Handvest Voor De Slimme Stad Technologie Sturen Op Basis Van Waarden
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Handvest voor de Slimme Stad Technologie sturen op basis van waarden Wetenschappelijk Bureau GroenLinks Handvest voor de Slimme Stad Technologie sturen op basis van waarden Wetenschappelijk Bureau GroenLinks Postbus 8008, 3503 RA Utrecht Telefoon (030) 2399900 E-mail [email protected] Website www.wetenschappelijkbureaugroenlinks.nl ISBN 978 90 830 2192 8 Utrecht, november 2019, Wetenschappelijk Bureau GroenLinks Dit werk (met uitzondering van de foto’s) valt onder de Creative Commons-licentie ‘Naams vermelding-NietCommercieel-GelijkDelen 4.0 Internationaal’ (CC BY-NC-SA 4.0). Voor de volledige licentie, zie https://creativecommons.org/licenses/ by-nc-sa/4.0/legalcode.nl. Voor een samenvatting van de licentie, zie https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/deed.nl Inhoud Voorwoord 5 Verantwoording 9 Deel 1 Handvest voor de Slimme Stad 11 1 Handvest voor de Slimme Stad 13 Auteur: Richard Wouters Deel 2 Het Handvest toegepast 55 2 When MaaS comes to town: Het borgen van publieke waarden bij slimme mobiliteit 57 Auteurs: Liesbeth Beneder, Servaz van Berkum en Evert Nieuwenhuis 3 Smart grids in de slimme stad 85 Auteur: Otto Barten 4 Kringlopen sluiten in de slimme stad 115 Auteurs: Pieter Pekelharing, Richard Wouters en Thamar Zijlstra 5 De belofte van een veilige slimme stad 147 Auteur: Michiel Philippart 6 Slimme zorg begint bij menselijk contact 171 Auteur: Klaas Gommers Literatuurlijst 187 Over de auteurs 203 3 4 Voorwoord Technologie is noch een natuurkracht, noch een serviele dienaar van de mens. Technologie is een vorm van macht, die we gedeeltelijk naar onze hand kunnen zetten. Dat hield de techniekfilosoof Tsjalling Swierstra ons voor tijdens een confe rentie in de Eerste Kamer in 2018.1 Die conferentie vormde de opmaat voor het technologieproject van Wetenschappelijk Bureau GroenLinks waar deze bundel het resultaat van is. Politici laten namelijk kansen liggen bij het sturen van techno- logische innovaties. Te vaak wordt de inzet van steeds meer sensoren, big data, algoritmen, platforms, apps en robots als onvermijdelijk gezien. Te weinig wordt besproken hoe technologie ons leven en ons samenleven beïnvloedt, en of we de gevolgen wel kunnen overzien. Volksvertegenwoordigers dienen zich sterker te be- moeien met de ontwikkeling en inzet van technologie in hun stad, dorp, provincie, land of unie. Als technologie een vorm van macht is, dan is technologie dus politiek. Kunnen we de zorg voor zwakkeren overlaten aan slimme technologie? Steden vormen de proeftuin voor veel nieuwe technologieën. Denk aan de apparaten voor surveillance en gedragsbeïnvloeding die in de uitgaansstraat van Eindhoven zijn geïnstalleerd, de zorgtechnologie die door ouderen wordt uitgetest in Den Haag en de Whim-app die in Helsinki mobiliteit van deur tot deur biedt.2 Om de voor- en nadelen van technologische innovaties in kaart te brengen, moeten we leren van deze voorbeelden. De lessen in deze bundel – samengevat in het Handvest voor de Slimme Stad – zijn niet alleen voor steden, maar ook voor kleinere gemeenten relevant. En voor de landelijke politiek. In de Tweede Kamer zoekt de tijdelijke commissie Digitale Toekomst, die ik mag voorzitten, antwoord op de vraag hoe de politiek meer grip kan krijgen op de technologie die digitalisering aanjaagt. 1 Tsjalling Swierstra, Uitdagingen voor linkse technologie(politiek), 20 februari 2018. https://wetenschappelijkbureaugroenlinks.nl/artikel/video-uitdagingen-voor-linkse- technologiepolitiek 2 Alle voorbeelden komen ter sprake in deze bundel. Handvest voor de Slimme Stad - Voorwoord 5 Politieke sturing geven aan technologie vereist een visie op het goede leven, leerde ik van Swierstra. Daartoe behoort ook een visie op het goede samenleven. Kunnen we de zorg voor zwakkeren, het toezicht in de openbare ruimte of het nemen van overheidsbesluiten overdragen aan slimme technologie, of komt dat neer op een verarming van ons mens-zijn en een verwaarlozing van onze verant- woordelijkheid tegenover andere mensen? Deze bundel helpt bij de beantwoor- ding van dit soort vragen, door een aantal waarden centraal te zetten die in het geding zijn bij technologische vernieuwingen – van menselijke waardigheid en verbondenheid tot democratie en duurzaamheid. Dit zijn belangrijke waarden voor GroenLinksers. Maar over het goede (samen)leven valt uiteraard te redetwisten en dat zouden we vaker moeten doen. Technologie ontsnapt nogal eens aan onze controle, zo prentte Mary Shelley ons al in met haar roman Frankenstein.3 “Voorzie de onvoorziene gevolgen van techno logie”, adviseert het Handvest voor de Slimme Stad. De paradox geeft aan dat we technologie nooit volledig naar onze hand kunnen zetten, maar dat het niettemin raadzaam is om, bij besluiten over technologische innovaties, vooraf goed na te denken over de consequenties voor mens en samenleving. Als een overheidsalgoritme alle beschikbare data gebruikt om risicojongeren in beeld te krijgen, durven ouders dan nog om opvoedingsondersteuning te vragen? Als een mobiliteits app het erg aantrekkelijk maakt voor reizigers om in een deelauto te stappen, wordt het openbaar vervoer dan niet weggeconcurreerd? Big tech heeft al meer macht dan goed is voor onze democratie en onze privacy Technologie vraagt dus om verbeeldingskracht, ethische reflectie en democra- tisch debat. Dat betekent dat lokale politici niet als makke schapen achter mensen moeten aanlopen die de zegeningen van ‘datagedreven beleid’ aanprijzen. Ze moe- ten zich al helemaal niet laten betoveren door techbedrijven die de stad wel even zullen opstoten in de vaart der volkeren, in ruil voor data. Technologie is macht, en big tech heeft al meer macht dan goed is voor onze democratie en onze privacy. Moeten we de slimme stad daarmee van de hand wijzen? Is de belofte van een smart city louter een strategie van techbedrijven om hun greep op ons te vergroten? Kunnen we maar beter streven naar een ‘wijze stad’, een ‘slimme samenleving’ of een ‘gisse gemeente’? Of nog een stap verder gaan en een bord plaatsen aan de 3 Mary Shelley, Frankenstein; or, The Modern Prometheus, 1818. 6 Handvest voor de Slimme Stad - Voorwoord stadsgrens: “Deze gemeente is vrij van kunstmatige intelligentie”? Dat laatste zou ik afraden. Slimme technologie biedt tal van kansen om het leven in steden en dorpen te verbeteren, om zorgvuldiger om te springen met energie en grondstoffen en om burgerinitiatief te bevorderen. In deze bundel geeft Wetenschappelijk Bureau GroenLinks daarvan veel mooie voorbeelden. Laten we de technologie zo proberen te sturen dat zij dienstig is aan de waarden die we koesteren, in het besef dat zij altijd voor verrassingen zal zorgen. Kathalijne Buitenweg Tweede Kamerlid voor GroenLinks Handvest voor de Slimme Stad - Voorwoord 7 8 Handvest voor de Slimme Stad - Voorwoord Verantwoording Deze bundel bestaat uit twee delen: een Handvest voor de Slimme Stad en een vijftal hoofdstukken over uiteenlopende domeinen van lokale politiek. Deze hoofd- stukken onderzoeken de rol van slimme technologie en de waarden die daarbij in het geding zijn. Ze laten zien hoe de beginselen uit het Handvest kunnen worden toegepast om technologische innovaties te sturen. Wetenschappelijk Bureau GroenLinks is veel dank verschuldigd aan de auteurs van deze publicatie en aan de leden van de kerngroep Slimme Stad. Zij hebben de totstandkoming van de bundel begeleid met levendige discussies en scherpzinnig commentaar. De kerngroep bestond uit Liesbeth Beneder, Servaz van Berkum, Robbert Bodegraven, Laura Bromet, Kathalijne Buitenweg, Niels van Dijk, Klaas Gommers, Jocelyn Heeremans, Petra van der Kooij, Pieter Pekelharing, Michiel Philippart, Martijntje Smits, Tsjalling Swierstra, Richard Wouters en Thamar Zijlstra. Ook Peter de Boer, Thijs de la Court, Kirsten Fiedler, Jasper Groen, Riny de Jonge, Floor Kist, Brecht Molenaar, Karel Mulder, Shahin Nasiri, Alistair Niemeijer, Imane Nadif, Kirsten Notten, Luuc Ritmeester, Christiaan Roorda, Sascha van Schendel, Magda Smink en Rik Vermin hebben waardevolle ideeën aangedragen voor het Handvest en de andere hoofdstukken van deze bundel. Datzelfde geldt voor de deelnemers aan de expertmeeting over de slimme stad in de Eerste Kamer in maart 2019 en de geïnterviewden die aan het woord komen in de hoofdstukken. Dankzij de Green European Foundation zijn tussen februari en augustus 2019 vijf rondetafels gehouden over de slimme stad in verschillende Europese steden, van Brno tot Oslo. Bij het schrijven van het Handvest voor de Slimme Stad is gebruikt maakt van de ervaringen en suggesties van de meer dan honderd deelnemers aan deze bijeenkomsten. Speciale dank voor deze grensoverschrijdende ideeën- uitwisseling gaat uit naar Martin Ander, Michal Berg, Dirk Holemans, Miriam Kennet, Aurélie Maréchal, Judith Sargentini, Kati Van de Velde en Carlotta Weber. Het Handvest voor de Slimme Stad verschijnt tevens als Engelstalige uitgave van de Green European Foundation. De tekst is online beschikbaar op www.smartcitycharter.eu. Handvest voor de Slimme Stad - Verantwoording 9 10 Handvest voor de Slimme Stad - Verantwoording Deel 1 Handvest voor de Slimme Stad 11 foto: Tom Grünbauer (Unsplash) 12 Handvest voor de Slimme Stad 1 Auteur: Richard Wouters Slimme technologie biedt kansen om de levenskwaliteit in steden te verhogen, hun ecologische voetafdruk te verkleinen en nieuwe vormen van gemeengoed te scheppen, maar brengt ook risico’s met zich mee voor persoonlijke vrijheden en sociale rechtvaardigheid. Dataverzameling en kunstmatige intelligentie moeten worden gestuurd door waarden. In dit