P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz KOWALEWO POMORSKIE (322) Warszawa 2007 Autorzy: Cezary Sroga*, Gra Ŝyna Hrybowicz**, Anna Bli źniuk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Stanisław Wołkowicz* Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Jacek Ko źma* we współpracy z Markiem Czerskim* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha* * - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **- Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp (C. Sroga) ............................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (C. Sroga) .................................................. 4 III. Budowa geologiczna (C. Sroga) ....................................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (C. Sroga) ................................................................................................. 11 1. Kruszywo naturalne................................................................................................ 11 2. Kopaliny ilaste........................................................................................................ 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (C. Sroga) ................................................................ 21 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (C. Sroga) ........................................... 24 VII. Warunki wodne (C. Sroga) ............................................................................................. 26 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 26 2. Wody podziemne.................................................................................................... 28 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 32 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko) .............................................................................. 32 2. Osady (I. Bojakowska) ........................................................................................... 35 3. Pierwiastki promieniotwórcze ( S. Wołkowicz) ....................................................... 37 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz) ........................................................................... 40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (C. Sroga) ..................................................................... 46 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (C. Sroga) ...................................................................... 49 XII. Zabytki kultury (C. Sroga) .............................................................................................. 54 XIII. Podsumowanie (C. Sroga) ............................................................................................... 55 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 58 I. Wst ęp Arkusz Kowalewo Pomorskie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w 2007 r. w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGsP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005), na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opublikowanych opracowa ń i spra- wozda ń oraz informacji uzyskanych w trakcie pobytu w terenie. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kowalewo Pomor- skie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Grabowski i in., 2002). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współ- rz ędnych „1942”. Zawiera ona dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopa- liny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona po- wierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), wa- runki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodaro- wania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do niniejszego opracowania zebrano w archiwach: Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy, starostw powiatowych w Toruniu i Golubiu-Dob- rzyniu, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie, w: Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Delegaturze Woje- wódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu, Instytucie Melioracji i UŜytków Zielonych w Falentach oraz we wła ściwych terenowo siedzibach nadle śnictw, urz ędach miast i gmin. Zebrane informacje zweryfikowano zwiadem terenowym. Dane o udokumentowanych zło Ŝach kopalin zostały zamieszczone w kartach informa- cyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą mapy geo środowiskowej. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice obszaru arkusza Kowalewo Pomorskie (o powierzchni 311 km 2) wyznaczaj ą współrz ędne 18 o45’ −19 o00’ długo ści geograficznej wschodniej i 53°00’ −53°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony w centralnej cz ęś ci województwa kujawsko- pomorskiego, na pograniczu powiatów toru ńskiego i golubsko-dobrzy ńskiego. W obr ębie powiatu toru ńskiego obszar arkusza obejmuje fragmenty czterech gmin: Chełm Ŝa, Łysomice, Obrowo oraz Lubicz, a w obr ębie drugiego z nich obejmuje miasto Kowalewo Pomorskie oraz fragmenty trzech gmin: Kowalewo Pomorskie, Ciechocin i Golub-Dobrzy ń. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 1998) obszar omawianego arkusza znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski, w południowo-wschodniej cz ęś ci podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie. PrzewaŜaj ąca jego cz ęść wchodzi w skład trzech makroregionów: Pojezierza Chełmi ńskiego, Doliny Drw ęcy i Pojezierza Dobrzy ńskiego (me- zoregion Pojezierze Dobrzy ńskie), a jedynie południowo-zachodni jego fragment nale Ŝy do makroregionu Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka (mezoregion Kotlina Toru ńska) (fig. 1). Północna i północno-zachodnia cz ęść omawianego obszaru, le Ŝą ca w obr ębie Pojezierza Chełmi ńskiego, jest płask ą wysoczyzn ą morenow ą utworzon ą w fazie pozna ńskiej zlodowa- cenia wisły (północnopolskiego), na której przewa Ŝaj ą moreny martwego lodu, ozy i kemy, wznosz ące si ę od 85 do 100 m n.p.m. Wyst ępuj ą tutaj nieliczne, niedu Ŝe jeziora: Kamion- kowskie i Mlewieckie na zachód od Kowalewa Pomorskiego oraz Oszczywilk i Ostrowite na wschód od Kowalewa Pomorskiego. Południowo-wschodnia cz ęść omawianego obszaru – w obr ębie Pojezierza Dobrzy ń- skiego – jest równie Ŝ wysoczyzn ą morenow ą, ukształtowan ą w fazie pozna ńskiej ostatniego zlodowacenia, z dobrze rozwini ętymi wzgórzami morenowymi i kemowymi. W tej cz ęś ci powierzchnia terenu rozci ąga si ę od 90 m n.p.m. do 107 m n.p.m. (w okolicy Świ ętosławia). W dnie doliny Strugi Miliszewskiej wyst ępuje ci ąg kilku małych jezior. Dolina Drw ęcy zajmuje środkow ą cz ęść opisywanego obszaru i rozdziela wysoczyzny morenowe Pojezierzy: Chełmi ńskiego i Dobrzy ńskiego. W czasie zlodowacenia wisły forma ta pełniła funkcj ę płytkiej doliny marginalnej dla wód spływaj ących z obszarów sandrowych. W dnie Doliny Drw ęcy wyst ępuj ą jeziora i zagł ębienia bezodpływowe, powstałe po wytopie- niu w holocenie brył martwego lodu – w ten sposób powstało jezioro Okonin w okolicach Elgiszewa. W obr ębie doliny Drw ęcy stwierdzono ogółem 11 stopni tarasowych (Niewiarowski, Wilczy ński, 1979), ale w granicach obszaru arkusza wyra źnie zaznaczaj ą si ę dwa tarasy za- 4 lewowe i sze ść tarasów nadzalewowych (powierzchnia najwy Ŝej poło Ŝonego tarasu wznosi si ę około 40 m powy Ŝej dna doliny). Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Kowalewo Pomorskie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrac- kiego (1998) Granice: 1 - makroregionów, 2 - mezoregionów Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregion: 315.11 - Pojezierze Chełmi ńskie Mezoregion: 315.35 - Kotlina Toru ńska 315.13 - Dolina Drw ęcy Makroregion: Pojezierze Wielkopolskie 315.14 - Pojezierze Dobrzy ńskie Mezoregion: 315.55 - Równina Inowrocławska Obszar obj ęty opracowaniem pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do Regionu Cheł- mi ńsko-Toru ńskiego. Wyró Ŝnia si ę on na tle innych regionów wi ększ ą cz ęsto ści ą dni z pogod ą bardzo ciepł ą z du Ŝym zachmurzeniem latem, a w okresie zimowo-wiosennym − dni przymrozkowych bardzo chłodnych, bez opadu. W ci ągu całego roku najwi ęcej jest jednak dni z pogod ą umiarkowanie ciepł ą, pochmurn ą i bez opadów (Wo ś, 1999). Roczna suma opa- dów nie przekracza 520 mm. Warto ść średniej