PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY PAÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY
Zreambulowa³: JANUSZ HAISIG
G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionalny — D. GA£¥ZKA
OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI
1 : 50 000
Arkusz Pyskowice (909) (z 1 tab. i 2 tabl.)
WARSZAWA 2016 Autor reambulacji: Janusz HAISIG
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Górnoœl¹ski ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosnowiec
Redakcja merytoryczna: Dorota OBAROWSKA
ISBN 978-83-7863-617-5
© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2016
Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI
I. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
II. Ukszta³towanie powierzchni terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
III. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
A. Stratygrafia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. Karbon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
a. Karbon dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
b. Karbon górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Namur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Namur dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Namur A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2. Trias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
a. Trias dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Ind + olenek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
b. Trias œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Anizyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Ladyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
c. Trias górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3. Paleogen–neogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4. Neogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
a. Miocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Miocen dolny + œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
b. Pliocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 5. Czwartorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Zlodowacenia po³udniowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Zlodowacenie Odry` . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Zlodowacenie Wis³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
C. Rozwój budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 IV. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
SPIS TABLIC
Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000
Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP
Arkusz Pyskowice Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) ograniczony jest nastêpuj¹cymi wspó³rzêdnymi: 18°30'–18°45' d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 50°20'–50°30' szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Po³o¿ony jest w obrêbie dwóch makroregionów – Niziny Œl¹skiej i Wy¿yny Œl¹skiej. Administracyjnie omawiany obszar nale¿y do województwa œl¹skiego, w przewa¿aj¹cej czêœci do powiatu gliwickiego (gminy: Toszek, Pyskowice, Wielowieœ, Rudziniec) i miasta na prawach powiatu Gliwice. Jego pó³nocno-wschodni¹ i wschodni¹ czêœæ obejmuj¹ gminy Tworóg i Zbros³awice, nale¿¹ce do powiatu tarnogórskiego. Teren arkusza jest w niewielkim stopniu zalesiony i ma przede wszystkim charakter rolniczy. Wyj¹tkiem s¹ przemys³owe £abêdy (dzielnica Gliwic). Najwiêkszymi, choæ niedu¿ymi, oœrodkami miejskimi na omawianym obszarze s¹ Pyskowice i Toszek. Niniejsze opracowanie jest reambulacj¹ arkusza Pyskowice SMGP autorstwa Sebastiana Biernata, opublikowanego w latach 1955 (mapa) i 1964 (objaœnienia). Podczas pracy nad arkuszem Biernat podda³ reambulacji geologiczne mapy niemieckie 1:25 000 (Geologische Karte von Preussen 1:25 000), arkusze: Broslawitz (Zbros³awice; Assmann, 1911–1912), Tost (Toszek; Assmann, 1929), Peiskretscham (Pyskowice; Cramer, Assmann, Ahrens, 1926) i Zabrze (Assmann, Michael, 1903–1910). Opublikowa- na wówczas mapa geologiczna nie wnios³a jednak nic nowego w odniesieniu do map niemieckich. Obecne opracowanie arkusza jest wynikiem kolejnych (ostatnich) prac reambulacyjnych, wyko- nanych przez Haisiga w latach 2001–2002. W ramach tych prac przeprowadzono badania terenowe, w trakcie których odwiercono 103 sondy rêczne i opisano istniej¹ce ods³oniêcia. Do opracowania arku- sza zebrano 255 archiwalnych otworów wiertniczych, z których 43 zaznaczono na mapie geologicznej. Podstaw¹ do reambulacji by³y równie¿, wymienione wy¿ej, cztery arkusze map niemieckich. Przy opracowywaniu mapy geologicznej dokonano reinterpretacji genezy i wieku osadów przedsta- wionych na mapie autorstwa Biernata (1955). Przekrój geologiczny A–B, profile syntetyczne oraz
5 szkice, geomorfologiczny i geologiczny odkryty, zosta³y opracowane przez autora reambulacji. Tekst objaœniaj¹cy zosta³ napisany od nowa, przy minimalnym wykorzystaniu tekstu starego. Literatura dotycz¹ca bezpoœrednio lub poœrednio obszaru arkusza Pyskowice jest doœæ bogata z uwagi na jego po³o¿enie na skraju Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (GZW) i s¹siedztwa Opolszczyzny. Dla karbonu Zag³êbia wa¿na jest monograficzna praca zbiorowa zawieraj¹ca artyku³y m.in. Kotasa i Malczyka (1972) oraz atlas Zag³êbia (Bu³a, Kotas, 1994). Z innych wymieniæ nale¿y prace: Stopy (1957), Dybowej i Jachowicz (1957), ¯elichowskiego (1962), Kotasa (1972, 1982, 1985), a tak¿e Zdanowskiego i ¯akowej (red., 1995). Triasowi du¿o uwagi na pocz¹tku XX w. poœwiêcali badacze niemieccy. Spoœród wielu publikacji najwa¿niejsze s¹ prace Assmanna (1933, 1934, 1944). W latach póŸniejszych systemem tym zajmowali siê: Senkowiczowa (1970), Senkowiczowa i inni (1973), Kotlicki (1974, 1995), Kotlicki i Kubicz (1974), Kotlicki i Radek (1975) oraz Senkowiczowa i Szyperko- -Œliwczyñska (1975). Problematyki neogenu dotycz¹ prace: Alexandrowicza (1963, 1997), Alexan- drowicza i Kleczkowskiego (1974), Badury i Przybylskiego (1999), Jasionowskiego i Peryta (2004) oraz Piwockiego i innych (2004). Z opracowañ dotycz¹cych geologii czwartorzêdu najistotniejsze s¹ prace Lewandowskiego (1982, 1987, 1988a, b, 1996, 2001, 2003), a tak¿e Kryzy i Poprawskiego (1987). Poza tym niezwykle wa¿na jest publikacja Jahna (1955) dotycz¹ca doliny K³odnicy. O tektonice i paleogeografii omawianego regionu pisali: Alexandrowicz (1964), Jura (1980), Lewandowski i Kaziuk (1982), Dyjor (1987), Lewandowski (1993, 1995), Haisig (2003) i Salamon (2009). Obszar arkusza Pyskowice, poza wymienionymi na wstêpie mapami niemieckimi, znajduje siê rów- nie¿ w obrêbie arkusza Gliwice Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (Kotlicka, Kotlicki, 1979, 1980; Kotlicki, 1979) oraz Mapy Geologicznej Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1:100 000 (Doktorowicz- -Hrebnicki, 1959, 1960). Z arkuszem Pyskowice s¹siaduj¹ arkusze SMGP: Gliwice (Haisig, 2009a, b) i Ujazd (Sztromwasser, 2009a, b) oraz arkusze Tworóg (Kotlicki, W³odek, 1976a, b) i Bytom (Biernat, 1954).
II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU
Powierzchnia terenu arkusza Pyskowice jest morfologicznie doœæ zró¿nicowana. Wiêksz¹, wschodni¹, czêœæ obszaru obejmuje makroregion Wy¿yna Œl¹ska (Kondracki, 2009), do której nale¿¹ Che³m i Garb Tarnogórski oraz Wy¿yna Katowicka. Kulminacjê Garbu Tarnogórskiego stanowi¹ Pagóry Sarnowskie, z których najwy¿sze osi¹gaj¹ wysokoœæ 310,8 m n.p.m. w okolicy Ksiê¿ego Lasu i 309,4 m n.p.m. ko³o Kotliszowic. Garb obni¿a siê ku po³udniowi stokami erozyjno-denudacyjnymi do doliny K³odnicy w Kotlinie Raciborskiej, nale¿¹cej do Niziny Œl¹skiej. Do tego makroregionu nale¿y te¿ Równina Opolska, obejmuj¹ca niewielki fragment pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Najni¿ej po³o¿ony teren znajduje siê na brzegach jeziora Dzier¿no Du¿e – 197,6 m n.p.m. Naj- wiêksza deniwelacja terenu wynosi 113,0 m, a jego œrednie wyniesienie – oko³o 250 m n.p.m.
6 Formy lodowcowe. Na obszarze arkusza Pyskowice dominuje w y s o c z y z n a m o r e - n o w a. Ta dominacja nie dotyczy jednak doliny K³odnicy na po³udniowym zachodzie obszaru oraz rejonów wychodni utworów triasu i karbonu na pó³nocnym zachodzie. Wysoczyzna, w wiêkszoœci p³aska, a gdzie indziej falista, na szkicu geomorfologicznym (tabl. I) zosta³a przedstawiona w ogólno- œci. Jej powierzchnia uk³ada siê w przybli¿eniu w przedziale wysokoœci oko³o 220–300 m n.p.m. Tworz¹ j¹ gliny zwa³owe zlodowacenia Odry. Na wysoczyŸnie morenowej w rejonie Zbros³awic, pomiêdzy Wilkowicami, Ksiê¿ym Lasem a £ubiem, wystêpuje kilka kilkunastometrowych pagórów m o r e n c z o ³ o w y c h, osi¹gaj¹cych wysokoœæ oko³o 300 m n.p.m. W tej samej strefie istniej¹ miejsca nagro- madzenia grubookruchowego materia³u lodowcowego, tworz¹cego ma³o wyraziste pagórki, bêd¹ce m o r e n a m i p r z e k s z t a ³ c o n y m i p e r y g l a c j a l n i e. Intensywne procesy denudacyjne spra- wi³y, ¿e trudno jednoznacznie okreœliæ morfogenezê niektórych z tych form. Uznaje siê je jednak za formy denudacyjne. Po po³udniowej stronie doliny Dramy, w rejonie Wygie³zowa, spotyka siê podobne formy na wysokoœciach 240,0–250,0 m n.p.m. Na wysoczyŸnie morenowej w okolicy Kleszczowa, Byciny i Ciochowic wystêpuj¹ tak¿e z a g ³ ê b i e n i a k o ñ c o w e ( w y t o p i s k o w e ). S¹ one niewielkie i s³abo widoczne na powierzchni terenu. Wype³niaj¹ je i³y i mu³ki wytopiskowe podœcielone glinami zwa³owymi. Formy wodnolodowcowe. R ó w n i n y w o d n o l o d o w c o w e o znaczniejszych powierzch- niach wystêpuj¹ jedynie w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza, po obu stronach doliny K³odnicy. Powierzchnie równin, po³o¿one w rejonie Paczyny na wysokoœci oko³o 240 m n.p.m., a w okolicy £abêd – oko³o 250 m n.p.m., opadaj¹ ³agodnie ku K³odnicy, do poziomu oko³o 200 m n.p.m. Mniejsze po³acie równin wodnolodowcowych zwi¹zane s¹ z dolinami rzecznymi: Dramy, BrzeŸnicy, Potoku Toszeckiego (Toszeckiego Potoku) i Liganzji. Na omawianym obszarze istniej¹ dwa pagórki k e m o w e. Pierwsze, bardzo wyraŸne wzgórze o wysokoœci wzglêdnej 15,0 m, siêgaj¹ce 285,0 m n.p.m., wystêpuje w Zbros³awicach. Drugi, mniej wyraŸny, kilkumetrowy pagórek, siêgaj¹cy ponad 288,0 m n.p.m., po³o¿ony jest ko³o wsi Sieroty. Formy eoliczne na obszarze arkusza Pyskowice s¹ prawie nieobecne. Jedna niewielka w y d m a wystêpuje ko³o Dzier¿na, a r ó w n i n a p i a s k ó w p r z e w i a n y c h pomiêdzy Taciszo- wem a Kleszczowem. Obie formy znajduj¹ w dolinie K³odnicy. Formy rzeczne to istotne elementy rzeŸby obszaru omawianego arkusza. Szerokie d n a d o l i n r z e c z n y c h, obejmuj¹ce t a r a s y z a l e w o w e, wykszta³ci³y K³odnica i Drama w swym dolnym biegu. Dno doliny K³odnicy w £abêdach ma szerokoœæ oko³o 500 m, a w Taciszowie rozszerza siê do 1,0 km. Dno doliny Dramy, przy ujœciu do K³odnicy jest szerokie na oko³o 500 m, w górnym biegu ma oko³o 100 m. Pozosta³e rzeczki i potoki wykszta³ci³y dna w¹skie, miejscami g³êboko wciête. T a r a s y e r o z y j n o - a k u m u l a c y j n e , n a d z a l e w o w e zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ tylko w doli- nach K³odnicy i Dramy. W dolinie K³odnicy taras wznosi siê do 10,0 m nad poziom rzeki, a jego szero-
7 koœæ wynosi od 100,0 do 500,0 m. W dolinie Dramy, maj¹cej za³o¿enia tektoniczne, erozja mia³a wiêksze natê¿enie. Nieci¹g³y taras erozyjno-akumulacyjny wznosi siê do 5,0 m nad poziom rzeki, a jego szerokoœæ wynosi od oko³o 100 do 200 m w rejonie Karchowic i przy ujœciu Dramy do K³odnicy. D o l i n k i w o g ó l n o œ c i stanowi¹ górne odcinki dop³ywów K³odnicy, Dramy i dolin potoków, bêd¹c jednoczeœnie m³odymi rozciêciami erozyjnymi na wysoczyŸnie morenowej i równinie (powierzchni) denudacyjnej. Formy denudacyjne wystêpuj¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Toszka oraz w jego czêœci œrodkowo-wschodniej, w okolicy Zbros³awic. Równiny ( p o w i e r z c h n i e ) d e - n u d a c y j n e, zbudowane z utworów triasu i karbonu, s¹ reliktem starej rzeŸby neogeñskiej, uwarunko- wanej tektonik¹ zrêbow¹. Kopulaste wzgórza o wysokoœciach 280,0–300,0 m n.p.m. opadaj¹ doœæ stromymi stokami do doliny Potoku Toszeckiego i do, maj¹cej za³o¿enia tektoniczne, doliny Dramy. W rejonie Toszka na wychodniach osadów triasu zalegaj¹ gliny peryglacjalne, a pomiêdzy wzniesie- niami utworzy³y siê niewielkie s t o ¿ k i n a p ³ y w o w e. Wapienne kulminacje wzgórz, powy¿ej 300,0 m n.p.m., zachowa³y siê jako nieostre, zdenudowane o s t a ñ c e. Podobne pagórki ostañcowe wystêpuj¹ na wysoczyŸnie morenowej ko³o Zbros³awic – ich wysokoœci to 283,0 i 290,0 m n.p.m. W dolinie Dramy, wzd³u¿ jej prawego brzegu, pomiêdzy Karchowicami a Zbros³awicami, roz- ci¹gaj¹ siê pokryte deluwiami d ³ u g i e s t o k i. Najwiêksz¹ szerokoœæ – 1 km, maj¹ ko³o Kamieñca, gdzie wznosz¹ siê do oko³o 35 m nad poziom rzeki. Innego rodzaju stoki, z wyraŸnie zaznaczon¹ s t r e f ¹ d e g r a d a c j i, utworzy³y siê w dolinie K³odnicy, pomiêdzy Taciszowem a £abêdami. £agodne stoki, zachowane lepiej po po³udniowej stronie doliny, rozci¹gaj¹ siê pomiêdzy nadzalewowym tarasem zlodowacenia Wis³y a równin¹ wodnolodowcow¹ na szerokoœci od oko³o 300 do 900 m. Stoki, zbudowane z osadów peryglacjalno-deluwialnych, powsta³e przy znacznym udziale soliflukcji, siê- gaj¹ dna doliny K³odnicy (Jahn, 1955). Degradowany stok ma sw¹ strefê a g r a d a c j i w dennych partiach doliny, przykrytych osadami m³odszymi zlodowacenia Wis³y i holocenu. Formy utworzone przez roœlinnoœæ. R ó w n i n y t o r f o w e wystêpuj¹ w dolinie K³odnicy na zachód od Byciny i ko³o Pyskowic. Formy antropogeniczne zwi¹zane s¹ z przemys³em ulokowanym w £abêdach. S¹ to g³ównie nasypy oraz nieliczne osadniki i ha³dy. Wzd³u¿ K³odnicy przebiega Kana³ Gliwicki, wybudowany w celu umo¿liwienia transportu rzecznego pomiêdzy Gliwicami a Kêdzierzynem-KoŸlem. Po wype³nieniu wod¹ wyrobisk dawnej kopalni piasków podsadzkowych ko³o Pyskowic powsta³y dwa zbiorniki wodne: jezioro Dzier¿no Du¿e o powierzchni oko³o 6 km2 i jezioro Dzier¿no Ma³e o po- wierzchni 1,0 km2. Zbiorniki pe³ni¹ funkcje retencyjne i rekreacyjne. Obszar arkusza Pyskowice le¿y w dorzeczu Odry. Wiêksza czêœæ obszaru nale¿y do zlewni K³odnicy – prawobrze¿nego dop³ywu Odry. Teren ten odwadniaj¹ prawobrze¿ne dop³ywy K³odnicy: Drama, Potok Pniowski i Potok Toszecki oraz lewobrze¿ne: Koz³ówka i Potok ¯ernicki. Dzia³ wodny
8 II rzêdu, ci¹gn¹cy siê od B³a¿ejowic przez Kopienicê do Ksiê¿ego Lasu, oddziela od zlewni K³odnicy pó³nocno-wschodni¹ czêœæ obszaru arkusza, nale¿¹c¹ do zlewni Ma³ej Panwi, równie¿ prawego dop³ywu Odry. Obszar ten odwadniaj¹ Liganzja i BrzeŸnica.
III. BUDOWA GEOLOGICZNA
A. STRATYGRAFIA
1 . K a r b o n
a. Karbon dolny Wizen
P i a s k o w c e s z a r o g ³ a z o w e , ³ u p k i i l a s t e i m u ³ o w c e to g³ówne typy ska³ repre- zentuj¹ce, na obszarze arkusza Pyskowice, osady karbonu dolnego, wykszta³cone tu w facji fliszowej (kulm). Utwory te tworz¹ wychodnie lub le¿¹ pod cienk¹ pokryw¹ osadów czwartorzêdowych przede wszystkim w rejonie Toszka, pomiêdzy Ciochowicami, Sarnowem, Sierotami i Wilkowiczkami. Roz- leg³e wychodnie omawianych utworów wystêpuj¹ na po³udnie i na pó³noc od Toszka, wzd³u¿ Potoku Toszeckiego i na Wapiennej Górze ko³o Kotliszowic. Znane sztuczne ods³oniêcie osadów kulmu znaj- duje siê po wschodniej stronie Góry Zamkowej w Toszku. W dolnej czêœci œciany ods³aniaj¹ siê pia- skowce szarog³azowe, a nad nimi ciemnoszare ³upki z odcieniem brunatnym, zawieraj¹ce liczny detrytus roœlinny. £upki s¹ zaburzone tektonicznie i potrzaskane. £upki i piaskowce zapadaj¹ ku zachodowi pod k¹tem oko³o 45°. Osady kulmu nawiercono m.in. w Po³omii (otw. 6), gdzie zalegaj¹ na g³êbokoœci 262,4 m pod utworami triasu. W Zacharzowicach (otw. 9) le¿¹ na podobnej g³êbokoœci – 251,0 m i przykryte s¹ osadami karbonu górnego i triasu. Oba te przypadki pokazuj¹ wielkoœci zrzutów w strefie uskokowej Toszka, w stosunku do tych utworów wystêpuj¹cych na powierzchni w Toszku. Osady kulmu okolic Toszka zbada³ i opisa³ ¯elichowski (1962). £upki ilaste, mu³owce kwar- cowo-serycytowe oraz piaskowce drobnoziarniste, œrednioziarniste, szarog³azowe wykazuj¹ war- stwowanie gradacyjne i typow¹ dla fliszu cyklicznoœæ sedymentacji. Utwory te s¹ silnie sfa³dowane i tworz¹ szereg synklin i antyklin. Osady udokumentowane paleontologicznie autor mapy zaliczy³ do najwy¿szego wizenu.
9 b. Karbon górny Namur
N a m u r d o l n y Namur A
I³owce, mu³owce, piaskowce i wêgiel kamienny – seria parali c z n a. Utwory karbonu górnego obszaru arkusza Pyskowice znane s¹ wy³¹cznie z wierceñ (m.in. otw.: 22, 27, 36 i 43). Wystêpuj¹ one pod oko³o 200–300-metrowym nadk³adem osadów triasu, neogenu i czwarto- rzêdu. Osady te w ca³oœci nale¿¹ do najstarszej z czterech serii litostratygraficznych karbonu wêglono- œnego, maj¹cych rangê formacji (Praca zbiorowa, 1972), serii paralicznej namuru dolnego (namur A). Seria paraliczna (Kotas, Malczyk, 1972) dzieli siê na ogniwa litostratygraficzne ni¿szego rzêdu – war- stwy: pietrzykowickie, gruszowskie, jaklowieckie i porêbskie. Z profili wierceñ wynika, ¿e na oma- wianym obszarze wystêpuj¹ g³ównie dwa ni¿sze ogniwa, a warstwy jaklowieckie i porêbskie mog¹ byæ obecne jedynie w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru, w pobli¿u Gliwic. Seria paraliczna le¿y zgodnie na, opisanych wy¿ej, morskich, fliszowych osadach mu³owcowo-piaskowcowych warstw malinowickich, umiejscowionych na pograniczu karbonu dolnego i górnego (wizen górny i dolna czêœæ namuru A). Sp¹gow¹ granicê serii wyznacza strop poziomu morskiego Štur (XVI), a stropow¹ – sp¹g pok³adu wêgla kamiennego 510 (pok³adu Reden). Seriê paraliczn¹ tworz¹ osady ilasto-mu³owcowo-piaskowcowe z licznymi pok³adami wêgla kamiennego. Charakterystyczn¹ cech¹ tej serii jest cyklicznoœæ sedymentacji. Zwykle nad pok³adami wêgla wystêpuj¹ i³owce przechodz¹ce w mu³owce, nad którymi le¿¹ osady gruboklastyczne: pia- skowce drobno-, miejscami œrednio- i gruboziarniste. Piaskowce ponownie przechodz¹ w mu³owce, stanowi¹ce sp¹g nastêpnego pok³adu wêgla kamiennego. W czêœciach ilastych cyklu wystêpuj¹ wk³adki z faun¹ morsk¹, bêd¹ce œwiadectwem ingresji morskich, których pocz¹tek i koniec wyzna- czaj¹ wk³adki z faun¹ s³odkowodn¹. W ca³ej serii wystêpuje fauna morska, brakiczna i s³odkowodna oraz powszechnie flora karboñska. Mi¹¿szoœci opisanych utworów wynosz¹ od 23,0 m w Zacharzowicach (otw. 9) do oko³o 1000 m w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza Pyskowice.
2 . T r i a s
Utwory triasu tworz¹ na obszarze arkusza Pyskowice liczne wychodnie i buduj¹ przewa¿aj¹c¹ czêœæ powierzchni podczwartorzêdowej. Wychodnie dominuj¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci arkusza, na pó³noc od Toszka oraz w rejonie Zbros³awic. Na omawianym terenie reprezentowany jest prawie ca³y profil utworów triasu, a ich mi¹¿szoœæ nie przekracza prawdopodobnie 250,0 m. W Rzeczycach (otw. 26) profil osadów triasowych (233,3 m) koñczy siê w stropie scytyku. W pó³nocnej czêœci terenu badañ, w Po³omii (otw. 6), przewiercone osady maj¹ 233,4 m mi¹¿szoœci.
10 Poszczególne kompleksy litostratygraficzne triasu przedstawiono na mapie i opisano poni¿ej, posi³kuj¹c siê g³ównie pracami Kotlickiego (1974, 1995). W podziale na poszczególne kompleksy zachowano tradycyjne dla triasu górnoœl¹skiego nazwy warstw, których stratotypy znajduj¹ siê na lub w pobli¿u obszaru arkusza Pyskowice.
a. Trias dolny Ind + olenek
Piaski, piaskowce, i³y, i³owce i mu³owce (warstwy œwierklanieckie;scytyk). S¹ to osady pochodzenia l¹dowego o charakterystycznym czerwonym zabarwieniu, reprezentuj¹ce piêtra ind i olenek, koreluj¹ce siê z pstrym piaskowcem dolnym i œrodkowym basenu germañskiego. Ich lito- stratotyp zosta³ opisany w miejscowoœci Œwierklaniec ko³o Tarnowskich Gór (Assmann, 1933). Wychodnie warstw œwierklanieckich znajduj¹ siê pomiêdzy Sarnowem a Kotliszowicami, gdzie kontaktuj¹ erozyjnie, a miejscami tektonicznie, z utworami karbonu dolnego. Mi¹¿szoœæ tych warstw w rejonie ich wychodni wynosi oko³o 20 m. Na pozosta³ym obszarze arkusza osady warstw œwierkla- nieckich wystêpuj¹ we wszystkich profilach wierceñ siêgaj¹cych karbonu. Przykryte s¹ zawsze wê- glanowymi m³odszymi utworami (retu), a spoczywaj¹ na osadach karbonu górnego. Ich przyk³adowe mi¹¿szoœci wynosz¹ 23,0 m w Ziemiêcicach (otw. 32) i 74,0 m w Pyskowicach (otw. 22).
b. Trias œrodkowy Anizyk
Dolomity, margle i wapienie.Naterygenicznych utworach warstw œwierklanieckich le¿¹ niezgodnie morskie osady, wczeœniej okreœlane jako utwory retu, wykszta³cone w facji wapienno-dolo- mitycznej. Osady te stanowi¹ najni¿sz¹ czêœæ anizyku, a koreluj¹ siê z utworami pstrego piaskowca górnego basenu germañskiego. S¹ to g³ównie: grubo³awicowe wapienie dolomityczne, dolomity margliste, mar- gle dolomityczne i piaszczyste oraz sporadycznie wapienie jamiste. Barwa ska³ jest szara i ¿ó³toszara. Ich wychodnie pokrywaj¹ siê z przebiegiem, opisanych wy¿ej, warstw œwierklanieckich. Dolomity i wapienie tworz¹ liczne pagórki miêdzy Sarnowem a Kotliszowicami. W starym kamienio³omie ko³o Sarnowa widoczne by³y (Biernat, 1964) pó³metrowej mi¹¿szoœci warstwy ¿ó³toszarych, zbitych wapieni dolomitycznych, poprzedzielane kilkucentymetrowymi warstewkami z³upkowanych margli. Mi¹¿szoœæ opisywanych utworów w rejonie wychodni, jak i w ca³ej czêœci pó³nocnej obszaru arkusza, przekracza 40 m – w Po³omii (otw. 6) wynosi 50,0 m. W czêœci œrodkowej i po³udniowej, gdzie osady triasu wystêpuj¹ pod osadami miocenu, mi¹¿szoœci te s¹ podobne. W wystêpuj¹cej w opisanych osadach faunie przewodnie znaczenie ma jedynie ma³¿ Myophoria costata.
11 Wapienie i margle (warstwy b³otnickie i warstwy gogoliñskie) tworz¹ rozleg³e wychodnie w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, od okolic Sarnowa przez Wiœni- cze po B³a¿ejowice. Górna czêœæ warstw gogoliñskich ods³ania siê te¿ w zboczach doliny Dramy w Zbros³awicach. Warstwy b³otnickie, wykszta³cone podobnie jak wy¿sze kompleksy litologiczne anizyku w fa- cji wapienia muszlowego, le¿¹ zgodnie na osadach retu. Wczeœniej w³¹czone przez Assmanna (1933) do retu zosta³y razem z nadleg³ymi warstwami gogoliñskimi wydzielone jako jeden kompleks litostra- tygraficzny anizyku dolnego (Kotlicki, 1974). Warstwy te tworz¹ cienko- i œrednio³awicowe wapie- nie, czêsto organodetrytyczne, z cienkimi przewarstwieniami margli. Spotyka siê te¿ ³awice wapieni komórkowych i jamistych. Warstwy gogoliñskie w dolnej czêœci, zbli¿onej wykszta³ceniem do le¿¹cych ni¿ej warstw b³ot- nickich, tworz¹ wapienie trochitowe i krynoidowe. W górnej czêœci dominuj¹ margle. W opisanych osadach wystêpuje liczna fauna ma³¿y i œlimaków, jednak znaczenie stratygraficz- ne maj¹ jedynie liliowce z rodzaju Dadocrinus. Kompleks litologiczny warstw b³otnickich i gogoliñskich na omawianym terenie ma mi¹¿szoœæ oko³o 50 m. Mi¹¿szoœci s¹ zmienne i zale¿¹ od tektoniki. Wapienie i margle (warstwy gora¿d¿añskie, warstwy terebratulo- we i warstwy karchowickie).Tetrzy zespo³y warstw tworz¹ kompleks litologiczny œrodko- wego anizyku, charakterystyczny dla zachodniej czêœci regionu górnoœl¹skiego, w której znajduje siê obszar arkusza Pyskowice. Wychodnie ska³ tego kompleksu wystêpuj¹ w dolinie Dramy wzd³u¿ jej lewego brzegu pomiêdzy Kamieñcem a Zbros³awicami, w Karchowicach, powy¿ej doliny na pó³noc od Zbros³awic oraz na prawym brzegu K³odnicy w £abêdach. Profil tego kompleksu litologicznego rozpoczynaj¹, le¿¹ce zgodnie na warstwach gogoliñskich, warstwy gora¿d¿añskie, utworzone z jasnoszarych wapieni krystalicznych z rogowcami. Wy¿ej zale- gaj¹ szare margle faliste z wk³adkami wapieni terebratulowych i krynoidowych, nale¿¹ce do warstw terebratulowych. Strop kompleksu stanowi¹ warstwy karchowickie, zbudowane z bia³ych, ró¿owych i szarych wapieni krystalicznych. Ska³y te by³y niegdyœ eksploatowane w licznych kamienio³omach, po³o¿onych w wy¿ej wymienionych miejscowoœciach. Szczegó³owe profile niektórych, ods³oniêtych wówczas œcian, podaje Biernat (1964). Opisane osady s¹ bogate w faunê. Wystêpuj¹ w nich liczne gatunki ma³¿ów, g³owonogów, kora- lowców, g¹bek, liliowców, œlimaków i ramienionogów. Obecna jest te¿ mikrofauna w postaci konodon- tów, otwornic, ma³¿oraczków i sklerytów strzykw. Niektóre formy, np. Dekurtella decurtata Girard, maj¹ istotne znaczenie stratygraficzne (Kotlicki, Kotlicka, 1980). Mi¹¿szoœæ osadów wynosi ponad 50 m.
12 Dolomity (warstwy jemielnickie i warstwy tarnowickie)wystêpuj¹ na powierzchni na po³udnie od Zbros³awic w okolicy Wieszowej. Kompleks litologiczny z³o¿ony z tych warstw reprezentuje anizyk górny. Warstwy jemielnickie utworzone s¹ z grubo³awicowych dolomitów diploporowych. Mo¿na je by³o dawniej obserwowaæ w starym kamienio³omie w £abêdach. Ods³oniête tam by³y (Biernat, 1964) kremowo¿ó³te wapienie zbite, dolomityczne i margliste. Warstwy tarnowickie wykszta³cone s¹ w postaci jasnoszarych, marglistych dolomitów p³ytkowych z przewarstwieniami dolomitów oolitowych i organodetrytycznych. Wystêpuj¹ w okolicy Wieszowej. Mi¹¿szoœæ ca³ego kompleksu litologicznego dochodzi do oko³o 40 m, z czego na warstwy tarno- wickie przypada oko³o 15 m.
Ladyn
Wapienie, dolomity i margle oraz i³y, i³owce i piaskowce (warstwy rybniañskie, warstwy boruszowickie i warstwy miedarskie).Trzy zespo³y warstw, zachowuj¹ce ci¹g³oœæ sedymentacyjn¹, sk³adaj¹ siê na kompleks litologiczny reprezentuj¹cy piêtro ladynu. Warstwy rybniañskie, wczeœniej opisywane (Assmann, 1933; Biernat, 1964) jako warstwy z Wil- kowic, wystêpuj¹ na powierzchni terenu szerokim pasem pomiêdzy Ksiê¿ym Lasem a Wilkowicami, le¿¹cymi tu¿ za wschodni¹ granic¹ obszaru arkusza. Osady tych warstw wykszta³cone s¹ nadal, tak jak w anizyku, w facji wapienia muszlowego. Ró¿ne partie tych warstw obserwowane (Biernat, 1964) w kilku starych kamienio³omach sk³adaj¹ siê na ich pe³ny profil. W sp¹gu wystêpuj¹ wapienie zbite, bardzo twarde, barwy ¿ó³tej z licznymi ramienionogami. Wy¿ej le¿¹ wapienie zlepieñcowe („zlepieñce z Wil- kowic”) o mi¹¿szoœci 1,0 m, a na nich wapienie drobnowarstwowane, p³ytowe. Mi¹¿szoœæ opisanych osadów wynosi 10,0 m. Warstwy boruszowickie wykszta³cone s¹ w litofacji kajpru. S¹ to niebieskoszare i³y z cienkimi wk³adkami dolomitów, wapieni, miejscami piaskowców i i³owców marglistych. Na powierzchni wy- stêpuj¹ jedynie w dwóch miejscach ko³o Jurkowic. Warstwy miedarskie nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni. Pod osadami czwartorzêdu wystêpuj¹ pomiêdzy Po³omi¹ a Ksiê¿ym Lasem. Wykszta³cone s¹ w postaci ³upków ilasto-piaszczysto-dolomi- tycznych z przewarstwieniami piaskowców glaukonitowych i dolomitycznych. Pozycjê stratygra- ficzn¹ warstw miedarskich okreœlaj¹ megaspory gatunku Maexisporites meditecatus (Reich) Kozur. Warstwy te odpowiadaj¹ ni¿szej czêœci ladynu górnego. Pozycjê stratygraficzn¹ warstw rybniañskich i boruszowickich wyznacza fauna ceratytowa i konodonty. Ca³kowita mi¹¿szoœæ osadów ladynu na omawianym obszarze wynosi kilkanaœcie metrów.
13 c. Trias górny
I ³ y , i ³ o w c e i m u ³ o w c e z w k ³ a d k a m i m a r g l i i w a p i e n i. Osady triasu górnego na obszarze arkusza Pyskowice wystêpuj¹ jedynie szcz¹tkowo, w postaci dwóch izolowanych p³atów, w Miedarach i Po³omii. W Miedarach na powierzchni zlokalizowano czerwono-szare i³y. W pobli- skim wierceniu (otw. 11) i³y siêgaj¹ do g³êbokoœci 14,0 m. Pod nimi, do g³êbokoœci 19,8 m, znajduj¹ siê wapienie, a ni¿ej, do g³êbokoœci 30,0 m, i³owce. Osady te, le¿¹ce prawdopodobnie na warstwach rybniañskich ladynu, zosta³y zakwalifikowane (ze znakiem zapytania) do noryku (Kotlicki, 1979). W Po³omii (otw. 6) pod 29-metrowym nadk³adem osadów czwartorzêdowych le¿y 42-metrowa warstwa osadów triasu górnego, okreœlonych jako kajper. S¹ to mu³owce zielonkawoszare i szaro-brunatne oraz i³owce ¿ó³to-szare z 2-metrow¹ wk³adk¹ ¿ó³to-szarych margli dolomitycznych. Osady te le¿¹ na dolomitach diploporowych warstw jemielnickich anizyku.
3. Paleogen–neogen
G l i n y , m u ³ k i i p i a s k i (zag³êbieñ krasowych). Na Garbie Tarnogórskim w wielu miej- scach utworzy³y siê leje i zag³êbienia krasowe, wype³nione osadami regolitowymi. Na omawianym obszarze osady tego typu zosta³y nawiercone lub przewiercone w Karchowicach (otw. 31). Pod utworami czwartorzêdowymi, na g³êbokoœci od 29,0 do 71,0 m, wystêpuj¹ gliny py³owate ochrowe, ¿ó³te i szare, bia³e piaski drobnoziarniste i miejscami mu³ki seledynowo-szare. Czêste s¹ domieszki ¿wirków kwar- cowych. Podobne osady w pobliskim Kamieñcu uznano (Kotlicki, Kotlicka, 1980) za dolnojurajskie. Obydwa zag³êbienia (leje?) krasowe utworzy³y siê w wapieniach anizyku. Nowsze badania regolitów krasowych na Wy¿ynie Œl¹skiej (Lewandowski, Ciesielczuk, 1997) wskazuj¹ na ich oligoceñsko-mioceñski wiek.
4 . N e o g e n
a . M i o c e n
Utwory mioceñskie zajmuj¹ znaczn¹ czêœæ powierzchni podczwartorzêdowej w po³udniowo- -zachodniej czêœci obszaru arkusza. Ma³e wychodnie i³ów tego wieku wystêpuj¹ sporadycznie, np. na wschód od £abêd. Osady te le¿¹ na utworach karbonu lub triasu. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ (145,3 m) przewiercone osady mioceñskie maj¹ w Czechowicach (otw. 39). W Ciochowicach (otw. 13) mi¹¿szoœæ nieprzewierconych utworów miocenu przekracza 147,0 m. Najczêœciej spotykane mi¹¿szoœci mieszcz¹ siê w granicach oko³o 40–50 m. W zachodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego, do której nale¿y obszar arkusza Pyskowice, wyró¿nia siê w miocenie (Jasionowski, Peryt, 2004) piêæ jednostek litostratygraficznych: formacjê z Trzydnika (formacjê k³odnick¹), formacjê skawiñsk¹, formacjê z Krzy¿anowic (formacjê z Wieliczki),
14 formacjê z Machowa (formacjê gliwick¹) i formacjê kêdzierzyñsk¹. Utwory miocenu omówiono po- ni¿ej w ujêciu litostratygraficznym, proponowanym przez Alexandrowicza (1997), dla którego rejon Gliwic, w tym £abêdy, by³ obszarem stratotypowym. Profile otworów: 8, 9, 23 i 27 z obszaru s¹sied- niego arkusza Gliwice (Haisig, 2009a, b) pos³u¿y³y temu autorowi m.in. do definiowania jednostek litostratygraficznych. Pe³ny profil miocenu (169,6 m) uzyskano te¿ w otworze w P³awniowicach (otw. 65 na obszarze arkusza Ujazd; Sztromwasser, 2009a, b), tu¿ za zachodni¹ granic¹ terenu arkusza Pyskowice. Mi¹¿szoœci w tym profilu s¹ reprezentatywne dla omawianego obszaru.
Miocen dolny + œrodkowy
I³y, mu³ki, piaski i ¿wiry oraz wapienie, margle i gipsy.Domiocenu dolnego (karpat) nale¿y formacja k³odnicka. W typowym wykszta³ceniu formacjê tê tworz¹ zielone i ¿ó³tobr¹zowe zwiêz³e i³y piaszczyste, mu³owce oraz i³owce z przewarstwieniami margli ilastych oraz ciemnoszare i czarne i³y i i³owce z przewarstwieniami wêgla brunatnego. Osady zawieraj¹ faunê s³odkowodn¹ (g³ównie œlimaki z rodzajów Planorbis i Cepaea) i faunê charakterystyczn¹ dla zbiorników morskich o s³abym zasoleniu. W P³awniowicach mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 56,1 m. Do miocenu œrodkowego nale¿¹ formacje: skawiñska (baden dolny), z Krzy¿anowic (z Wieliczki; baden œrodkowy), gliwicka (baden górny) i kêdzierzyñska (sarmat). Formacjê skawiñsk¹ tworz¹ p³ytkowodne, morskie osady ilaste. W rejonie gliwickim, w œrodko- wej czêœci profilu, wystêpuj¹ wapienie litotamniowe, organogeniczne, organodetrytyczne oraz mar- gle, o mi¹¿szoœci oko³o 10–20 m. Mi¹¿szoœæ osadów tej formacji w P³awniowicach wynosi 43,5 m. Formacjê z Krzy¿anowic tworz¹ osady pochodzenia chemicznego. S¹ to zwykle gipsy przewar- stwiane i³owcami i anhydrytami. Gipsom i anhydrytom towarzysz¹ sole kamienne. Mi¹¿szoœæ tej for- macji w P³awniowicach wynosi 14,5 m. Formacja gliwicka w swym typowym wykszta³ceniu jest dwudzielna. Czêœæ doln¹ tworz¹ i³y i mu³ki ilaste z wk³adkami dolomitów w sp¹gu i tufitów w stropie. W górnej czêœci dominuj¹ szare i³y margli- ste z mu³kami piaszczystymi i wapnistymi. Mi¹¿szoœæ utworów w P³awniowicach wynosi 36,5 m. Na morskich osadach badenu le¿¹ terygeniczne utwory formacji kêdzierzyñskiej. W profilu tej formacji (Alexandrowicz, Kleczkowski, 1974; Alexandrowicz, 1997) wystêpuj¹ ilaste kompleksy przewarstwiane naprzemianlegle piaskami. Piaski s¹ czêsto drobnoziarniste i py³owate, ale te¿ œred- nio- lub gruboziarniste, z domieszk¹ ¿wirów. Wystêpuje tu równie¿ wêgiel brunatny w postaci kilku- dziesiêciocentymetrowych pok³adów lub rozproszony bez³adnie w piaskach i i³ach. Na omawianym obszarze osady formacji kêdzierzyñskiej wystêpuj¹ blisko zachodniej granicy obszaru arkusza, gdzie przebiega³a granica jej basenu sedymentacyjnego. Na sarmacki wiek formacji wskazuj¹ badania palinologiczne (Dyjor i in., 1978; Sadowska, 1986, 1989, 1997). W P³awniowicach mi¹¿szoœæ oma- wianych osadów wynosi zaledwie 9,0 m.
15 b . P l i o c e n
¯ w i r y, którym przypisano w profilach wierceñ wiek plioceñski, wystêpuj¹ w Dzier¿nie (otw. 27) na g³êbokoœci 26,0 m i w Pyskowicach (otw. 22) na g³êbokoœci 63,0 m. Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ odpo- wiednio: 12,0 i 22,0 m. W obu przypadkach ¿wiry le¿¹ na osadach miocenu. S¹ to ¿wiry kwarcowe, drobnoziarniste, szare, miejscami z odcieniem ¿ó³tym i domieszk¹ i³ów. Odpowiadaj¹ one prawdopo- dobnie ¿wirom wystêpuj¹cym w rejonie Soœnicowic na obszarze s¹siedniego arkusza Gliwice (Haisig, 2009a, b), badanym przez Smoleñsk¹ (1975).
5. Czwartorzêd
Utwory czwartorzêdowe pokrywaj¹ prawie ca³y obszar omawianego arkusza, choæ miejscami ich mi¹¿szoœæ jest bardzo ma³a. W pó³nocno-zachodniej czêœci terenu badañ, na rozleg³ych wychod- niach osadów triasu wystêpuj¹ tylko cienkie pokrywy osadów peryglacjalnych. Najwiêksze mi¹¿szoœci osady czwartorzêdowe osi¹gaj¹ przy ujœciu Dramy do K³odnicy – 63,0 m w Pyskowicach (otw. 22) i w neo- geñskim rowie tektonicznym w okolicy Ciochowic – 58,0 m (otw. 13). Poni¿szy podzia³ stratygraficzny osadów oparto na analizie profili archiwalnych otworów, nawi¹zuj¹cej do aktualnej wiedzy o regionie (Lewandowski, 2003). Wykorzystano te¿ obserwacje te- renowe, poczynione przez autora w czasie ostatnich prac reambulacyjnych.
a. Plejstocen
Na obszarze arkusza Pyskowice zaznaczaj¹ siê wyraŸnie w profilach otworów dwa poziomy glin zwa³owych, z których górny nale¿y do zlodowacenia Odry. W Kotlinie Raciborskiej obecne s¹ trzy poziomy glacjalne (Lewandowski, 2003). Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich przedstawio- no jako nierozdzielone, choæ miejscami na pakiet glin zwa³owych sk³adaj¹ siê prawdopodobnie gliny dwóch zlodowaceñ (stadia³ów?). Podzia³ glin by³ mo¿liwy na obszarach s¹siednich (Haisig, 2009a, b; Sztromwasser, 2009a, b). Podobnie, znane z obszarów s¹siednich, osady preglacjalne, interglacjalne czy interstadialne mog¹ wystêpowaæ na omawianym obszarze.
Zlodowacenia po³udniowopolskie
P i a s k i , ¿ w i r y i m u ³ k i r z e c z n o - l o d o w c o w e. Osady te, zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu, wype³niaj¹ dna doliny Prak³odnicy i doliny Dramy w Pyskowicach, gdzie le¿¹ na utworach miocenu, a przykryte s¹ m³odszymi osadami wodnolodowcowymi lub rzecznymi. Na pó³noc od doliny K³odnicy, w rejonie Paczyny, utwory te s¹ przykryte glinami zwa³owymi. W Ciochowicach (otw. 13), tak¿e pod glinami zwa³owymi, na g³êbokoœci 25,0 m, wystêpuj¹ piaski, g³ównie drobnoziarniste z wk³adkami mu³ków, przechodz¹ce w sp¹gu w piaski ró¿noziarniste i ¿wiry. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 33,0 m i jest to mi¹¿szoœæ maksymalna.
16 G l i n y z w a ³ o w e stwierdzono w profilach wielu otworów. Na pó³noc od doliny K³odnicy, w rejonie Ciochowic, Pniowa, Byciny i Paczyny (otw.: 13, 14, 17, 18 i 19), obserwuje siê ci¹g³y poziom tych glin, którego strop po³o¿ony jest na wysokoœciach od 208,0 do 223,0 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ wynosi od 11,0 do 17,0 m. Gliny podœcielone s¹ osadami piaszczystymi, a w stropie kontaktuj¹ siê z utworami wodnolodowcowymi lub bezpoœrednio z glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry. W Paczynie (otw. 18) wystêpuj¹ trzy pakiety glin zwa³owych o mi¹¿szoœciach (od góry) – 11,5; 5,0 i 10,5 m, oddzielone od siebie 1-metrowymi warstwami piasków. Dwa dolne pakiety mog¹ reprezentowaæ dwa ró¿ne epizody glacjalne (stadialne?) zlodowaceñ po³udniowopolskich. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza omawiane gliny zwa³owe le¿¹ cienk¹ warstw¹ bezpoœred- nio na pod³o¿u triasowym lub karboñskim. W Zacharzowicach (otw. 9) na g³êbokoœci 10,0 m (225,0 m n.p.m.) wystêpuje 3,2 m tych utworów. We wschodniej czêœci obszaru arkusza gliny zlodowaceñ po³udniowopolskich zachowuj¹ podobne mi¹¿szoœci, jak w czêœci zachodniej, lecz po³o¿one s¹ wy- ¿ej. W Ksiê¿ym Lesie (otw. 16) na pod³o¿u triasowym le¿y 12-metrowa warstwa glin zwa³owych ze stropem znajduj¹cym siê na wysokoœci 286,0 m n.p.m. W kopalnej dolinie K³odnicy ko³o Pyskowic brak jest glin zwa³owych, zosta³y one zniszczone. W dnie istniej¹cej tu kiedyœ kopalni piasków podsadzkowych (obecnie jezioro Dzier¿no Du¿e), na g³êbokoœci 20,0 m (oko³o 180 m n.p.m.), Jahn (1955) obserwowa³ bruk pomorenowy w postaci du¿ych bloków ska³ pó³nocnych.
Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry`
I ³ y i m u ³ k i z a s t o i s k o w e, zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu zlodowacenia Odry, wystê- puj¹ w Rzeczycach Œl¹skich (otw. 36). Na g³êbokoœci 24,0 m (193,5 m n.p.m.), pod osadami wodnolo- dowcowymi, le¿y tam 6,0 m szaro-brunatnych mu³ków ilastych. Osady tego typu wystêpuj¹ w rozleg³ym zastoisku w rejonie niedalekich Gliwic (Haisig, 2009a, b). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (dolne), z transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry, podœcielaj¹ gliny zwa³owe tego zlodowacenia, oddzielaj¹c je od glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowo- polskich. W po³udniowej czêœci obszaru arkusza miejscami le¿¹ one na osadach zastoiskowych. Mi¹¿szoœci ich s¹ niewielkie i wynosz¹ od oko³o 1 do oko³o 8 m. Na te osady sk³adaj¹ siê g³ównie piaski drobno- i œred- nioziarniste, równie¿ gruboziarniste oraz ¿wiry, w których sk³adzie dominuje materia³ lokalny. G l i n y z w a ³ o w e wystêpuj¹ mniej lub bardziej zwart¹ pokryw¹ na przewa¿aj¹cej czêœci powierzchni obszaru arkusza Pyskowice. Mniej ich jest w rejonie doliny K³odnicy, a ca³kowity brak w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, w rejonie wychodni pod³o¿a czwartorzêdu. Nawiercane sondami gliny by³y ilaste, posiada³y czêsto wk³adki piaszczyste, a ich barwa by³a szaro-br¹zowa, szaro-¿ó³ta lub ¿ó³to-br¹zowa. W ods³oniêciach w materiale ¿wirowo-g³azowym widaæ dominacjê ska³ lokal-
17 nych. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ gliny te osi¹gaj¹ przy po³udniowej granicy terenu badañ – w Ligocie Radziejowskiej (otw. 37) wynosi ona 15,0 m. Najczêœciej spotykane mi¹¿szoœci mieszcz¹ siê w grani- cach 4,0–8,0 m. Miejscami mi¹¿szoœæ glin zwa³owych nie przekracza 2,0 m. Odnotowano to w Toszku, gdzie gliny le¿¹ na utworach karboñskich lub w Sza³szy – gdzie gliny wystêpuj¹ na osadach mioceñskich. P i a s k i i ¿ w i r y l o d o w c o w e. Osady tego typu zlokalizowano pomiêdzy £ubiem a Ksiê¿ym Lasem, w okolicy Karchowic i Czechowic. S¹ to ró¿nookruchowe ¿wiry z przewag¹ grubookrucho- wych, piaski ró¿noziarniste i g³aziki, wykazuj¹ce brak uporz¹dkowania. W sk³adzie osadów dominuj¹ ska³y lokalne przy znikomym udziale ska³ skandynawskich. Nagromadzenia tych osadów wystêpuj¹ na wysoczyŸnie morenowej oraz czêsto stanowi¹ kulminacje ma³o wyrazistych pagórków. W tym ostatnim przypadku niektóre z pagórków mog¹ byæ zdenudowanymi morenami. P i a s k i , ¿ w i r y i g ³ a z y m o r e n c z o ³ o w y c h. Na wysoczyŸnie morenowej, w rejonie Zbros³awic, pomiêdzy Wilkowicami, Ksiê¿ym Lasem a £ubiem, wystêpuje kilka kilkunastometro- wych pagórów moren czo³owych, osi¹gaj¹cych wysokoœæ oko³o 300 m n.p.m. Litologicznie s¹ to te same osady co opisane wy¿ej, jednak¿e spotyka siê w nich wiêcej g³azików i sporadycznie g³azy. P i a s k i i ¿ w i r y k e m ó w. Na omawianym obszarze istniej¹ dwa pagórki kemowe. Pierwsze, bardzo wyraŸne wzgórze o wysokoœci wzglêdnej 15,0 m, siêgaj¹ce 285,0 m n.p.m., znajduje siê w Zbros³awicach. Drugi, mniej wyraŸny kilkumetrowy pagórek, siêgaj¹cy 288,0 m n.p.m., po³o¿ony jest ko³o wsi Sieroty. I ³ y i m u ³ k i w y t o p i s k o w e. S¹ to osady z regresji l¹dolodu zlodowacenia Odry. Le¿¹ zwykle na glinach zwa³owych, wykszta³cone w postaci mu³ków i i³ów o barwie szarej, jasnobr¹zowej, brunatno-br¹zowej i niebieskawej. Bywaj¹ zwarte i laminowane. Na powierzchni terenu wystêpuj¹ ko³o Kleszczowa, Byciny, Ciochowic i na prawym brzegu Potoku Toszeckiego. Mi¹¿szoœæ tych osadów (nawiercanych sond¹) przekracza 3,0 m. Ko³o Paczyny (otw. 19) i³y, le¿¹ce na glinach zwa³owych i przykryte 2-metrow¹ warstw¹ piasków, maj¹ mi¹¿szoœæ 5,0 m. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (górne) pokrywaj¹ znaczn¹ powierzchniê terenu w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza, po obu stronach doliny K³odnicy. Mniejsze po- wierzchniowo wyst¹pienia zwi¹zane s¹ z dolinami rzecznymi: Dramy, BrzeŸnicy, Potoku Pniowskiego i Liganzji. Piaski i ¿wiry zwykle tworz¹ kilkumetrowe pokrywy wystêpuj¹ce na glinach zwa³owych, ale te¿ na pod³o¿u podczwartorzêdowym. W osadach tych dominuj¹ ¿ó³te i jasnobr¹zowe piaski drobno- i œrednioziarniste z domieszk¹ drobnookruchowych ¿wirów.
Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y
G l i n y , p i a s k i i m u ³ k i p e r y g l a c j a l n o - d e l u w i a l n e. Osady te widoczne s¹ na powierzchni terenu w dolinie K³odnicy, gdzie wystêpuj¹ na jej lewym, ³agodnym stoku, pomiêdzy
18 Taciszowem a £abêdami oraz na lewym brzegu Dramy, przy ujœciu do K³odnicy w Dzier¿nie. W ni¿szych partiach (przekrój geologiczny A–B), bli¿ej dna dolin, osady te przykryte s¹ lub zazêbiaj¹ siê z rów- nowiekowymi utworami rzecznymi. W górnej czêœci kopalnego zbocza deluwia le¿¹ na glinach zwa³owych, a ni¿ej na osadach wodnolodowcowych lub lodowcowych. Jak ju¿ wspomniano w miejscu jezior Dzier¿no Du¿e i Dzier¿no Ma³e istnia³a niegdyœ kopalnia piasków podsadzkowych, w której obserwacje prowadzi³ Jahn (1955). W dennych partiach tej kopalni, w 2-metrowej mi¹¿szoœci warstwie piasków drobnoziarnistych i mu³ków torfiastych znajdowane by³y koœci arktycznych ssaków plejstoceñskich z Elephas trogontherii Pohlig na czele. Omawiane osady zosta³y akumulowane na dnie na skutek soliflukcji zachodz¹cej na zboczach doliny, tak wiêc wspo- mniane koœci znalaz³y siê ju¿ na wtórnym z³o¿u. Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m n.p. r z e k i ( D r a m y ) i 2 , 0 – 1 0 , 0 m n p . r z e k i ( K ³ o d n i c y ) wystêpuj¹ tylko w dolinach K³odnicy i Dramy. W dolinie K³odnicy taras akumulacyjny wznosi siê do 10,0 m nad poziom rzeki, a jego szero- koœæ wynosi od 100,0 do 500,0 m. W dolinie Dramy nieci¹g³y taras erozyjno-akumulacyjny wznosi siê do 5,0 m nad poziom rzeki, a jego szerokoœæ w rejonie Karchowic i przy ujœciu Dramy do K³odnicy wynosi od oko³o 100 do 200 m. Mi¹¿szoœæ osadów rzecznych w dolinie K³odnicy mo¿e wynosiæ kil- kanaœcie metrów. G l i n y p e r y g l a c j a l n e wystêpuj¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, pomiê- dzy Sarnowem, Wiœniczami a B³a¿ejowicami. Jest to rejon rozleg³ych wychodni utworów triasu œrod- kowego, gdzie gliny peryglacjalne wype³niaj¹ obni¿enia pomiêdzy wzgórzami wapiennymi. Omawiane osady s¹ produktem wietrzenia glin zwa³owych w warunkach peryglacjalnych. S¹ one piaszczyste, barwy ¿ó³to-szarej i ¿ó³to-br¹zowej. Mi¹¿szoœæ pokryw gliniastych, le¿¹cych tu na wapie- niach triasowych, przekracza 3,0 m. Bardziej na pó³noc, na obszarze arkusza Tworóg (Kotlicki, W³odek, 1976a, b), gliny peryglacjalne osi¹gaj¹ 10,0 m mi¹¿szoœci. P i a s k i s t o ¿ k ó w n a p ³ y w o w y c h miejscami towarzysz¹ wy¿ej opisanym glinom pery- glacjalnym i wystêpuj¹ przy ujœciach dolinek. S¹ one produktem tych samych procesów w strefie peryglacjalnej. Piaski te le¿¹ na glinach zwa³owych lub bezpoœrednio na wapieniach triasu.
b. Czwartorzêd nierozdzielony
P i a s k i , ¿ w i r y i m u ³ k i z w i e t r z e l i n o w e ( e l u w i a l n e ) wystêpuj¹ w rejonie B³a¿ejowic oraz ko³o Ziemiêcic i Œwiêtoszowic. Le¿¹ one na glinach zwa³owych i s¹ produktem ich wietrzenia. Mi¹¿szoœæ tych osadów nie przekracza 3,0 m. G l i n y , p i a s k i i ¿ w i r y d e l u w i a l n e zajmuj¹ rozleg³e powierzchnie na pó³nocnych stokach doliny Dramy, na ca³ym jej odcinku pomiêdzy Pyskowicami a Zbros³awicami. Wystêpuj¹ równie¿ po obu stronach wiêkszych bocznych dolin, uchodz¹cych do Dramy w okolicy Karchowic. S¹ to przemyte osady gliniasto-piaszczyste z nielicznymi ¿wirami lub same piaski.
19 P i a s k i , ¿ w i r y i m u ³ k i d e l u w i a l n o - r z e c z n e wype³niaj¹ krótkie i w¹skie dolinki ma³ych, prawych dop³ywów Dramy ko³o Kamieñca i Zbros³awic. P i a s k i e o l i c z n e i p i a s k i e o l i c z n e w w y d m a c h na obszarze arkusza Pyskowice s¹ prawie nieobecne. Jedna niewielka wydma wystêpuje ko³o Dzier¿na, a piaski eoliczne w postaci niewielkiej równiny piasków przewianych znajduj¹ siê pomiêdzy Taciszowem a Kleszczowem.
c . H o l o c e n
Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych 0,5–2,0 m n.p. r z e k i i d e n d o l i n n y c h. Osady te wype³niaj¹ szerokie dna dolin, obejmuj¹ce tarasy zalewowe, które wykszta³ci³y K³odnica oraz Drama w swym dolnym biegu. Pozosta³e rzeczki i potoki wykszta³ci³y w¹skie, miejscami g³êboko wciête dna dolin. N a m u ³ y d e n d o l i n n y c h i z a g ³ ê b i e ñ b e z o d p ³ y w o w y c h wystêpuj¹ w górnych odcinkach dolin cieków oraz wype³niaj¹ zag³êbienia terenu o utrudnionym odp³ywie wód. S¹ to piaski py³owate z domieszk¹ substancji organicznej o mi¹¿szoœci wynosz¹cej oko³o 2–3 m. T o r f y wystêpuj¹ w dolinie K³odnicy na zachód od Byciny i ko³o Pyskowic.
B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU
Obszar arkusza Pyskowice nale¿y do terranu górnoœl¹skiego – jednostki tektonicznej z epoki waryscyjskiej, sk³adaj¹cej siê z zapadliska górnoœl¹skiego i molasy górnoœl¹skiej (Po¿aryski, 1974; Po¿aryski i in., 1992). Waryscyjskie piêtro strukturalne tworzy kompleks osadów wêglonoœnych karbonu górnego le¿¹cy na kompleksie osadów terygenicznych karbonu dolnego (kulmu). Sytuacja taka ma miejsce w po³udniowej czêœci omawianego obszaru. W czêœci pó³nocnej utwory kulmu wystêpuj¹ na powierzchni w okolicy Toszka lub pod pokryw¹ triasow¹ w rejonie Po³omii (otw. 6). Osady te s¹ sfa³dowane (morawsko-œl¹ska strefa fa³dowa). W rejonie Toszka przebiega szereg struktur fa³dowych (¯elichowski, 1962) o osiach biegn¹cych po³udnikowo i o wschodniej wergencji fa³dów. S¹ to (od zachodu): antyklina P³u¿nicy, synklina Bogucic, antyklina Pisarzowic i synklina Wilkowiczek. Utwory wêglonoœne karbonu górnego w GZW nale¿¹ do dwóch, ró¿nych pod wzglêdem wy- kszta³cenia strukturalnego stref – strefy tektoniki dysjunktywnej i strefy tektoniki fa³dowej (Kotas, 1985). Utwory wêglonoœne na obszarze arkusza Pyskowice nale¿¹ do drugiej strefy. Alpejski kompleks strukturalny sk³ada siê z mezozoicznego piêtra pokrywowego i neogeñskiego piêtra molasowego (Kotas, 1982). Piêtro pokrywowe tworz¹ osady triasu, le¿¹ce niezgodnie na utwo- rach karbonu, tworz¹ce na ca³ym obszarze arkusza zwart¹ powierzchniê, w czêœci ods³oniêt¹, a w czêœci pokryt¹ osadami neogenu lub czwartorzêdu. Powierzchnia ta (tabl. II) wykazuje budowê zrêbow¹, bêd¹c¹ skutkiem intensywnej tektoniki starokimeryjskiej. Uskoki zachowuj¹ kierunki równole¿nikowe
20 i po³udnikowe. Wa¿na jest równole¿nikowa strefa uskokowa w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Py- skowice. Tworz¹ j¹ uskoki: Sarnów–Jasiona, Wilkowiczki–Miedary i Ciochowice–£ubie. Utwory dolnokarboñskie wystêpuj¹ce na powierzchni w Toszku, na po³udnie od dwóch pierwszych uskoków, w Zacharzowicach (otw. 9), zosta³y nawiercone na g³êbokoœci 251,0 m. Zrzuty przy uskokach o przebiegu po³udnikowym s¹ znacznie mniejsze, mog¹ wynosiæ oko³o 50 m. W po³udniowej czêœci obszaru wyró¿nia siê dyslokacja pokrywaj¹ca siê z dolin¹ Dramy miêdzy Pyskowicami a Zbros³awicami. Neogeñskie piêtro molasowe tworz¹ osady miocenu zapadliska przedkarpackiego. Le¿¹ one p³asko i niezgodnie na erozyjnej, bardzo zró¿nicowanej morfologicznie powierzchni karboñskiej, wyka- zuj¹cej cechy rzeŸby górskiej (Jura, 1980). Elementy tej rzeŸby wyraŸnie nawi¹zuj¹ do subrównole¿ni- kowych struktur waryscyjskich. Obszar arkusza Pyskowice znajduje siê przy pó³nocnej granicy zapadliska. Do m³odych struktur tektonicznych, powsta³ych w wyniku pokredowych ruchów górotwórczych, a ukszta³towanych przed koñcem miocenu, nale¿y rów K³odnicy. Struktura ta jest wyrazista w górnym biegu rzeki i w rejonie Gliwic, a w Pyskowicach ju¿ nie. Drug¹ struktur¹ jest rów tektoniczny w rejo- nie Paczyny (przekrój geologiczny A–B, otw. 13), nawi¹zuj¹cy do rowu Kêdzierzyna na zachodzie. M³odoalpejskie rowy tektoniczne przejawia³y te¿ póŸniejsz¹, pomioceñsk¹ aktywnoœæ tektoniczn¹ (Lewandowski, 1995, 2001). Przewa¿aj¹c¹ czêœæ powierzchni podczwartorzêdowej obszaru arkusza Pyskowice tworz¹ osa- dy triasu (tabl. II). W po³udniowo-zachodniej czêœci terenu badañ pod osadami czwartorzêdu zalegaj¹ utwory neogenu, a w rejonie Toszka – karbonu. RzeŸba tej powierzchni jest œrednio urozmaicona. Naj- wy¿ej – oko³o 300 m n.p.m., po³o¿ona jest ona na pó³nocnym zachodzie, w rejonie Sarnowa oraz na pó³noc od Zbros³awic. W po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru powierzchnia podczwartorzêdowa uk³ada siê poni¿ej 200,0 m n.p.m. Najni¿ej po³o¿ona, oko³o 150 m n.p.m., jest ona w dolinie K³odnicy, w rejonie Dzier¿na. Maksymalna deniwelacja powierzchni podczwartorzêdowej wynosi oko³o 150 m, a jej œrednie wyniesienie to 220,0 m n.p.m. Wa¿nym elementem rzeŸbotwórczym powierzchni podczwartorzêdowej obszaru arkusza Pyskowice by³a dolina Prak³odnicy, biegn¹ca z po³udniowego wschodu na pó³nocny zachód, w kie- runku Praodry, tak jak i inne doliny jej dop³ywów w Kotlinie Raciborskiej. Przy po³udniowej granicy omawianego obszaru, na prze³omowym odcinku doliny w £abêdach, jej dno jest na wysokoœci 160,0 m n.p.m. W okolicy Dzier¿na dolina poszerza siê, a jej dno obni¿a siê do oko³o 150 m n.p.m. Do doliny K³odnicy w Pyskowicach uchodzi w¹ska, maj¹ca za³o¿enia tektoniczne, dolina Dramy. Podobnie jak K³odnica w £abêdach, Drama tworzy prze³om przez wapienie triasu w Zbros³awicach i Kamieñcu. Dno doliny, po³o¿one w Zbros³awicach na wysokoœci oko³o 240 m n.p.m. opada szybko w dolnym biegu rzeki, poni¿ej 170 m n.p.m.
21 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ
Powstanie utworów wêglonoœnych karbonu górnego poprzedzi³a na obszarze arkusza Pyskowice, jak i ca³ego GZW, morska sedymentacja typu fliszowego (tab. 1), w wyniku której powsta³y piaskowce szarog³azowe, mu³owce i ³upki ilaste (warstwy malinowickie), datowane na wizen górny i doln¹ czêœæ namuru A (Kotas, 1972). Po ust¹pieniu morza rozpoczê³a siê sedymentacja molasowych utworów wêglonoœnych. Do koñca namuru dolnego wynurzony obszar poddawany by³ jeszcze okresowym wp³ywom morskim – powsta³a wtedy seria paraliczna. Utwory tej serii koñcz¹ sedymentacjê w karbonie na obszarze arkusza Pyskowice. Po nag³ym zaniku ingresji morskich rozpocz¹³ siê okres sedymentacji limnicznej i aluwialnej, odbywaj¹cej siê w zbiorniku, którego granica znajduje siê na po³udnie od gra- nicy obszaru arkusza. Po zakoñczeniu sedymentacji karboñskich utworów wêglonoœnych, a¿ do anizyku, na omawia- nym obszarze panowa³y warunki l¹dowe. Z tego okresu zachowa³y siê osady triasu dolnego (indu i olenku) (warstwy œwierklanieckie, formacja ze Œwierklañca). W anizyku nast¹pi³a transgresja morza epikonty- nentalnego, w którym rozpoczê³a siê sedymentacja w facji wapienno-dolomitycznej. Œwiadcz¹ o tym osady retu i wapienia muszlowego. Pod koniec anizyku mia³a miejsce regresja morza. W ladynie nast¹pi³o wys³odzenie zbiornika i w koñcu jego zanik, a tym samym nast¹pi³ kres sedymentacji morskiej w triasie œrodkowym. Rozpocz¹³ siê wówczas d³ugotrwa³y okres l¹dowy z przewag¹ procesów denuda- cyjnych, trwaj¹cy a¿ do transgresji morza badeñskiego. W triasie górnym w pó³nocnej czêœci obszaru arku- sza odbywa³a siê sedymentacja limniczna. PóŸniejsza erozja zniszczy³a powsta³e wtedy osady,pozostawiaj¹c je w kilku miejscach w formie izolowanych p³atów. W paleogenie i neogenie (oligocenie i miocenie) (Lewandowski, Ciesielczuk, 1997), w klimacie subtropikalnym, w utworach wêglanowych triasu œrodkowego zachodzi³y procesy krasowe. Leje i zag³êbienia krasowe wype³nia³y siê wtedy regolitami, jak to mia³o miejsce m.in. w Karchowicach (otw. 31). Przed morsk¹ transgresj¹ badeñsk¹, jeszcze w warukach l¹dowych, odbywa³a siê sedymentacja limnicznych i brakicznych osadów dolnomioceñskiej formacji k³odnickiej (Alexandrowicz, 1997). W badeñskim zbiorniku, w warunkach p³ytkiego morza, przez ca³y miocen œrodkowy przebiega³a sedymentacja osadów, kolejno – formacji skawiñskiej, formacji z Krzy¿anowic i formacji gliwickiej. Po ust¹pieniu morza badeñskiego, w sarmacie, w warunkach l¹dowych, w œrodowisku rzecznym i jezior- nym, powsta³y utwory formacji kêdzierzyñskiej. Zbiornik sarmacki obejmowa³ tylko po³udniowo- -zachodni¹ czêœæ obszaru arkusza, a jego wschodnia granica bieg³a w przybli¿eniu wzd³u¿ linii Ciochowice–Bycina. Do zbiornika tego uchodzi³y rzeki, nios¹ce z po³udnia i po³udniowego wschodu materia³ klastyczny (Dyjor, 1987). W pliocenie mia³a miejsce intensywna erozja rzeczna, jak równie¿ akumulacja. Powsta³a wtedy dolina Praodry wraz ze swoim dorzeczem. System pradolin rozwija³ siê dalej w plejstocenie dolnym
22 T a b e l a 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA
Stratygrafia
Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) Piêtro System Oddzia³ Podpiêtro Torfy — Q t h Akumulacja organiczna Namu³y den dolinnych i zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q Akumulacja mineralno-orga- n h niczna i czêœciowo rzeczna Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych 0,5–2,0 m n.p. rzeki i den dolinnych — f t Akumulacja rzeczna H o l o c e n Q pm h Piaski eoliczne — e Q p Akumulacja eoliczna Piaski eoliczne w wydmach — eQ w p Piaski, ¿wiry i mu³ki deluwialno-rzeczne — d-f Q Erozja i akumulacja rozmytych p¿m osadów w dolinach Gliny, piaski i ¿wiry deluwialne — d Q Erozja i akumulacja rozmytych gp¿ osadów przy stokach Piaski, ¿wiry i mu³ki zwietrzelinowe (eluwialne) — z Q Denudacja na wysoczyznach p¿m morenowych Piaski sto¿ków nap³ywowych — s QB p p4 Erozja i akumulacja rzeczna Gliny peryglacjalne — pg QB Erozja i akumulacja osadów g p4 zwietrzelinowych Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m n.p.
Wis³y f B t Akumulacja, a miejscami ero- rzeki (Dramy) i 2,0–10,0 m n.p. rzeki (K³odnicy) — Q 4 Zlodowacenia zja rzeczna Zlodowacenie p¿ p pó³nocnopolskie Gliny, piaski i mu³ki peryglacjalno-deluwialne — pg-d QB Soliflukcja na zboczach i aku- gpm p4 mulacja na dnie Prak³odnicy Interglacja³ eemski Erozja rzeczna
Interglacja³ lubawski Denudacja, erozja rzeczna Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg QO Akumulacja wodnolodowcowa p¿2 p3 w czasie recesji l¹dolodu I³y i mu³ki wytopiskowe — b QO Akumulacja w zag³êbieniach i p3 wytopiskowych Piaski i ¿wiry kemów — k QO p¿ p3 Akumulacja wodnolodowcowa Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — gc QO p¿g³ p3 Piaski i ¿wiry lodowcowe — g QO p¿ p3 Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — g QO gzw p3 Zlodowacenie Odry fg O Akumulacja wodnolodowcowa
Zlodowacenia œrodkowopolskie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q p¿1 p3 na przedpolu l¹dolodu I³y i mu³ki zastoiskowe — b QO Akumulacja zastoiskowa przed im p3 czo³em l¹dolodu Interglacja³ wielki Erozja rzeczna g Gliny zwa³owe — Q 2 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenia gzw p po³udniowopolskie f-g Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczno-lodowcowe — Q 2 Akumulacja rzeczno-lodowcowa
Czwartorzêdp¿m p P l e j s t o c e n Interglacja³ augustowski Zlodowacenia najstarsze Denudacja i erozja rzeczna Plejstocen dolny
¯wiry — Pl Akumulacja i erozja rzeczna. ¿ L¹d. Denudacja Pliocen Miocen górny Procesy tektoniczne Akumulacja l¹dowa Zanikanie morza I³y, mu³ki, piaski i ¿wiry oraz wapienie, margle i gipsy — Akumulacja morska Miocen dolny + œrodkowy
M i o c e n M + Transgresja morska N e o g e n i 1 2 L¹d. Akumulacja limniczna i okresowo brakiczna
23 c d . t a b e l i 1
Procesy krasowe, wietrzenie Gliny, mu³ki i piaski —g Pg–Ng i akumulacja w klimacie subtropikalnym Paleogen –neogen
I³y, i³owce i mu³owce z wk³adkami margli i wapieni — iicT3 Akumulacja limniczna Trias górny Wapienie, dolomity i margle oraz i³y, i³owce i piaskowce Zanikanie zbiornika morskiego Wys³adzanie zbiornika Ladyn (warstwy rybniañskie, warstwy boruszowickie i warstwy Akumulacja morska miedarskie) — wdoT2 Regresja morza Dolomity (warstwy jemielnickie i warstwy tarnowickie) —
doT2 Wapienie i margle (warstwy gora¿d¿añskie, warstwy terebra- Anizyk tulowe i warstwy karchowickie) — wmeT2 Akumulacja morska, wapienno- Trias œrodkowy Wapienie i margle (warstwy b³otnickie i warstwy gogoliñskie) -dolomityczna — w T2 Transgresja morza T r i a s Dolomity, margle i wapienie — domeT2 Piaski, piaskowce, i³y, i³owce i mu³owce (warstwy œwierkla- Akumulacja l¹dowa w œrodo- Ind + olenek nieckie) — T wisku rzecznym
Trias dolny p 1 Perm Stefan L¹d, denudacja Westfal Namur górny Namur I³owce, mu³owce, piaskowce i wêgiel kamienny – seria para- Akumulacja paraliczna,
Karbon górny wielokrotne ingresje morskie. liczna — icCn1
Namur dolny Regresja morska Namur A K a r b o n
Wizen Piaskowce szarog³azowe, ³upki ilaste i mu³owce — pcsz C v Akumulacja morska, fliszowa Karbon dolny
(preglacjale; Lewandowski, Kaziuk, 1982). Praodra nios³a materia³ klastyczny z zachodnich Karpat, czego efektem s¹ tzw. ¿wiry z Soœnicowic (Smoleñska, 1975; Piwocki i in., 2004), wystêpuj¹ce spora- dycznie w rejonie Pyskowic. Plejstocen dolny, zlodowacenia najstarsze i interglacja³ augustowski to czas ostatecznego ukszta³towania siê systemu pradolin i póŸniej jego niewielkiego przemodelowania (Lewandowski, Kaziuk, 1982; Dyjor, 1987). W okresie zlodowaceñ po³udniowopolskich l¹dolód dwukrotnie wkracza³ na obszar Kotliny Raciborskiej, czego dowodem s¹ dwa poziomy glin zwa³owych. Poziomy te traktowano (Lewandowski, 2003) jako prawdopodobny zapis dwóch nasuniêæ (oscylacji) l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1. Ranga tych poziomów – glacjalna czy stadialna, pozostaje do dzisiaj nierozstrzygniêta. Po ust¹pieniu l¹dolo- du, omawiany obszar podlega³ erozji rzecznej, która nasili³a siê w okresie interglacja³u wielkiego, co doprowadzi³o do odtworzenia sieci dolin dorzecza Praodry, w tym doliny Prak³odnicy. W jej górnym biegu w tym czasie mia³a te¿ miejsce akumulacja osadów rzecznych (Lewandowski, 2001). Podczas zlodowaceñ œrodkowopolskich tylko l¹dolód zlodowacenia Odry obj¹³ swym zasiê- giem ca³y obszar arkusza Pyskowice, pozostawiaj¹c na nim osady, tworz¹ce wiêksz¹ czêœæ jego
24 wspó³czesnej powierzchni. Od interglacja³u lubawskiego po czasy wspó³czesne przewa¿a³y procesy denudacji nad akumulacj¹, która odbywa³a siê g³ównie w dolinach rzecznych. Dolina K³odnicy w rejonie Pyskowic, po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia Odry, zosta³a oczyszczona z utworów lodowcowych – pozosta³ po nich tylko bruk pomorenowy (Jahn, 1955). Od powstania bruku po osadzenie siê piasków rzecznych, a wiêc przez ca³y interglacja³ eemski, trwa³a erozja. W okresie zlodowacenia Wis³y, w warunkach peryglacjalnych, równoczeœnie z akumulacj¹ rzeczn¹ w dnie doliny, na jej zboczach zachodzi³y bardzo intensywne procesy soliflukcyjne. Materia³ ze zboczy, zawieraj¹cy roœlinnoœæ tundrow¹ i koœci plejstoceñskich ssaków, zosta³ z³o¿ony na dnie doliny. Procesy denudacujne z tego okresu pozostawi³y swój œlad w postaci glin peryglacjalnych, pokrywaj¹cych neogeñsk¹ powierzchniê zrównania w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. W czasie zlodowacenia Wis³y powsta³y tarasy nadzalewowe K³odnicy i miejscami Dramy. Holocen jest to okres powstawania osadów aluwialnych, namu³ów i miejscami torfów oraz, wspó³czeœnie, ró¿nego rodzaju form antropogenicznych.
IV. PODSUMOWANIE
Arkusz Pyskowice przed reambulacj¹ przedstawia³ stan wiedzy lat 50. XX wieku. Mapa geolo- giczna by³a wynikiem kameralnej reambulacji Geologische Karte von Preussen, powsta³ej w latach 20. XX wieku. Niniejsze opracowanie powsta³o przy wykorzystaniu otworów i dokumentacji z drugiej po³owy ubieg³ego wieku i póŸniejszych oraz literatury, przedstawiaj¹cej aktualny stan wiedzy o regionie. Du¿e znaczenie mia³o przeprowadzenie, wprawdzie w ograniczonym zakresie, reambulacyjnych prac terenowych, w tym wiercenie sond. W wyniku prac reambulacyjnych: – skorygowano obraz geologii przedstawiony na mapie z 1955 r., zmieniaj¹c przy tym, miejsca- mi b³êdn¹, interpretacjê wieku i genezy osadów; – wykorzystuj¹c archiwalne materia³y wiertnicze i now¹ literaturê, opracowano stratygrafiê utworów czwartorzêdowych i uwzglêdniono j¹ na przekroju geologicznym A–B i syntetycznych pro- filach geologicznych; – wykorzystuj¹c liczne otwory przebijaj¹ce osady czwartorzêdowe opracowano i przedstawio- no na szkicu geologicznym odkrytym rzeŸbê powierzchni podczwartorzêdowej; – przedstawiono w nowym, litostratygraficznym ujêciu, utwory miocenu, dla których region gli- wicki stanowi obszar stratotypowy. Mankamenty niniejszego opracowania mog¹ wynikaæ z braku mo¿liwoœci wykonania standar- dowych na potrzeby Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski badañ laboratoryjnch (reambulacja ich
25 nie przewidywa³a). Badania rzuci³yby nowe œwiat³o na bardzo hipotetyczn¹ stratygrafiê osadów czwartorzêdu Kotliny Raciborskiej.
Sosnowiec, 2002 r.
LITERATURA
Alexandrowicz S.W.,1963 — Stratygrafia osadów mioceñskich w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Pr. Inst. Geol., 39. Alexandrowicz S.W.,1964 — Przejawy tektoniki mioceñskiej w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Acta Geol. Pol., 14,2. Alexandrowicz S.W.,1997 — Lithostratigraphy of the Miocene deposits in the Gliwice area. Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 45, 2–4. Alexandrowicz S.W., Kleczkowski A.,1974 — Osady trzeciorzêdowe Opolszczyzny. W: Przew. 46. Zjazdu Pol. Tow. Geol. Opole, 12–14 wrzeœnia 1974 r. Wyd. Geol., Warszawa. Assman n P.,1911–1912 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25 000, Blatt Brosla- witz. Geol. Landesanst., Berlin. Assmann P.,1929 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25 000, Blatt Tost. Geol. Landesanst., Berlin. Assmann P., 1933 — Die Stratigraphie der oberschlesischen Trias. Teil 1. Der. Buntsandstein. Jb. Preuss. Geol. Lan- desanstalt., 53. Assmann P.,1934 — Kamesbildungen in Oberschlesien. Jb. Preuss. Geol. Landesanstalt., 54: 139–150. Assmann P.,1944 — Die Sttratigraphie der oberschlesischen Trias. 2. Der Muschelkalk. Abh. Reichsamt Bodenforsch. N. F. 208. Jb. Preuss. Geol. Landesanstalt., 53. Assmann P., Michael R., 1903–1910 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25 000, Blatt Zabrze. Geol. Landesanst., Berlin. Badura J., Przybylski B.,1999—Pliocene to Middle Pleistocene fluvial series in the east Sudetic Foreland. Quatern. Stud. Sp. Issue: 227–233. Biernat S.,1954 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Bytom (910). Inst. Geol., Warszawa. Biernat S.,1955 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Pyskowice (909). Inst. Geol., Warszawa. Biernat S.,1964 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Pyskowice (909). Inst. Geol., Warszawa. Bu³a Z., Kotas A.,1994 — Atlas geologiczny Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. 3: Mapy geologiczno-struktu- ralne 1:100 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Cramer R., Assmann P., Ahrens W.,1926 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten, Blatt Peiskretscham. Geol. Landesanst., Berlin. Doktorowicz-Hrebnicki S.,1959—Mapa Geologiczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1:100 000, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Doktorowicz-Hrebnicki S.,1960—Mapa Geologiczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1:100 000, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.
26 D y b o w a S . , J a c h o w i c z A . , 1957 — Strefy mikrosporowe w górnoœl¹skim karbonie produktywnym. Kwart. Geol., 1, 1. D y j o r S . , 1987 — Systemy kopalnych dolin Polski Zachodniej i fazy ich rozwoju w m³odszym neogenie i eoplejstoce- nie. W: Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Mat. Konf. Plioceñska i eoplejstoceñska sieæ rzeczna i zwi¹zane z ni¹ kompleksy osadów gruboklastycznych w Polsce. Wroc³aw, 18–20 czerwca 1985 r. Ossolineum, Wroc³aw. D y j o r S . , D e n d e w i c z A . , G r o d z i c k i A . , S a d o w s k a A . , 1978 — Neogeñska i staroplejstoceñska sedy- mentacja w obrêbie stref zapadliskowych rowów Paczkowa i Kêdzierzyna. Geol. Sudet., 13, 1. H a i s i g J . , 2003 — Budowa geologiczna i rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej Kotliny Raciborsko-Oœwiêcim- skiej. W: Plejstocen Kotliny Raciborsko-Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych pod³o¿a czwartorzêdu. Mat. 10. Konf.: Stratygrafia plejstocenu Polski. Rudy, 1–5 wrzeœnia 2003 r. Pañstw. Inst. Geol., Oddzia³ Górnoœl¹ski, UŒl, Sosnowiec. H a i s i g J . , 2009a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Gliwice (941) – reambulacja. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. H a i s i g J. , 2009b — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Gliwice (941). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. J a h n A . , 1955 — Dolina K³odnicy i stratygrafia utworów plejstoceñskich pod Gliwicami (Górny Œl¹sk). Biul. Inst. Geol., 97. J a s i o n o w s k i M . , P e r y t T . , 2004 — Zapadlisko przedkarpackie. Zachodnia czêœæ zapadliska. W: Budowa geolo- giczna Polski. 1. Stratygrafia. 3a. Kenozoik. Paleogen. Neogen. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. J u r a D . , 1980 — Kierunki morfologiczne powierzchni sp¹gu miocenu w zachodnicj czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Pr. Nauk. UŒl, 363. K o n d r a c k i J . , 2009 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. K o t a s A . , 1972 — Osady morskie karbonu górnego i ich przejœcie w utwory produktywne Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Pr. Inst. Geol., 61. K o t a s A . , 1982 — Zarys budowy geologicznej Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. W: Przew. 54. Zjazdu Pol. Tow. Geol. Sosnowiec, 23–25 wrzeœnia 1982 r. Wyd. Geol., Warszawa. K o t a s A . , 1985 — Uwagi o ewolucji strukturalnej Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. W: Tektonika Górnoœl¹skie- go Zag³êbia Wêglowego. Mat. Konf. Sosnowiec, 31 maja–1 czerwca 1985 r., UŒl, Sosnowiec. K o t a s A . , M a l c z y k W . , 1972 — Seria paraliczna piêtra namuru dolnego Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. W: Karbon Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Pr. Inst. Geol., 61. K o t l i c k a G . N . , K o t l i c k i S . , 1979 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Gliwice, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. K o t l i c k a G . N . , K o t l i c k i S . , 1980 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Gliwice. Inst. Geol., Warszawa. K o t l i c k i S . , 1974 — Stratigraphic Position of the Triassic Sediments in the Upper Silesion Region. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Terre, 22, 3/4. K o t l i c k i S . , 1979 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Gliwice, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. K o t l i c k i S . , 1995 — Badania nad litostratygrafi¹ triasu Górnego Œl¹ska. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Oddzia³ Górno- œl¹ski, Sosnowiec.
27 K o t l i c k i S . , K u b i c z A . , 1974 — Trias Œl¹ska Opolskiego. W: Przew. 46. Zjazdu Pol. Tow. Geol. Opole, 12–14 wrzeœnia 1974 r. Wyd. Geol., Warszawa. K o t l i c k i S . , R a d e k R . , 1975 — Profil dolnego wapienia muszlowego w okolicy Strzelec Opolskich. Biul. Inst. Geol., 282. K o t l i c k i S . , W ³ o d e k M . , 1976a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Tworóg (876). Inst. Geol., Warszawa. K o t l i c k i S . , W ³ o d e k M . , 1976b — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Two- róg (876). Inst. Geol., Warszawa. K r y z a J . , P o p r a w s k i L . , 1987 — Próba rekonstrukcji plejstoceñskiego systemu dolin kopalnych po³udniowo-za- chodniej Polski. W: Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Mat. Konf. Plioceñska i eoplejstoceñska sieæ rzeczna i zwi¹zane z ni¹ kompleksy osadów gruboklastycznych w Polsce. 18–20 czerwca 1985 r. Ossolineum, Wroc³aw: 137–145. L e w a n d o w s k i J . , 1982 — Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia œrodkowopolskiego na Wy¿ynie Œl¹skiej. Biul. Inst. Geol., 337. L e w a n d o w s k i J . , 1987 — Zlodowacenie Odry na Wy¿ynie Œl¹skiej. Biul. Geol. Wyd. Geol.UW, 31. L e w a n d o w s k i J . , 1988a — Plejstocen œrodkowy w strefie doliny górnej Odry: Brama Morawska – Kotlina Racibor- ska (próba syntezy). Prz. Geol., 36, 8: 465–474. L e w a n d o w s k i J . , 1988b — Stratigraphy of Quaternary deposits of the Silesian Upland and surrouding area, So- uthern Poland: tentative compilation. Quatern. Stud. Pol., 8. L e w a n d o w s k i J . , 1993 — RzeŸba podczwartorzêdowa regionu œl¹sko-krakowskiego i jej ewolucja morfogenetycz- na. Fol. Quatern., 64. L e w a n d o w s k i J . , 1995 — Neotectonic struktures in the Racibórz–Oœwiêcim Basin, Upper Silesia, Southern Poland. Fol. Quatern., 66. L e w a n d o w s k i J . , 1996 — G³ówne czynniki neogeñskiej i czwartorzêdowej ewolucji morfogenetycznej regionu œl¹sko-krakowskiego. Acta Geogr. Lodz.,71. L e w a n d o w s k i J . , 2001 — Plejstocen rowu K³odnicy (region górnoœl¹ski). Pr. Wydz. Nauk o Ziemi UŒl, 8. L e w a n d o w s k i J . , 2003 — Plejstocen glacjalny Kotliny Raciborsko-Oœwiêcimskiej i obszarów s¹siednich. W: Plej- stocen Kotliny Raciborsko-Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych pod³o¿a czwartorzêdu. Mat. 10. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Rudy, 1–5 wrzeœnia 2003 r. Pañstw. Inst. Geol., Oddzia³ Górnoœl¹ski, UŒl, Sosnowiec. L e w a n d o w s k i J . , C i e s i e l c z u k J . , 1997— Przyczynek do poznania regolitów krasowych Wy¿yny Œl¹skiej. Geol. UŒl, 14: 139–152. L e w a n d o w s k i J . , K a z i u k H . , 1982 — Ewolucja kopalnej sieci rzecznej regionu œl¹sko-krakowskiego. Kwart. Geol., 26, 1. Piwocki M., Badura J., Przybylski B.,2004—Ni¿Polskiijego po³udniowe obrze¿enie. Neogen. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 3a. Kenozoik. Paleogen. Neogen. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. P o ¿ a r y s k i W . , 1974 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tektoniczne. W: Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Po¿aryskiJ.,GrocholskiA.,TomczykH.,KarnkowskiP.,Mor y c W . , 1992 — Mapa tektonicz- na Polski w epoce waryscyjskiej. Prz. Geol., 40, 11. P r a c a z b i o r o w a , 1972 — Karbon Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Pr. Inst. Geol., 61.
28 R a l s k a - J a s i e w i c z o w a M . , 1958 — Interstadia³ zlodowacenia œrodkowopolskiego w £abêdach na Górnym Œl¹sku. Monogr. Botan., 7: 95–106. S a d o w s k a A . , 1986 — Palynological investigations of the K³odnica Beds in the Silesian part of the Carpathian Fore- deep. Zesz. Nauk. AGH. Geol. Kwart., 12, 3. S a d o w s k a A . , 1989 — Miocene palynostratigraphy of Silesian part of Paratethys Basin. Courier Forsch. Inst. Senc- kenberg (Franfurt am Main), 109: 229–235. S a d o w s k a A . , 1997 — Miocene palynology in the Gliwice region (Upper Silesia), Poland. Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 45, 2–4. S a l a m o n T . , 2009 — Subglacjalne pochodzenie prze³omowych dolin zachodniej czêœci progu œrodkowotriasowego i ci¹gu pagórów okolic Gogolina. Prz. Geol., 57, 3: 243–251. S e n k o w i c z o w a H . , 1970 — Trias. Paleogeografia i tektonika. W: Geologia i surowce mineralne Polski. 4. Biul. Inst. Geol., 251. S e n k o w i c z o w a H . , K o p i k J . , M i l e w i c z J . , 1973 — Trias pozakarpacki. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 2. Mezozoik. Wyd. Geol., Warszawa. S e n k o w i c z o w a H . , S z y p e r k o - Œ l i w c z y ñ s k a A . , 1975 — Stratigraphy and Paleogeography of the Trias. Stratygrafia i paleogeografia triasu. Biul. Inst. Geol., 252. S m o l e ñ s k a A . , 1975 — Osady plioceñskie z Soœnicowic ko³o Gliwic. Geologia, 1, 3. S t o p a S . Z . , 1957 — Podzia³ stratygraficzny karbonu produktywnego w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Biul. Inst. Geol., 115. S z t r o m w a s s e r E . , 2009a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ujazd (908) – reambulacja. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. S z t r o m w a s s e r E . , 2009b — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ujazd (908) – reambulacja. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Z d a n o w s k i A . , ¯ a k o w a H . (red.), 1995 — The Carboniferous system in Poland. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148. ¯ e l i c h o w s k i A . M . , 1962 — O kulmie z okolic Toszka. Kwart. Geol., 6, 2.
29