkocht in de platte, liggende mense- Verkocht op 25 maart bij Veilinghuis veiling van 6 en 7 maart bij Veilinghuis lijke gestalte, h. 125 cm. Peerdeman Utrecht. Omnia Kolham. Verkocht op 21 maart Een porseleinen vaas met polychroom bij VendueHuis der decor van knielende figuren, gemerkt, € 4.608 € 1.875 Notarissen Den Haag. China, 20e eeuw, h. 29 cm. Verkocht in de veiling van 20 t/m 22 maart bij € 57.000 Zeeuws Veilinghuis Middelburg. Rainer Fetting (1949). ‘Im Boot’, gesigneerd € 23.040 en gedateerd ’82. Acryl op doek, 210 x 260 cm. Verkocht op 21 maart bij VendueHuis der Notarissen Den Haag.

Een eiken- of notenhouten kist met gestoken decor van bladmotieven en resten van verguldsel en polychromie, Een grote porseleinen kom, famille aan de binnenzijde van het deksel is verte, gedecoreerd met scènes van nog originele beschildering aanwezig, ‘The Romance of Western Chamber’, gotiek, 15e/16e eeuw, 51 x 83 x 40 cm. gemerkt, China, Kangxi, h. 18 cm, Ø Verkocht op 25 maart bij Veilinghuis 34 cm. Verkocht in de veiling van 20 Peerdeman Utrecht. Hollandse school, ca. 1900. t/m 22 maart bij Zeeuws Veilinghuis ‘Schilderende dame onder een para- Middelburg. € 10.880 sol in een tuin’, marouflé, 37 x 27 cm. Verkocht in de veiling van 6 en 7 maart € 74.240 € 1.500 bij Veilinghuis Omnia Kolham.

€ 14.190 David Hockney (1937). ‘Vase and flowers’, gesigneerd en gedateerd ’69, ets, aquatint, Een kraakporseleinen dekseldoos, nummer 47/75, gedecoreerd met o.a. twee vliegende 90 x 70,5 cm. draken, gemerkt , China, Wanli, 9,5 x Ad Blok van der Velden (1913-1980).

113 l COLLECT VEILINGEN

Een porseleinen beeld: zittende Budai, 1946, uitvoering Glasfabriek Leerdam. van schaatsende kindjes rustend op zijn kleding met polychroom arabesk- Verkocht in de internetveiling van 18 marmeren voetstuk, h. 27 cm. Verkocht en bloemdecor, op houten basement, t/m 28 maart bij Botterweg Auctions in de internetveiling van 26 en 27 maart gemerkt, 25 x 28 x 21 cm. Verkocht op Amsterdam. bij Van Zadelhoff Veilingen Hilversum. 25 maart bij Veilinghuis Peerdeman Utrecht. € 3.539 € 815

€ 10.880

Verkocht in de internetveiling van 26 en 27 maart bij Van Zadelhoff Veilingen René Daniëls (1950). ‘Donkere kamer’, Hilversum. gesigneerd, gedateerd 1986, zeefdruk, 27 x 39 cm. Verkocht op 30 maart in € 2.064 de internetveiling bij Kunstveiling.nl Amsterdam.

Een koloniaal 2e gehalte zilveren € 9.650 filigrain kistje met bolle deksel, twee hengsels en staande op vier pootjes, vermoedelijk Batavia, gekeurd in het rechter hengsel met jaarletter V, 17e/18e eeuw, 13 x 17 x 10 cm. Verkocht op 25 maart bij Veilinghuis Peerdeman Utrecht.

€ 1.896 Een vernikkeld sculptuur van een hoofd met gekrulde haren, ontwerp Een klein 1e gehalte zilveren bestek en uitvoering Werkstätten Hagenauer, (12 vorken en 12 lepels), dubbel filet, Wenen, Oostenrijk, 1950-’59. Verkocht Helweg Amsterdam & Zoon, jaarletter in de internetveiling van 18 t/m 1919 in bijpassende etui, 1128 gram. Arthur Spronken (1930). ‘Paard’, gesig- 28 maart bij Botterweg Auctions Verkocht in de internetveiling van 26 neerd, niet gedateerd, bronzen beeld Amsterdam. en 27 maart bij Van Zadelhoff Veilingen op granieten sokkel, 24 x 28 x 18 cm. Hilversum. Verkocht op 2 april in de internetveiling € 1.769 bij Kunstveiling.nl Amsterdam.

€ 1.000

Een oranje geglazuurd aardewerk sculptuur, ‘poolvos’, ontwerp Renate Riedel, ca. 1935, uitvoering Plazuid, Gouda. Verkocht in de internetveiling van 18 t/m 28 maart bij Botterweg Auctions Amsterdam.

€ 9.480

€1.290

Een met strooibloemen gedecoreerde Een bronzen presse-papier in de vorm Amstel porseleinen schotel met 2e van een kop, ontwerp Erich Wichman gehalte zilveren hengsel, Ø 26 cm. 1926, afbeelding opgenomen in het Verkocht in de internetveiling van 26 ‘fotoalbum Erich Wichman 1920-1927’ en 27 maart bij Van Zadelhoff Veilingen (coll.IISG). Verkocht in de internetvei- Hilversum. ling van 18 t/m 28 maart bij Botterweg Hank Beelenkamp (1952). ‘Zonder titel’, Auctions Amsterdam. gesigneerd, niet gedateerd, granie- € 709 ten beeld, 38 x 25 x 14 cm. Verkocht € 8.385 op 2 april in de internetveiling bij Sal meijer (1877-1965). ‘Poesje’, gesig- F.J. Fland Kunstveiling.nl Amsterdam. neerd, olieverf op doek, 25 x 30 cm. geb. 1890 € 97.125 Een dikwandige helderglazen Unica Provenance: particulier bezit, in de in Amerika. vaas (W 217) met ingedrukte motieven jaren ’50 rechtstreeks bij kunstenaar Twee Een paar fraaie balustervormige zilve- van zeewier tussen meerdere lagen aangekocht door familie van de huidige bronzen ren suikerstrooiers, Mt. G.T. Gregorius helder glas, ontwerp A.D. Copier eigenaar (met herkomstverklaring). sculpturen van der Toorn II, Den Haag, jl. F, 1755, h.

114 l COLLECT VEILINGEN

in de veiling van 28 maart t/m 10 Louis Apol (1850-1936). ‘Bosarbeiders april bij Veilinggebouw de Zwaan met kar in winters landschap’, gesig- Amsterdam. neerd, olieverf op paneel, 25 x 34 cm. Verkocht in de veiling van 9 t/m 12 € 22.360 april bij Derksen veilingbedrijf Arnhem.

rechts € 10.880 Wobbe Hendrik Alkema (1900-1984). ‘Compostitie met vlakken’, gesigneerd en gedateerd 1924, olieverf op schil- dersboard, 60 x 40 cm. Verkocht in de China, rood lakwerk schrijfkist, Ching veiling van 9 t/m 12 april bij Derksen 22,5 cm. Verkocht in de veiling van 28 dynastie, 19e eeuw. Verkocht in de Veilingbedrijf Arnhem. maart t/m 10 april bij Veilinggebouw veiling van 28 maart t/m 10 april bij de Zwaan Amsterdam. Veilinggebouw de Zwaan Amsterdam. onder € 1.536 € 10.360 € 23.310 Willem van der Does (1889-1966). ‘Figuren bij aangemeerde boten te Batavia’, gesigneerd, marouflé, 50 x 70 cm. Verkocht in de veiling van 9 t/m 12 april bij Derksen Veilingbedrijf Arnhem.

Hendrick Bloemaert (1601-1672). Paar portretten, gedateerd 1653, olieverf op paneel, 75 x 58 cm. Verkocht in de veiling van 28 maart t/m 10 april bij Veilinggebouw de Zwaan Amsterdam.

€ 7.680

North West Coast, beschilderd houten Sjamanenmasker, h. 26,5 cm. Verkocht

OP KOMST VEILINGEN NEDERLAND

Veilinghuis Omnia golven waartussen de acht onsterfelij- Nederlandse keur bijl, meesterteken: van Nieuwcasteel, circa 700 gram (her- Kolham ken, Ø 22,5 (1x haarlijn). Hendrik Keyzer (1747-1781), circa 660 stellingen). www.veilinghuis-omnia.nl gram. Kunst- en antiekveiling Richtprijs: 8 – 9 mei € 6.000 – 9.000 Joseph Mendes da Costa (1863- 1939). ‘Zittende naar beneden kijkende aap’, stenen sculp- Richtprijs: € 5.000 – 7.000 tuur, niet gesig- Een 2e gehalte 835/1000 zilveren Richtprijs: € 1.000 – 1.500 neerd (deel van tabakspot, Amsterdam, jaarletter Een 2e gehalte 835/1000 zilveren ovale gebouw van R=1751. Voorzien van rocailles met soezenmand met hengsel, Nederland, de Algemene Richtprijs: € 1.200 – 1.500 gebombeerde en gecontourneerde Lodewijk XVI, Utrechtse keur, jaarletter Maatschappij Een stel porseleinen famille verte scho- rechthoekige romp, het deksel met R=1800. Ovale geajoureerde romp met Levensverzekeringen 1904), H.P. tels, China, Youngzheng, 1722-1735, vlamvormige greep, de voetrand ajour dubbele rij spitsovalen, de rand met Berlage, afgebrand in 1948?, Damrak polychroom decor van eenden in een met ranken en rocailles, rustend op rozetjes, deels gegraveerd, rustend op 83 te Amsterdam; bron Singer Museum vijver op het plat, de llp met woeste vier pootjes. Amsterdamse grote keur, vier korte pootjes, meesterteken: Jacob Laren, 110 x 33 x 66 cm.

COLLECT l 115 VEILINGEN

Van Zadelhoff Veilingen Richtprijs: € 3.000 – 5.000 Vendu Notarishuis Richtprijs: € 50.000 100.000 Hilversum Een opengewerkt 14 kt gouden asym- Rotterdam ‘Witte duiven’, gesigneerd en gedateerd, www.vanzadelhoff.nl metrisch damespolshorloge met www.notarishuis.nl ‘Herfst in Hantang 1947’ in karakters internetveiling kunst en antiek verborgen uurwerk, Omega, ontwerp Kunst- en antiekveiling rechtsboven. Olieverf op board, 72,5 x 14 – 15 mei Gilbert Albert. 28 mei t/m 1 juni 103,5 cm.

Bubb Kuyper Veilingen Haarlem www.bubbkuyper.com Veiling boeken, prenten, manuscrip- ten en grafiek 29 mei t/m 1 juni

Richtprijs: € 1.200 – 1.600 George Willem Witzel Opdenhoff (1807- Richtprijs: € 4.000 – 6.000 1873). ‘Zeegezicht met diverse schepen Jo Koster (1868-1944). ‘Stilleven met en personen en op de achtergrond een bloemen en glazen bol’, gesigneerd en Richtprijs: € 2.000 – 4.000 stad’, gesigneerd. Olieverf op doek, 68 gedateerd 1919. Olieverf op doek, 58 Een paar verguld bronzen zeven-lichts x 97 cm. x 68 cm. kandelaars, gesigneerd Thomire, Paris, circa 1820-30.

Richtprijs: € 25.000 – 35.000 Een globe ‘Cosmotheore, Coelesti nostro Globo’. Globe van G. en L. Valk, ca. 1711.

Richtprijs: € 1.000 – 1.400 Pablo Picasso (1881-1973), keramiek Richtprijs: € 800 – 1.200 plaquette Marks: gesigneerd Madouro Hollandse School, 17e eeuw, drie Plein Feu, Empreinte Originale de portretten: Jan Baptista Bathiste de Picasso, 25 x 25 cm. Hochepied, Rochus van Capelle en Elisabeth van Suerland, olieverf op doek, 35 x 29 cm. Richtprijs: € 60.000 – 80.000 Richtprijs: € 1.000 – 2.000 Abraham Rutgers (1899-1968). Collectie Een zilveren tabakspot, meestreteken van 130 tekeningen. Balthasar Levit, Rotterdam, jaarletter 1782 en een Frans importkeur (1864- 1893).

Richtprijs: € 1.200 – 1.600 M.O.L., divers Loosdrechts porselein.

Veilinghuis Peerdeman Utrecht www.veilinghuispeerdeman.nl Kunst-, antiek- en brocanteveiling Richtprijs: € 25.000 – 35.000 27 mei Richtprijs: € 2.000 – 4.000 Mata Hari (=M.G. Zelle) (1876-1917). Een Chinees porseleinen blauwwitte Tien handgeschreven brieven aan de kom rondom gedecoreerd met vier kunstenaar Piet van der Hem, 1915. scenes uit de romance of the western chamber, Kangxi-periode (1662-1722).

Richtprijs: € 600 – 800 Een schildpad belijmde pendule met verzilverde wijzerplaat, ivoren biezen en parelmoeren schildvormig plaatje, Engeland, 19e eeuw, 32 x 17 x 7,5 cm.

116 l COLLECT VEILINGEN

Richtprijs: € 5.000 – 7.000 Hendrik Valk (1897-1986). ‘Markerade’, gesigneerd met monogram. Olieverf op paneel, 40 x 60 cm.

VendueHuis der Notarissen Den Haag www.venduehuis.com Spring auction 30 mei t/m 1 juni

Richtprijs: € 20.000 - 30.000 Een diamanten ring, bezet met een gele diamant van 5.13 ct.

Zeeuws Veilinghuis Middelburg www.zeeuwsveilinghuis.nl Indonesische veiling 5 juni Kunst- en antiekveiling 6 juni Richtprijs: € 60.000 – 80.000 Lee Man Fong (1913-1988). ‘Badende vrouw’, gesigneerd. Olieverf op board, Richtprijs: € 15.000 – 20.000 75 x 40 cm. Jan Mankes (1889-1920). ‘Stilleven met drie boeken, een kruik en een kleine hierboven vaas’, gesigneerd. Olieverf op paneel, Richtprijs: € 25.000 – 35.000 28,5 x 38,5 cm. Rudolf Bonnet (1885-1978). ‘Gente Abruzzese’, gesigneerd en gedateerd vrouw (directeur van Phillips van 1982- 1927. Gemengde techniek op papier, 1986). 69 x 89 cm. onder Richtprijs € 10.000 – 15.000 Richtprijs: € 2.000 – 4.000 Cleef & Arpels, Demie-Parrure bezet Reimond Kimpe (1885-1970). ‘De met diamanten, jaren 70/80. Cadeau guitaarspeler’. Gesigneerd, olieverf op van de heer Wisse Dekker aan zijn doek, 78,5 x 63 cm.

Richtprijs: € 7.000 - 10.000 Louis Apol (1850-1936). ‘Een boerderij in een winters landschap bij zonsonder- gang’, gesigneerd. Olieverf op paneel, 26,5 x 40 cm.

Richtprijs: € 10.000 – 15.000 Jac (Jacques) Martin-Ferrières (1893- 1994). ‘Collioure’, gesigneerd. Olieverf op doek, 58 x 71 cm.

COLLECT l 117 VEILINGEN

RESULTATEN VEILINGEN BELGIË

€ 4.500 november 1581), 50 sol, uitgegeven op Rembert Dodoens (1517-1585), ‘Cruydt- 5 oktober 1581. Verkocht op de veiling boeck’, 1644. Gedrukt bij Plantin- van 24 maart bij Jean Elsen, Brussel. Moretus in Antwerpen. Verkocht op de veiling van 16 en 17 maart bij Van De € 6.000 Wiele, Brugge. Wandtapijt met decor van een € 30.000 strijdtafereel Auguste uit het leven Toulmouche, van Alexander ‘Le retour’, 1883. De Grote, Gesigneerd en Vlaanderen, ca. gedateerd ‘A 1700, 310 x 178. € 158.600 Toulmouche teerd verso ‘Philippe Vandenberg/1986’, Verkocht op de Emile Claus ( 1849 - 1924), ‘Storm op de 1883’, fraai en titel verso, 200 x 200 cm. Verkocht op veiling van 26 Theems’, 1916. Olieverf op doek, gesig- vergulde lijst, de veiling van 19 maart bij Bernaerts, maart bij Amberes, Antwerpen. neerd ‘Londen ‘16, storm’ op de achter- 78,5 x 52,5 cm. Antwerpen. zijde, 92 x 92 cm. Verkocht op de veiling Verkocht op de veiling van 19 maart bij € 130.000 van 10 maart bij De Vuyst, Lokeren. Bernaerts, Antwerpen. € 150.000 Qi Baishi Rouleauvaas, (1864 - 1957), € 188.000 China. Chinese ‘Ganzenbloemen’, Panamarenko, inkt en poly- 1949/1950. Inkt op ‘Zilveren rugzak’, chrome deco- papier, handteke- 1984. Gemengde ratie van een ning in kalligrafie. techniek (perspex, winterlandschap, Tekening: 101 x hout, metaal, gemerkt, hoogte: 36,3 cm, Rol: 132,3 stof), 160 x 94 45 cm. Verkocht x 47,4 cm. Verkocht x 125 cm. Met op de veiling van op de veiling gesigneerde 20 en 21 maart van 26 maart bij documenta- bij Carlo Bonte, Haynault, Brussel. tiemap met zestien originele foto’s. Brugge. Verkocht op de veiling van 10 maart bij De Vuyst, Lokeren.

€ 11.400 Transparante € 12.000 glazen kan met ‘Bouton de rose’ schouwklok van vuur- een zilveren verguld en groen geaderd marmer, voet en deksel, Sint-Petersburg, ca. 1800. Emaillen Maasregio, 1673. wijzerplaat met Romeinse cijfers, gete- Kenmerk van de kend ‘Joh Georg Straser/ St Petersbourg’, € 31.000 stad Antwerpen met aanduiding van dagen, uren en Twee kleine Chinees porseleinen en de letter ‘S’ die minuten, bekroond met harpspelende schaaltjes, Kangxi-periode. Porselein, het jaar 1673 aanduidt, hoogte: 25 cm. Romeinse vrouw en Amor. 47,5 x 45 x blauwwit decor, gemerkt aan onder- Verkocht op de veiling van 14 en 15 16 cm. Verkocht op de veiling van 19 zijde. H: 4,5 cm, Ø 8,2 cm. Verkocht op maart bij Mosan, Luik. maart bij Bernaerts, Antwerpen. € 32.500 de veiling van 26 maart bij Haynault, Bram Bogart, ‘Zwartblauwzwart’, 1970. Brussel. € 5.000 Materieschilderkunst, gedateerd 1970, Bijbel, 1525, gesigneerd, betiteld en gedateerd op € 15.000 gepubliceerd bij de achterzijde, verschillende tentoon- Daum Nancy, Hiero Fuchs in stellingsetiketten op de achterzijde, gekleurde en Keulen. Gedrukt exemplaar uit de persoonlijke collectie geëmailleerde in gotische let- van de kunstenaar, 154 x 166 cm. glazen vaas met ters. Verkocht Verkocht op de veiling van 20 en 21 versieringen van op de veiling maart bij Carlo Bonte, Brugge. paddenstoelen van 16 en 17 en dennenap- maart bij Van De pels. Onderaan Wiele, Brugge. gesigneerd: ‘Daum € 7.000 Nancy’ met het Gustave De Smet, ‘De sneeuw’, 1930. kruis van Lorraine, Olieverf op doek, gesigneerd ‘Gust. 40,5 x 10,5 x 15 cm. Verkocht op de De Smet’, 51 x 60 cm. Verkocht op de veiling van 26 en 27 maart bij Horta, veiling van 19 maart bij Bernaerts, Brussel. Antwerpen. € 27.000 € 39.000 € 20.060 Anoniem, stilleven met bloemen en Philippe Vandenberg, ‘Ja, vader’, 1986. Belegeringsmunt, Doornik, belegering eekhoorn, Hollandse School, ca. 1700. Olieverf op doek, gesigneerd en geda- van Alexander Farnese (1 oktober - 10 Olieverf op gemaroufleerd doek, 101 x

118 l COLLECT VEILINGEN

OP KOMST VEILINGEN BELGIË

MonsAntic Maison Jules Bergen Gent www.monsantic.com www.maisonjules.be Kunst en antiek Kunst 5 en 6 mei 29 mei

Richtprijs: € 1.500-2.000 Richtprijs : € 2.000 82 cm. Verkocht op de veiling van 27 Ben, ‘J’aurais jamais dû dire oui, je préfè- Jan Van den Abbeel, geen titel, acrylverf en 28 maart bij Vanderkindere, Brussel. re être libre’. Olieverf op gemaroufleerd op paneel, 1965. doek, 27 x 35 cm. € 15.000 Grote Chinese Jordaens Richtprijs: € 600.000-800.000 wierookbrander in Mortsel Théo Van Rysselberghe, ‘L’heure embra- porselein versierd www.jordaens.eu sée’, 1897. Olieverf op doek, sig. “V.R. 97/ met florale decoratie Kunst en antiek a mon ami/ francis Vielé Grifin”, 60,3 x in polychroom, rus- 15 en 16 mei 81,3 cm. tend op een bronzen voetstuk. Hoogte: Arenberg Auctions 84 cm. Verkocht Brussel op de veiling van www.arenbergauctions.be Richtprijs: € 2.000 27 en 28 maart bij Oude drukken Jan Van den Abbeel, ‘Othana II’, 1980- Vanderkindere, Brussel. 25 en 26 mei 1984. Olieverf op doek, 180 x 180 cm.

Campo & Campo Antwerpen www.campocampo.be Kunst Richtprijs: € 500 29 mei Roger Descamps, ‘Tshimbi, près de Luluabourg’, olieverf op doek, 1958.

De Vuyst Lokeren Getijdenboek (Livre d’Heures), Mons/ € 86.000 www.de-vuyst.com Valenciennes, c. 1490. Privaat devo- Emile Claus (1849-1924), ‘Koe aan de Kunst tieboek in handschrift op perkament, oever van de Leie’. Olieverf op doek, 19 mei verlucht met 37 miniaturen (25 volblad gesigneerd linksonder, 100 x 130 cm. en 12 halfblad), alle goudgehoogd. Verkocht op de veiling van 27 en 28 Richtprijs: € 4.000-5.000 maart bij Galerie Moderne, Brussel. William Blaeu, Wildtafel. Rijk gebeeldhouwde en ver- ‘Atlas Maior’, gulde poten met het Andries kruis als € 15.500 1662. 11 volu- doorsnede met toegevoegd blad van Auguste Moreau, verguld en geëmail- mes in-folio met wit marmer. Zuidelijke Nederlanden, leerd bronzen penduleklok met mar- meer dan 590 begin 18e eeuw. meren voet, Frankrijk, eind 19e eeuw. kaarten. Met figuur van Cupido en cherubijn, DVC de klok rustend op een tapijt van bloe- Antwerpen men en met bovenaan drie duiven, www.dvc.be hoogte Richtprijs: € 380.000-440.000 Aziatische, etnische kunst en arche- 95 cm. Jules Schmalzigaug, ‘Het dynamische ologie Verkocht van de dans’, 1913. Sig. “Schmalzigaug 2 en 3 mei op de vei- 1913”, 100 x 129,5 cm. ling van Richtprijs: € 25.000- 27 en 28 Richtprijs: € 170.000-220.000 35.000 maart bij Léon Spilliaert, ‘Zeven vrouwen in het Torso van een jonge Galerie zwart’, ca. 1902-03. Penseeltekening man, Keizerlijke perio- Moderne, in inkt en potlood, lavis techniek, 32 x Richard van Orley, serie van 86 grote de, Italië, 1e-2e eeuw. Brussel. 39,5 cm. en fijne pentekeningen ter illustratie Carrara-marmer, bij ‘Les Aventures de Télémaque, fils hoogte: 73 cm. d’Ulysse’, 1721.

COLLECT l 119 WEBSITE ADRESSEN

ANTIQUARIATEN SCHILDERIJEN BOERDERIJ DE WIEK Tel. 0681652126 Stapelerweg 57 – 7957 NB De Wijk www.atelierschuurman.nl ANTIQUARIAAT FORUM Tel.: 0528-391685 Westrenen, Tuurdijk 16, SCHILDERIJEN VAN KLEINE MEESTERS UIT NOOR CAMSTRA 3397 MS ’t Goy-Houten DE PERIODE 18501980. MEER DAN Burg. Leenstraat Lochem, Tel. 030-6011955, Fax 030-6011813 500 WERKEN IN STOCK. Postbus 101, 7240 AC Lochem TAXATIES & IN EN VERKOOP www.schilderijendewiek.nl Tel.: 0573-256273, Mob: 06-51270507 ZELDZAME BOEKEN, HANDSCHRIFTEN, PRENTEN, lid Restauratoren Nederland KAARTEN EN TEKENINGEN. [email protected] www.forumrarebooks.com LIJSTENMAKERS GESPECIALISEERD IN AARDEWERK, STEENGOED  PORSELEIN ANTIQUAIRS ATELIERS FRANS DE ROO www.keramiek-restauratie.nl Koudenhorn 8, 2011 JC Haarlem PIEN Tel. 023 5313803, [email protected] MAUD SCHERMER Grote St.-Jansstraat 1, 3811 HX Amersfoort LIJSTENMAKERS & RESTAURATOREN RESTAURATIE ATELIER Tel. 033-4728971/4610501, Fax 033-4633722 RUIME ERVARING IN VERGULDEN Karel Doormanlaan 220 KUNST - ANTIEK - ART NOUVEAU - ART DECO OPMERKELIJK FRAAI VAKWERK 3572 NZ Utrecht www.pienkunstantiek.nl www.ateliersfransderoo.com Tevens afgifte Breda mogelijk Tel. 06-10794875 FRANTZ HEMELEERS KUNSTHANDELAREN [email protected] 61, Avenue des Casernes, 1040 Brussel PORSELEIN, AARDEWERK, GLAS, Tel. 0032 2 640 29 16 PASSAGE ARTS EMAIL EN AANVERWANTE MATERIALEN AANVOER VAN ANTIQUITEITEN UIT ZWEDEN, 20E EEUWSE TOEGEPASTE KUNST, RESTAURATOREN NEDERLAND § INSTITUUT ENGELAND, FRANKRIJK,... MEUBILAIR, SCHILDE ART NOUVEAU, ART DECO, COLLECTIE NEDERLAND LICENTIE RIJEN, BRONZEN, ZILVERWERK, LAMPEN,... VINTAGE COSTUME JEWELRY www.schermer-restauratie.nl 600 M² EXPOSITIERUIMTE, www.arts1900.nl NABIJGELEGEN PARKING VARIA www.frantzhemeleers.be KUNSTHANDEL MARCEL GIELING Utrecht SCRIPTUM ART BOOKS COLLECTIONEURS Tel. 06 22246032 Nieuwe Haven 151, 3117 AA Schiedam KUNST VAN 1900 TOT HEDEN, SCHILDERIJEN, Tel. +31(0)104271022 JUDAICA GRAFIEK EN FOTOGRAFIE [email protected] Fam. Verhoeven – de Jonge U KUNT OP DE HOOGTE BLIJVEN VAN NIEUWE KUNSTBOEKEN Tel. 020-7173828, Mob. 06-33736669 AANWINSTEN DOOR IN TE SCHRIJVEN OP MIJN ONLINE KUNSTBOEKWINKEL EN [email protected] NIEUWSBRIEF. ANTIQUARIAAT VERZAMELAAR VAN JOODSE VOORWERPEN www.marcelgieling.nl www.scriptumart.nl (JUDAICA) VRAAGT TE KOOP JOODS ANTIEK www.judaic.nl KUNSTHANDEL ENGHEL Tel. 06-26506274 GALERIES [email protected] NEDERLANDSE EN BELGISCHE SCHILDERIJEN UIT DE ART GALLERY VOÛTE EERSTE HELFT VAN DE TWINTIGSTE EEUW, EN MEER. Uw website Grote Markt 39 A, 3111 NH Schiedam BEZICHTIGINGEN OP AFSPRAAK. Tel. +31 651 922 582 www.enghel.nl onder de loep? SCHILDERIJEN, BEELDEN, FOTOGRAFIE Stuur uw gegevens naar: EN KERAMIEK RESTAURATIE [email protected] Open: donderdag en vrijdag 10.00-17.30 uur. 1 plaatsing: Zaterdag en zondag 12.00-17.30 uur. Tevens op ATELIER SCHUURMAN € 45 - jaarcontract afspraak Schilderijenrestauratie sinds 1992 www.ArtGalleryVoute.com Govert Flinckstraat 162, HS Amsterdam 9 plaatsingen: € 340 BEL VOOR EEN KOSTENLOZE EXPERTISE

120 l COLLECT ZOEKERS

ZOEKERS TE KOOP GEVRAAGD EN AANGEBODEN

Gezocht werk van Arman Baag en Verzamelaar vraagt te koop originele ba- Verkoopexpositie van 200 vroege werken TE KOOP GEVRAAGD Nola Hatterman. Aanbiedingen graag via velaartjes en schilderijtjes van Alexander van de Groninger Ploeg bij ons thuis. 0624108542. Bakker Korff. 06-12142273. 06-52657827, Veendam.

▼ BOEKEN ▼ Verzamelaar zoekt buitenbeelden te koop ▼ ZILVER MEUBELEN Te koop gevraagd: Verzamelingen / van Nl/Limburgse beeldhouwers. Tel. Te koop gevraagd: 12-armige bolkroon Ronde Charles X mahoniehouten tafel Partijtjes Catalogi; SMA, Boymans, van 0031(0)774778117 / 0031(0)622207786. van zilver voor poppenhuis. Tel; 035- met grijs marmeren blad. 1810 – 1820. T. Abbe en andere musea. 5264412. 06-11180597. [email protected] Goede prijs voor olieschilderijen van Mari- nus van der Maarel. ▼ VARIA ▼ INFO [email protected]. TE KOOP AANGEBODEN JAN STEENKAN. Tin,17e eeuw, roos In verband met het maken van een gekeurd, zuidelijke Nederlanden, mooi oeuvrecatalogus van G.J.W. (Gra) Rueb ▼ MEUBELEN patina, geen restauraties, herkomst be- zoek ik werk van haar dat niet op de Eerlijke prijs voor vintage/designmeube- ▼ BOEKEN langrijke particuliere collectie Nederland. site www.grarueb.nl besproken is. len uit ’60 t/m ’90. Staat van onderhoud T.k.a. bibliotheek kunstboeken en catalogi. [email protected]. Hans Rueb 0649639620. niet van belang, restauratieobjecten wel- 06 16484645 of info@bosfineart.nl. kom. Tel 0031636539676 of Te koop verzameling van 90 glazen hoof- ▼ KUNST [email protected]. COLLECT, kunst/antiek/design. jrg.2007 den, vanaf 60er jaren. In één koop. Prijs Wim Oepts werk (olieverf op doek) te t/m 2016, enkele nrs. ontbr. T.e.a.b. Info: n.o.t.k. Info [email protected]. koop gevraagd. Email:stephenjacq@ ▼ VARIA tel.058-2133929, email: beitske25@hot- gmail.com. ▼ Verzamelaar zoekt kleine oude/antieke mail.com. PRENTEN Nederlandse (volks)kunst te koop. Voor Ingelijste repro wereldkaart (1662) van Schilderijen van Frans-Hongaarse schil- gebruik of voor sier geweest, van allerlei ▼ KUNST Blaeu.102x144 cm. EUR 450,00 der Francois Gall (Gáll Ferenc). Tel. 06- materialen, kan ook beschilderd of besne- Schilderij Piet Smissaert (1930) 150 x 180 T +31620443238. 16600618 of [email protected]. den zijn. Mobiele: 0646135700 of e-mail: cm, 1961, € 500. Koedam 0299 621496. [email protected].

Uw website onder de loep? Stuur uw gegevens naar: [email protected] 1 plaatsing: € 45 - jaarcontract 9 plaatsingen: € 340 kunst • antiek • decor

TE KOOP GEVRAAGD en AANGEBODEN: GRATIS PLATFORM voor abonnees die iets te koop willen aanbieden of op zoek zijn naar kunst of antiek.

DOORSTUREN ZOEKERTJES: Per e-mail via [email protected] Indien u niet niet over e-mail beschikt, gelieve de tekst te sturen naar Scriptum Art/zoekertjes, Nieuwe Haven 151, 3117 AA Schiedam of per fax 010-4736625. Opgepast: Graag duidelijk de rubriek aangeven waaronder u wenst te worden opgenomen (affiches, boeken/foto’s/prenten, glas/kristal, info, keramiek/tegels/porselein, kunst, meubelen, oude juwelen, postkaarten, spellen/poppen, uurwerken, varia, verlichting, zilver). Een glazen huwelijksbokaal met decor van een mand met twee harten en rocailles en tekst: U geeft per maand slechts één zoekertje op. *LIEFDE*EN*VREEDE*BINT*DE*TROUW*VAN*MAN*EN*VROUW, Eénzelfde zoekertje mag per kalenderjaar maar 18e eeuw, H. 19,7 CM. drie keer worden geplaatst. De tekst mag hoogstens 85 tekens bevatten. U vermeldt steeds uw telefoonnummer in uw zoekertje. Er kan geen enkele reclamatie telefonisch aangenomen worden, u kunt schriftelijk reageren. j. en r. stuurman, grote st. jansstraat 1, 3811 hx amersfoort De geplaatste zoekertjes vallen onder tel. 033 4728971 b.g.g. 033 4610501/4659244 fax 033 4633722 de verantwoordelijkheid van de aanvrager. open: di. t/m vr.10.00-17.30 en za.10.00-17.00. www.pienkunstantiek.nl

COLLECT l 121 Museale verzameling bokalen en pullen Salomon van Ruysdael (na 1600 – 1670) CARTIER | Frankrijk met deksel uit de perioden van de Rivierenlandschap (olieverf op doek) Dameshorloge aan ketting, geelgoud Renaissance en de vroege Barok. Stechow 1970, Nr. 415 | RKD 1001338403 Klokhuis nummer 35299 Uit de verzameling Waffenschmidt Guiseppe Barison (1853 – 1931) werk nummer: 44474 Straatbeeld Venetië (olieverf op doek)

Europese kunstvoorwerpen Oude Kunst Juwelen en klokken 16 mei 2018 17 mei 2018 17 mei 2018 kijkdagen: kijkdagen: kijkdagen: 11–14 mei 2018 11–14 mei 2018 11–14 mei 2018

Vertegenwoordiging Nederland/België Tel. +32 89 7160 04 gratis catalogi Dr. Petra Versteegh-Kühner Mobiel +31 620 402187 online catalogi | data: Sterrenlaan 6 | B- 3621 Rekem [email protected] www.van-ham.com veiling veiling resultaten HET GROOTSTE VAN ZUID-WEST resultaten VEILINGHUIS NEDERLAND

WIJ KUNNEN VOOR U VEILEN, Meiping vaas, China Pendule, ca. 1810 Hamerprijs € 82.000,- VAN 1 ITEM TOT GEHELE Hamerprijs € 11.000,- INBOEDEL OF VERZAMELING, VAN KUNST TOT ANTIEK, VAN JUWELEN TOT ZILVER EN VAN DESIGN TOT AZIATICA.

Boeddha, verguld brons Collier, 3 rijen bloedkoraal Hamerprijs € 19.000,- HIERVOOR BEREKENEN Hamerprijs: € 30.000,- WIJ SLECHTS 10% INBRENGCOMMISSIE.

WIJ TAXEREN VRIJBLIJVEND

Zilveren theedoos, DOOR GEHEEL Spiegeltelescoop, Hamerprijs: € 9.000,- Hamerprijs € 7.500,- NEDERLAND EN BELGIE

KOMENDE INTERNATIONALE KUNST, ANTIEK & JUWELEN VEILING 3, 4 EN 5 JULI 2018 Klokset, 19e eeuws Art Nouveau vitrine Hamerprijs: € 12.500,- Hamerprijs € 3.200,-

Barometer, 18e eeuw Vaas Daum Nancy Vaas, Copier Schilderij Ben Viegers Vaas Georg Jensen Armband, 19e eeuw Wapenschotel, 18e eeuw Diamant 4.20 Ct. Hamerprijs € 3.200,- Hamerprijs € 3.800,- Hamerprijs € 6.000,- Hamerprijs € 7.500,- Hamerprijs € 6.000,- Hamerprijs € 5.000,- Hamerprijs € 22.000,- Hamerprijs € 15.000,-

Yixing theepot 19e eeuw Bijbel, 19e eeuw Dekselpot, ca. 1780 Karel Appel, 1958 Hermes tas, jaren ‘80 Kandelaren, 18e eeuw Sculptuur, China 19e eeuws ivoor Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 2.200,- Hamerprijs € 20.000,- Hamerprijs € 6.500,- Hamerprijs € 3.000,- Hamerprijs € 26.000,- Hamerprijs € 11.000,- Hamerprijs € 46.000,-

Armband jaren ’70 Glas, 18e eeuw Wanli kom ca. 1600 Vergulde brons Kangxi kaststel Yixing, 18e eeuw Wu Shuang Pu Sculptuur bloedkoraal Hamerprijs € 4.400 Hamerprijs € 1.900,- Hamerprijs € 28.000,- Hamerprijs € 32.000,- Hamerprijs € 24.000,- Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 28.500,- Hamerprijs € 15.000,-

Drakenvaas, China Censer, China Jaeger LeCoultre Collier, bloedkoraal Keizerlijk tapijt Schilderij George Keyt Rosenburg Den Haag Broche met diamanten Hamerprijs € 56.000,- Hamerprijs € 20.000,- Hamerprijs € 13.000,- Hamerprijs € 19.000,- Hamerprijs € 16.000,- Hamerprijs € 9.500,- Hamerprijs € 3.200,- Hamerprijs € 8.000,-

Ringbaan West 2B 4461 ED Goes • 0031 ( 0 ) 6 42 11 45 42 • [email protected] WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL BONHAMS NETHERLANDS Bonhams Netherlands 020 6709701 AN INVITATION TO CONSIGN [email protected] De Lairessestraat 154 1075 HL Amsterdam Uw kunst, juwelen en horloges internationaal veilen? Bonhams organiseert regelmatig taxatie- en innamedagen voor onze aankomende veilingen in London – New York – Hong Kong

19th Century Paintings & Impressionist Art 25 April SET VAN VIER CHINESE HUANGHUALI VOUWSTOELEN Post-War & Contemporary Art 24 - 26 April JIAOYI Wine 30 Mei Ming Periode Sold for €5,935,000 Chinese Art & Porcelain 13 Juni Jewellery 5 Juli *OREHV6FLHQWLðF,QVWUXPHQWV   -XOL Marine Art & Objects Classic Cars by appointment Watches by appointment

Voor onze internationale veilingen zijn we continu op zoek naar goede inbreng. Voor andere afdelingen dan bovengenoemde kunt u contact met ons opnemen.

Voor het maken van een afspraak en nadere informatie kunt u per email of telefonsich contact opnemen met ons kantoor.

bonhams.com/amsterdam Prices shown include buyer’s premium. Details can be found at bonhams.com