Pa Ń Stwowy Instytut Geologiczny

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2007 Autorzy: Cezary Sroga*, Gra Ŝyna Hrybowicz**, Anna Bli źniuk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Stanisław Wołkowicz*

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Jacek Ko źma* we współpracy z Markiem Czerskim* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha*

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **- Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp (C. Sroga) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (C. Sroga) ...... 4 III. Budowa geologiczna (C. Sroga) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (C. Sroga) ...... 11 1. Kruszywo naturalne...... 11 2. Kopaliny ilaste...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (C. Sroga) ...... 21 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (C. Sroga) ...... 24 VII. Warunki wodne (C. Sroga) ...... 26 1. Wody powierzchniowe...... 26 2. Wody podziemne...... 28 VIII. Geochemia środowiska ...... 32 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko) ...... 32 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 35 3. Pierwiastki promieniotwórcze ( S. Wołkowicz) ...... 37 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz) ...... 40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (C. Sroga) ...... 46 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (C. Sroga) ...... 49 XII. Zabytki kultury (C. Sroga) ...... 54 XIII. Podsumowanie (C. Sroga) ...... 55 XIV. Literatura ...... 58

I. Wst ęp

Arkusz Kowalewo Pomorskie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w 2007 r. w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGsP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005), na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opublikowanych opracowa ń i spra- wozda ń oraz informacji uzyskanych w trakcie pobytu w terenie. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kowalewo Pomor- skie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Grabowski i in., 2002). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współ- rz ędnych „1942”. Zawiera ona dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do niniejszego opracowania zebrano w archiwach: Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy, starostw powiatowych w Toruniu i Golubiu-Dob- rzyniu, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie, w: Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Delegaturze Woje- wódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu, Instytucie Melioracji i UŜytków Zielonych w Falentach oraz we wła ściwych terenowo siedzibach nadle śnictw, urz ędach miast i gmin. Zebrane informacje zweryfikowano zwiadem terenowym. Dane o udokumentowanych zło Ŝach kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą mapy geo środowiskowej.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Kowalewo Pomorskie (o powierzchni 311 km 2) wyznaczaj ą współrz ędne 18 o45’ −19 o00’ długo ści geograficznej wschodniej i 53°00’ −53°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony w centralnej cz ęś ci województwa kujawsko- pomorskiego, na pograniczu powiatów toru ńskiego i golubsko-dobrzy ńskiego. W obr ębie powiatu toru ńskiego obszar arkusza obejmuje fragmenty czterech gmin: Chełm Ŝa, Łysomice, Obrowo oraz Lubicz, a w obr ębie drugiego z nich obejmuje miasto Kowalewo Pomorskie oraz fragmenty trzech gmin: Kowalewo Pomorskie, Ciechocin i Golub-Dobrzy ń. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 1998) obszar omawianego arkusza znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski, w południowo-wschodniej cz ęś ci podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie. PrzewaŜaj ąca jego cz ęść wchodzi w skład trzech makroregionów: Pojezierza Chełmi ńskiego, Doliny Drw ęcy i Pojezierza Dobrzy ńskiego (mezoregion Pojezierze Dobrzy ńskie), a jedynie południowo-zachodni jego fragment nale Ŝy do makroregionu Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka (mezoregion Kotlina Toru ńska) (fig. 1). Północna i północno-zachodnia cz ęść omawianego obszaru, le Ŝą ca w obr ębie Pojezierza Chełmi ńskiego, jest płask ą wysoczyzn ą morenow ą utworzon ą w fazie pozna ńskiej zlodowacenia wisły (północnopolskiego), na której przewa Ŝaj ą moreny martwego lodu, ozy i kemy, wznosz ące si ę od 85 do 100 m n.p.m. Wyst ępuj ą tutaj nieliczne, niedu Ŝe jeziora: Kamion- kowskie i Mlewieckie na zachód od Kowalewa Pomorskiego oraz Oszczywilk i Ostrowite na wschód od Kowalewa Pomorskiego. Południowo-wschodnia cz ęść omawianego obszaru – w obr ębie Pojezierza Dobrzy ń- skiego – jest równie Ŝ wysoczyzn ą morenow ą, ukształtowan ą w fazie pozna ńskiej ostatniego zlodowacenia, z dobrze rozwini ętymi wzgórzami morenowymi i kemowymi. W tej cz ęś ci powierzchnia terenu rozci ąga si ę od 90 m n.p.m. do 107 m n.p.m. (w okolicy Świ ętosławia). W dnie doliny Strugi Miliszewskiej wyst ępuje ci ąg kilku małych jezior. Dolina Drw ęcy zajmuje środkow ą cz ęść opisywanego obszaru i rozdziela wysoczyzny morenowe Pojezierzy: Chełmi ńskiego i Dobrzy ńskiego. W czasie zlodowacenia wisły forma ta pełniła funkcj ę płytkiej doliny marginalnej dla wód spływaj ących z obszarów sandrowych. W dnie Doliny Drw ęcy wyst ępuj ą jeziora i zagł ębienia bezodpływowe, powstałe po wytopie- niu w holocenie brył martwego lodu – w ten sposób powstało jezioro Okonin w okolicach Elgiszewa. W obr ębie doliny Drw ęcy stwierdzono ogółem 11 stopni tarasowych (Niewiarowski, Wilczy ński, 1979), ale w granicach obszaru arkusza wyra źnie zaznaczaj ą si ę dwa tarasy za-

4 lewowe i sze ść tarasów nadzalewowych (powierzchnia najwy Ŝej poło Ŝonego tarasu wznosi si ę około 40 m powy Ŝej dna doliny).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Kowalewo Pomorskie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrac- kiego (1998) Granice: 1 - makroregionów, 2 - mezoregionów Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregion: 315.11 - Pojezierze Chełmi ńskie Mezoregion: 315.35 - Kotlina Toru ńska 315.13 - Dolina Drw ęcy Makroregion: Pojezierze Wielkopolskie 315.14 - Pojezierze Dobrzy ńskie Mezoregion: 315.55 - Równina Inowrocławska

Obszar obj ęty opracowaniem pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do Regionu Cheł- mi ńsko-Toru ńskiego. Wyró Ŝnia si ę on na tle innych regionów wi ększ ą cz ęsto ści ą dni z pogod ą bardzo ciepł ą z du Ŝym zachmurzeniem latem, a w okresie zimowo-wiosennym − dni przymrozkowych bardzo chłodnych, bez opadu. W ci ągu całego roku najwi ęcej jest jednak dni z pogod ą umiarkowanie ciepł ą, pochmurn ą i bez opadów (Wo ś, 1999). Roczna suma opa- dów nie przekracza 520 mm. Warto ść średniej rocznej temperatury powietrza w Toruniu, mierzonej na stacji IMiGW wynosi 7,7°C. Najzimniejszym miesi ącem jest stycze ń ( średnia temperatura wynosi -2,5°C), a najcieplejszym lipiec ( średnia +18ºC). Latem przewa Ŝaj ą wia- try zachodnie i północno-zachodnie, zim ą – wschodnie. Okres wegetacyjny trwa około 220 dni (Wójcik, 1993).

5 Na obszarach wysoczyznowych dominuj ą gleby brunatne, tworz ące najlepsze gleby pszenne wykształcone na glinach i glinach piaszczystych. W miejscach wyst ępowania glin silnie zapiaszczonych i piasków gliniastych powstały gleby pseudobielicowe i pseudoglejowe zaliczane do kompleksu pszenno-Ŝytniego. W obni Ŝeniach terenu wykształciły si ę czarnozie- my. W dolinie Drw ęcy wyst ępuj ą piaszczyste gleby aluwialne (mady) o niewielkich mo Ŝli- wo ściach produkcyjnych. Generalnie przewa Ŝaj ą gleby nale Ŝą ce do kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego i dobrego, natomiast udział kompleksów pszennych jest znacznie mniejszy. Kompleksy o wysokiej przydatno ści rolniczej dominuj ą na wysoczy źnie morenowej, a kompleksy o niskiej przydatno ści rolniczej - w obr ębie dolin rzecznych. Udział terenów le śnych na omawianym obszarze wynosi około 20%. Wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą w cz ęś ci środkowej i wschodniej (w dolinie Drw ęcy) oraz w cz ęś ci pół- nocno-zachodniej (w dolinie Strugi Rychnowskiej) i południowo-zachodniej. S ą to głównie lasy pa ństwowe zarz ądzane przez nadle śnictwa Golub-Dobrzy ń i Dobrzejewice. Przewa Ŝaj ą lasy na siedliskach boru świe Ŝego, mieszanego świe Ŝego i boru suchego, a w obni Ŝeniach terenu wyst ępuj ą olsy. Dominuj ą drzewostany sosnowe z niewielkim udziałem gatunków li ścia- stych: brzozy, lipy, d ębu i olchy. Omawiany obszar jest terenem wybitnie rolniczym, na którym udział gruntów ornych w ogólnej powierzchni u Ŝytków rolnych jest bardzo wysoki i wynosi od 80% (w gminach Lubicz i Obrowo) do 95% (w gminach Kowalewo Pomorskie i Ciechocin). Głównym kierunkiem produkcji rolnej jest intensywna hodowla trzody chlewnej i bydła oraz produkcja mleka, a tak Ŝe uprawa ziemniaków i zbó Ŝ, prowadzone w indywidualnych gospodarstwach. Sprzyja temu wysoka warto ść u Ŝytkowa gleb. Przewa Ŝaj ą zdecydowanie gleby III i IV klasy bonita- cyjnej, du Ŝo mniejsze rozprzestrzenienie maj ą gleby V i VI klasy. Okolice Kowalewa Pomor- skiego słyn ą z wysokiego poziomu produkcji rolnej; coraz bardziej rozwijaj ą si ę tu indywidu- alne gospodarstwa ekologiczne. Nad Drw ęcą, pomi ędzy Jedwabnem i Lubiczem, usytuowany jest jeden z najwi ększych w Polsce zakładów hodowli pstr ąga. Przemysł ma na omawianym obszarze niewielkie znaczenie. W Kowalewie Pomorskim najwi ększe zakłady przemysłowe to producent folii: firma „Concret” – oddział w ąbrzeskiego „Vinylexu” i „Olkop” – stacje benzynowe, a tak Ŝe oddział golubskiego „Drutpolu”, produ- centa artykułów z drutu. W Frydrychowie produkuje si ę folie na potrzeby górnictwa, a w Wielkim Rychnowie – tworzywa sztuczne. Mi ędzy Kowalewem Pomorskim a Frydry- chowem znajduje si ę oddział Toru ńskich Zakładów Opatrunkowych. W Lubiczu, oprócz du- Ŝych zakładów wodoci ągowych, znajduje si ę szereg przedsi ębiorstw, zwi ązanych głównie z obsług ą ruchu samochodowego i usługami transportowymi, ze wzgl ędu na blisko ść Torunia, rozbudow ę w ęzła drogowego Lubicz i budow ę odcinka S1 autostrady północ-południe.

6 Sie ć drogowa jest dobrze rozwini ęta. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza przebiega niewielki odcinek drogi krajowej nr 10 (Pło ńsk-Szczecin), która ma by ć przystosowana do wymogów drogi szybkiego ruchu i – z omini ęciem Torunia – wł ączona w węzeł autostrady A1 (północ-południe) w Lubiczu. W cz ęś ci zachodniej wyznaczono o ś projektowa- nego odcinka autostrady A1. Przez Rogówko, Wielk ą Ł ąkę i Kowalewo Pomorskie przebiega odcinek drogi krajowej nr 15 (Trzebnica – Ostróda), natomiast przez Ostrowite i Kowa- lewo Pomorskie – droga wojewódzka nr 554. Istniej ące drogi nie s ą przystosowane do obec- nego nat ęŜ enia ruchu, st ąd ich stan techniczny jest zły. Podobnie, pilnej modernizacji wymaga infrastruktura kolejowa. Linia kolejowa Pozna ń-Iława (nr 353), przechodz ąca przez Kowa- lewo, ma by ć zmodernizowana i przystosowana do warunków przewozu kontenerowego (zgodnie ze standardem AGTC), natomiast linia kolejowa ł ącz ąca Toru ń z Sierpcem i przebiegaj ąca przez Lubicz ma znaczenie regionalne (Regionalny program..., 2006). Wszystkie miejscowo ści na omawianym obszarze posiadaj ą sie ć wodoci ągow ą. W gminach: Kowalewo Pomorskie, Ciechocin, Obrowo i Łysomice pobór wód odbywa si ę wył ącz- nie z uj ęć wód podziemnych. Na obszarze obj ętym arkuszem działa osiem wi ększych oczysz- czalni ścieków: w Kowalewie Pomorskim oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna o średniej wydajno ści 155 tys. m 3/rok, w Wielkim Rychnowie przyzakładowa oczyszczalnia ścieków firmy „Concret”, w Wielkiej Ł ące i w Mlewcu oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne du- Ŝych gospodarstw rolnych, a w Ostrowitem, Ciechocinie, Lubiczu i w Dobrzejewicach kolejne oczyszczalnie mechaniczno-biologiczno-chemiczne. W gminie Ciechocin instaluje si ę ma- łe, przydomowe oczyszczalnie ścieków (Raport..., 2006). Gospodarka odpadowa jest dosy ć dobrze rozwi ązana, pomimo, Ŝe na omawianym obszarze znajduje si ę tylko jedno składowi- sko odpadów w Nowej Wsi dla gminy Lubicz. Inne składowiska (w miejscowo ściach: Rudaw i Kamionki Du Ŝe) oraz spalarnia odpadów w Olszówce znajduj ą si ę poza terenem arkusza. Projektuje si ę wybudowanie składowiska odpadów komunalnych dla gminy Obrowo, w okolicach miejscowo ści Lelitowo.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Kowalewo Pomorskie opisano na podstawie Ma- py geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Toru ń (Niewiarowski i in., 1978) wraz z obja śnieniami (Niewiarowski, Wilczy ński, 1979). Wykorzystano równie Ŝ informacje zawarte w projekcie prac kartograficznych dla sporz ądzenia mapy geologicznej w skali 1:50 000 – arkusz Kowalewo Pomorskie (Wysota i in., 2001).

7 Omawiany obszar jest zlokalizowany w marginalnej częś ci platformy wschodnio- europejskiej, na zachodnim skłonie niecki brze Ŝnej. Niecka brze Ŝna jest podłu Ŝną, w ąsk ą de- presj ą, wypełnion ą osadami permo-mezozoicznymi i trzeciorz ędowymi, które przykryte s ą pokryw ą utworów czwartorz ędowych. Podło Ŝe krystaliczne zalega na gł ęboko ści od 3 500 do 4 000 m. Utwory kambru-syluru oraz cechszty ńsko-mezozoiczny kompleks osadowy zostały rozpoznane wierceniami na obszarach s ąsiednich. Utwory kredy dolnej nawiercono w bliskim sąsiedztwie: w okolicach Torunia oraz na południowy zachód od Lubicza. Najstarszymi utworami stwierdzonymi w granicach arkusza s ą: wapienie, margle, gezy i opoki z kredy górnej (mastrycht górny), nawiercone w kilku miejscowo ściach – m.in. w Brze źnie, Lubiczu Dol- nym, Rogówku i Dobrzejewicach. Ogólna mi ąŜ szo ść utworów górnokredowych w okolicach Torunia jest dosy ć zmienna i wynosi 300-900 m (Wysota i in., 2001). Utwory trzeciorz ędowe na omawianym obszarze, zaliczone do oligocenu i neogenu, wyst ępuj ą głównie w środkowym i południowym rejonie. Najstarszymi utworami trzeciorz ę- dowymi s ą morskie osady środkowego oligocenu, wykształcone jako iły z domieszk ą piasków kwarcowych, zwane iłami toru ńskimi. Utwory oligoce ńskie stwierdzono w Kowalewie Po- morskim, Rogówku i Jedwabnie, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi do kilku metrów. Bezpo średnio na utworach oligocenu le Ŝą niezgodnie l ądowo-jeziorne utwory miocenu, nale Ŝą ce do tzw. for- macji brunatnow ęglowej. S ą to szarobrunatne iły i mułowce, zawieraj ące wkładki w ęgli brunatnych, lignitu i przewarstwienia substancji w ęglistej (warstwy adamowskie) oraz iły, mułki i piaski kwarcowe z domieszk ą pyłu w ęglowego (warstwy środkowopolskie). Mioce ńska forma- cja brunatnow ęglowa wyst ępuje tu powszechnie; m.in. w miejscowo ściach: Rogówko, Jedwab- no, Kowalewo Pomorskie, Lubicz, Dobrzejewice, Józefowo, Brze źno i Olszówka, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść do kilkudziesi ęciu metrów (Niewiarowski, Wilczy ński, 1979; Wysota i in., 2001). Utwory pliocenu, przykrywaj ące płatami osady starszego trzeciorz ędu głównie na obszarach elewacji, były akumulowane w jeziorach i jeziorzyskach w tzw. basenie pozna ńsko- warszawskim, w którym istniały doskonałe warunki do spokojnej sedymentacji utworów ilastych. Powstały wówczas mi ąŜ sze (do kilkudziesi ęciu metrów) serie pstrych iłów bezwapni- stych, stwierdzone w wielu miejscowo ściach – m.in. w: Rogówku, Jedwabnie, Kowalewie Pomorskim, Lubiczu, Dobrzejewicach, Krobii, Józefowie, Brze źnie i Głogowie. Mi ąŜ szo ści iłów plioce ńskich wahaj ą si ę od 7 m (w Lubiczu) do 60 m (w Krobii i Brze źnie), a obecna pozycja hipsometryczna cz ęś ci tych utworów jest wynikiem czwartorz ędowej glacitektoniki. Utwory czwartorz ędowe maj ą silnie zró Ŝnicowane rozprzestrzenienie poziome i pionowe poszczególnych kompleksów oraz bardzo zmienn ą mi ąŜ szo ść , wi ększ ą w cz ęś ci północno- wschodniej i zachodniej (maksymalnie ponad 90 m w okolicach Gronówka i Lipienicy), mniej-

8 sz ą w cz ęś ci południowo-zachodniej i wschodniej (do 20-30 m). Najmniejsze mi ąŜ szo ści utwo- rów czwartorz ędowych wyst ępuj ą w strefach elewacji podło Ŝa trzeciorz ędowego (np. w rejonie Krobii i Lubicza mi ąŜ szo ść nie przekracza 1 m) oraz w dolinie Drw ęcy (fig. 2). Utwory plejstoce ńskie reprezentowane s ą przez: gliny zwałowe, iły i mułki (zastoiskowe i jeziorne), piaski i Ŝwiry (wodnolodowcowe, lodowcowe i rzeczne) oraz mułki, piaski, Ŝwiry, głazy i gliny (moren czołowych, moren martwego lodu, kemów i ozów). Utwory te były akumulowane podczas zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północno- polskiego oraz interglacjałów: mazowieckiego i eemskiego. Utwory zlodowace ń południowopolskich – gliny zwałowe z wkładkami materiału trzeciorz ędowego, mułki, piaski i iły – wyst ępuj ą fragmentarycznie głównie w cz ęś ci północno- wschodniej i północno-zachodniej. Kompleks utworów akumulacji rzecznej (piaski i Ŝwiry, miejscami mułki i torfy) zwi ązanych z interglacjałem mazowieckim, stwierdzono w dnach szerokich dolin kopalnych oraz w dnach rozległych depresji w podło Ŝu trzecio-rz ędowym. Utwory zlodowace ń środkowopolskich, wykształcone w postaci piaszczystych i zwi ę- złych glin zwałowych (z licznymi wkładkami osadów oligoce ńskich i mioce ńskich) oraz mułków i piasków zastoiskowych i jeziornych, wyst ępuj ą powszechnie na obszarze całego arkusza. W interglacjale eemskim nast ąpiła akumulacja utworów rzecznych (piasków ze Ŝwi- rem, mułków i iłów) oraz jeziornych (piasków, mułków, iłów i torfów). Utwory zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia wisły), odsłaniaj ące się na powierzchni prawie całego omawianego obszaru, tworz ą zwart ą pokryw ę o średniej mi ąŜ szo ści 30-35 m (Niewiarowski i in., 1978). Glina zwałowa z tego okresu tworzy dwa poziomy rozdzielone piaszczysto-Ŝwirowymi osadami wodnolodowcowymi oraz iłami zastoiskowymi (odsłaniaj ącymi si ę w strefie kraw ędziowej wysoczyzn). W północnej cz ęś ci omawianego obszaru (okolice Kowalewa Pomorskiego, Chełmo ńca, Wielkiego Rychnowa i Gronowa) znajduj ą si ę niewielkie wzniesienia moren czołowych i moren martwego lodu oraz pagórki kemów, zwi ązane z recesj ą l ądolodu fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej. Najmłodsz ą seri ę utwo- rów zlodowacenia północnopolskiego reprezentuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz rzeczne z fazy pomorskiej. Utwory wodnolodowcowe wyst ępuj ą mi ędzy Gronowem a Rychno- wem, wzdłu Ŝ obecnej doliny Strugi Rychnowskiej, znacz ąc ślad przepływu wód lodowcowych w czasie fazy pomorskiej. W obr ębie doliny Drw ęcy miała miejsce akumulacja mułków, pia- sków i Ŝwirów rzecznych, z których zbudowane s ą wy Ŝsze tarasy nadzalewowe (tarasy VIII-X). W schyłkowej fazie zlodowacenia wisły (bölling i młodszy dryas) powstały kolejne ni Ŝsze tarasy nadzalewowe (IV-VII). Obszary wyst ąpie ń osadów piaszczysto-Ŝwirowych tych tarasów s ą miejscem lokalizacji licznych, udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego. Na

9 powierzchniach tych tarasów, w wyniku procesów eolicznych, rozwin ęły si ę pola piasków przewianych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wąbrze źno na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

10 Utwory holoce ńskie wykształcone s ą jako: piaski i gliny deluwialne, wyst ępuj ące wzdłu Ŝ krawędzi wysoczyzny (w postaci pokryw na powierzchniach wy Ŝszych tarasów Drw ęcy) oraz mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów zalewowych (I-III). W obni Ŝeniach powierzchni wysoczyzn (rejon Kowalewa Pomorskiego i Ostrowitego) oraz dnach rynien sub- glacjalnych i starorzeczach na powierzchniach tarasów w dolinie Drw ęcy wyst ępuj ą namuły i torfy, w sp ągu których stwierdzono miejscami osady kredy jeziornej i gytii (na południowy wschód od Kowalewa Pomorskiego). Mi ąŜ szo ści utworów holoce ńskich nie przekraczaj ą na ogół 10 m (Niewiarowski, Wilczy ński, 1979; Wysota i in., 2001).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Kowalewo Pomorskie udokumentowano 79 złó Ŝ kopalin, które z punktu widzenia ich ochrony s ą zło Ŝami powszechnymi i łatwo dost ępnymi. W 76-ciu udokumentowanych zło Ŝach kopalin ą jest kruszywo naturalne, natomiast w trzech pozostałych – iły ceramiki budowlanej. Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Dziewi ęć złó Ŝ kruszywa naturalnego zostało skre ślonych z Bilansu zasobów kopalin. S ą to zło Ŝa: „Młyniec-Ko ścielny” (Meisner-Janowska, 1962), „Elgiszewo” (Tulska, 1966), „Jó- zefowo” (Jórczak, 1968a), „Nowa Wie ś” (Jórczak, 1968b), „Młyniec VI” (Urba ński, 1992a), „Młyniec-Jedwabno” (Urba ński, 1992b), „Młyniec VII” (Urba ński, 1993a), „Młyniec- Jedwabno IV” (Urba ński, 1997c) i „Młyniec XVIII” (Urba ński, 1997e).

1. Kruszywo naturalne

Zło Ŝa kruszywa naturalnego udokumentowano głównie w dolinie rzeki Drw ęcy, w obr ębie wy Ŝszych tarasów rzeki, w rejonie miejscowo ści: Jedwabno, Młyniec Pierwszy, Młyniec Drugi, Józefowo i Elgiszewo. Granice udokumentowanych złó Ŝ s ą granicami umow- nymi, wymuszonymi przez własno ść gruntów. Cz ęsto na s ąsiaduj ących ze sob ą działkach gruntowych dokumentuje si ę oddzielne zło Ŝa, co prowadzi do niepełnego wykorzystania potencjalnych zasobów kopaliny, ze wzgl ędu na konieczno ść zachowania pasów ochronnych dla terenów s ąsiednich. Wi ększo ść złó Ŝ została zaliczona do II grupy zmienno ści z uwagi na: zmienn ą mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej, zmienn ą warto ść frakcji poni Ŝej 2 mm (punkt piaskowy) oraz mał ą powierzchni ę. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe kopaliny przedstawiono w tabeli 2. Kruszywo naturalne, udokumentowane na omawianym obszarze, znajduje zastosowanie w budownictwie m.in. do: produkcji mieszanki betonu cementowego, stabilizacji gruntu

11 cementem, stabilizacji mechanicznej oraz w drogownictwie, m.in. do: budowy nasypów, produkcji podsypek, mieszanek mineralno-asfaltowych, warstw ods ączaj ących i odcinaj ących, a tak Ŝe likwidacji ślisko ści drogowej.

2. Kopaliny ilaste

Iły trzeciorz ędowe w obr ębie arkusza Kowalewo Pomorskie wyst ępuj ą płatami pod osadami czwartorz ędowymi, na gł ęboko ści średnio około 40-50 m. Wychodnie iłów stwierdzono w obr ębie tarasów rzeki Drw ęcy w okolicach miejscowo ści Lubicz i Elgiszewo i tam te Ŝ zo- stały udokumentowane trzy zło Ŝa: „Lubicz” (R ączaszek, 1985), „Elgiszewo” (Samocka, 1990) i „Elgiszewo XVI” (S ędłak i in., 2005). Kopaliną w zło Ŝach s ą jeziorne, bezwapienne iły i mułki trzeciorz ędowe o zmiennym zabarwieniu (iły pstre). W zło Ŝu „Lubicz” kopalin ę udokumentowano na powierzchni 4,93 ha. Nadkład nad iłami wynosz ący od 0,5 m do 5,5 m ( średnio 1,5 m) stanowi ą: piaski, gliny zwałowe i iły zamarglone. Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 1,7 m do 15,1 m ( średnio 8,9 m). Zło Ŝe jest cz ę- ściowo zawodnione. Podstawowe parametry jako ściowe kopaliny (zawarto ść margla ziarnistego 0,0–0,291%, średnio 0,015%; warto ść wody zarobowej 21,6–44,1%, średnio 32,8%; skurczliwo ść wysychania 6,1–13,7%, średnio 10,3% oraz zawarto ść siarczanów rozpuszczal- nych w wodzie w przeliczeniu na SO 4 0,1782–0,2096%, średnio 0,1931%) i tworzywa ceramicznego wypalonego w temperaturze 950°C: nasi ąkliwo ść 8,7–10,3%, średnio 9,6%; wy- trzymało ść na ściskanie 24,3–34,68 MPa, średnio 29,8 MPa, świadcz ą, Ŝe iły s ą dobrym surowcem ceramicznym, który mo Ŝna zastosowa ć do produkcji: cegły pełnej oraz wyrobów cienko ściennych i dr ąŜ onych (Wyrwicka, Wyrwicki, 1994). Zło Ŝe „Elgiszewo” zostało udokumentowane na obszarze 4,05 ha. Nadkład o średniej grubości 0,6 m (0,0–3,0 m) stanowi gleba i piaski. Mi ąŜ szo ść iłów waha si ę od 2,2 do 7,6 m (średnio 5,4 m). Zło Ŝe jest zawodnione. Podstawowe parametry jako ściowe kopaliny (zawar- to ść margla ziarnistego 0,01–0,10%, średnio 0,05%; warto ść wody zarobowej 35,1–46,7%, średnio 41,5%; skurczliwo ść suszenia 10,2–11,5%, średnio 11,1%) i tworzywa ceramicznego wypalonego w temperaturze 950 oC: nasi ąkliwo ść : 6,7–6,9%, średnio 6,8%; wytrzymało ść na ściskanie 30,8–33,1 MPa, średnio 31,63 MPa umo Ŝliwiaj ą zastosowanie iłów do produkcji cegły pełnej oraz wyrobów cienko ściennych i dr ąŜ onych.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Stan Nr Zasoby geologiczne Przyczyny Wiek Kategoria zagospodarowa- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zło Ŝa bilansowe konfliktowo ści Rodzaj kompleksu rozpoznania nia (tys. ton) kopaliny złó Ŝ na Nazwa zło Ŝa (tys. ton, *tys.m 3) zło Ŝa kopaliny litologiczno- złoŜa ma- surowcowego Klasy Klasy pie wg bilansu zasobów – stan na 31.12.2005 r. (Przeniosło, 2006) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1. Młyniec XIX p Q 204 C1 N - Skb, Sd 4 A –

2. Młyniec III p, p Ŝ Q 681 C1* Z - Skb 4 B K, W

3. Młyniec IV pŜ, p Q 66 C1* Z - Skb 4 B K, W 4. Młyniec V pŜ Q 5 C1* Z - Sb, Sd - - – 5. Młyniec XXII pŜ Q 168 C1 Z - Skb, Sd 4 A 13 13 6. Młyniec XVI p Q 17 C1 G 5 Skb, Sd 4 A – 7. Młyniec XI p Q - C1 Z - Sd - - – 8. Młyniec XI/A p Q 312 C1 G - Sd 4 A – 9. Młyniec XXIV p Q 174 C1 Z - Skb, Sd 4 B K, W

10. Młyniec XXI pŜ Q 43 C1 Z - Skb, Sd 4 B K, W

11. Młyniec II pŜ Q 169 C1* Z - Skb 4 B K, W

13. Młyniec XX pŜ Q 11 C1 N - Skb, Sd 4 B K, W

14. Młyniec XII p Q 1 007 C1 N - Skb, Sd 4 A – 15. Młyniec-Jedwabno II p Q 178 C1 Z - Sd, Skb 4 B K, W 16. Młyniec-Jedwabno I p, p Ŝ Q 171 C1* Z - Sb 4 B K, W 18. Młyniec XIV p Q 346 C1 G - Skb, Sd 4 A – 19. Młyniec IX pŜ Q 348 C1 Z - Skb, Sd 4 A – 20. Młyniec-Jedwabno III p Q 304 C1 G 20 Skb, Sd 4 A – 21. Młyniec pŜ Q 105 C1* Z - Sb 4 A – 22. Jedwabno pŜ Q 614 C1* N - Sb 4 C K, W, L 23. Młyniec XVII pŜ Q 27 C1 Z - Skb, Sd 4 A – 24. Młyniec X p Q - C1 Z - Skb, Sd - - – 25. Młyniec VIII pŜ Q 53 C1 Z - Skb, Sd 4 A – 26. Młyniec XXIII p Q 85 C1 N - Skb, Sd 4 A –

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

27. Młyniec I-B pŜ Q - C1* Z - Skb - - – 28. Mierzynek II p Q 81 C1 Z - Skb, Sd 4 A – 29. Mierzynek I p Q 564 C1 G 27 Skb, Sd 4 A – 30. Krobia pŜ Q 60 C1* Z - Sb 4 C K, W 31. Mierzynek III pŜ Q 197 C1 G 20 Skb, Sd 4 A – 32. Józefowo III pŜ Q 13 C1 Z - Skb, Sd 4 B K, W 33. Józefowo II pŜ Q 11 C1 Z - Skb, Sd 4 B K, W 34. Józefowo IV pŜ Q 111 C1 G - Skb, Sd 4 B K, W 35. Szembekowo I pŜ Q 25 C1 Z - Skb, Sd 4 A – 36. Lelitowo II p Q 30 C1* Z - Sb, Sd 4 A – 37. Lelitowo-Sęk pŜ Q 57 C1* N - Skb 4 A – 38. Ciechocin pŜ Q 83 C1* Z - Sb, Sd 4 B K, W 39. Ciechocin II pŜ, p Q - C1 Z - Skb, Sd - - – 40. Elgiszewo IV p Q - C1 Z - Skb, Sd - - – 41. Elgiszewo VII pŜ Q 25 C Z - Skb, Sd 4 A – 14 14 1 42. Elgiszewo i(ic) Tr 858* C1* N - Scb 4 A – 43. Elgiszewo XIII pŜ Q 130 C1 G - Skb, Sd 4 A – 44. Elgiszewo XI pŜ Q 36 C1 Z - Skb, Sd 4 A – 45. Elgiszewo VIII pŜ Q 22 C1 Z - Skb, Sd 4 A – 46. Elgiszewo II pŜ Q 2 804 C1+C 2 Z - Skb 4 B K, W, L 47. Elgiszewo III pŜ Q 2 327 C2 N - Sb 4 B K, W, L 48. Elgiszewo VI pŜ Q - C1 Z - Skb, Sd - - – 49. Elgiszewo V pŜ Q 171 C1 N - Skb, Sd 4 B K, W 50. Elgiszewo IX pŜ Q 82 C1 Z - Skb, Sd 4 B K, W 51. Elgiszewo X pŜ Q 340 C1 N - Skb, Sd 4 B K, W 52. Elgiszewo XII p Q 92 C1 G - Skb, Sd 4 B K, W 53. Lubicz i(ic) Tr 640* B+C 1 Z - Scb 4 B K, Z 54. Nowa Wie ś I pŜ Q 219 C1* N - Sb 4 A - 55. Nowy Dwór II* p Q 269 C1 G b.d. Sb, Sd 4 A - 56. Młyniec XXV p Q 13 C1 G 12 Skb, Sd 4 B K, W 57. Młyniec XXVI pŜ Q 135 C1 G b.d. Skb, Sd 4 A - 58. Młyniec XXX pŜ Q 29 C1 G b.d. Skb, Sd 4 A - 59. Młyniec XXVIII p Q 133 C1 G 35 Skb, Sd 4 A - 60. Młyniec XXVII pŜ Q 244 C1 G b.d. Skb, Sd 4 A - 61. Młyniec XXIX p Q 360 C1 G b.d. Skb, Sd 4 B K, W 62. Młyniec XIII p Q 99 C1 N - Skb, Sd 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

63. Młyniec I p Q 19 C1* Z - Sb 4 A - 64. Młyniec XVIII/A p Q 51 C1 Z - Skb, Sd 4 B - 65. Elgiszewo XVIII* p Q 293 C1 N - Sd, Sb 4 A - 66. Elgiszewo XVII* p Q 64 C1 N - Sd, Sb 4 A - 67. Elgiszewo XIV* p Q 30 C1 N - Sb, Sd 4 A - 68. Elgiszewo XVI* i(ic) Tr 1 483* C1 N - Scb 4 A - 69. Elgiszewo XV* p Q 95 C1 G b.d. Sd 4 B K, W 70. Młyniec XV* pŜ Q 50 C1 Z - Skb, Sd 4 A - 71. Mierzynek I Nr1-pole B* p Q 241 C1 G b.d. Sb, Sd 4 A - 72. Ciechocin III* p Q 109 C1 G b.d. Skb, Sd 4 B K, W Młyniec-Jedwabno IV p Q ZWB Młyniec-Jedwabno pŜ Q ZWB Młyniec VII p Q ZWB Młyniec VI p Q ZWB 15 15 Młyniec Ko ścielny pŜ Q ZWB Młyniec XVIII p Q ZWB Józefowo pŜ Q ZWB Elgiszewo pŜ Q ZWB Nowa Wie ś pŜ Q ZWB

Rubryka 2: * – zło Ŝe nie figuruje w Bilansie zasobów..., informacje na podstawie dokumentacji Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Tr – trzeciorz ęd * Rubryka 6: kategorie rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C 1 Rubryka 7: zło Ŝa: G –zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; ZWB – zło Ŝe wykre ślone z Bilansu (zlokalizowane na Mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych), informacje dotycz ące stanu zagospodarowania złó Ŝ ustalono na podstawie wizji terenowej – maj i wrzesie ń 2007 r. Rubryka 9: S – kopaliny skalne; Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: W – ochrona wód, L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu, Z – konflikt zagospodarowania terenu

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kruszywa naturalnego oraz parametry jako ściowe kopaliny Parametry jako ściowe kopaliny Nazwa zło Ŝa Mi ąŜ szo ść Grubo ść punkt piaskowy Numer (autor dokumen- Powierzchnia zło Ŝa nadkładu Zawodnienie (zawarto ść zia- zawarto ść pyłów 2 N/Z * wska źnik zanieczyszczenia zanieczyszczenia zło Ŝa tacji, rok opra- [m ] od – do ( śr.) od – do ( śr.) zło Ŝa ren o ϕ do 2 mm mineralnych piaskowy organiczne obce cowania) [m] [m] ) [%] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Młyniec XIX 6,3 – 11,0 0,6 – 1,3 cz ęś ciowo 85,3 – 95,8 2,7 – 3,1 89,1 – 91,4 barwa wzorcowa brak 1. 12060 1,11 (Po źniak, 1999) (9,5) (0,9) zawodnione (93,0) (2,96) (90,1) p 71,5 – 92,9 0,9 – 8,9 b.d. niewielkie ilo ści brak Młyniec III 1,3 – 10,6 0,2 – 3,0 cz ęś ciowo (79,6) (2,0) 2. 57360 0,12 (Tubacka, 1985) (7,7) (1,0) zawodnione pŜ 44,2 – 77,8

16 16 (67,7) 69,6 – 77,8 2,5 – 5,0 b.d. b.d. b.d. Młyniec IV pŜ - 19285 1,1 – 3,0 0,2 – 2,8 (74,1) (3,6) 3. (Jurys, Jasie ńska, 0,23 suche (2,0) (1,3) 94,6 –98,2 2,5 – 5,0 1991) Ŝ - 11820 (97,0) (3,3) Młyniec V 2,6 – 6,6 0,3 – 2,3 61,4 – 90,6 1,3 – 2,8 84,0 – 91,0 barwa wzorcowa brak 4. 32340 0,2 suche (Urba ński, 1991b) (4,3) (1,0) (72,8) (2,4) (87,4) Młyniec XXII 3,6 – 7,5 0,3 – 4,0 0,04 – cz ęś ciowo 40,8 – 85,7 0,2 – 0,3 94,7 – 98,8 barwa wzorcowa brak 5. 15671 (Po źniak, 2002c) (5,9) (1,3) 1,11 zawodnione (52,6) (0,26)( (97,5) Młyniec XVI 2,2 – 4,1 0,4 – 1,1 cz ęś ciowo 87,9 – 100 2,5 – 3,5 72,6 – 80,9 barwa wzorcowa brak 6. 12920 0,26 (Urba ński, 1997d) (3,1) (0,8) zawodnione (92,7) (3,1) (77,5) Młyniec XI 2,7 – 6,2 0 – 0,3 cz ęś ciowo 89,8 – 100 2,1 – 3,3 72,5 – 80,9 barwa wzorcowa brak 7. 80680 0,06 (Urba ński, 1995d) (4,6) (0,3) zawodnione (97,4) (2,8) (77,0) Młyniec XI/A 78,5 – 90,6 0,2 – 0,4 94,2 – 98,5 barwa wzorcowa brak 3,3 – 5,1 2,0 – 3,4 cz ęś ciowo 8. (Matuszewski, 45840 0,6 (85,3) (0,3) (96,8) (4,0) (2,4) zawodnione 2002) Młyniec XXIV 9,1 – 11,2 0,3 – 1,3 cz ęś ciowo 81,4 – 91,8 0,3 – 0,5 91,5 – 95,1 barwa wzorcowa brak 9. 11894 0,10 (Po źniak, 2002e) (10,3) (1,0) zawodnione (85,37) (0,34) (93,7) Młyniec XXI 3,5 – 7,2 0,3 – 0,7 cz ęś ciowo 55,0 – 79,0 0,2 – 0,6 93,9 – 97,8 barwa wzorcowa brak 10. 5940 0,10 (Po źniak, 2001d) (5,2) (0,5) zawodnione (68,0) (0,4) (95,4)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Młyniec II 1,0 – 6,3 0,2 – 2,5 cz ęś ciowo 45,9 – 78,5 0,6 – 5,6 barwa jaśniejsza 11. (Stefaniak, Sol- 43310 0,18 b.d. brak (5,0) (0,9) zawodnione (64,2) (2,0) od wzorcowej czak, 1983b) Młyniec XX 3,7 – 6,1 39,8 – 88,2 0,3 – 1,1 89,8 – 96,1 13. 2106 0,3 – 0,4 0,08 suche barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2002b) (4,6) (62,3) (0,7) (91,8) Młyniec XII 10,1 – 11,8 0,2 – 0,3 cz ęś ciowo 81,4 – 97,6 1,8 – 2,6 78,9 – 92,4 14. 49890 0,02 barwa wzorcowa brak (Urba ński, 1996b) (11,4) (0,2) zawodnione (91,4) (2,1) (86,2) Młyniec- 9,4 – 12,7 0,2 – 0,5 cz ęś ciowo 65,5 – 100 1,0 – 4,6 60,1 – 78,0 15. Jedwabno II 45640 0,03 barwa wzorcowa brak (11,10) (0,3.) zawodnione (83,4) (3,6) (67,7) (Urba ński, 1994c) Młyniec- 4,6 –10,0 0,2 – 1,8 54,0 – 100 0,2 – 1,8 16. Jedwabno I 15800 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. (8,8) (0,6) (82,3) (0,6) (Kropp, 1984) Młyniec XIV 5,8 – 9,5 0,3 – 1,2 cz ęś ciowo 84,0 – 98,2 1,8 – 2,4 80,9 – 88,4 18. 33620 0,07 barwa wzorcowa brak (Urba ński, 1995e) (7,6) (0,5) zawodnione (90,9) (2,0) (85,1) 17 17 Młyniec IX 5,6 – 10,7 0,3 – 1,4 cz ęś ciowo 34,6 – 90,8 1,4 – 3,8 64,9 – 89,4 19. 40915 0,08 barwa wzorcowa brak (Urba ński, 1993c) (8,7) (0,5) zawodnione (67,82) (2,9) (75,1) Młyniec – 3,6 – 11,6 0 – 0,5 cz ęś ciowo 71,0 – 87,0 0,8 – 1,8 80,3 – 93,4 20. Jedwabno III 26070 0,03 barwa wzorcowa brak (9,6) (0,2) zawodnione (77,1) (1,4) (88,2) (Urba ński, 1997b) Młyniec 4,8 – 7,4 0,3 – 2,0 cz ęś ciowo 49,3 – 74,8 0,8 – 2,7 21. (Nikadon, Kli- 28438 b.d. b.d. b.d. b.d. (5,6) (0,7) zawodnione (61,4) (1,6) mek, 1986) Jedwabno 4,2 – 7,0 0,1 – 0,8 61,3 – 85,3 0,5 – 2,4 jasno Ŝółta, 22. (Siliwo ńczuk, 61420 0,08 suche b.d. brak (5,4) (0,5) (69,2) (1,8) słomkowa 1988) Młyniec XVII 1,2 – 5,1 0 – 0,7 cz ęś ciowo 64,0 – 94,4 0,7 – 1,7 86,8 – 94,5 23. 10415 0,20 barwa wzorcowa brak (Łukasik, 1998) (2,7) (0,4) zawodnione (80,1) (1,23) (94,5) Młyniec X 1,6 – 3,5 0,2 – 0,4 cz ęś ciowo 59,6 – 84,4 1,6 – 2,9 78,7 – 94,5 24. 4256 0,12 barwa wzorcowa brak (Urba ński, 1994b) (2,6) (0,3) zawodnione (75,2) (2,5) (83,1) Młyniec VIII 0,11 – 55,8 – 86,5 1,4 – 1,8 87,4 – 90,1 25. 16739 1,1 – 3,7 1,1 – 3,7 suche b.d. b.d. (Urba ński, 1993b) 0,42 (73,3) (1,6) (88,8) Młyniec XXIII 1,9 – 13,3 0,3 – 0,6 0,02 – 92,8 – 98,4 0,2 – 0,3 95,8 – 97,5 26. 7881 suche barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2002d) (4,9) (4,9) 0,32 (95,07) (0,27) (96,5) Młyniec I-B 1,0 – 10,3 0,3 – 4,4, cz ęś ciowo 43,1 – 80,3 0,3 – 4,7 barwa jaśniejsza 27. (Stefaniak, Sol- 51930 0,34 b.d. brak (4,3) (1,9) zawodnione (68,8) (2,3) od wzorcowej czak, 1984)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Mierzynek II 11,4 – 15,9 cz ęś ciowo 90,3 – 100 0,2 – 0,3 95,7 – 98,6 28. 6700 0 0 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2001c) (13,8) zawodnione (97,1) (0,2) (97,6) Mierzynek I 0,8 – 9,8 0,2 – 1,2 cz ęś ciowo 78,0 – 97,9 0,3 – 1,8 85,7 – 96,1 29. (Strembski, 51211 0,07 barwa wzorcowa brak (7,7) (0,3) zawodnione (91,8) (0,96) (91,7) 1998b) Krobia cz ęś ciowo 25,6 – 59,2 30. 53800 0,2 – 1,5 b.d. 1,0 – 2,8 b.d. b.d. brak (Soroko, 1958) (3,0) zawodnione (42,9) Mierzynek III 5,9 – 8,4 0,5 – 0,8 0,06 – cz ęś ciowo 72,0 – 76,0 0,4 – 0,6 90,4 – 93,4 31. 19994 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2002a) (6,7) (0,6) 0,14 zawodnione (73,6) (0,48) (91,6) Józefowo III 2,0 – 8,9 0,2 – 8,9 cz ęś ciowo 42,9 – 87,9 0,5 – 3,5 78,9 – 97,1 32. 13623 1,19 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2000b) (5,6) (5,6) zawodnione (60,5) (1,67) (89,5) Józefowo II 3,3 – 8,9 0,2 – 1,4 60,0 – 87,9 1,9 – 3,5 76,6 – 87,9 33. 14380 0,09 suche barwa wzorcowa brak (Urba ński, 1995c) (6,1) (0,6) (80,3) (2,7) (80,3) Józefowo IV 2,0 – 8,9 0,3 – 2,2 cz ęś ciowo 51,7 – 77,9 0,7 – 3,5 78,2 – 92,6 34. 14392 0,26 barwa wzorcowa brak 18 18 (Po źniak, 2001e) (4,9) (0,6) zawodnione (62,8) (1,92) (85,3) Szembekowo I 4,3 – 6,4 0,2 – 0,7 48,8 – 53,5 1,2 – 1,5 90,7 – 92,1 35. 5361 0,10 suche barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2000c) (5,0) (0,5) (51,8) (1,4) (91,3) Lelitowo II 3,6 – 4,3 61,7 – 81,8 1,3 – 2,7 85 – 90 36. (Urba ński, 12630 0,2 – 0,3 0,06 suche barwa wzorcowa brak (4,0) (75,8) (2,1) (87,4) 1991a) Lelitowo – S ęk (Medzy ńska, 3,0 – 3,7 cz ęś ciowo 68,2 – 52,7 37. 8301 0,48 b.d. b.d. b.d. Uścinowicz, (3,4) (1,7) zawodnione (61,0) (3,9) 1979) Ciechocin 2,2 – 5,2 0,3 – 1,3 59,0 – 78,5 1,5 – 4,6 38. (Stefaniak, Sol- 9730 0,16 suche b.d. b.d. b.d. (4,3) (0,7) (70,8) (2,58) czak, 1981a) Ciechocin II 5,0 – 9,3 0,3 – 1,3 59,0 – 98,2 1,5 – 4,6 85,3 – 90,2 39. (Urba ński, 24900 0,08 suche barwa wzorcowa brak (7,2) (0,6) (68,7) (2,2) (87,9) 1996a) Elgiszewo IV 4,3 – 9,5 2,0 – 4,1 cz ęś ciowo 67,0 – 94,9 2,0 – 4,1 76,9 – 88,2 40. (Urba ński, 8460 0,06 barwa wzorcowa brak (8,2) (2,7) zawodnione (80,0) (2,7) (82,5) 1994a) Elgiszewo VII 1,6 – 7,5 0,2 – 1,4 60,2 – 80,0 0,9 – 2,4 41. (Kudli ńska, 38506 0,18 suche b.d. barwa wzorcowa brak (3,6) (0,7) (71,2) (1,7) 1995)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Elgiszewo XIII 4,8 – 6,7 0,3 – 1,0 cz ęś ciowo 52,0 – 83,9 0,4 – 0,7 93,4 – 95,3 43. 13010 0,13 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2001b) (6,1) (0,8) zawodnione (67,25) (0,53) (94,1) Elgiszewo XI 4,0 – 5,4 0,4 – 2,3 cz ęś ciowo 60,8 – 76,0 0,8 – 1,3 89,7 – 94,4 44. 9485 0,17 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2000a) (4,9) (0,8) zawodnione (67,03) (1,02) (92,2) Elgiszewo VIII 4,3 – 5,6 0,2 – 1,3 cz ęś ciowo 49,5 – 84,5 1,1 – 1,8 89,7 – 93,6 45. (Urba ński, 13340 0,11 barwa wzorcowa brak (4,7) (0,5) zawodnione (66,9) (1,5) (90,8) 1997a) C : 1,0 – 9,1 C : 0,2 – 4,3 C : 28,3 – 78,2 Elgiszewo II 1 1 1 (4,0) (2,1) (55,0) (Stefaniak, Sol- C :0,5 cz ęś ciowo 0,3 – 8,6 46. 396580 1 b.d. barwa wzorcowa brak czak, 1983a) C :0,4 zawodnione (3,7) C : 2,3 – 6,3 C : 0,2 – 3,5 2 C : 30,7 – 71,4 2 2 2 (4,2) (1,8) (56,0) Elgiszewo III 2,0 – 12,6 0,3 – 8,0 cz ęś ciowo 44,7 – 76,8 0,5 – 7,8 barwa jaśniejsza 47. 201000 0,53 b.d. brak (Gurz ęda, 1985) (5,4) (3,8) zawodnione (61,2) (2,8) od wzorcowej 19 19 Elgiszewo VI 3,6 – 6,3 0,2 – 0,4 54,8 – 95,3 1,0 – 6,4 84,7 – 88,3 48. 6130 0,07 suche barwa wzorcowa brak (Urba ński, 1995b) (4,4) (0,3) (72,9) (b.d.) (b.d.) Elgiszewo V 5,0 – 9,1 0,2 – 0,5 67,9 – 97,7 1,6 – 2,2 81,6 – 89,2 49. (Urba ński, 13740 0,05 suche barwa wzorcowa brak (7,8) (0,4) (76,4) (1,8) (85,3) 1995a) Elgiszewo IX 4,5 – 9,8 0,8 – 3,3 cz ęś ciowo 59,0 – 86,0 1,1 – 1,7 82,7 – 93,7 50. (Strembski, 12450 0,30 barwa wzorcowa brak (5,9) (1,7) zawodnione (74,6) (1,4) (88,3) 1998a) pole A: pole A: 4,4 – 8,5 0,3 – 2,8 Elgiszewo X: (6,3) (1,6) cz ęś ciowo 52,0 – 83,6 0,5 – 0,8 87,4 – 96,2 51. (Matuszewski, 33760 0,15 barwa wzorcowa brak pole B: pole B: zawodnione (74,6) (0,7) (93,4) Gurz ęda, 1998) 1,2 – 5,9 0,4 – 2,4 (4,1) (1,5) Elgiszewo XII 2,4 – 5,8 0,8 – 2,2 cz ęś ciowo 67,0 – 91,0 0,2 – 0,5 90,8 – 94,2 52. 14100 0,35 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2001a) (4,3) (1,5) zawodnione (77,38) (0,3) (92,13) Nowa Wie ś I 2,2 – 6,9 1,1 – 1,5 cz ęś ciowo 62,5 – 77,0 0,8 – 3,8 barwa jaśniejsza 54. (Stefaniak, Sol- 30000 0,36 b.d. brak (4,0) (1,4) zawodnione (68,78) (2,6) od wzorcowej czak, 1981b) Nowy Dwór II 5,0 –11,5 0,3 – 0,5 0,1- cz ęś ciowo 79,6 – 86,1 0,9 – 2,1 81,4 – 89,7 55. 19523 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2005c) (7,42) (0,38) 0,5 zawodnione (85,7) (1,3) (86,8)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Młyniec XXV 5,9 – 12,3 0,3 – 4,3 0,03- cz ęś ciowo 69,4 – 91,7 0,4 – 4,3 61,2 – 96,4 56. 15082 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2002f) (9,39) (1,89) 0,73 zawodnione (84,46) (1,51) (79,0) 1,0 – 3,0 69,65 – Młyniec XXVI 3,7 – 7,7 0,13- cz ęś ciowo 59,0 – 90,0 0,6 – 0,8 57. 17428 (2,16) 98,9 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2003a) (5,28) 0,86 zawodnione (70,72) (0,72) (97,5) Młyniec XXX 3,8 – 9,6 1,2 – 2,7 0,1- cz ęś ciowo 57,1 – 98,8 0,3 – 0,8 93,4 – 97,1 58. (Zeniuk-Honza, 2850 barwa wzorcowa brak (6,3) (1,9) 0,7 zawodnione (72,4) (0,5) (95,6) 2005) Młyniec XXVIII 3,8 – 9,5 1,2 – 4,0 0,13- cz ęś ciowo 61,1 – 98,8 0,3 – 2,1 93,4 – 98,3 59. 15125 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2004) (6,4) (2,04) 0,90 zawodnione (77,9) (0,7) (96,0) Młyniec XXVII 7,6 – 10,10 1,1 – 1,9 0,12- cz ęś ciowo 67,0 – 77,0 0,3 – 0,5 93,1 – 97,1 60. 15080 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2003b) (8,94) (1,46) 0,25 zawodnione (71,20) (0,37) (94,9) Młyniec XXIX 8,4 – 13,0 1,0 – 1,6 0,08- cz ęś ciowo 85,8 – 100,0 0,3 – 0,4 91,7 – 96,5 61. 19343 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2005a) (10,72) (1,28) 0,17 zawodnione (95,84) (0,36) (93,8) Młyniec XIII 7,7 – 8,8 1,2 – 2,3 0,14- cz ęś ciowo 80,3 – 90,7 0,2 – 0,4 91,7 – 95,4 62. 6882 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2003c) (8,37) (1,63) 0,30 zawodnione (84,07) (0,3) (93,5) 20 20 Młyniec I 1,2 – 7,9 0,0 – 2,5 71,0 – 75,8 63. 4572 0,52 suche b.d. b.d. b.d. b.d. (Kropp, 1984) (3,23) (1,6) (73,5) Młyniec XVIII/A 2,20 – 5,10 0,2 – 0,9 0,08- cz ęś ciowo 76,0 – 88,5 0,8 – 1,71 89,8 – 95,1 64. 7330 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2005b) (4,1) (0,46) 0,18 zawodnione (81,9) (1,26) (91,8) Elgiszewo XVIII 6,0 – 10,0 1,3 – 2,5 74,2 – 96,0 0,5 – 5,1 65. 19876 0,2 suche b.d. barwa jasna b.d. (Gurz ęda, 2007b) (8,2) (1,8) (88,2) (2,2) Elgiszewo XVII 3,5 – 4,0 0,0 – 0,3 cz ęś ciowo 79,0 – 99,0 - 66. 9940 0,04 b.d. barwa jasna b.d. (Gurz ęda, 2007a) (3,8) (0,17) zawodnione (87,9) (0,8) Elgiszewo XIV 3,0 – 5,5 2,0 – 4,0 0,64- 84,0 – 95,7 0,42 – 0,72 67. (Grzeszczyk, 3780 suche b.d. barwa wzorcowa b.d. (4,63) (3,38) 0,84 (90,2) (0,55) 2004) Elgiszewo XV 1,7 – 6,0 0,0 – 6,1 0,32- cz ęś ciowo 80,0 – 90,6 0,2 – 0,6 88,4 – 94,2 69. 19240 barwa wzorcowa b.d. (Po źniak, 2005d) (3,08) (2,92) 0,62 zawodnione (88,2) (0,3) (91,4) Młyniec XV 1,4 – 5,7 0,8 – 0,9 0,16- cz ęś ciowo 79,5 – 97,9 0,3 – 0,5 96,2 – 98,4 70. 8042 barwa wzorcowa brak (Po źniak, 2003d) (2,6) (0,83) 0,57 zawodnione (87,40) (0,4) (97,53) Mierzynek I Nr1 0,8 – 9,8 0,2 – 1,2 cz ęś ciowo 85,2 – 93,7 0,3 – 1,8 85,7 – 96,2 71. Pole B 15092 0,07 barwa wzorcowa brak (7,7) (0,3) zawodnione (91,22) (0,98) (91,2) (Po źniak, 2007) Ciechocin III 4,0 – 9,0 0,5 – 3,6 0,11- 79,3 – 100,0 0,2 – 1,2 brak 72. 9922 suche b.d. barwa wzorcowa (Po źniak, 2003e) (6,38) (1,42) 0,43 (94,83) (0,63) rubryka 6: * - stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa b.d. – brak danych (bada ń nie wykonano)

Kopalin ę w zło Ŝu „Elgiszewo XVI” stanowi ą iły typu beidelitowego, bezwapniowe lub słabowapniowe, wysokoplastyczne. Zło Ŝe zajmuje powierzchni ę 6,58 ha, a jego mi ąŜ szo ść wynosi od 14,8 do 29,5 m ( średnio 21,7 m). Grubo ść nadkładu (stanowi ą go piaski, Ŝwiry, glina i zamarglone iły) waha si ę od 0,5 do 6,4 m i wynosi średnio 2,8 m. Parametry jako ścio- we kopaliny (zawarto ść margla ziarnistego: 0,0–0,31%, średnio 0,02%; warto ść wody zarobowej wzgl ędnej 22,8–30,01%, średnio 25,7%; skurczliwo ść wysychania 10,5–14,3%, śred- nio 12,4%) i tworzywa ceramicznego wypalonego w temperaturze 1000°C: nasi ąkliwo ść 0,8-6,9%, średnio 4,5%; wytrzymało ść na ściskanie 29,1-109,3 MPa, średnio 66,5 MPa, świadcz ą, Ŝe iły te s ą bardzo dobrym surowcem ceramicznym, który mo Ŝna zastosowa ć do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej o czerepie porowatym i spieczonym. Z punktu widzenia ochrony środowiska, w uzgodnieniu z Geologiem Wojewódzkim, za bardzo konfliktowe (klasa C konfliktowo ści) uznano niezagospodarowane zło Ŝe pospółki „Jedwabno” i zaniechane zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Krobia”. Obydwa s ą poło Ŝone blisko uj ęć wody dla miasta Torunia, w strefie ochronnej dla tych uj ęć , w pobli Ŝu rezerwatu przyrody „Rzeka Drw ęca”, w strefie chronionego krajobrazu. Zło Ŝe „Jedwabno” poło Ŝone jest na terenach le śnych. Za konfliktowe wzgl ędem środowiska naturalnego (klasa B) uznano 24 zło Ŝa: „Młyniec III”, „Młyniec IV”, „Młyniec XIV”, „Młyniec XXI”, „Młyniec II”, „Młyniec XVIII/A”, „Młyniec XX”, „Młyniec XXV”, „Młyniec XXIX”, „Młyniec-Jedwabno I”, „Mły- niec-Jedwabno II”, „Józefowo II”, „Józefowo III”, „Józefowo IV”, „Ciechocin”, „Ciechocin III”, „Elgiszewo II”, „Elgiszewo III”, „Elgiszewo V”, „Elgiszewo IX”, „Elgiszewo X”, „Elgi- szewo XII”, „Elgiszewo XV” i „Lubicz”. Wszystkie znajduj ą si ę w strefie ochronnej uj ęć wody i w obr ębie strefy chronionego krajobrazu. Dla siedmiu złó Ŝ („Młyniec V”, „Młyniec X”, „Młyniec XI”, „Młyniec I-B”, „Ciechocin II”, „Elgiszewo IV” i „Elgiszewo VI”) nie okre ślono konfliktowo ści, z uwagi na całkowite wyczerpanie si ę ich zasobów i zako ńczenie eksploatacji. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do małokonfliktowych (tabela 1).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Kowalewo Pomorskie udokumentowane kopaliny wyst ępuj ą jedynie w strefie przypowierzchniowej, dlatego te Ŝ ich eksploatacja odbywa si ę metod ą odkryw- kow ą. Spo śród 79 udokumentowanych złó Ŝ 63 zło Ŝa były lub s ą obj ęte eksploatacj ą górnicz ą. Obecnie eksploatacja odbywa si ę w obszarach 19 złó Ŝ kruszywa naturalnego: „Nowy Dwór II”, „Młyniec XI/A”, „Młyniec XIV”, „Młyniec XVI”, „Młyniec XXV”, „Młyniec XXVI”, „Młyniec XXVII”, „Młyniec XXVIII”, „Młyniec XXIX”, „Młyniec XXX”, „Mły- niec-Jedwabno III”, „Mierzynek I” (w polu C tego zło Ŝa), „Mierzynek I Nr 1-pole B”, „Mie-

rzynek III”, „Józefowo IV”, „Ciechocin III”, „Elgiszewo XII”, „Elgiszewo XIII” i „Elgiszewo XV”. Poza zło Ŝem „Nowy Dwór II” i „Młyniec XIV”, eksploatowanymi okresowo, na pozo- stałych zło Ŝach wydobywanie kopaliny odbywa si ę w sposób ci ągły. Eksploatowane zło Ŝa maj ą niewielk ą powierzchni ę (od 0,28 ha – zło Ŝe „Młyniec XXX” do 4,58 ha – zło Ŝe „Młyniec XI/A”), roczne wydobycie kruszywa naturalnego z poszczegól- nych złó Ŝ jest rz ędu 20-30 tys. ton. U Ŝytkownikami s ą prywatni przedsi ębiorcy, cz ęsto osoby prowadz ące jednoosobow ą działalno ść gospodarcz ą. Wydobywanie kopaliny prowadzone jest z reguły intensywnie i ze wzgl ędu na niewielkie zasoby złó Ŝ trwa najcz ęś ciej przez okres 1-3 lat. Wszyscy u Ŝytkownicy złó Ŝ prowadz ą wydobycie kopalin na podstawie koncesji. Dla wszystkich zakładów górniczych ustanowiony jest obszar i teren górniczy, a dla wi ększo ści opracowano projekty zagospodarowania zło Ŝa. Ruch zakładów górniczych odbywa si ę pod nadzorem Dyrektora Okr ęgowego Urz ędu Górniczego w Poznaniu. W wi ększo ści przypadków kopalina jest sprzedawana bez przeróbki. W kilku kopal- niach kruszywo podlega wst ępnej separacji na frakcje bezpo średnio w miejscu wydobycia. Kruszywo jest wykorzystywane głównie na potrzeby lokalne w budownictwie i drogownictwie. Jedynie z kopaliny wydobywanej ze zło Ŝa „Młyniec-Jedwabno III”, której u Ŝytkowni- kiem jest Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „ELL-BET” w Mły ńcu Pierwszym, produkuje si ę kostki brukowe i drogowe. W 25 zło Ŝach uj ętych w krajowym bilansie zasobów eksploatacja została zaniechana, a wyrobiska zrekultywowano. Spo śród złó Ŝ kruszywa naturalnego s ą to: „Młyniec-Jedwab- no I”, „Młyniec”, „Młyniec XXII”, „Młyniec IV”, „Młyniec V”, „Młyniec VIII”, „Młyniec IX”, „Młyniec X”, „Młyniec XVII”, „Młyniec I-B”, „Młyniec XXI”, „Młyniec XVIII/A”, „Młyniec II”, „Józefowo II”, „Józefowo III”, „Szembekowo I”, „Ciechocin”, „Ciechocin II”, „Elgiszewo IV”, „Elgiszewo VII”, „Elgiszewo VII”, „Elgiszewo IX”, „Elgiszewo XI” i „Elgi- szewo II” oraz zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Lubicz”. W latach 70. i 80. intensywn ą eksploatacj ę kruszywa naturalnego w tym obszarze pro- wadziły Bydgoskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa (BZEK). W ich gestii były (obecnie ju Ŝ wybilansowane) zło Ŝa: „Elgiszewo”, „Nowa Wie ś”, „Józefowo” i „Młyniec Ko ścielny” oraz szereg mniejszych. W 1967 r. na potrzeby BZEK wybudowano zakład uszlachetniania kruszywa w Elgiszewie, który obecnie jest własno ści ą prywatn ą. Od pocz ątku lat 90. eksploatacj ą i przeróbk ą kopalin na obszarze arkusza Kowalewo Pomorskie zajmuj ą si ę wył ącznie pod- mioty prywatne. Zło Ŝa dokumentowane po 1990 r. cz ęsto znajduj ą si ę w obr ębie wcześniej

udokumentowanych złó Ŝ: „Młyniec Ko ścielny”, „Elgiszewo” i „Elgiszewo II”. Nie jest to sytuacja korzystna z punktu widzenia racjonalnej gospodarki kopalinami – obszary na których wyst ępuj ą kopaliny zostały sztucznie podzielone na pola zło Ŝowe, według kryterium własno- ści gruntów, co utrudnia pełne wykorzystanie zasobów. Znaczna cz ęść zasobów pozostaje uwi ęziona w filarach ochronnych i pasach ochronnych. W ostatnich latach zaznacza si ę jednak tendencja do maksymalizacji wykorzystania zasobów – s ąsiaduj ący ze sob ą przedsi ębior- cy rezygnuj ą z zachowania pasów ochronnych pomi ędzy zło Ŝami. W latach 90. w rejonie dawnych kopalni Elgiszewo, Młyniec Ko ścielny i Józefowo prowadzono niekoncesjonowan ą eksploatacj ę kruszywa naturalnego z hałd. Przykładowo – na hałdzie o powierzchni 1,44 ha, powstałej w wyniku odsiewki pospółki ze zło Ŝa „Józefowo”, zostało wtórnie zło Ŝone 111,5 tys. ton piasku (Urba ński, Prałat, 1996). Kopalin ę ilast ą pozyskiwan ą w rejonie Lubicza przerabiano w cegielni z 1910 r. W okresie II wojny światowej cegielnia była nieczynna, ponownie uruchomiono j ą w 1951 r. Z surowców ilastych wytwarzano: cegł ę pełn ą i cegł ę dziurawk ę oraz rurki drenarskie. Po za- niechaniu eksploatacji kopaliny ze zło Ŝa „Lubicz”, na pocz ątku lat 90. cegielnia została zam- kni ęta. Eksploatacja złó Ŝ surowców mineralnych, przede wszystkim kruszywa naturalnego, oraz działalno ść zakładów przeróbki kopalin w Mły ńcu Pierwszym i w Elgiszewie nie wywiera wi ększej presji na środowisko przyrodnicze. Zagro Ŝenia zwi ązane z działalno ści ą zakładów wydobywczych stanowi ą: emisja spalin do powietrza, hałas, zmiana morfologii terenu i potencjalnie – zanieczyszczenie gleby zwi ązkami ropopochodnymi. Z uwagi na bliskie s ą- siedztwo rzeki Drw ęcy (rezerwat przyrody, strefa ochrony po średniej uj ęć wody) i płytki poziom zwierciadła wód gruntowych, aby unikn ąć zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych, zabrania si ę na terenie zakładów górniczych lokalizacji magazynów paliw i tworzenia punktów tankowania paliw. Z formalnego punktu widzenia, po wprowadzeniu zakazu wydobywania skał w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Drw ęcy (w czerwcu 2005 r.) oraz po ustano- wieniu strefy ochronnej dla powierzchniowego i podziemnych uj ęć wody (we wrze śniu 2005 r.) nie powinno si ę dla tych obszarów wydawa ć koncesji eksploatacyjnych. Wi ększo ść u Ŝytkowników złó Ŝ ma wskazany kierunek rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych. Przewa Ŝnie zaleca si ę wykonanie rekultywacji o charakterze rolnym lub wodnym. Niejednokrotnie prowadzona jest ona na bie Ŝą co – skarpy wyrobisk po wybraniu kopaliny s ą

profilowane, dno (je śli nie jest wypełnione wod ą) jest wyrównywane. Najcz ęś ciej spotykan ą form ą jest zakładanie w wyrobiskach stawów rybnych i zalesianie terenu. Wyrobisko powstałe po wyeksploatowaniu kopaliny złoŜa „Lelitowo II” obecnie jest wykorzystane jako składowisko odpadów komunalnych, kontrolowane przez gmin ę Obrowo. Niezagospodarowanych górniczo pozostaje 16 złó Ŝ kruszywa naturalnego („Młyniec XIII”, „Młyniec XIX”, „Młyniec III” – pole B i C, „Młyniec XII”, „Młyniec XX”, „Jedwab- no”, „Młyniec XXIII”, „Mierzynek I” – pole A, „Lelitowo-Sęk”, „Elgiszewo XVIII”, „Elgi- szewo XVII”, „Elgiszewo V”, „Elgiszewo XIV”, „Elgiszewo X”, „Elgiszewo III” i „Nowa Wie ś I”) oraz dwa zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej – „Elgiszewo” i „Elgiszewo XVI”. Dla czterech nieeksploatowanych złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych wydano ju Ŝ koncesje eksploatacyjne. Na mapie zaznaczono równie Ŝ punkty wyst ępowania kopalin (7 kruszywa naturalnego i 1 torfu), w których okresowo pozyskiwano kopalin ę.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W ramach opracowywania arkusza Kowalewo Pomorskie dokonano oceny mo Ŝliwo ści poszerzenia bazy surowcowej. Wytypowano obszar prognostyczny kredy jeziornej (tabela 3) oraz 6 obszarów perspektywicznych kruszywa naturalnego. Obszar prognostyczny (nr I) kredy jeziornej wyznaczono w dwóch polach (rozdzielo- nych niewielkim zbiornikiem wodnym) w rejonie miejscowo ści Sk ępsk, na podstawie wyni- ków bada ń przeprowadzonych w trakcie dokumentowania tej kopaliny (Matuszewski, 1993; Matuszewski, Gurz ęda, 1994). Dokumentacja nie została do tej pory zatwierdzona z uwagi na zbyt du Ŝą zawarto ść siarczanów (do 20%) stwierdzon ą w północno-zachodniej cz ęści zło Ŝa. W obszarze tym stwierdzono kred ę jeziorn ą i martwic ę wapienn ą przykryt ą torfami o grubo- ści od 0,6 do 2,0 m. Parametry jako ściowe kredy jeziornej wskazuj ą na mo Ŝliwo ść wykorzystania kopaliny w rolnictwie do wapnowania gleb (tabela 3). Przeprowadzono równie Ŝ badania jako ściowe torfu, ale uzyskane wyniki ( średnia popielno ść 61,6%, pH 7,7) dyskwalifikuj ą kopalin ę do stosowania w rolnictwie i ogrodnictwie.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść

Zasoby Średnia kompleksu go w kat. e grubo ść litologiczno- Zastoso- Parametry D1

na nadkła- surowcowe- wanie (ha)

Wiek Wiek jako ściowe (tys. t, mapie Numer Rodzaj obszaru obszaru du go kopaliny kopaliny

kompleksu kompleksu tys. litologiczno- surowcow Powierzchnia (m) od-do, ( śr.) 3* (m) m ) pole A zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaCO3 – 45,6% wilgotno ść naturalna – 56,9% 5,5 – 9,8 0,7 zawarto ść SiO 2 – 0,43% (7,7) zawarto ść Al 2O3 – 0,21% zawarto ść Fe 2O3 – 4,02% zawarto ść MgO – 0,22% 1274 I 12,9 kj Q Sr pole B 901* zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaCO3 – 49,6% wilgotno ść naturalna – 51,0% 3,3 – 7,7 1,2 zawarto ść SiO 2 – 0,54% (5,6) zawarto ść Al 2O3 – 0,61% zawarto ść Fe 2O3 – 2,16% zawarto ść MgO – 1,95% Rubryka 3: kj – kreda jeziorna Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – w rolnictwie

Potencjalna baza kruszywa naturalnego znajduje si ę w rejonach miejscowo ści: Młyniec Pierwszy, Młyniec Drugi, Elgiszewo i Józefów. W dolinie Drw ęcy, mi ędzy Mły ńcem a Elgiszewem, wyznaczono 4 du Ŝe obszary perspektywiczne kruszywa piaszczystego, w których stwierdzono wyst ępowanie ró Ŝnoziarni- stych piasków rzecznych z wkładkami Ŝwiru, o średnich mi ąŜ szo ściach od 6,0 do 11,0 m (Strzelczyk, 1966; Marciniak, 1978). Wst ępne wyniki bada ń laboratoryjnych wskazuj ą na przydatno ść kruszywa do produkcji piasku niepłukanego do betonów oraz do produkcji mieszanki piaszczysto-Ŝwirowej. Opisane obszary perspektywiczne, znajduj ące si ę na wy Ŝszych tarasach Drw ęcy poro śni ętych lasami, nie b ędą zapewne w najbli Ŝszej przyszło ści rejonami dokumentowania nowych złó Ŝ, z uwagi na istniej ącą ju Ŝ zasobn ą baz ę kruszywa, a tak Ŝe z uwagi na rosn ące ograniczenia środowiskowe w dolinie rzeki: zakaz wydobywania skał na Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Drw ęcy oraz zakaz wydobywania piasku, Ŝwiru i innych materiałów z wód w strefie ochronnej dla uj ęć wody „Drw ęca-Jedwabno”. Wi ększe nagromadzenia kruszywa naturalnego znajduj ą si ę w rejonie północno-zachodnim. Wyznaczono tu dwa obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodno-

lodowcowych w okolicach miejscowo ści Kiełbasin (Jurys, 1990) oraz piasków w okolicach Kamionek Małych (Wojtkiewicz, 1989). Oba te obszary kontynuuj ą si ę na arkuszu Toru ń. Prace poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ piasków ze Ŝwirem prowadzone w rejonach miejscowo ści: Chełmoniec, Gronowo – Wielka Ł ąka (Gradys, Jankowski, 1975), Brzezinko – Młyniec (Skwarczy ńska, 1970), Szembekowo – Mierzynek – Lelitowo (Solczak, 1974), Nowa Wie ś (Stefaniak, 1981) nie dały pozytywnych wyników. W obszarach tych stwierdzono wyst ępowanie głównie pylastych piasków drobnoziarnistych, przykrytych miejscami glinami piaszczystymi, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 5 m. Seria piaszczysto-Ŝwirowa wyst ępuje lokalnie w formie soczewek o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2 m. W centralnej cz ęś ci arkusza, mi ędzy miejscowo ściami Szewa i Le śno, stwierdzono wyst ępowanie trzeciorz ędowych iłów o mi ąŜ szo ści do 25 m (seria ilasta nie została przewiercona). W archiwalnym opracowaniu (Matuszewski, 1990a) uznano ten rejon za perspektywicz- ny. Jednak słabe rozpoznanie geologiczne (obecno ść iłów w pojedynczych otworach) i brak badań jako ściowych kopaliny, du Ŝa mi ąŜ szo ść nadkładu (4-13,5 m) oraz wyst ępowanie zwar- tego kompleksu le śnego w analizowanym obszarze nie upowa Ŝniaj ą do wytypowania tu obszaru perspektywicznego. W latach 1966–67 prowadzone były w rejonie miejscowo ści: Gronowo, Młyniec, Lu- bicz prace geologiczno-poszukiwawcze w ęgla brunatnego (Piwocki, 1969). Mioce ńska seria węglowa wykształcona jest na całym badanym obszarze, jednak została ona w wielu miejscach zerodowana. W ęgle wyst ępuj ące w tym rejonie nale Ŝą do kategorii w ęgli ziemistych i zalegaj ą na gł ęboko ści od 19,8 m do 106,0 m ( średnio 65,8 m), a grubo ść pokładów waha si ę od 0,2 m do 2,4 m (nie osi ąga mi ąŜ szo ści bilansowej). Parametry jako ściowe kopaliny wygl ą- daj ą nast ępuj ąco: zawarto ść popiołu A s – 22,44–39,67% ( średnio 30,43%) oraz warto ść opa- łowa Q rw – 1517-2011 kcal/kg ( średnio 1789 kcal/kg) wskazuj ą, Ŝe jest to miernej jako ści surowiec energetyczny niemaj ący znaczenia przemysłowego.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Kowalewo Pomorskie jest poło Ŝony w dolnym biegu rzeki Drw ęcy, prawobrze Ŝnego dopływu Wisły. Zlewnia Drw ęcy zajmuje około 96% jego powierzchni i wyznacza j ą dział wodny II rz ędu (w zachodniej i północno-zachodniej cz ęś ci). W obr ębie zlewni Drw ęcy znajduj ą si ę działy III rz ędu: Strugi Kowalewskiej-Mły ńskiej (w cz ęś ci pół- nocnej i środkowej), Strugi Rychnowskiej (w cz ęś ci północno-zachodniej), Strugi Ciechoci ń-

skiej i Strugi Miliszewskiej (w cz ęś ci południowo-wschodniej). W cz ęś ci południowo- zachodniej i środkowej wyznaczono działy III rz ędu mniejszych cieków, bezpo średnio wpa- daj ących do Drw ęcy. Niewielki fragment (około 4% powierzchni) w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru nale Ŝy do zlewni II rz ędu Strugi Toru ńskiej, uchodz ącej bezpo- średnio do Wisły w Toruniu. Sie ć rzeczna jest słabo wykształcona – przewa Ŝaj ą cieki o niewielkich przepływach oraz rowy melioracyjne. Na omawianym obszarze wyst ępuje tylko kilka niewielkich jezior, głównie w cz ęś ci północnej. Do najwi ększych nale Ŝą jezioro Mlewiec (o powierzchni 84,4 ha) i Jezioro Kamion- kowskie (68,8 ha) poło Ŝone na zachód od Kowalewa. Mniejsze zbiorniki wód stoj ących – jeziora Oszczywilk (16,6 ha) i Ostrowite – znajduj ą si ę na południowy wschód od Kowalewa Pomorskiego. W dolinie Drw ęcy znajduje si ę jezioro Okonin o powierzchni 36,5 ha. W miejscowo ści Pruska Ł ąka, w dnie doliny Strugi Rychnowskiej, wybudowano sztuczne stawy wykorzystywane do hodowli ryb. Z uwagi na du Ŝe znaczenie gospodarcze (uj ęcie wód powierzchniowych dla Lubicza i Torunia) oraz przyrodnicze (rezerwat wodno-faunistyczny obejmuj ący wi ększ ą cz ęść rzeki), Drw ęca i uj ściowe odcinki jej dopływów s ą obj ęte stałym monitoringiem. Kontrolowany odcinek rzeki w województwie kujawsko-pomorskim ma długo ść około 117 km. W granicach arkusza Kowalewo Pomorskie znajduje si ę jeden punkt pomiarowy na Drw ęcy, w miejscowo- ści Młyniec (na 15,8 km rzeki). Punkt monitoringowy w Olszówce (na 37 km rzeki) zlokalizowany jest tu Ŝ poza zachodni ą granic ą badanego obszaru (na arkuszu Golub-Dobrzy ń). Ba- dania z 2005 r., b ędące kontynuacj ą bada ń z lat poprzednich, wskazują Ŝe rzeka na całym kontrolowanym odcinku prowadzi wody zadowalaj ącej jako ści (klasa III). Wska źnikiem decyduj ącym o ocenie wód była liczba bakterii grupy coli typu kałowego. Poprawa czysto ści wód Drw ęcy nast ępuje systematycznie od pocz ątku lat 90., ale III klas ę stwierdzono dopiero po raz pierwszy w roku 2000. W porównaniu z badaniami z 2004 r. średnioroczne warto ści analizowanych parametrów fizyczno-chemicznych nie wykazywały istotnych zmian. Nale Ŝy jednak zwróci ć uwag ę, Ŝe rok 2005 był rokiem suszy hydrologicznej, co nie pozostaje bez wpływu na stan czysto ści rzek (Raport..., 2006). Wyniki bada ń z 2005 r. Strugi Ciechoci ńskiej (w granicach arkusza w dwóch punktach) wskazuj ą na niezadowalaj ący stan wody w tym cieku (klasa IV), głównie ze wzgl ędu na niskie natlenienie, przekroczenie st ęŜ eń azotu Kiejdahla oraz wysokie st ęŜ enie ChZT-Mn. Wo- dy złej jako ści (klasa V) odnotowano te Ŝ w dwóch punktach kontrolno-pomiarowych na do- pływie zasilaj ącym Strug ę Ciechoci ńsk ą pod Małszycami. W porównaniu do lat poprzednich notuje si ę tu wzrost zanieczyszczenia bakteriologicznego. Badania jako ści wód pozostałych

dopływów Drw ęcy w granicach arkusza prowadzono po raz ostatni w 1997. Wykazały one pozaklasowy stan wód pod wzgl ędem fizykochemicznym: Strugi Kowalewskiej (w Kowale- wie i Bielsku), Strugi Rychnowskiej (w Krupce Młyn, Pruskiej Ł ące i Mły ńcu) i Lubianki (w Dulniku u uj ścia do Drw ęcy). Przekroczenia dotyczyły przede wszystkim: fosforu ogólne- go, fosforanów i azotynów, a w niektórych przypadkach tak Ŝe tlenu rozpuszczonego. Stan bakteriologiczny badanych wód był nieco lepszy i odpowiadał w niektórych punktach pomiarowych III klasie czysto ści. Jedynie w dolnym odcinku Strugi Kowalewskiej stwierdzono wyst ępowanie wód III klasy czysto ści według kryterium ogólnego, w dwóch punktach kontrol- nych: w Kałdunku i w Ł ęgach (odcinek uj ściowy do Drw ęcy). W 2004 roku monitoringiem obj ęto równie Ŝ wody jeziora Okonin, które wykazały II klas ę czysto ści. Wody Jeziora Kamionkowskiego mie ściły si ę w 1999 r. w II klasie czysto- ści, a wody jeziora Mlewiec, według bada ń z roku 1997, były pozaklasowe (Raport..., 2006). Zanieczyszczenie wód powierzchniowych jest przede wszystkim zwi ązane ze stosowa- niem w gospodarce rolnej nawozów sztucznych i innych środków chemicznych. Negatywny wpływ ma równie Ŝ nie w pełni uporz ądkowana gospodarka ściekowa. Na omawianym obszarze wody powierzchniowe Drw ęcy s ą ujmowane w Lubiczu (oko- ło 11 km przed uj ściem do Wisły). Jest to uj ęcie wody pitnej dla mieszka ńców Torunia, po- bieraj ące średnio 30-40 tys. m 3/h (zasoby eksploatacyjne wynosz ą 88 tys. m 3/h). Uj ęcie wód powierzchniowych Drw ęcy od wrze śnia 2005 r. ma wyznaczon ą stref ę ochrony po średniej, obejmuj ącą znaczny obszar doliny Drw ęcy na odcinku od Golubia-Dobrzynia po Lubicz Dol- ny, a tak Ŝe dolin ę Strugi Rychowskiej od Wielkiej Ł ąki do uj ścia do Drw ęcy. W strefie ochronnej obowi ązuje szereg zakazów zwi ązanych z zabezpieczeniem wody przed zanieczyszczeniem, m.in. zakaz wydobywania Ŝwiru, piasku i innych materiałów z wód.

2. Wody podziemne

Uwzgl ędniaj ąc podział regionalny wód podziemnych obszar arkusza Kowalewo Pomor- skie nale Ŝy do regionu mazowieckiego, rejonu chełmi ńsko-dobrzy ńskiego (Paczy ński, 1995). Wyst ępuj ą tu trzy pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe – stanowi ące na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza główny u Ŝytkowy poziom wodono śny oraz trzeciorz ędowe i kredowe, maj ące znaczenie jako główny poziom u Ŝytkowy w cz ęś ci południowo-zachodniej (Olszewski, 2002).

Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne Powszechnie ujmowany czwartorz ędowy poziom wodono śny jest zwi ązany przede wszystkim z piaszczystymi utworami wodnolodowcowymi, lokalnie z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami interglacjalnymi. W obr ębie doliny Drw ęcy, poziom wodono śny jest wykształcony

w postaci piaszczystych utworów plejstoce ńskich oraz piaszczysto-Ŝwirowych rzecznych i jeziornych utworów holoce ńskich. Na przewa Ŝaj ącym obszarze izolacja czwartorz ędowego poziomu wodono śnego od powierzchni terenu jest dobra. Tylko w dolinie Drw ęcy opisywany poziom nie posiada Ŝadnej izolacji. Na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza mi ąŜ szo ść czwartorz ędowego poziomu wodono- śnego wynosi 15-50 m ( średnio 21 m), a jedynie w dolinie Drw ęcy jest znacznie mniejsza i wynosi 5-15 m. Średni współczynnik filtracji wynosi 16,4 m/d, a średnia przewodno ść – 349 m2/d. Najwy Ŝsze przewodno ści czwartorz ędowego poziomu wodono śnego wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci obszaru arkusza (1246 m 2/d w Kowalewie Pomorskim i 1007 m 2/d w Wielkiej Ł ące), natomiast ku południowi przewodno ść stopniowo maleje, osi ągaj ąc warto- ści <100 m 2/d. Potencjalne wydajno ści pojedynczych studni czwartorz ędowych wynosz ą: 50-70 m 3/h w cz ęś ci północno-wschodniej arkusza, 30–50 m 3/h w cz ęś ci północno-zachodniej oraz 10–20 m 3/h w cz ęś ci południowej. Lokalnie, na zboczach doliny Drw ęcy, wydajno ść studni korzystaj ących z poziomu czwartorz ędowego spada do 0 m 3/h. Jako ść wód poziomu czwartorz ędowego w północnej i centralnej cz ęś ci arkusza jest zła (III klasa czysto ści), na co wpływ ma du Ŝa zawarto ść Ŝelaza ( średnio 4,7 mg/dm 3) i manganu (średnio 0,33 mg/dm 3) oraz lokalnie podwy Ŝszona utlenialno ść . Średni ą jako ść wód (klasa czysto ści IIb), wymagających prostego uzdatnienia, stwierdzono tylko w cz ęś ci południowej. Jedynie w utworach wodonośnych doliny Drw ęcy, eksploatowanych przez uj ęcie infiltracyjne w Jedwabnie, stwierdzono wod ę I klasy czysto ści (Olszewski, 2002).

Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne W obr ębie tego pi ętra wodono śnego uj ęcia wód podziemnych korzystaj ą z poziomu mioce ńskiego, wykształconego w postaci drobnoziarnistych piasków kwarcowych z wkład- kami w ęgla brunatnego. Poziom mioce ński, o średniej mi ąŜ szo ści 7-25 m, ma charakter nie- ci ągły i wyst ępuje w otoczeniu zwartych kompleksów utworów ilastych. Zwierciadło wody jest napi ęte. Poziom ten jest eksploatowany w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (w Lubiczu, Dobrzejewicach, Józefowie i Olszówce), gdzie brak czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego o znaczeniu u Ŝytkowym oraz w Kowalewie Pomorskim. Wyst ępuje na gł ębo- ko ści od 37 m (w cz ęś ci północnej) do 89 m (w cz ęś ci południowo-wschodniej). Średni współczynnik filtracji wynosi 1,5 m/d, a średnia przewodno ść warstwy wodono śnej – 20,7 m2/d. Potencjalne wydajno ści pojedynczych studni wahaj ą si ę od 5 m 3/h (w cz ęś ci pół- nocnej) do 70 m 3/h w Dobrzejewicach (w cz ęś ci południowo-zachodniej).

Wody trzeciorz ędowe s ą twarde i średnio twarde, o odczynie słabo zasadowym (pH od 7,1 do 7,8). Zawarto ść chlorków (5-15 mg/dm 3), siarczanów (0-20 mg/dm 3), azotanów ( śred- nio 5 mg/dm 3), azotynów ( średnio do 0,025 mg/dm 3), magnezu (10-30 mg/dm 3), sodu, fluor- ków i fosforanów kształtuje si ę znacznie poni Ŝej norm dopuszczalnych dla wód pitnych, co świadczy o dobrej izolacji wód poziomu mioce ńskiego od powierzchni terenu. Cech ą charak- terystyczn ą wód tego rejonu s ą podwy Ŝszone st ęŜ enia Ŝelaza ( średnio 0,2-2 mg/dm 3) i manganu ( średnio 0,1-0,6 mg/dm 3), które zadecydowały o średniej klasie jako ści (IIb) wód poziomu trzeciorz ędowego na całym obszarze arkusza (Olszewski, 2002).

Kredowe pi ętro wodono śne Wody podziemne w utworach kredy wyst ępuj ą w systemie kawern, szczelin i sp ęka ń wapieni i margli górnokredowych. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wynosi średnio 30–50 m, ale lokalnie mo Ŝe dochodzi ć do 100 m. Powierzchnia stropu kredowego poziomu wodono- śnego wyst ępuje najpłycej w cz ęś ci południowo-zachodniej, w okolicach Dobrzejewic i Lubicza (od 0 do – 30 m n.p.m.), natomiast w kierunku północnym i wschodnim stopniowo obni Ŝa si ę do – 50 m n.p.m. Zwierciadło wód znajduje si ę pod znacznym ci śnieniem hydro- statycznym, wynosz ącym 4–8 atmosfer. Współczynnik filtracji omawianych utworów waha si ę od 0,06 m/d do 2,98 m/d. Wydajno ści pojedynczych studni s ą zmienne i wynosz ą od 16-17 m 3/h (w Rogówku i Lubiczu Dolnym) do 54–73 m 3/h (w Dobrzejewicach). Kredowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę bardzo dobrym stopniem izolacji od powierzchni terenu oraz praktycznie brakiem wi ęzi hydraulicznej wód kredowych z wodami powierzchniowymi. Opisane wody s ą wodami średnio twardymi, rzadziej twardymi, o odczynie słabo zasadowym (pH od 7 do 7,8). Charakterystyczne dla tych wód s ą niskie zawarto ści azotanów (maksymalnie do 0,1 mg/dm 3) i azotynów (maksymalnie do 0,015 mg/dm 3). Przeci ętne st ęŜ e- nia magnezu (20–40 mg/dm 3), siarczanów (0–20 mg/dm 3) i chlorków (8–200 mg/dm 3) nie przekraczaj ą dopuszczalnych st ęŜ eń dla wód pitnych. Jedynie w okolicach Rogówka i Brze ź- na wyst ępuj ą przekroczone st ęŜ enia chlorków, sodu, fluorków i boru, ale znajduj ące si ę tutaj studnie (teren ogródków działkowych) eksploatuj ą wod ę wył ącznie dla potrzeb gospodarczych. Średnia zawarto ść manganu w wodach poziomu kredowego nie przekracza na ogół 0,05 mg/dm 3, a maksymalna zawarto ść Ŝelaza wyniosła 0,8 mg/dm 3. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru wyst ępowania kredowego głównego poziomu u Ŝytkowego jako ść wód jest dobra (klasa IIa) i wymaga tylko prostego uzdatniania, a jedynie w północnej cz ęś ci stwierdzono wody średniej (klasa IIb) i niskiej (klasa III) jako ści (Olszewski, 2002).

W zdecydowanej wi ększo ści uj ęcia eksploatuj ą wody poziomu czwartorz ędowego. W Kowalewie Pomorskim znajduj ą si ę dwa wi ększe uj ęcia eksploatuj ące wody czwartorz ę- dowe: jednootworowe uj ęcie na stacji PKP oraz jednootworowe uj ęcie przemysłowe zakładu rolno-ogrodniczego. Pozostałe wi ększe uj ęcia korzystaj ące z wód poziomu czwartorz ędowego wyst ępuj ą w: Wielkim Rychnowie-Marianach (dwie studnie), Wielkiej Ł ące (jedna studnia), Lipienicy (jedna studnia) oraz Nowej Wsi (dwuotworowy wodoci ąg wiejski). Najwi ększe uj ę- cie wód podziemnych z poziomu czwartorz ędowego to barierowe uj ęcie infiltracyjne „Jedwab- no”, znajduj ące si ę w miejscowo ści Jedwabno. Składa si ę ono z 22 studni rozmieszczonych wzdłu Ŝ Drw ęcy. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wynosz ą 1068 m 3/h (pojedyncze studnie maj ą wydajno ści od 20 m 3/h do ponad 160 m 3/h). Uj ęcie „Jedwabno” posiada zatwierdzon ą stref ę ochrony po średniej o powierzchni około 210 ha. Woda z tego uj ęcia, zaspokajaj ąca potrzeby gminy Lubicz i cz ęś ciowo Torunia, jest uzdatniana i mieszana z wodami pochodz ą- cymi z uj ęcia powierzchniowego na Drw ęcy. W Dobrzejewicach znajduje si ę trzyotworowe uj ęcie, eksploatuj ące wody pi ętra kredowego i trzeciorz ędowego, zaopatruj ące północn ą cz ęść gminy Obrowo. Pozostałe uj ęcia wód podziemnych zlokalizowane w mniejszych miejscowo- ściach maj ą średnie wydajno ści od kilku m 3/h do kilkunastu m 3/h. Wykorzystanie zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych z utworów czwartorz ędo- wych na obszarze arkusza Kowalewo Pomorskie jest niedu Ŝe i wynosi około 10%, natomiast łączne wykorzystanie zasobów wód trzeciorz ędowych i kredowych – około 35% (Olszewski, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza jest niski i bardzo niski, zwłaszcza w cz ęś ci północnej, środkowej i południo- wej, gdzie średnia mi ąŜ szo ść utworów nieprzepuszczalnych (którymi s ą gliny czwartorz ędowe i iły trzeciorz ędowe) wynosi 50 m. Jedynie na niewielkim obszarze w cz ęś ci połu- dniowo-zachodniej i zachodniej stopie ń zagro Ŝenia wzrasta do wysokiego i bardzo wysokiego z uwagi na ascenzj ę wód słonych (zwi ązan ą ze strukturami kredowymi Aleksandrowa Kujaw- skiego) oraz podwy Ŝszon ą zawarto ść chlorków w wodach pi ętra kredowego. Realne i potencjalne zagro Ŝenia dla jako ści wód podziemnych stwarzaj ą obiekty uci ąŜ liwe: stacje paliw oraz oczyszczalnie ścieków w: Kowalewie Pomorskim, Wielkiej Ł ące, Wielkim Rychnowie, Gro- nowie i Mlewcu. Według A. S. Kleczkowskiego (1990) jedynie południowo-zachodni fragment obszaru arkusza Kowalewo Pomorskie znajduje si ę w strefie wysokiej ochrony GZWP nr 141 – Zbiornik rzeki dolnej Wisły (fig. 3). Obecnie jest opracowywana dokumentacja dla tego zbiornika.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Kowalewo Pomorskie na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodku poro- wym; 4 – jezioro Nazwa i nr GZWP, wiek ujmowanych utworów: Zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno – 131, czwartorz ęd (Q); Zbiornik rzeki dolna Wisła – 141, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165 z 4.10.2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Kowalewo Pomorskie, umiesz- czono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych

(median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z 9 wrze śnia 2002 r.).

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Metale szu N=8 N=8 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa A 1) ę ść Gł boko (m p.p.t.) Mineralizacja HCl (1:4) 0,0-0,3 0-2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 17-35 27 25 Cr Chrom 50 150 500 2-6 6 5 Zn Cynk 100 300 1000 13-38 23 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-7 4 3 Ni Nikiel 35 100 300 2-5 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5-105 11 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Kowalewo Po- 1) grupa A morskie w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 7 1 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rol nych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Kowalewo Pomorskie do poszczególnych grup u Ŝyt- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu, jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, cynku, kadmu, kobaltu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, mied ź, nikiel i ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 7 spo śród badanych próbek spełnia warunki

klasyfikacji do grupy A, co pozwala na ich wielofunkcyjne u Ŝytkowanie. Do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfiko- wano próbk ę gleby z punktu 8 z uwagi na wzbogacenie w ołów, pochodz ące prawdo- podobnie ze źródeł antropogenicznych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 z 14.05.2002 r., poz. 498.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporz ądzenie M Ś* PEL ** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 z 14.05.2002 r., poz. 498) ** - MacDonald D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad-

ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Mlewieckiego (tabela 6). Osady te charakteryzuj ą si ę nieznacznie podwy Ŝszon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków takich jak ołów, chrom, nikiel, ale s ą one ni Ŝsze od dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministra Środowiska, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Jez. Mlewieckie Pierwiastek (1997 r.) Arsen (As) 5 Chrom (Cr) 13 Cynk (Zn) 64 Kadm (Cd) 0,5 Mied ź (Cu) 11 Nikiel (Ni) 14 Ołów (Pb) 30 Rt ęć (Hg) 0,11

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co jeden kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił

2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy: zachodniej i wschodniej. Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza (fig. 4). Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki s ą do ść zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od niespełna 20 do ponad 40 nGy/h. Warto ść średnia wynosi około 35 nGy/h, co jest warto ści ą zbie Ŝną z średni ą dla Polski wynosz ącą 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści dawki s ą do ść silnie zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od niespełna 20 do 40 nGy/h, w pojedynczym punkcie osi ągaj ąc 50 nGy/h. Takie zró Ŝnicowanie warto ści dawki zwi ązane jest z budow ą geologiczn ą powierzchni terenu tego arkusza. Ni Ŝsze warto ści dawki zwi ązane s ą z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi wyst ępuj ącymi w formie pasa ci ągn ącego si ę od południowo-zachodniego kra ńca arkusza w kierunku północno-wschodnim. Utwory te cechuj ą si ę wartościami dawki wynosz ącymi około 20–25 nGy/h. Pozostał ą cz ęść arkusza buduj ą w wi ększo ści gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Utwory te charakteryzuj ą si ę znacznie wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma, wynosz ącymi zazwyczaj ponad 30 nGy/h. W skałach tych obecne s ą w du Ŝych ilo ściach minerały ilaste, zawieraj ące zwykle podwy Ŝszone koncentracje pierwiastków promieniotwórczych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,1 do ponad 3 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobnego rz ędu. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

322W PROFIL ZACHODNI 322E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5894692 5893750

5884472 5890538

m 5882754 m 5887699

5880276 5884656

5878536 5879724

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

39 39 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5894692 5893750

5884472 5890538

m 5882754 m 5887699

5880276 5884656

5878536 5879724 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rz ędnych - opis siatki kilometrowej arkusza) Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Kowalewo Pomorskie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU Nr 62, poz..628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: - wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, - warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, - wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: - izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u Ŝyteczno ści pu- blicznej, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złó Ŝ). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania w obr ębie wyró Ŝnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich. Lokali- zowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7).

Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 i oboj ętne

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Kowalewo Pomorskie Mapy hy-

drogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Olszewski, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowa-nie odpadów. Wydzielo- ne tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Kowalewo Pomorskie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: - zabudowa Kowalewa Pomorskiego – siedziby urz ędu miasta i gminy oraz Lubicza i Ciechocina b ędących siedzibami urz ędów gmin, a tak Ŝe rejony miejscowo ści: Gło- gówko, Brzozowo, Rychnowo, Wielka Ł ąka, Gronowo i Krobia, - strefy ochrony uj ęcia wód powierzchniowych i podziemnych „Drw ęca-Jedwabno”, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, - rezerwat przyrody „Rzeka Drw ęca”, - obszar obj ęty ochron ą prawn ą w systemie Natura 2000 „Dolina Drw ęcy” (siedlisko), - tereny bagienne, podmokłe, źródliskowe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, - obszary (do 250 m) wokół akwenów, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Drw ęcy, Strugi Rychnowskiej, Strugi Mły ńskiej, Lubianki i mniejszych cieków, - tereny o spadkach przekraczaj ących 10°.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t.

Pod k ątem składowania odpadów wył ącznie oboj ętnych wyznaczono miejsca, gdzie w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. wyst ępuj ą gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej zlodowace ń północnopolskich. Odsłaniaj ą si ę one na powierzchni prawie całego analizowa- nego terenu, tworz ąc zwart ą pokryw ę o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 30–35 m. Gliny s ą dwu- dzielne, rozdzielone piaszczysto-Ŝwirowymi osadami wodnolodowcowymi oraz iłami zastoiskowymi. Glina zwałowa buduje płaskie i faliste równiny morenowe, w północnej cz ęś ci moreny czołowe i moreny martwego lodu. Gliny dolne s ą mułkowate lub piaszczyste, szarozielone, z otoczakami i głazami. Górne gliny maj ą znacznie mniej otoczaków i s ą szarobrunatne lub czerwonobrunatne. Glina zwałowa fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej zalega prawie poziomo na starszych osadach i nie jest zaburzona glacitektonicznie (Niewiarowski, Wilczy ński, 1979). Obszary wyznaczone pod lokalizacj ę składowisk odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę na terenie gminy Kowalewo Pomorskie w rejonie Nowy Dwór – Kowalewo Pomorskie – Ostro- wite – Szewa, w gminie Lubicz w rejonie Gronówko – Gronowo – Lubicz Dolny, w gminie Obrowo w rejonie: Głogowo – Ł ąŜ ynek – Z ębowo oraz w gminie Ciechocin w rejonach: Mał- szyce – Świ ętosław i Ciechocin – Nowa Wie ś. Maj ą one du Ŝe, równinne powierzchnie i znajduj ą si ę przy drogach dojazdowych. Składowiska mo Ŝna zlokalizowa ć w dogodnej od- legło ści od zabudowa ń miejscowo ści. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w rejonie Kowalewa Pomorskiego, Ciechocina i Lubicza jest zabudowa. Obszary w rejonach Nowy Dwór, Wielka Ł ąka, Rogów- ko, Jedwabno, cz ęś ciowo Ciechocin, Nowa Wie ś i Szewa poło Ŝone s ą w Obszarze Chronio- nego Krajobrazu Doliny Drw ęcy.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie wyznaczono dwa obszary preferowane do składowania odpa- dów komunalnych. W gminie Kowalewo Pomorskie w rejonie miejscowo ści Szewa przeprowadzono badania w celu udokumentowania iłów plioce ńskich (Matuszewski, 1990b). W trakcie prac geologiczno-poszukiwawczych wykonano tu siedem otworów wiertniczych, w których pod nadkła- dem o grubo ści 2,0–8,2 m zło Ŝonym z osadów piaszczysto-gliniastych wyst ępowały plioce ń- skie iły o mi ąŜ szo ści od 4,0 do ponad 21,8 m (warstwa iłów nie została przewiercona). Pro- blemem przy budowie obiektu mo Ŝe by ć wyst ępuj ący w osadach nadkładu przypowierzch- niowy poziom wodono śny. Konieczne b ędą dodatkowe badania hydrogeologiczne, dodatko-

we uszczelnienie ścian bocznych potencjalnego obiektu oraz rygorystyczne zabezpieczenie odcieków, aby nie dopu ści ć do zanieczyszczenia przypowierzchniowego poziomu wodono- śnego. Drugi obszar wyznaczono w granicach dwóch udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej: „Elgiszewo” i „Elgiszewo XVI”. Kopalin ą s ą jeziorne, bezwapienne iły i mułki plioce ńskie o zmiennym zabarwieniu (iły pstre) o miąŜ szo ści dochodz ącej do 29,5 m (nieprzewiercone). Zło Ŝa s ą suche, dotychczas nie były eksploatowane. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów komunalnych w wyznaczonych obszarach jest poło Ŝenie w Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Drw ęcy. Dla celów składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ bezpo śred- nie s ąsiedztwo otworów, w których nawiercono gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach lub gliny i iły. W rejonie Wielkiego Rychnowa w dwóch otworach wyst ępuje 20-metrowa warstwa glin. W Wielkiej Ł ące nawiercono 21-metrow ą warstw ę glin przewarstwionych dwumetrow ą warstw ą iłów. W otworze odwierconym przy zabudowaniach na południu Gronowa nawiercono ośmiometrow ą warstw ę iłów i mułków czwartorz ędowych. W kolejnym otworze wykonanym w odległo ści około 600 m od pierwszego, pod 75-metrow ą warstw ą glin zalega podobnej mi ąŜ szo ści warstwa iłów pstrych. Na północny wschód od Lubicza iły plioce ńskie nawiercono na gł ęboko ści 0,7 m. Iły maj ą 19,3 m mi ąŜ szo ści. W otworze odwierconym w rejonie Szewy, pod dwumetrowym piaszczystym nadkładem stwierdzono wyst ępowanie iłów plioce ńskich o mi ąŜ szo ści 9,0 m (nieprzewiercone). S ąsiedztwo tych otworów mo Ŝna rozpatrywa ć pod k ątem składowania odpadów komunalnych lub niebezpiecznych. Konieczne b ędzie wykonanie dodatkowych bada ń, które pozwol ą na ustalenie rozprzestrzenienia warstw gliniasto-ilastych i ewentualn ą budow ę składowisk w takiej odległo ści od zabudowy, Ŝeby obiekty nie były uci ąŜ liwe dla mieszka ńców. Z kolei otworze odwierconym w rejonie Ciechocina nawiercono 22,5 m glin. W Głogowie (na południowy wschód od Lubicza) nawiercono 29 m glin zwałowych z otoczakami pod ścielonych iłami pstrymi o mi ąŜ szo ści 33 m. Składowisko odpadów komunalnych znajduje si ę w rejonie Nowej Wsi w gminie Lu- bicz. Jest ono obsługiwane przez MPO Toru ń. Składowisko ma wykonany przegl ąd ekologiczny, zatwierdzon ą instrukcj ę eksploatacji i jest monitorowane.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne obszarów wyznaczonych do składowania odpadów s ą korzystne. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 30–35 m. S ą

to gliny fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej zalegaj ące prawie poziomo na starszych osadach, nie- zaburzone glacitektoniczne. Gliny te s ą słaboskonsolidowane lub nieskonsolidowane, ale ich wła ściwo ści izolacyjne s ą wystarczaj ące dla składowania odpadów oboj ętnych. Warunki geologiczne w miejscach wyznaczonych pod składowanie odpadów komunalnych s ą dobre. Iły maj ą du Ŝe mi ąŜ szo ści, problemem s ą jednak wody przypowierzchniowe wyst ępujące w osadach nadkładu w obszarze wyznaczonym w rejonie Szewy. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów znajduj ą si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Śred- ni stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje w cz ęś ci obszarów wyznaczonych w rejonie Kowalewo Po- morskie – Wielkie Rychnowo – El Ŝanowo – Gronowo – Rogowo.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenie wyrobiska zaniechanego zło Ŝa piasków „Lelitowo II” planowana jest budowa gminnego składowiska odpadów komunalnych. Obecnie ju Ŝ składuje si ę tu odpady, prace nadzorowane s ą przez urz ąd gminy. Wyrobiska złó Ŝ kruszywa naturalnego „Mierzynek I” i „Mierzynek II” oraz wyrobiska licznych złó Ŝ udokumentowanych w rejonie Mły ńca, poło Ŝone na obszarze pozbawionym izolacji, s ą zawodnione. Wyrobiska pozostałych złó Ŝ oraz punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z 24.03.2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowane- go składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno–in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi-

ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Kowalewo Pomorskie dokonano wstępnej oceny geologiczno- in Ŝynierskiej gruntów wyst ępuj ących w strefie przypowierzchniowej, w celu wyznaczenia warunków podło Ŝa budowlanego. Z powodu braku szczegółowej mapy geologicznej tego obszaru wykorzystano: - map ę geologiczn ą w skali 1:200 000 (Niewiarowski i inni, 1978), - Map ę hydrogeologiczn ą Polski w skali 1:50 000 (Olszewski, 2002), - dane dotycz ące gł ęboko ści wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych, uzyskane z profili otworów hydrogeologicznych, - ogólne informacje o ukształtowaniu powierzchni terenu, rozmieszczeniu rejonów podmokłych i terenów o spadkach powy Ŝej 12%, uzyskane z mapy topograficznej. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w instrukcji Mapy geo środowiskowej Polski (In- strukcja..., 2005) z oceny warunków budowlanych wyłączono: obszary wyst ępowania złó Ŝ, obszar rezerwatu „Rzeka Drw ęca”, tereny le śne i rolne w klasie I–IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz rejony zwartej zabudowy Kowalewa Pomorskiego i Lubicza. Bardzo du Ŝe nagromadzenie złó Ŝ w obszarach zło Ŝowych (rejony: Jedwabna, Mły ńca Pierw- szego, Mły ńca Drugiego i Elgiszewa) spowodowało, Ŝe równie Ŝ te obszary nie zostały poddane ocenie warunków budowlanych. Z uwagi na znaczne rozprzestrzenienie gleb chronionych (w klasie I–IVa) i komplek- sów le śnych, waloryzacj ą obj ęto głównie środkow ą, południowo-zachodni ą i północno- zachodni ą cz ęść obszaru omawianego arkusza. Wyznaczono dwie podstawowe kategorie obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa s ą generalnie zwi ązane z obszarami wyst ępowania: gruntów spoistych w stanach: zwartym, półzwartym lub twardoplastycznym oraz gruntów niespoistych średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Na omawianym terenie warunki korzystne wyst ępuj ą na wi ększo ści obszarów podda- nych ocenie geologiczno-in Ŝynierskiej. Warunki te s ą przede wszystkim zwi ązane z obszarem

wysoczyznowym w południowo-zachodniej i północno-wschodniej cz ęś ci opisywanego arkusza. Na powierzchniach wysoczyzn wyst ępuj ą spoiste grunty morenowe zlodowace ń północ- no-polskich (gliny zwałowe mało piaszczyste, w których nie stwierdzono zaburze ń glacitek- tonicznych), a lokalnie piaski gliniaste oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Grunty spoiste zlodowace ń północnopolskich s ą słaboskonsolidowane lub nieskonsolidowane co rzutuje na ich mniejsz ą wytrzymało ść i wi ększ ą odkształcalno ść w stosunku do starszych osadów polodowcowych skonsolidowanych. W cz ęś ci północno-zachodniej korzystne warunki budowlane wyznaczono w obr ębie gruntów piaszczystych średniozag ęszczo- nych (piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych). W dolinie Drw ęcy warunki korzystne s ą zwi ązane tak Ŝe z gruntami piaszczystymi śred- niozag ęszczonymi i zag ęszczonymi (piaskami z domieszk ą Ŝwirów o genezie rzecznej), wyst ępuj ącymi na powierzchniach tarasów nadzalewowych, w których poziom wody gruntowej znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki niekorzystne dla budownictwa s ą generalnie zwi ązane z wyst ępowaniem: gruntów słabono śnych (organicznych, spoistych w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym oraz gruntów niespoistych lu źnych), obszarów wód agresywnych, zalewanych w czasie powodzi, podmokłych i zabagnionych, obszarów obj ętych ruchami masowymi (spełzywaniem), obszarów o spadkach terenu powy Ŝej 12% oraz obszarów zmienionych w wyniku działalności człowieka. Warunki niekorzystne wyst ępuj ą głównie w obr ębie dolin rzecznych oraz zagł ę- bie ń i obni Ŝeń na powierzchniach wysoczyzn lub wy Ŝszych tarasów rzecznych. Warunki niekorzystne maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w dolinach Drw ęcy i jej wi ększych dopływów (Strudze Rychnowskiej, Strudze Miliszewskiej i Strudze Ciechoci ńskiej). Wyst ępuj ące w dnach tych dolin powierzchnie tarasów zalewowych zbudowane s ą z lu źnych i średnio zagęszczonych gruntów piaszczysto-Ŝwirowych, przewarstwionych cz ęsto gruntami spoistymi w stanie mi ękkoplastycznym (pyłami i glinami pylastymi oraz mułkami w dolinie Drw ęcy), a tak Ŝe gruntami organicznymi (namułami, torfami i kred ą jeziorn ą w dolinach: Strugi Rychnowskiej, Strugi Miliszewskiej i Ciechoci ńskiej). Ponadto obszary tarasów zalewowych s ą potencjalnie naraŜone na zalewanie w czasie wy Ŝszych stanów wód, a poziom wód gruntowych znajduje si ę tu na ogół płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. (np. w rejonie uj ęcia wód podziemnych „Jedwabno”, w wi ększo ści istniej ących studni zwierciadło wód utrzymuje si ę na średniej gł ęboko ści około 1 m p.p.t.). Niekorzystne warunki budowlane wyznaczono tak Ŝe w obni Ŝeniach i zagł ębieniach na powierzchniach wysoczyzn (w rejonie Kowalewa Pomorskiego i jezior: Oszczywilk i Ostro- wite) oraz w obni Ŝeniach na powierzchniach wy Ŝszych tarasów Drw ęcy (mi ędzy Elgiszewem

a Mły ńcem). O takiej ocenie decydowała obecno ść gruntów organicznych (torfów), a tak Ŝe płytko wyst ępuj ące zwierciadło wód gruntowych, powoduj ące cz ęste podmokło ści i zaba- gnienia; wiele takich miejsc uznano za u Ŝytki ekologiczne. Wyznaczenie warunków niekorzystnych w wielu miejscach zboczy doliny Drw ęcy (przede wszystkim na odcinku Młyniec-Lubicz), lokalnie równie Ŝ na zboczach dolin więk- szych cieków (np. Strugi Rychnowskiej), było spowodowane głównie spadkami terenu przekraczaj ącymi 12%. Istotne znaczenie dla takiej oceny miały tak Ŝe: silnie zró Ŝnicowana litolo- gia utworów (gliny zwałowe, iły zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły i mułki trzeciorz ędowe) odsłaniaj ących si ę w zboczach dolin, a tak Ŝe powszechnie zachodz ące procesy spłukiwania, które doprowadziły do powstania pokryw deluwialnych u podnó Ŝa tych zboczy. Spadki znacznie przekraczaj ące kryteria przyj ęte dla warunków korzystnych wyst ę- puj ą te Ŝ na stokach pojedynczych wzgórz mi ędzy Kowalewem Pomorskim a Ostrowitym (m.in. grodzisko „Szwedzki Szaniec” i wzgórza czołowomorenowe). Ilaste utwory trzeciorz ę- dowe odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu na lewym brzegu Drw ęcy, w obr ębie tarasu nadza- lewowego mi ędzy Lubiczem a Jedwabnem (gdzie udokumentowano je w zło Ŝu „Lubicz”). Pęcznienie i kurczenie tych utworów przy zmiennych warunkach wilgotno ści ( średnia skurczliwo ść wysychania 10,3%) oraz ich pozycja (wypi ętrzenie glacitektoniczne) wskazuje na mo Ŝ- liwo ść wyst ąpienia zmiennych odkształce ń podło Ŝa budowlanego w tym rejonie, uznanym za obszar o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Płytko wyst ępuj ące iły trzeciorz ędowe (na gł ęboko ści 4–13,5 m) stwierdzono równie Ŝ na zachód od miejscowo ści Szewa, w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza. Warunki podło Ŝa budowlanego nie zostały okre ślone w zaniechanej i zrekultywowanej cz ęś ci obszaru zło Ŝowego w Elgiszewie, który według planów zagospodarowania przestrzennego gminy jest przeznaczony do celów turystyczno-rekreacyjnych. Na obszarze tym woda gruntowa wyst ępuje lokalnie w dnie niektórych wyrobisk, na gł ęboko ści 5-6 m poni Ŝej pier- wotnej powierzchni terenu, a zatem lokalizacja obiektów budowlanych pomi ędzy wyrobi- skami b ędzie mo Ŝliwa, natomiast same wyrobiska mo Ŝna zagospodarowa ć jako wodne obiekty rekreacyjne (po odpowiednim uszczelnieniu dna i skarp). Na znacznej cz ęś ci obszaru zło- Ŝowego w Elgiszewie istniej ą korzystne warunki pod budownictwo rekreacyjne. W innych, niewaloryzowanych rejonach zaniechanych i zrekultywowanych złó Ŝ (m.in. w okolicach Mły ńca Pierwszego, Mły ńca Drugiego i Jedwabna), z uwagi na wyst ępowanie licznych, za- wodnionych wyrobisk poeksploatacyjnych, mo Ŝna spodziewa ć si ę warunków mniej korzystnych ni Ŝ w okolicach Elgiszewa. Nale Ŝy równie Ŝ zwróci ć uwag ę, Ŝe w nieobj ętym ocen ą wa- runków budowlanych Kowalewie Pomorskim, poziom wód gruntowych wykazuje wahania,

tak – Ŝe w niektórych studniach (w południowej cz ęś ci miasta) wyst ępuje płytko, na gł ębo- ko ści 1-2 m p.p.t.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Kowalewo Pomorskie du Ŝe obszary w cz ęś ci północnej, zachodniej i południowej zajmuj ą chronione gleby wysokich klas bonitacyjnych (głównie III i IVa), wykorzystywane rolniczo. Ł ąki na gruntach pochodzenia organicznego (którymi s ą: torfy, namuły, gytie i kreda jeziorna) maj ą wi ększe rozprzestrzenienie w dnach dolin dopływów Drw ęcy (przede wszystkim Strugi Mły ńskiej i Strugi Miliszewskiej), w okolicach Kowalewa Pomorskiego i jeziora Mlewiec oraz w obni Ŝeniach na powierzchni wysoczyzny w południo- wej cz ęś ci omawianego obszaru. Lasy tworz ą zwarte kompleksy w cz ęś ci środkowej i zachodniej, gdzie porastaj ą głównie powierzchnie tarasów Drw ęcy i Strugi Rychnowskiej. Rezerwat wodno-faunistyczny (okre ślany te Ŝ jako ichtiologiczny) „Rzeka Drw ęca” zo- stał utworzony w 1961 r. i obejmuje sam ą rzek ę na bardzo długim odcinku, a Ŝ po uj ście do Wisły. Jest to najwi ększy (o powierzchni 1248 ha) rezerwat tego typu w Polsce. Celem ochrony jest środowisko śródl ądowych wód płyn ących oraz bytuj ących w nim ryb: certy, ło- sosia, pstr ąga potokowego, troci w ędrownej i minoga rzecznego (tabela 8). Dolina Drw ęcy stanowi bardzo wa Ŝny kompleks przyrodniczy o ponadregionalnym znaczeniu; jest szlakiem rozprzestrzeniania si ę ro ślin oraz w ędrówek zwierz ąt mi ędzy dolin ą Wisły a Pojezierzem Mazurskim. W 1992 r. utworzono w jej obr ębie Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Drw ęcy o powierzchni 57 569 ha. Ochronie podlega krajobraz pradoliny Drw ęcy z powierzchniami licznych tarasów, pagórków wydmowych i jezior wytopiskowych. Flora wyst ępuj ąca w dolinie rzeki Drw ęcy jest mozaik ą wielu zbiorowisk ro ślinnych. Znajdu- ją si ę tutaj równie Ŝ ostoje l ęgowe oraz miejsca odpoczynku ptaków wodno-błotnych. W 2005 r. Wojewoda Kujawsko-Pomorski w drodze rozporz ądzenia wprowadził na tym obszarze szereg zakazów, m. in. zakaz wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu. Z formalnego punktu widzenia dla złó Ŝ w granicach OChK Doliny Drw ęcy nie powinno si ę wydawa ć koncesji eksploatacyjnych. Inne formy ochrony na omawianym obszarze to pomniki przyrody i u Ŝytki ekologiczne. Spo śród pomników przyrody Ŝywej wi ększo ść stanowi ą d ęby szypułkowe. Mniej liczne s ą lipy, jesiony i topole. Rosn ą one m.in. w Ostrowitym, Elgiszewie-Le śnie i Ł ąŜ ynie. W Z ębowie ustanowiono pomnik przyrody nieo Ŝywionej – kem o nazwie „Zielona Góra”. Na obszarach le śnych liczne s ą u Ŝytki ekologiczne: bezodpływowe oczka wodne, bagna oraz zatorfione nisze

i rynny jeziorne zlokalizowane w dnach dolin: Strugi Rychnowskiej, Strugi Mły ńskiej i Drw ęcy (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Rok obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwierdze- na ma- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat nia pie 1 2 3 4 5 6 Lubicz/Ciechocin/ Lubicz, Młyniec, Cie- /Golub-Dobrzy ń W-Fn – „Rzeka Drw ęca” 1 R chocin, Elgiszewo, 1961 ń (1247,98) Paliwodzizna toru ski/ /golubsko-dobrzy ński Kowalewo Pomorskie 2 P Kiełpiny 1964 PŜ – 2 d ęby szypułkowe golubsko-dobrzy ński Golub-Dobrzy ń 3 P Ostrowite 1981 PŜ – 4 lipy drobnolistne golubsko-dobrzy ński Golub-Dobrzy ń 4 P Ostrowite 1981 PŜ – wi ąz polny golubsko-dobrzy ński Golub-Dobrzy ń 5 P Gajewo 1970 PŜ – d ąb szypułkowy golubsko-dobrzy ński Lubicz 6 P Gronówko 1998 PŜ – d ąb szypułkowy toru ński Kowalewo Pomorskie PŜ – grupa 5 drzew (2 buki 7 P Chełmonie 1988 pospolite, 2 jesiony wyniosłe, golubsko-dobrzy ński kasztanowiec zwyczajny) Ciechocin 8 P Elgiszewo – Leśno 1998 PŜ – 7 topól białych golubsko-dobrzy ński Ciechocin 9 P Elgiszewo – Leśno 1998 PŜ – jesion wyniosły golubsko-dobrzy ński Ciechocin 10 P Elgiszewo – K ępa 1998 PŜ – d ąb szypułkowy golubsko-dobrzy ński Lubicz 11 P Młyniec II 1982 PŜ – d ąb szypułkowy toru ński Lubicz 12 P Jedwabno 1980 PŜ – lipa drobnolistna toru ński Obrowo 13 P ŁąŜ yn 1994 PŜ – lipa drobnolistna toru ński Obrowo 14 P ŁąŜ yn 1983 PŜ – jesion wyniosły toru ński Obrowo PŜ – grupa 3 drzew (jesion wy- 15 P ŁąŜ yn 1994 toru ński niosły, jawor, d ąb szypułkowy) Obrowo Pn – F, kem „Zielona Góra” 16 P Zębowo 1979 toru ński (2,79) Łysomice Le śnictwo Gronowo zatorfiona nisza jeziorna 17 U 1996 Oddz. 139i toru ński (0,72) Le śnictwo Gronowo Łysomice zatorfiona nisza jeziorna 18 U 1996 Oddz. 139m toru ński (1,40) Łysomice bezodpływowe zagł ębienie Le śnictwo Gronowo 19 U 1996 terenu Oddz. 139t toru ński (1,07)

1 2 3 4 5 6 ę Le śnictwo Gronowo Łysomice bezodpływowe zagł bienie 20 U 1996 terenu Oddz. 140c toru ński (0,28) Le śnictwo Gronowo Łysomice bezodpływowe oczko wodne 21 U 1996 Oddz. 142d toru ński (1,08) Le śnictwo Gronowo Lubicz zatorfiona rynna jeziorna 22 U 1996 Oddz. 146g toru ński (0,48) Le śnictwo Gronowo Lubicz zatorfiona rynna jeziorna 23 U 1996 Oddz. 144t, 149b toru ński (8,27) Le śnictwo Gronowo Lubicz zatorfiona rynna jeziorna 24 U 1996 Oddz. 149g toru ński (1,05) Le śnictwo Gronowo Lubicz zatorfione zagł ębienie terenu 25 U 1996 Oddz. 156k toru ński (0,43) Le śnictwo Gronowo Lubicz zatorfiona rynna jeziorna 26 U 1996 Oddz. 159g toru ński (0,80) Le śnictwo Gronowo Lubicz zatorfiona rynna jeziorna 27 U 1996 Oddz. 158k toru ński (1,47) Le śnictwo Gronowo Kowalewo Pomorskie dolina Strugi Rychnowskiej 28 U 1996 Oddz. 158l, 158m golubsko-dobrzy ński (0,85) Lubicz/Kowalewo Le śnictwo Gronowo Pom. zatorfiona rynna jeziorna 29 U 1996 Oddz. 163f, 163i, 165f toru ński/ (4,09) /golubsko-dobrzy ński Le śnictwo Gronowo Lubicz zatorfiona rynna jeziorna 30 U 1996 Oddz. 163g, 166c toru ński (4,61) Le śnictwo Drw ęca Golub-Dobrzyń śródle śne oczko wodne 31 U 1996 Oddz. 170c golubsko-dobrzy ński (0,58) Le śnictwo Drw ęca Gołub-Dobrzy ń bagno 32 U 1996 Oddz. 170g golubsko-dobrzy ński (0,25) Ciechocin zatorfione zagł ębienie wytopi- Le śnictwo K ępa 33 U 1996 skowe Oddz. 301f, 325b golubsko-dobrzy ński (5,80) Le śnictwo K ępa Lubicz bagno 34 U 1996 Oddz. 339k toru ński (1,27) Le śnictwo K ępa Ciechocin bagno 35 U 1996 Oddz. 321n golubsko-dobrzy ński (0,23) Le śnictwo K ępa Ciechocin bagno 36 U 1996 Oddz. 335j golubsko-dobrzy ński (0,75) Ciechocin zabagniony teren w dolinie Le śnictwo Ł ęga 37 U 1996 rzeki Drw ęcy Oddz. 318h, 318j golubsko-dobrzy ński (2,91) Le śnictwo K ępa Ciechocin bagno starorzecza Drw ęcy 38 U Oddz. 327c,d,f; 328c,d, 1996 golubsko-dobrzy ński (22,06) h, 329c,f,g , 330d Le śnictwo K ępa Ciechocin bagno 39 U 1996 Oddz. 334f golubsko-dobrzy ński (0,44) Ciechocin zabagniony teren w dolinie Le śnictwo Ł ęga 40 U 1996 rzeki Drw ęcy Oddz. 316k golubsko-dobrzy ński (3,08) Le śnictwo Ł ęga Ciechocin bagno 41 U 1996 Oddz. 316n golubsko-dobrzy ński (0,46) Le śnictwo Ł ęga Ciechocin bagno w dolinie rzeki Oddz. 314p,r,s,w; 42 U 1996 Strugi Mły ńskiej 315g,i oraz Le śn. K ępa ń golubsko-dobrzy ski (14,09) Oddz. 327a Le śnictwo Ł ęga Ciechocin bagno, tereny zabagnione 43 U 1996 Oddz. 289f, 314b,f golubsko-dobrzy ński (3,94)

1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Ł ęga Ciechocin teren zabagniony 44 U 1996 Oddz. 288m, 313c golubsko-dobrzy ński (1,76) Le śnictwo Ł ęga Ciechocin oczko wodne 45 U 1996 Oddz. 258f golubsko-dobrzy ński (0,34) Le śnictwo Le śno Ciechocin bezodpływowe zagł ębienie Oddz. 256i 46 U 1996 terenu Le śnictwo Ł ęga ń golubsko-dobrzy ski (1,20) Oddz. 257b Ciechocin trzy bezodpływowe oczka wod- Le śnictwo Ł ęga 47 U 1996 ne Oddz. 310b,c,j ń golubsko-dobrzy ski (0,72) Ciechocin bezodpływowe zagł ębienie Le śnictwo Le śno 48 U 1996 terenu Oddz. 255c, 256b golubsko-dobrzy ński (2,06) Le śnictwo Le śno Ciechocin zatorfiona rynna jeziorna 49 U 1996 Oddz. 254b golubsko-dobrzy ński (5,68) Le śnictwo Le śno Ciechocin bezodpływowe oczko wodne 50 U 1996 Oddz. 253j golubsko-dobrzy ński (0,52) Le śnictwo Le śno Ciechocin oczko wodne 51 U 1996 Oddz. 230g golubsko-dobrzy ński (1,38) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin Oddz. 229b,d zatorfiona rynna jeziorna 52 U 1996 Le śnictwo Le śno golubsko-dobrzy ński (12,35) Oddz. 230i, 231f Le śnictwo Le śno Ciechocin bezodpływowe oczko wodne 53 U 1996 Oddz. 251d golubsko-dobrzy ński (0,51) Le śnictwo Le śno Ciechocin zatorfiona nisza jeziorna 54 U 1996 Oddz. 297c golubsko-dobrzy ński (1,32) Le śnictwo Le śno Ciechocin zatorfiona nisza jeziorna 55 U 1996 Oddz. 250c golubsko-dobrzy ński (8,88) Ciechocin bezodpływowe zagł ębienie Le śnictwo Drw ęca 56 U 1996 terenu Oddz. 229l golubsko-dobrzyński (0,24) Le śnictwo Le śno Ciechocin zatorfiona rynna jeziorna 57 U 1996 Oddz. 210f golubsko-dobrzy ński (0,60) Le śnictwo Le śno Ciechocin zatorfione zagł ębienie terenu 58 U 1996 Oddz. 174g, 194c golubsko-dobrzy ński (3,63) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin zatorfiona rynna jeziorna 59 U 1996 Oddz. 184c golubsko-dobrzy ński (2,89) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin zagł ębienie terenu 60 U 1996 Oddz. 206d golubsko-dobrzy ński (0,60) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin zagł ębienie terenu 61 U 1996 Oddz. 226b golubsko-dobrzy ński (0,26) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin oczko wodne 62 U 1996 Oddz. 205c golubsko-dobrzy ński (0,56) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin oczko wodne 63 U 1996 Oddz. 205f golubsko-dobrzy ński (2,55) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin zagł ębienie terenu 64 U 1996 Oddz. 225c golubsko-dobrzy ński (0,76) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin zagł ębienie terenu 65 U 1996 Oddz. 223c golubsko-dobrzy ński (0,74) Le śnictwo Drw ęca Ciechocin zagł ębienie terenu, oczko wodne 66 U 1996 Oddz. 187 d, 188 b golubsko-dobrzy ński (0,84)

Rubryka 2: R - rezerwat; P - pomnik przyrody; U - u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: W – wodny, Fn – faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ - Ŝywej; Pn - nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: F – forma morfologiczna

Poło Ŝenie arkusza Kowalewo Pomorskie na tle systemu ECONET zostało przedstawione na fig. 5. Dolina Drw ęcy znajduje si ę w obr ębie korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym (nr 18k).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Kowalewo Pomorskie na tle systemu ECONET wg A. Liro (1998) Korytarze ekologiczne : 1 – o znaczeniu: mi ędzynarodowym (15m – Toru ński Dolnej Wisły); 2 – o znaczeniu krajowym (18k – Drw ęcy)

W obr ębie arkusza wyst ępuje fragment proponowanego przez rz ąd Rzeczpospolitej Pol- skiej obszaru ochrony Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, zwi ązanego z dyrektyw ą siedliskow ą, o nazwie „Dolina Drw ęcy”. Obszar ten ma na celu ochron ę kr ęgowców, m.in. minoga rzecznego, ryb – głowacza białopłetwego, głowacza pr ęgopłetwego (w górnym biegu rzeki), łososia atlantyckiego oraz troci w ędrownej, a tak Ŝe ptaków wodno-błotnych (tabela 9). Przez obszar arkusza przebiega odcinek mi ędzynarodowego pieszego szlaku turystycz- nego (tzw. Szlaku Napoleo ńskiego), prowadz ącego z Holandii przez Niemcy, Polsk ę i Litw ę do Łotwy. W granicach arkusza szlak ten przebiega mi ędzy Lubiczem a Dobrzejewicami, a nast ępnie wzdłu Ŝ doliny Drw ęcy przez Ciechocin do Golubia-Dobrzynia. .

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru w grani- Nazwa obszaru Po- Typ punktu obszaru cach arkusza Kod ob- i wierzchnia Lp. obsza- Szero- Woje- szaru symbol oznacze- Długo ść obszaru Kod ru ko ść wódz- Powiat Gmina nia na mapie geogr. (ha) NUTS geogr. two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 kujaw- golubsko- Golub- PLH28000 Dolina Drw ęcy 19º31’22” 53º22’06” sko- dobrzy ń- 1 B 6 930,65 PL022 Dobrzy ń, Cie- 1 (S) E N pomorski/ chocin/ Lubicz skie /toru ński

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami NATURA 2000; Rubryka 3: PLH – specjalny obszar ochrony; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: nazwa regionu: PL022 – Toru ńsko-włocławski

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Kowalewo Pomorskie zachowały się liczne stanowiska archeolo- giczne, cz ęsto wielokulturowe, świadcz ące o ci ągło ści osadnictwa na tym obszarze. Zdecy- dowana wi ększo ść stanowisk archeologicznych znajduje si ę w dolinach Drw ęcy i Strugi Rychnowskiej. Do najcenniejszych nale Ŝą wpisane do rejestru zabytków: średnio-wieczny zespół osadniczy w Napolu, grodzisko w Chełmoniu, wczesno średniowieczny zespół osadniczy (grodzisko i osada) w Gronowie oraz grodzisko w Jedwabnie. Najstarsze zachowane śla- dy działalno ści człowieka pochodz ą z epoki Ŝelaza: tzw. Szczyt Poganki – cmentarzysko i śla- dy osady z okresu około 800–400 lat p.n.e. koło Lubicza, oraz z neolitu: ślady osadnictwa nad jeziorem Mlewiec i nad Strug ą Rychnowsk ą mi ędzy Wielk ą Ł ąką, Gronowem i Prusk ą Ł ąką (kultura pucharów lejkowatych). Liczne s ą stanowiska zwi ązane z wpływami rzymskimi oraz kultury halsztacko-late ńskiej: ślady osadnictwa w Pruskiej Ł ące, Szewie, Gronowie, Jedwab- nie i Krobii. Najwi ęcej obiektów zachowało si ę z okresu średniowiecza, a do najciekawszych nale Ŝą : wczesno średniowieczny zespół osadniczy „Szwedzki Szaniec” w miejscowo ści Napo- le, wczesno średniowieczne (z X–XII wieku) grodzisko w Ciechocinie oraz pó źno średnio- wieczne grodzisko w Chełmo ńcu. Najwa Ŝniejsze zabytki architektury na omawianym obszarze skupione s ą w Kowalewie Pomorskim. W mie ście tym zachował si ę rzymsko-katolicki ko ściół parafialny p.w. św. Mi- kołaja Biskupa, wybudowany pod koniec XIII wieku (w latach 1276–1300) w stylu gotyckim, pó źniej rozbudowany w stylu barokowym, a w 1900 r. gruntownie odnowiony. Z XIV wieku pochodz ą zachowane obecnie ruiny zamku krzy Ŝackiego, a z przełomu XIV i XV wieku – fragmenty miejskich murów obronnych wraz z okr ągł ą baszt ą. Znajduj ą si ę tu zabytkowe

XIX-wieczne kamienice w stylu klasycyzuj ącym i secesyjnym oraz dawny zajazd z 1912 r. (obecnie budynek Urz ędu Miejskiego). Do zabytków sakralnych na obszarze omawianego arkusza nale Ŝą : rzymsko-katolicki ko ściół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny w Ostrowitym (z ko ńca XIII wieku); w Wielkiej Łące – rzymsko-katolicki ko ściół parafialny p.w. św. Katarzyny i św. Małgorzaty, powstały w latach 1866–1868; rzymsko-katolicki ko ściół parafialny p.w. św. Bartłomieja w Chełmoniu (gotycki, z I połowy XIV wieku, przebudowany w XVI–XVII wieku), ko ściół parafialny p.w. św. Mikołaja w Gronowie (z XIV wieku, zniszczony podczas wojen polsko-szwedzkich i od- budowany w I połowie XVIII wieku), ko ściół p.w. św. Ignacego Loyoli we wsi Młyniec Dru- gi (z I połowy XVIII wieku) oraz w Ciechocinie (gotycki ko ściół parafialny p.w. św. Małgo- rzaty (z XIV wieku, znacznie przebudowany). Na omawianym obszarze zachowało si ę wiele zabytkowych parków podworskich, pochodz ących przewa Ŝnie z II połowy XIX wieku, zlokalizowanych głównie na terenach gmin Kowalewo Pomorskie i Lubicz. Wi ększe parki obj ęte ochron ą konserwatorsk ą znajduj ą si ę w nast ępuj ących miejscowo ściach: Wielkie Rychnowo, Szychowo, Kowalewo Pomorskie, Fry- drychowo, Napole, Ostrowite, El Ŝanowo, Lipienica, Chełmoniec, Gajewo, Gronówko, Gro- nowo, Wielka Ł ąka, Pruska Ł ąka, Szewa, Brzezinko, Jedwabno, Lubicz, Dobrzejewice i Zębowo. W obr ębie niektórych parków zachowały si ę tak Ŝe zabudowania dworskie. W najwi ększym parku w Jedwabnie, o powierzchni około 6 ha, znajduje si ę dwór z ko ńca XVIII wieku. Z kolei w Szychowie zachował si ę dwór z 1890 r., a w Gronowie – pałac z 1918 r. Spo śród zabytków technicznych, w okolicy Wielkiej Ł ąki zachował si ę młyn wodny „Krupka” z 1929 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Kowalewo Pomorskie nale Ŝy do regionu z tradycjami inten- sywnego rolnictwa i hodowli, czemu sprzyjaj ą korzystne warunki glebowe i agroklimatyczne. Znaczne rozprzestrzenienie dobrych gleb (klas III i IVa), zwłaszcza w środkowej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza (gmina Kowalewo Pomorskie), sprzyja rozwojowi prywatnych gospodarstw rolnych nastawionych na jednokierunkow ą produkcj ę roln ą i zwi ązanych z ni ą zakła- dów przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego. Drugim kierunkiem przyszłego rozwoju tego obszaru (poza intensywn ą produkcj ą rolno-spo Ŝywcz ą) jest niew ątpliwie turystyka i rekreacja. Atrakcyjne krajobrazowo i stosunkowo mało zmienione środowisko naturalne z niewielkimi, ale czystymi jeziorami i du Ŝą rzeką Drw ęcą, stwarzaj ą dobre warunki do ró Ŝnorodnych form wypoczynku: pieszych i rowero-

wych wycieczek, spływów kajakowych, w ędkowania. Główn ą atrakcj ą turystyczn ą jest ma- lowniczo usytuowana dolina Drw ęcy ze swoimi licznymi tarasami oraz zatorfionymi obni Ŝe- niami i starorzeczami, wcinaj ąca si ę gł ęboko w obszary wysoczyzn. Z uwagi na niezaprze- czalne walory faunistyczne (siedlisko ryb łososiowatych) sama rzeka obj ęta została ochron ą w formie wodno-faunistycznego rezerwatu przyrody, a cała dolina znajduje si ę w obr ębie obszaru chronionego krajobrazu. Du Ŝa warto ść przyrodnicza doliny Drw ęcy znalazła od- zwierciedlenie w obj ęciu rzeki ochron ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Wydzielono tu specjalny obszar ochrony siedlisk, który obszarowo pokrywa si ę z re- zerwatem przyrody. Dolina Drw ęcy jest równie Ŝ bardzo wa Ŝna z hydrogeologicznego punktu widzenia – pomi ędzy Jedwabnem a Lubiczem znajduj ą si ę uj ęcia wód powierzchniowych i podziemnych, zaopatruj ące w wod ę Toru ń i okoliczne miejscowo ści. Dla uj ęć utworzono szerok ą stref ę ochrony po średniej, si ęgaj ącą a Ŝ pod Golub-Dobrzy ń. Dolina obj ęta jest stałym monitoringiem hydrogeologicznym, a podj ęte działania zmierzaj ące do ochrony wód rzeki owocuj ą stopniow ą popraw ą czysto ści wody. W gminach Kowalewo Pomorskie, Ciechocin, Obrowo i Łysomice pobór wód odbywa si ę wył ącznie z uj ęć wód podziemnych. Prawie 90% gospodarstw wiejskich zaopatrywane jest w wod ę z wodoci ągów. Na terenie obj ętym arkuszem Kowalewo Pomorskie wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Pod składowanie odpadów komunalnych wytypowano dwa obszary. Jeden z nich to tereny w granicach udokumentowanych, dotychczas nieeksploatowanych złó Ŝ iłów plioce ń- skich „Elgiszewo” i „Elgiszewo XVI”, drugi – to obszar wyst ępowania iłów plioce ńskich, zlokalizowany w rejonie Szewy (gmina Kowalewo Pomorskie). Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ bezpo- średnie sąsiedztwo otworów wiertniczych, gdzie stwierdzono wyst ępowanie warstw gliniastych o du Ŝych mi ąŜszo ściach lub glin pod ścielonych iłami. Pod k ątem składowania odpadów niebezpiecznych mo Ŝna rozpatrywa ć tereny w bezpo- średnim s ąsiedztwie otworu wykonanego w rejonie Lubicza, gdzie pod nadkładem o grubo ści 0,7 m wyst ępuje warstwa iłów o mi ąŜ szo ści 19,3 m. Równie Ŝ w rejonie Szewy nawiercono warstw ę iłów o mi ąŜ szo ści 9,0 m, zalegaj ącą pod dwumetrowym nadkładem. W wyrobisku zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lelitowo II” planowana jest budowa gminnego składowiska odpadów komunalnych. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla

środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. W szybkim tempie rozwija si ę baza turystyczna i agroturystyczna. W kierunku rozwoju rekreacyjnego tych obszarów id ą równie Ŝ starania niektórych gmin. W planie zagospodarowania przestrzennego gminy Ciechocin cz ęść terenów obj ętych eksploatacj ą kruszywa naturalnego w Elgiszewie jest s ą przeznaczona pod usługi rekreacyjno-wypoczynkowe (w tym pod budow ę zbiornika wodnego obejmuj ącego wyrobiska poeksploatacyjne). W wielu innych miejscach w dolinie Drw ęcy powstały obiekty przeznaczone na cele wypoczynkowe (m.in. stadnina koni na wschód od Elgiszewa oraz tereny pod zabudow ę letniskow ą, pola namiotowe i k ąpieliska z parkingami w okolicach Lubicza, ście Ŝki rowerowe i przyrodnicze). Na tym tle wydobywanie surowców mineralnych ma na omawianym obszarze drugo- rz ędne znaczenie, pomimo udokumentowania licznych złó Ŝ kruszywa naturalnego i du Ŝej ilo ści czynnych odkrywek. Ogółem udokumentowano tutaj 76 złó Ŝ kruszywa naturalnego. Pod koniec 2007 r. prowadzono eksploatacj ę 19-tu złó Ŝ kruszywa. W zdecydowanej wi ększo- ści s ą to zło Ŝa o małych zasobach (rz ędu kilkuset tysi ęcy ton kopaliny), których stan zagospodarowania ulega szybkim zmianom. Charakterystyczne jest du Ŝe rozproszenie eksploatacji spowodowane podziałem obszarów zło Ŝowych według kryterium własno ści nieruchomo ści gruntowej nad zło Ŝem. Dost ępne zasoby szybko wyczerpuj ą si ę, znaczna cz ęść udokumentowanych złó Ŝ jest ju Ŝ wyeksploatowana, a wyrobiska i tereny pogórnicze na ogół s ą dobrze zrekultywowane. Centralna cz ęść omawianego obszaru (w dolinie Drw ęcy), pomimo prowadzonej eksploatacji, jest wci ąŜ zasobna w kruszywo naturalne, wyst ępuj ące na tarasach rzecznych i fluwioglacjalnych tej rzeki. Poza zło Ŝami kruszywa naturalnego udokumentowano tutaj tak- Ŝe trzy zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej. Na wy Ŝszych tarasach Drw ęcy mi ędzy Mły ńcem a Elgiszewem wyznaczono kilka du Ŝych obszarów perspektywicznych piasków. Mo Ŝna jednak przyj ąć z du Ŝym prawdopodobie ństwem, Ŝe obszary zło Ŝowe w dolinie Drw ęcy nie zo- stan ą w najbli Ŝszej przyszło ści zagospodarowane ze wzgl ędów ochrony środowiska – głównie ochrony krajobrazu w OChK Doliny Drw ęcy, jak równie Ŝ ochrony wód rzeki Drw ęcy przed potencjalnym zanieczyszczeniem (teren ochrony po średniej uj ęć wody „Drw ęca-Jedwabno”). Poza kruszywem naturalnym istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ kredy jeziornej, poza terenami chronionymi na mocy przepisów szczególnych. Pomimo znacznego rozprzestrzenienia mioce ńskiej serii brunatnow ęglowej badania prowadzone w celu udokumentowania złó Ŝ w ęgli brunatnych (w rejonie Lubicz – Młyniec) zako ńczyły si ę negatywnie; stwierdzone pokłady w ęgli nie maj ą znaczenia przemysłowego.

XIV. Literatura

GRABOWSKI D., WALENTEK I., GLIWICZ T., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Kowalewo Pomorskie (322). CAG Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa GRADYS A., JANKOWSKI A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kruszywa naturalnego w woj. toru ńskim. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz GRZESZCZYK R., 2004 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgisze-

wo XIV” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

GURZ ĘDA E., 1985 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „El- giszewo III”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa GURZ ĘDA E., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo

XVII” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz GURZ ĘDA E., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo

XVIII” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa JÓRCZAK W., 1968a – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w Józefowie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa JÓRCZAK W., 1968b –Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (pospółki) w Nowej Wsi. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa JURYS L., 1990 – Inwentaryzacja kopalin stałych w gminie Chełm Ŝa. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa JURYS L., JASIE ŃSKA J., 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec IV” dla celów budowlanych. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz KLECZKOWSKI A., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa KROPP J., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Młyniec Pierwszy. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

KUDLI ŃSKA E., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego „Elgiszewo VII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa LIRO A. (red.), 1995 – Polska Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej - ECONET. Fundacja IUCN, Warszawa LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

ŁUKASIK M., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XVII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MARCINIAK A., 1978 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych i zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego (pospółki) w dolinie Drw ęcy na odcinku Elgiszewo-Młyniec. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MATUSZEWSKI A., 1990a – Inwentaryzacja kopalin stałych w gminie Ciechocin, woj. toru ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MATUSZEWSKI A., 1990b – Inwentaryzacja kopalin stałych w gminie Kowalewo Pomor- skie, woj. toru ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MATUSZEWSKI A., 1993 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w środkowej cz ęś ci woj. toru ńskiego. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL, Warszawa MATUSZEWSKI A., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Mły-

niec XI/A” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Byd- goszcz

MATUSZEWSKI A., GURZ ĘDA E., 1994 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Sk ępsk. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL, Warszawa MATUSZEWSKI A., GURZ ĘDA E., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo X”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MEDZY ŃSKA K., U ŚCINOWICZ J., 1979 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lelitowo-Sęk”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz MEISNER-JANOWSKA I., 1962 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa pospółki w Mły ńcu Kościelnym. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa NIEWIAROWSKI W., PASIERBSKI M., TOMCZAK A., 1978 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Toru ń. Wyd. Geol., Warszawa

NIEWIAROWSKI W., WILCZY ŃSKI A., 1979 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Toru ń. Wyd. Geol., Warszawa NIKADON Z., KLIMEK B., 1986 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Młyniec. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz OLSZEWSKI P., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnie- niami, arkusz Kowalewo Pomorskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PIWOCKI M., 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych w ęgla brunatnego wykonanych w 1967 r. w rejonie Unisław – Gr ębocin, powiaty: Chełmno i Toru ń, woj. bydgoskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XIX”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2000a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo XI”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2000b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Józefowo III”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2000c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szembekowo I”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2001a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo XII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2001b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo XIII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2001c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mierzynek II”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2001d – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XXI”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2001e – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Józefowo IV”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PO ŹNIAK S., 2002a – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa pospółkowego „Mie-

rzynek III” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Byd- goszcz PO ŹNIAK S., 2002b – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa pospółkowego „Mły-

niec XX” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

PO ŹNIAK S., 2002c – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa pospółkowego „Mły-

niec XXII” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Byd- goszcz PO ŹNIAK S., 2002d – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piaskowego „Młyniec XXIII” w kat.

C1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz PO ŹNIAK S., 2002e – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piaskowego „Młyniec XXIV” w kat.

C1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz PO ŹNIAK S., 2002f – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piaszczysto-Ŝwirowego „Młyniec

XXV” w kat. C 1. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2003a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XXVI”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2003b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XXVII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PO ŹNIAK S., 2003c – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piaszczysto-Ŝwirowe „Młyniec XIII”

w kat. C 1. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PO ŹNIAK S., 2003d – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piaszczysto-Ŝwirowego „Młyniec XV”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz PO ŹNIAK S., 2003e – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ciechocin

III” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

PO ŹNIAK S., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XXVIII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2005a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XXIX”. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa

PO ŹNIAK S., 2005b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XVIII/A”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

PO ŹNIAK S., 2005c – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nowy Dwór II”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

PO ŹNIAK S., 2005d – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo XV”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PO ŹNIAK S., 2007 – Uproszczona dokumentacja geologiczna Nr 1 zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Mierzynek I” w kat. C 1 pole B, działka Nr 13 i cz ęść Nr 12. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz PRZENIOSŁO S. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

RAPORT o stanie środowiska w województwie kujawsko-pomorskim w 2005 roku, 2006. Wojew. Insp. Ochr. Środow. w Bydgoszczy. Bibl. Monit. Środow., Bydgoszcz RĄCZASZEK H., 1985 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Lubicz”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa REGIONALNY Program Operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007- 2013, wersja IV. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz, 2006 SAMOCKA B., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa surowców ilastych „Elgiszewo” do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko- Pomorskiego, Bydgoszcz SĘDŁAK I., GURZ ĘDA E., GONDEK A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surow-

ców ilastych ceramiki budowlanej „Elgiszewo XVI” w kat. C 1. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz SILIWO ŃCZUK Z., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowo- Ŝwirowego „Jedwabno”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa SKWARCZY ŃSKA Z., 1970 – Orzeczenie o mo Ŝliwo ści wyst ępowania zło Ŝa kruszywa naturalnego w rej. Brzezinko - Młyniec. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa SOLCZAK E., 1974 – Dokumentacja z bada ń geologicznych wykonanych w rejonie miejscowo ści Szembekowo – Mierzynek – Lelitowo. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujaw- sko-Pomorskiego, Bydgoszcz SOROKO R., 1958 – Karta rejestracyjna zło Ŝa pospółki „Krobia”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz STEFANIAK K., 1981 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych kruszywa naturalnego „Nowa Wie ś II. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1981a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ciechocin”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1981b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nowa Wie ś I”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1983a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 i C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo II”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1983b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla celów budownictwa „Młyniec II”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomor- skiego, Bydgoszcz STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla celów budowlanych „Młyniec I-B”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomor- skiego, Bydgoszcz

STREMBSKI W., 1998a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Elgiszewo IX”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

STREMBSKI W., 1998b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Mierzynek I”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa STRZELCZYK G., 1966 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac zwiadowczych za zło Ŝa- mi kruszywa naturalnego w woj. bydgoskim w nast ępuj ących rejonach: 1. Rej. Pate- rek II k/Nakła pow. Wyrzysk; 2. Rej. Sztubin pow. Szubin; 3. Rej. Załochowo- Łabiszyn pow. Szubin; 4. Rej. rzeki Drw ęcy (obszary: Pruska Ł ąka-Szewa, Dobrzy ń- Kuracja, Dobrzy ń-Białkowo) pow. Golub-Dobrzy ń; 5. Rej. Czermin-Kwiatkowo pow. Rypin; 6. Rej. Le Ŝno Wlk. pow. Brodnica. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TULSKA I., 1966 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 + B zło Ŝa kruszywa naturalnego (pospółki) w Elgiszewie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa TUBACKA M., 1985 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec III”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz URBA ŃSKI Z., 1991a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lelitowo II”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz URBA ŃSKI Z., 1991b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec V”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz URBA ŃSKI Z., 1992a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec VI”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz URBA ŃSKI Z., 1992b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec- Jedwabno”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz URBA ŃSKI Z., 1993a – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec VII”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

URBA ŃSKI Z., 1993b – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego „Młyniec VIII”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko- Pomorskiego, Bydgoszcz URBA ŃSKI Z., 1993c – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec IX”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

URBA ŃSKI Z., 1994a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 (uproszczona) zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Elgiszewo IV”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa URBA ŃSKI Z., 1994b – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Młyniec X”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa URBA ŃSKI Z., 1994c – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Młyniec-Jedwabno II”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1995a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo V”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1995b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Elgiszewo VI”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1995c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Józefowo II”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1995d – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XI”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa URBA ŃSKI Z., 1995e – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Młyniec XIV”. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz

URBA ŃSKI Z., 1996a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ciechocin II”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1996b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Młyniec XII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1997a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Elgiszewo VIII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1997b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Młyniec – Jedwabno III”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa

URBA ŃSKI Z., 1997c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Młyniec – Jedwabno IV”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa

URBA ŃSKI Z., 1997d – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Młyniec XVI”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

URBA ŃSKI Z., 1997e – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Młyniec XVIII”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa URBA ŃSKI Z., PRAŁAT M., 1996 – Uproszczony projekt zagospodarowania hałdy kruszywa piaskowego w Józefowie. Arch. Urz ędu Marsz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz WOJTKIEWICZ J., 1989 – Inwentaryzacja kopalin stałych w gminie Łysomice woj. toru ń- skie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa WO Ś A., 1999 − Klimat Polski. Wyd. PWN, Warszawa WÓJCIK G., 1993 – Klimat Torunia. W: Acta Geolographic Soc. Sc., Toru ń WYSOTA W., MOLEWSKI P., PASIERBSKI M. i inni, 2001 – Projekt prac geologicznych dla Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusze: Toru ń, Kowa- lewo Pomorskie, Golub-Dobrzy ń i Rypin. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa WYRWICKA K., WYRWICKI R., 1994 – Waloryzacja złó Ŝ kopalin ilastych w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa ZENIUK-HONZA A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mły-

niec XXX” w kat. C 1. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

CAG – Centralne Archiwum Geologiczne