Van Adellijke Weelde Tot Alledaags Massaproduct. De Opkomst Van

215/216 2011/4-2012/1

60 50 88

2 30

2 Van adellijke weelde tot alledaags massaproduct De opkomst van keramiek en glas als decoratief element in het Nederlandse bouwbedrijf Sebastiaan Ostkamp

30 Van Genesis tot Openbaringen Bijbelse voorstelingen op zestiende-eeuwse haardstenen Minne Iedes Nieuwhof en Frans Laurentius

50 Nederlandse tegels in Caïro Een onderzoek in de Sabil Kuttab van Sultan Mustafa III Jaap Jongstra

60 Haagse terracotta schouwwangen Uit het atelier van Otto Reyersz. van Schaijck (1628-1674) Hans van Gangelen, Egge Knol, Gert Kortekaas en Roel Wuite

80 De glasvondst van Roermond Een introductie Jente van den Bosch

88 Beelden voor beeldenstormers De protestantse tegelkachels van Hoyko Manninga (-1568) en Floris van Pallandt (1537-1598) Ria de Oude-de Wolf en Herman Vrielink

105 Pottenbakkers en de terracotta-mode in de negentiende eeuw De Nederlandse pottenbakkers maakten meer dan het taditionele keukengoed Adri van der Meulen en Paul Smeele

Boekbesprekingen / Signalement / English summaries / Literatuur

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Stichting Het Nederlands Gebruiksvoorwerp.

vormen uit vuur I 1 De opkomst van keramiek en glas als decoratief element in het Nederlandse bouwbedrijf Van adellijke weelde tot alledaags massaproduct Sebastiaan Ostkamp

In de late middeleeuwen blijkt decoratieve bouwkeramiek vooral te zijn toegepast in de interieurs van de hoogste adel. Pas in de loop van de zestiende eeuw zien we een bredere verspreiding. Het zijn deze voor algemeen gebruik vervaardigde producten die in de hierop volgende bijdragen centraal staan. Achtereenvolgens passeren hier haardstenen, kacheltegels met een reformatorische lading, terracotta schouwen, de recente glasvondst uit Roer- mond, een groep Hollandse achttiende-eeuwse tinglazuur tegels uit een Koranschool in Caïro en de bouwkeramiek uit de negentiende eeuw de revue. Van de bouwkeramiek die in de andere artikelen uitgebreid aan de orde komt, wordt in deze inleiding alleen de globale plaats binnen de algehele ontwikkeling geschetst. Ook voor glas wordt alleen een zeer summiere kenschets gegeven.

Bouwkeramiek in de late middeleeuwen echter uit houten huizen. Het gaat daarbij 1 vaak om woonstalhuizen, waarin mensen Tegel, Holland, 1600- Bouwkeramiek in de twaalfde eeuw en vee onder één dak wonen. Het dagelijks 1625, tinglazuur- Vanaf de twaalfde eeuw ontstaan in het zui- leven speelt zich af in een centraal deel van aardewerk, bodemvondst delijke deel van de Nederlanden, vooral in het huis waar de haardplaats is gelegen. De Alkmaar, foto en het huidige België, voor het eerst sinds de rook van het open vuur, dat zowel bedoeld is collectie: Dienst Romeinse tijd weer steden. Dit hangt onder om te koken als om het huis te verwarmen, SOB, Afdeling meer samen met veranderingen in het bevindt zijn weg door een gat in het dak, waar- Monumentenzorg en stuur van onze streken en een hervorming in zich in het gunstigste geval een rookvan- Archeologie - gemeente van de landbouw. Door de hieruit volgende ger bevindt. De stenen gebouwen zijn in die Alkmaar groei van de opbrengsten van oogsten kan periode nog zonder uitzondering opgetrok- een steeds groter deel van de bevolking zich ken uit natuursteen en het zal tot in de late In dit nummer van Vormen uit Vuur staan de voortbrengselen van keramiek en glas centraal gaan specialiseren in het vervaardigen van twaalfde eeuw duren voordat voor het eerst ambachtelijke producten. Geleidelijk aan in onze streken bakstenen worden toegepast. die vanaf de late middeleeuwen in onze gewesten als decoratief element bij het bouwen transformeert de agrarische wereld zo naar Tot dan is tufsteen een belangrijk bouwma- een stedelijke samenleving. In de vroegste teriaal, dat vooral in zogenaamde kistbouw zijn toegepast. In dit inleidende hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op de geschiedenis steden is nog lang een belangrijke agrari- wordt toegepast. Dit wil zeggen dat van een sche component te vinden. Kerken, kloos- muur de twee buitenste schillen worden op- die voorafgaat aan de brede verspreiding van de toepassing van keramiek en glas in het ters en kastelen zijn vaak de enige gebouwen getrokken uit blokken tufsteen, waarna de die in steen zijn opgetrokken, hoewel ook tussenliggende ruimte wordt opgevuld met bouwbedrijf. een enkele rijkere handelaar in staat is een beton. Het is een bouwwijze die teruggaat stenen stadshuis te laten bouwen. Verreweg tot in de Romeinse tijd en om die reden het grootste deel van de bebouwing bestaat wordt deze bouwstijl ook wel Romaans ge-

2 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 3 2 Bij de introductie van de baksteen speelde 5 Kloostermop met de Orde van Cîteaux een belangrijke rol. Waterspuwer, Zeeland of ingestempeld ranken- De bouw van cisterciënzer abdijen in zowel Vlaanderen, 1250-1350, decor, Holland, 1250- Spanje, Frankrijk, Vlaanderen als het huidi- roodbakkend aardewerk 1350. baksteen, ge Nederland ging gepaard met de versprei- met loodglazuur, bodem- bodemvondst Alkmaar, ding van verschillende nieuwe technieken. vondst Reimerswaal, foto: foto en collectie: Dick Eén daarvan is het gebruik van bakstenen H.J.E. van Beuningen Meijer Antiquiteiten - als bouwmateriaal. Die vroegste bakstenen - Cothen, collectie: Amsterdam hebben vaak een formaat dat vergelijkbaar Museum Boijmans Van is met dat van de tufstenen bouwblokken Beuningen - Rotterdam en door hun associatie met de cisterciënzers noemd. De tufstenen blokken die worden worden deze stenen ook wel kloostermop- gebruikt hebben een formaat dat zodanig is pen genoemd. De Romaanse bouwkunst 6 dat deze nog net hanteerbaar zijn. Ze zijn kenmerkt zich door zware muren, met wei- Waterspuwer, Brunssum, echter ook niet te klein, anders zouden de nig en kleine vensters. Het voordeel van het 1250-1350, witbakkend aantallen uit de groeves te vervoeren stenen tufsteen is dat het zich goed leent voor het aardewerk met lood- immers onnodig groot worden. aanbrengen van gebeeldhouwde decoraties. glazuur, bodemvondst Brunssum, foto: Denes 3 Miklos, particuliere Dakruiter, Holland, collectie 1250-1350, roodbakkend aardewerk met laat vergelijken met de gebeeldhouwde ran- trum van hun verspreiding in Vlaanderen loodglazuur, bodem- ken op deurposten en raamkozijnen van na- ligt, zijn ook op het grondgebied van het la- vondst Delft, foto: RCE tuurstenen gebouwen (afb. 2). tere Nederland wel voorbeelden gevonden. - Amersfoort, collectie: Zo leverde een opgraving in het historische Provinciaal Bodemdepot Bouwkeramiek in de dertiende eeuw centrum van Delft één van de compleetste Zuid-Holland - Alphen Het zijn dan ook niet de steenbakkers die voorbeelden op (afb. 3). De hier getoonde a/d Rijn zich in onze streken bezig gaan houden met reconstructie laat zien hoe deze dakruiter er de vervaardiging van versierde bouwkera- in zijn hoogtijdagen moet hebben uitgezien 4 miek. In de loop van de twaalfde eeuw ves- (afb. 4). Naast een decoratieve functie had- Reconstructie van de tigen zich in steden als Brugge en Gent de den deze ridders waarschijnlijk ook tot doel dakruiter van afb. 3 door eerste pottenbakkers. Hoewel deze zich in te tonen dat de bewoner van het betreffende Archeoplan in Delft aanvang vooral richten op het maken van pand tot de ridderstand behoorde. Wanneer uiterst functionele kookpotten, bakpannen dit niet het geval was, probeerde de bewo- en drinkgerei zien we al vroeg in de dertien- ner mogelijk via zijn dakruiter tenminste de eeuw ook de eerste fraai versierde pro- die indruk te wekken. Met de imitatie van ducten ontstaan, het zogenaamde hoogver- de levenswijze van de adel, in deze periode sierde aardewerk. Een vast onderdeel van van ridders en hoofse liefde, poogden rijke deze hoogversierde waar zijn de zogenaam- koop- en ambachtslieden, de nouveau riche Alle in de Nederlanden gebruikte tufsteen Zo zijn kapitelen vaak uitbundig voorzien de nokbekroningen. Het gaat daarbij vaak van die dagen, meer glans te geven aan hun moest worden ingevoerd en de introductie van beeldhouwwerk, terwijl ook op deur- om beelden van mensen dierfiguren die recent verworven welstand. van de baksteen in onze streken was dan ook lijsten en raampartijen ornamenten werden op de nok van een huis werden geplaatst, een enorme vooruitgang. Klei was immers aangebracht. Het gemak waarmee soortge- een soort voorloper van de latere gevelte- Bouwkeramiek in de veertiende eeuw vrijwel overal in ruime hoeveelheden voor- lijke versieringen met stempels in bakstenen kens. Onder de beelden vinden we veel vo- Een ander stuk bouwkeramiek dat in der- handen, terwijl ook aan brandhout voor het kunnen worden gedrukt, zou doen vermoe- gels, zoals duiven, die als het ware in hun tiende en vroege veertiende eeuw tot het stoken van de ovens geen gebrek was. De den dat we dergelijke decoraties veelvul- natuurlijke habitat worden geplaatst, maar assortiment van pottenbakkers, maar mo- introductie van de baksteen zou daarom in dig aantreffen. Niets is echter minder waar, ook zijn er tal van heiligen bekend. De be- gelijk ook steenbakkers, behoort, is de wa- rap tempo bijdragen aan de verstening van kloostermoppen zijn, een enkele uitzonde- kendste nokbekroningen uit de dertien- terspuwer. De meeste stukken wekken door de steden, vaak bevorderd door stedelijke ring daargelaten, vrijwel nooit gedecoreerd. de eeuw zijn echter zonder twijfel de zoge- hun grove afwerking de indruk dat ze zijn overheden om het altijd op de loer liggen- De versierde exemplaren die wel bekend zijn naamde dakruiters, beelden die een ridder ontstaan in de werkplaatsen van steenbak- de gevaar van stadsbranden in te dammen. laten vaak een rankendecoratie zien die zich in vol ornaat voorstellen. Hoewel het cen- kers (afb. 5). Dit ligt voor de hand wanneer

4 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 5 7 10 Fragment van een Vuurdover, Zeeland, gebrandschilderd ruitje, 1300-1400, baksteen- 1300-1350, bodem- aardewerk, bodemvondst Oldenzaal, foto: vondst Middelburg, foto: ADC ArcheoProjecten ADC ArcheoProjecten Amersfoort, Amersfoort, collectie: collectie: Depot voor SCEZ - Middelburg Bodemvondsten Overijssel - Deventer 11 8 we bedenken dat dit soort toevoegingen een Kandelaar, Nederland, Fragment van een integraal onderdeel vormde van een gebouw, 1350-1450, baksteen- gebrandschilderd ruitje, anders dan de dakruiters die een losse toe- aardewerk, bodem- 1550-1600, bodem- voeging waren. Toch laten sommige voor- vondst Oldenzaal, foto: vondst Gorinchem, foto: beelden er geen twijfel over bestaan dat ook RCE - Amersfoort, Martin Veen, collec- dit producten zijn van pottenbakkers (afb. Vensterglas in de late middeleeuwen collectie: Depot voor tie: Archeologisch Depot 6). Het hier getoonde voorbeeld is gevonden Bodemvondsten Overijssel Gorinchem in de storthopen van een laatmiddeleeuwse Vensterglas in de late middeleeuwen - Deventer pottenbakkerij die ooit op de oever van de De introductie van decoratieve bouwke- Rode Beek in Zuid-Limburg gevestigd was. ramiek in onze streken gaat gepaard met Het gebied dat thans de dorpen Brunssum de opkomst van glas-in-loodramen. Bij de 12 en Schinveld (gemeente Onderbanken) be- evolutie van laatmiddeleeuwse glasvensters Plavuis, Utrecht, 1325- slaat, vormde van de elfde tot in de veertien- speelde de Orde van Cîteaux eveneens een 1350, roodbakkend de eeuw een belangrijke productieplaats van belangrijke rol. Tijdens een generaal kapittel aardewerk met tingla- aardewerk en steengoed. Er zijn tal van ke- in 1263 werd voorgeschreven dat de abdijen zuur, bodemvondst Dom ramische waterspuwers bekend, die vooral van deze rijke en belangrijke orde, in over- meerdere glasstukken uitstrekken.3 De pa- van een stad te vinden was. Overigens zijn Utrecht, foto en collectie: in Vlaanderen zijn gevonden. Op kerken, eenstemming met de leefregels van de hei- tronen zijn vergelijkbaar met die van de er ook van opgravingen uit andere delen Pandhuis - Utrecht 9 kloosters en kastelen, maar ook op een en- lige abt van Clairvaux St.-Bernardus, een- eerder genoemde kloostermoppen (afb. van ons land behoorlijk wat scherven van Plavuizen, Utrecht, kel luxe stadshuis, werden natuurstenen wa- voudig moesten zijn.1 Voor de glasvensters 1), hoewel ook heraldische motieven zoals glas-in-loodramen bekend. Een mooi voor- 1300-1350, roodbak- terspuwers toegepast. Het moge duidelijk betekende dit dat ze uitsluitend uit onge- Franse lelies voorkomen. In Nederland wor- beeld daarvan is een zestiende-eeuws ron- 13 kend aardewerk met zijn dat dergelijke toevoegingen, in een land kleurd glas mochten bestaan. Hoewel deze den vooral scherven van glas-in-loodramen deeltje uit een beerput uit Gorcum (afb. 8). Gebrandschilderd ruitje, ingestempeld decor dat is waar alle natuursteen moest worden inge- regel door de cisterciënzers werd afgekon- gevonden bij opgravingen van kerken en Dergelijke vondsten vormen niet alleen een Gent, 1325-1350, opgevuld met witte klei, voerd, uiterst kostbaar waren. De imitatie digd voor hun eigen abdijen, vond hij een kloosters. Een mooi voorbeeld hiervan zijn uitbreiding van het bestand aan het glas-in- bodemvondst Gent, foto en loodglazuur, ervan in een het veel goedkopere aardewerk bredere navolging. Voor de toch noodza- de dertiende-eeuwse scherven die recentelijk loodramen dat in het verleden is gebruikt, en collectie: Glasmuseum bodemvondst Utrecht, maakte het ook in dit geval mogelijk een kelijk geachte versiering van glasramen zijn tevoorschijn kwamen bij een opgraving in ze geven tevens een beeld van de versprei- - Dominicanenklooster foto en collectie: Pandhuis levensstandaard uit te stralen die eigenlijk in reactie op deze regel twee nieuwe deco- Oldenzaal (afb. 7). Ze zijn mogelijk afkom- ding van de toepassing ervan. Gent - Utrecht niet bij de eigen sociale groep hoorde. ratiemethoden ontstaan. In de eerste plaats stig uit de ramen van de in de nabijheid van werd gebruik gemaakt van ongekleurd glas de opgraving gelegen Plechelmuskerk. Er dat volgens een decoratief patroon in lood kan echter ook niet worden uitgesloten dat Pottenbakkers en de productie van werd gezet, waarbij het decoratiepatroon de gebrandschilderde ruitjes ooit één van plavuizen uitsluitend bestaat uit de loden zettingen de claustrale huizen sierden, die tot de im- van het glas. Bij de tweede methode werd muniteit van de kerk behoorden. Bij opgra- Wanneer we de decoratie op de vroegste de ongekleurde beglazing versierd met een vingen in Alkmaar en Delft zijn eveneens gebrandschilderde glas-in-loodramen be- decoratie in grisaille. De in deze techniek scherven van glas-in-loodramen gevonden kijken, dan valt direct op dat de gebruikte aangebrachte versierselen zijn al naar ge- die te relateren zijn aan, in dat geval veer- motieven een grote mate van overeenkomst lang de gebruikte grondstoffen roodbruin tiende-eeuwse, woonhuizen.4 De in deze af- vertonen met die van plavuizen uit dezelfde (op koperbasis) of zwart (op ijzerbasis).2 De levering van Vormen uit Vuur besproken periode (afb. 9). Vanaf de (late) dertiende hoofddecoratie van de met grisaille versier- vondst van scherven van glas-in-loodramen eeuw ontstaat in de Utrechtse Bemuurde de glasramen bestaat meestal uit ranken en uit Roermond geeft een mooi inzicht in wat Weerd, een ommuurde voorstad aan de bladwerk, waarvan de patronen zich over er in de loop der eeuwen zoal in de vensters westkant van de stad, een grote produc-

6 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 7 14 Fragment van een albarello, Nederlanden, 1325-1350, roodbakkend aardewerk met tinglazuur, bodemvondst Dordrecht, coll. Provinciaal Bodemdepot Zuid-Holland, Alphen a/d Rijn

15 ‘Kachelpot’, Brunssum, 1150-1250, witbakkend aardewerk, bodemvondst Brunssum, foto: Denes Miklos, particuliere ambachtslieden die ook de plavuizen deco- tiende eeuw in gebruik. In tegenstelling tot 17 collectie reerden. In Vlaanderen moet de samenwer- een open haardvuur waren dergelijke ovens Kacheltegel (nistegel), king tussen deze ambachtslieden en de ter in staat een vertrek op een aangename en ge- Keulen, 1350-1450, tie van keramiek, plavuizen en bakstenen.5 ver (afb. 10) en kandelaar (afb. 11), maar plaatse werkzame pottenbakkers zelfs heb- lijkmatige manier te verwarmen. Bovendien witbakkend aardewerk Het is een industrie die produceert voor versierde bouwkeramiek is (nauwelijks) ben geleid tot een kortstondige, maar eerste vond het stoken van de ovens plaats in een met loodglazuur, de stad Utrecht en een grote regio rondom aangetroffen. De pottenbakkers maken productie van tinglazuuraardewerk in de aangrenzend vertrek, waardoor de verwarm- bodemvondst Keulen, de toenmalige Zuiderzee. De producten een breed assortiment aan potten en pan- Nederlanden (afb. 14). de ruimte gevrijwaard bleef van rook en foto: Walter Lensink, zijn zelfs tot in Engeland teruggevonden.6 nen, maar daarnaast ook tal van plavui- roet. De oudste ovens werden gebouwd van collectie: Elmar Robert – In de kuilen met misbaksels, die voorna- zen. Deze worden gemaakt in verschillende onversierde, buidelvormige potten, voor- Medieval Art Keulen melijk uit de eerste helft van de veertiende maten en uitvoeringen: ongeglazuurd en Tegelkachels en plavuizen als onderwerpen die vanaf de elfde of twaalfde eeuw eeuw stammen, is een duidelijke scheiding geglazuurd en zowel met als zonder inge- deel van het adellijke interieur ook in onze streken zijn vervaardigd. Dit 18 in de productie van bakstenen enerzijds en stempelde en met slib opgevulde decoraties gebeurde onder meer in de eerder genoem- Kacheltegel (nistegel), plavuizen en aardewerk anderzijds waar te (afb. 9). Opvallend zijn de misbaksels van Kachelovens uit de volle middeleeuwen de pottenbakkerijen in Zuid-Limburg (afb. Nederlanden, 1350- nemen. Het belangrijkste verschil is het ge- plavuizen met een tinglazuurdecoratie.7 De Een belangrijke subgroep onder de laat- 15). Met behulp van leem werd een oven- 1450, roodbakkend bruik van loodglazuur, dat zowel op de pla- vondsten bewijzen onomstotelijk dat de in middeleeuwse bouwkeramiek uit de wand opgebouwd waarin de potten, met aardewerk met lood- vuizen als het aardewerk wordt toegepast, de oorspronkelijke vloer van het koor van Nederlanden is die van de kacheltegels. In hun opening naar buiten gekeerd, werden glazuur, bodemvondst maar dat niet voorkomt op bakstenen. De de Utrechtse Dom (tweede kwart van de Centraal Europa raakten de uit kacheln (te- aangebracht (afb. 16). Het vuur in de oven Utrecht, foto en collectie: steenbakkers maken naast hun bakstenen veertiende eeuw) gevonden tinglazuurpla- gels) opgebouwde ‘kachelovens’ al voor de verwarmde de achterzijde van de potten, die Museum Boijmans Van een enkel stuk baksteenaardewerk, verge- vuizen eveneens in deze stad geproduceerd deze warmte weer uitstraalden. Bij opgra- Beuningen - Rotterdam lijkbaar met de hier afgebeelde vuurdo- zijn (afb. 12). De uit Frankrijk afkomsti- vingen in onze streken van contexten uit de 16 ge ambachtslieden die dit koor bouwden, elfde tot de veertiende eeuw duiken dit soort 19 Reconstructietekening werkten samen met Utrechtse ambachts- kachelpotten een enkele keer op. Reconstructietekening van een vroege lieden, waaronder de pottenbakkers aan van een kacheloven kacheloven, bestaande uit de Bemuurde Weerd. Deze pottenbakkers Kachelovens en plavuizen uit de late bestaande uit nistegels ‘kachelpotten’ kwamen zo in contact met technieken die middeleeuwen niet eerder in onze streken waren toege- Meer algemeen zijn oventegels die het uiter- past. Hetzelfde gebeurde in Vlaanderen. lijk van een gotische nis hebben, de zoge- 20 In een stad als Gent zijn vergelijkbare pla- naamde nistegels. Het betreft vooral tegels Kacheltegel (nistegel) met vuizen gevonden als in Utrecht, maar uit die in de veertiende en vijftiende eeuw in de emblemen van Filips deze stad zijn ook gebrandschilderde ruit- gebruik waren (afb. 17). Hoewel de mees- de Goede en Isabella van jes met dezelfde decoratiemotieven aange- te nistegels afkomstig zijn uit het Duitse Portugal , bodemvondst troffen(afb. 13). Deze ruitjes stammen uit Rijnland zijn dit soort tegels ook wel in ons Brussel, tekening: Joop dezelfde periode en zijn waarschijnlijk te land door lokale pottenbakkers gemaakt Hulst naar Van Eenhooge relateren aan dezelfde groep rondreizende (afb. 18). Dit blijkt onder meer uit een vijf- & Calis 1988

8 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 9 21 24 Kacheltegel (plaattegel) Kacheltegel als afb. 23 met het gedeelde wa- (nistegel) met een in bloei pen Kleef / Luxemburg, staande boom met daar- 1485 of kort daarna, voor een banderol met het roodbakkend aarde- devies RIEN MIEULX, werk met witte sliblaag 1470 of kort daarna, en groen gekleurd lood- roodbakkend aarde- glazuur, Nederlanden, werk met witte sliblaag bodemvondst Brussel, en groen gekleurd lood- foto en collectie: Hof van glazuur, Nederlanden, Hoogstraten - Brussel bodemvondst kasteel Souburg, tekening: Leida 22 (1337-1380), die als koning over Frankrijk Goldschmidt, collectie: Kacheltegel (nistegel) heerste, en de eerste Bourgondische hertog SCEZ - Middelburg met het embleem van Philips de Stoute (1342-1404), behoorde hij Filips van Kleef (1456- tot de groten van de laatmiddeleeuwse we- 25 1528) en zijn devies reld. Historische bronnen onthullen ons dat Kacheltegel als afb.23 A JAMAIS, roodbak- in brokken en stukken tot ons komt, ont- de motieven op bijvoorbeeld de wandtapij- (nistegel) met de door kend aardewerk met staat een beeld van een interieur als een ge- ten die zijn residentie sierden naadloos aaneen minnestrik verbo- witte sliblaag en groen samtkunstwerk. Zo’n interieur werd vaak sloten bij de teruggevonden luxe bevloering den gotische letters A - A, gekleurd loodglazuur, besteld ter gelegenheid van een speciale ge- van zijn paleis. Ook allerhande huisraad 1470 of kort daarna, Nederlanden, bodem- beurtenis, zoals een kroning of benoeming, en zelfs de beroemde boeken uit zijn bibli- roodbakkend aarde- vondst Brussel, tekening: een huwelijk of een geboorte. Kacheltegels otheek waren op dezelfde uitbundige wijze werk met witte sliblaag Joop Hulst naar Buyle & en versierde plavuizen maakten een vast on- en met dezelfde symbolen gedecoreerd. en groen gekleurd lood- Fourny 1988 derdeel uit van dit soort interieurs. De varia- glazuur, Nederlanden, tie aan decoratiemotieven die deze interieurs Kachelovens met huwelijkssymboliek in de bodemvondst kasteel 23 sierden, is relatief gering. Het belangrijkste vijftiende eeuw Souburg, tekening: Leida Kacheltegel (nistegel) met element vormt de heraldiek. Familiewapens Door zijn huwelijk in 1369 met Margaretha Goldschmidt, collectie: het gedeelde wapen Kleef tonen bezoekers de roemruchte afkomst van Vlaanderen (1350-1404) werd Philips SCEZ - Middelburg / Bourgondië, 1470 of van edellieden. Binnen de gebruikte heral- de Stoute naast hertog van Bourgondië ook kort daarna, roodbak- diek is zowel plaats voor de wapens van de graaf van Vlaanderen. Met de verbintenis 26 kend aardewerk met man als die van de vrouw. Via het huwe- van Philips en Margaretha werd het aan het Diverse onderdelen witte sliblaag en groen tiende-eeuws misbaksel dat werd gevonden lijk konden belangrijke geslachten zich im- Franse hof heersende gebruik om residenties waarmee de kacheloven gekleurd loodglazuur, tussen pottenbakkersafval in Den Bosch. mers onderling verbinden. Het persoonlijke op te luisteren ook in onze streken geïntro- uit Souburg was afge- Nederlanden, bodem- De grote kachelovens die uit dit soort tegels element van een huwelijksverbintenis komt duceerd. Zo zijn in het Brusselse paleis van werkt: pinakels, halfzui- vondst kasteel Souburg, werden gebouwd, vormden centrale pronk- tot uitdrukking in de met een zogenaam- Hoogstraten, gelegen nabij het paleis van de len en kantelen, 1470 of foto en collectie: SCEZ - stukken in het interieur (afb. 19). de minnestrik verbonden of door elkaar ge- Bourgondische hertogen op de Coudenberg, kort daarna, roodbak- Middelburg vlochten beginletters van de voornamen van fragmenten van enkele geel en groen gegla- kend aardewerk met Kachelovens met heraldische symboliek beide echtelieden. zuurde kacheltegels opgegraven die tot deze witte sliblaag en groen Hoewel een enkele rijke stedeling zijn huis groep huisraad behoren (afb. 20).9 Aan de gekleurd loodglazuur, liet verfraaien met een kacheloven, waren De gewoonte om huisraad te versieren met linker bovenzijde zijn de tegels versierd met Nederlanden, bodem- het toch vooral kastelen en kloosters waar heraldische symbolen is waarschijnlijk uit een Bourgondische vuurslag en een vuur- vondst kasteel Souburg, deze vorm van luxe was te vinden. In de kas- Frankrijk afkomstig. Zo zijn tinglazuur pla- steen waaruit vonken spatten, een embleem foto en collectie: SCEZ - telen en paleizen van de hoogste adel maak- vuizen met heraldische voorstellingen ge- dat door Filips de Goede (1396-1467) aan Middelburg ten deze ovens deel uit van een interieur vonden tijdens opgravingen bij het paleis de Bourgondische heraldiek is toegevoegd waarvan soms alle afzonderlijke elementen van Jan van Frankrijk (1340-1416), hertog en hier ook na zijn dood onlosmakelijk mee apart werden ontworpen en onderling op van Berry en vooral bekend door zijn ver- verbonden bleef. De rechter bovenzijde van 27 elkaar waren afgestemd. Ze werden in op- luchte manuscripten, waarvan Les Très Riches de gevel van de tegel toont een hekje waarover Natuurstenen balklegger met daarop de door een minnestrik verboden gotische dracht door verschillende ambachtslieden Heures en Les Belles Heures de bekendste een banderol is gedrapeerd. Dit hekje stelt letters A - A, 1470 of kort daarna, Nederlanden, bodemvondst kasteel Souburg, vervaardigd. Hoewel de informatie meestal zijn. Samen met zijn broers Karel de Wijze een besloten hofje voor en is het embleem foto en collectie: SCEZ – Middelburg, tekening: Leida Goldschmidt

10 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 11 31 Kacheltegel (nistegel) met de wapens van Lodewijk van Gruuthuse en Margaretha van Borsele, gecombineerd met Bourgondische vuurslagen, na 1455, roodbakkend aardewerk met witte sliblaag en loodglazuur, Nederlanden, 28 van Isabella van Portugal (1397-1472), de bodemvondst kasteel Houten balksleutel met derde echtgenote van Filips.10 Beide emble- Middelburg, foto en col- daarop de door een min- men komen ook voor in een verlucht hand- lectie: VIOE - Brussel nestrik verbonden go- schrift van het echtpaar dat zich thans in tische letters L - M, de collectie van de Koninklijke Bibliotheek 1455 of kort daarna, te Brussel bevindt.11 Op de onderzijde van Nederlanden, foto en een folium uit dit handschrift zien we het collectie: Gruuthuse ruitvormige wapen van Isabella weergege- we in het duister. De wan in combinatie met 32 Museum - Brugge ven in een besloten hof of ommuurde tuin. bloemen (viooltjes) is ook te vinden in zijn Kacheltegels (nis- Door middel van deze weergave wordt zij - manuscripten. Filips trouwde in 1485 met tegels) met de wapens van verpersoonlijkt door haar wapen - vergele- Françoise van Luxemburg, die duindistels Maria van Bourgondië 29 ken met Maria, die in de laatmiddeleeuw- als embleem voerde. In de manuscripten die en Maximiliaan van Kacheltegel (nis- se iconografie veelvuldig als ‘de Maagd in Filips bestelde in de periode voorafgaand Oostenrijk, kort voor tegel) met de wapens van de tuin’ is afgebeeld.12 De banderol die zich aan zijn huwelijk komt veelvuldig de let- 1482, roodbakkend Gruuthuse en Borsele, om de omsloten tuin slingert is voorzien van ter P(hilip) als margedecoratie voor. Na zijn aardewerk met wit- witbakkend aardewerk een devies dat op de trouw aan haar echt- huwelijk liet hij de P combineren met de let- te sliblaag en groen en met groen getint loodgla- genoot zinspeelt. Hoewel Filips en Isabella ter F(rançoise). De Brusselse tegel stamt, te geel gekleurd loodglazuur, 1455 of kort daar- niet in het Hof van Hoogstraten hebben ge- oordelen naar het hoofse devies, van na zijn zuur, Nederlanden, na, Nederlanden, foto woond, was het gebouw ooit wel in het be- huwelijk. Mogelijk zijn de wan en de bloe- bodemvondst kasteel en collectie: Gruuthuse zit van Filips. Hij onteigende het ten gunste men te verklaren als een combinatie van de Middelburg, foto en col- Museum - Brugge van zijn zoon, ‘groot bastaard’ Antoon van emblemen van beide echtelieden. lectie: VIOE - Brussel Bourgondië (1421-1504).13 Of de kachel is gebouwd door Antoon als eerbetoon aan Filips van Kleef is de zoon van Adolf van 30 zijn vader, of dat zijn vader het paleis voor Kleef (1425-1492), uit diens eerste huwelijk Kacheltegel (nistegel) hem liet inrichten is niet bekend. met Beatrix van Portugal (overleden 1462).17 33 met een omhoog vurende Enkele vijftiende-eeuwse vondsten uit de Kacheltegel (plaattegel) mortier, het embleem van Bij opgravingen in het Bourgondische pa- grachten van het kasteel van Souburg waar met de Habsburgse ade- Lodewijk van Gruuthuse, leis op de Coudenberg (naast het huidige deze Adolf van Kleef woonde, onthullen dat laar en de keten van het witbakkend aardewerk koninklijk paleis) is een kacheltegel tevoor- ook de inrichting van het kasteel van vader Gulden Vlies, ca. 1490, met groen getint loodgla- schijn gekomen waarop twee eenhoorns met Adolf aansloot op de Bourgondische tradi- roodbakkend aardewerk zuur, 1455 of kort daar- daaronder het gedeelde wapen van Kleef - tie. Onder de vondsten zijn een complete ka- met witte sliblaag en na, Nederlanden, foto Ravenstein en Luxemburg is afgebeeld (afb. cheltegel en tal van fragmenten. Op de com- groen gekleurd loodgla- en collectie: Gruuthuse 21). Het is het wapen van Françoise van laag loodglazuur. Op de bovenzijde van de plete tegel zien we het gedeelde wapen van zuur, Nederlanden, bo- Museum - Brugge Luxemburg (ca. 1470-1523) en haar gema- gevel van deze nistegel is een wan met bloe- Kleef - Ravenstein en Bourgondië (afb. 23), demvondst Brugge, foto lin Filips van Kleef (1456-1528), twee voor- men en het devies A JAIME (voor altijd) terwijl de andere tegels een in bloei staande en collectie: Raakvlak name edelen aan het Bourgondische hof. weergegeven. Dit devies komt ook voor op boom met daarvoor een banderol met het Elders in Brussel is een kacheltegel opgegra- door Filips van Kleef geslagen noodmun- devies RIEN MIEULX (niets is beter, afb. ven die eveneens aan Filips van Kleef te re- ten15, terwijl de wan als zijn embleem voor- 24) en de door een minnestrik verbonden lateren is (afb. 22).14 De tegel is vervaardigd komt in verschillende van zijn manuscrip- gotische letters A – A (afb. 25) tonen. Voor van roodbakkende klei en voorzien van een ten.16 Over de exacte betekenis ervan tasten de afwerking van de kachel zijn tal van half-

12 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 13 34 37 Twee tinglazuur- Detail van een wandta- plavuizen met daarop in pijt met daarop blauw geschilderd de onder meer het de- aaneengeschakelde vies: SEULLE, kort na letters PB en 1450, Vlaanderen, foto Bourgondische vuursla- en collectie: Hôtel-Dieu gen, voor 1472, Spanje, Beaune bodemvondst kasteel Middelburg, foto en col- 38 lectie: VIOE - Brussel Plavuis met daarop de tekst: ALLE DINC HEEFT SYNEN TYT, 35 ca. 1500, roodbak- Veldje met plavuizen kend aardewerk met met daarop de in elkaar minnestrik verbonden gotische letters ver- ingestempelde slibde- gestrengelde letters NG wijzen naar de voornamen A(dolf ) – A(nna) coratie en loodglazuur, en het devies SEULLE van de echtelieden. Een andere vondst uit ren met de symbolen van hun huwelijk en Nederlanden, bodem- (alleen), kort na 1450, de opgraving bewijst dat de kacheloven niet hun afkomst, tonen enkele vondsten uit het vondst Hoorn, foto: roodbakkend aardewerk het enige element van het interieur van het Gruuthuse paleis in het historische centrum Walter Lensink, particu- met ingestempelde slib- kasteel van Souburg was dat werd aangepast van Brugge. Dit paleis was gedurende de liere collectie decoratie en loodgla- naar aanleiding van het huwelijk van Afdolf vijftiende eeuw de woonplaats van Lodewijk zuur, Vlaanderen, foto zuilen, kantelen, torens en pinakels gebruikt en Anna. De twee eveneens aan elkaar ge- van Brugge, heer van Gruuthuse (ca. 1427- 39 en collectie: Hôtel-Dieu (afb. 26). De kachel moet zijn gemaakt ter strikte gotische letters A die zijn uitgehou- 1492), en hoewel er van de oorspronkelijke Plavuis met daarop Beaune gelegenheid van het huwelijk tussen Adolf wen op de kopse kant van een natuurstenen inrichting weinig bewaard bleef, laten ende tekst: ALLE DINC van Kleef en diens tweede vrouw Anna van balklegger tonen dat er meer uitgebreide kele van de versierde balksleutels die er op – loodglazuur. Ze bestaan uit een gedraai- HEEFT SYNEN TYT, Bourgondië (overleden 1508) in 1470. De verbouwingswerkzaamheden moeten heb- diverse plaatsen zijn aangetroffen een beeld de achterzijde, waartegen een in een mal ge- ca. 1500, roodbak- tegels zijn gemaakt van roodbakkende klei ben plaatsvonden (afb. 27). zien dat zich laat vergelijken met dat van vormde gevel is geplakt. De combinatie van kend aardewerk met met daarover een witte sliblaag, die nodig Souburg. Zo komen balksleutels voor die de de wapens is net als de gestrikte letters een ingestempelde slib- was om de groene – koperhoudende – lood- Dat Adolf en zijn zoon niet de enige door een strik verbonden letters L(odewijk) duidelijke verwijzing naar het huwelijk tus- decoratie en loodgla- glazuur goed tot zijn recht te laten komen. Bourgondische hovelingen in onze stre- en M(argaretha) als versiering hebben (afb. sen Lodewijk van Gruuthuse en Margaretha zuur, Nederlanden, foto De naar elkaar gespiegelde, en door een ken waren die hun interieur lieten versie- 28). Daarnaast zijn er op de binnenplaats van Borsele dat in 1455 werd voltrokken.19 en collectie: Museum van het paleis in 1901 restanten van een ka- Boijmans Van Beuningen 36 cheloven opgegraven die uit ten minste twee De tegels met het gecombineerde wapen van - Rotterdam Veldje met plavuizen verschillende typen tegels was opgebouwd. Lodewijk van Gruuthuse en Margaretha met daarop de tekst: Op tegels van het eerste type is de bovenzij- van Borsele brengen ons bij een volgende DIE TIJT IS CORT, de van de gevel voorzien van het wapen van vondstgroep, deze kwam tevoorschijn uit DIE DOOT IS SNEL, de familie Van Gruuthuse, terwijl de onder- de grachten van het kasteel van het in de WACHT U VAN zijde een schild met daarop het wapen van nabijheid van Brugge gelegen Middelburg. SONDEN, SO DOET de familie Van Borsele laat zien (afb. 29). De opgraving leverde verschillende tegels DI WEL, ca. 1500, Het tweede type decoratie bestaat uit een op die mogelijk tot meerdere kachels heb- roodbakkend aardewerk omhoog vurende mortier, waarbij de kogels ben behoord. Onder de vondst bevinden met ingestempelde slib- in de driepas aan de bovenzijde van de gevel zich tegels die eveneens de wapens van decoratie en loodglazuur, zijn weergegeven (afb. 30). De mortier was Lodewijk en Margaretha dragen, gecombi- Nederlanden, foto naar: het embleem dat Lodewijk voerde en is als neerd met Bourgondische vuurslagen (afb. Dubbe 1980 zodanig in diverse handschriften uit zijn bi- 31). Op enkele andere tegels zijn de wapens bliotheek en in een nog altijd aanwezige ge- van Maria van Bourgondië (1457-1482) velsteen in een buitenmuur van zijn paleis en Maximiliaan van Oostenrijk (1459- terug te vinden.18 De tegels zijn vervaardigd 1519) afgebeeld (afb. 32). Het wapen van van witbakkende klei en zijn aan de voor- Maximiliaan bestaat uit een adelaar, die of- zijde bedekt met een koperhoudend – groen wel de Oostenrijkse adelaar voorstelt, of-

14 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 15 40 cheltegels leverde de opgraving ook uit 43 Kacheltegel (nis- Spanje geïmporteerde tinglazuurplavuizen Haardstenen met daarop tegels) met daarop de op, waarop in blauw de aaneen geschakel- de wapens van Otto van Habsburgse adelaar en de letters PB en Bourgondische vuurslagen Bylandt en Maria van de keten van het Gulden zijn geschilderd (afb. 34). Na de dood van Bongard, 1567, Luik, Vlies, 1500-1550, rood- Bladelin kwam diens kasteel in handen van bodemvondst Venlo, bakkend aardewerk Willem Hugonet (ca. 1420-1477), een an- foto en collectie: Dick met witte sliblaag en dere hoge hoffunctionaris. Meijer Antiquiteiten - groen gekleurd loodgla- Amsterdam zuur, Nederlanden, bo- Wanneer we de kacheltegels uit Middelburg demvondst Dordrecht, vergelijken met de eerder beschreven voor- foto: RCE - Amersfoort, beelden vallen direct enkele verschillen op. collectie: Provinciaal Het belangrijkste onderscheid is het ontbre- Bodemdepot Zuid- ken van eigen familiewapens, wat veroor- Holland - Alphen a/d zaakt wordt doordat zowel Peter Bladelin Rijn als William Hugonet niet van adellijke afkomst zijn. De wapens die voorkomen op de kacheltegels moeten waarschijnlijk vooral worden gezien als eerbetoon aan het huis van Bourgondië, waaraan beide functiona- wel het symbool van de (Duitse) Roomse rissen hun positie dankten. Bij de kachelte- koningen. Vanaf 1486 was Maximiliaan gels met daarop de wapens van Lodewijk van De bredere verspreiding van de het leven en sluit goed aan bij de voor deze Rooms koning en na de dood van zijn vader Gruuthuse en diens vrouw Margaretha van Bourgondische levensstijl periode zo kenmerkende Memento Mori ge- in 1493 werd hij keizer, waarna de dubbel- Borsele rest de vraag of we hierbij alleen te dachte. De zinsnede kan worden uitgelegd koppige adelaar in zijn wapen verscheen. In maken hebben met goed bevriende edellie- Plavuizen met Bourgondische symbolen als een variant op de eerder besproken lijf- zijn paleis in Brugge stond een kacheloven den of dat er meer was tussen Lodewijk van Dat de invloed van de Bourgondische le- spreuken. De wijze waarop de plavuizen zijn met daarin tegels waarop die dubbelkoppi- Gruuthuse en één van beide eigenaren van vensstijl zich niet beperkte tot de woonver- gedecoreerd, sluit naadloos aan op die van ge adelaar met daaronder de keten van de Middelburg. Wellicht kan toekomstig histo- trekken van de hoogste elite tonen tal van de plavuizen waarmee de hoogste adel van 44 Orde van het Gulden Vlies was afgebeeld risch onderzoek deze vraag beantwoorden. vondsten uit stadskernopgravingen in ons die dagen zijn woonstede opsmukte. Een Plavuis met daarop het (afb. 33). Op de hoeken van de tegels zien Hoewel Bladelin en Hugonet hoge functies land. Zo worden regelmatig (fragmenten mooi voorbeeld daarvan zijn de plavuizen gezicht van een vrouwe- we twee gekruiste pijlen, een Andreaskruis vervulden aan het Bourgondische hof, wa- van) plavuizen gevonden waarop gestem- die de Bourgondische edelman Nicolaas lijke heilige, ca. 1500, 41 dat verwijst naar de patroonheilige van ren zij geen echte edellieden. De bouw van pelde en met slib opgevulde decoraties zijn Rolin (1376-1462) kort na 1450 voor zijn roodbakkend aardewerk Tegel van zogenaamd de Bourgondiërs, gecombineerd met een het kasteel, het bijbehorend interieur, waar- aangebracht die duidelijk bij deze tradi- hospitaal in het Franse Beaune bestelde. Op met ingestempelde slib- cuerda seca aardewerk Bourgondische vuurslag. De Middelburgse onder de kachelovens, en zelfs de stichting tie aansluiten. Een voorbeeld hiervan zijn de plavuizen zien we de in elkaar gestrengel- decoratie en loodgla- met daarop de tekst PLVS tegels zijn zoals gezegd afkomstig uit de van de stad en de heerlijkheid Middelburg, de plavuizen waarop de tekst DIE TIJT IS zuur, Nederlanden, foto VLTRA (steeds verder) en gracht van het kasteel, een bouwwerk dat waarvan zij de heer werden, moesten dit ge- CORT, DIE DOOT IS SNEL, WACHT en collectie: Museum de Zuilen van Hercules, vanaf 1448 in opdracht van Pieter Bladelin mis aan een adellijke titel compenseren. U VAN SONDEN, SO DOET DI WEL Boijmans Van Beuningen 1525-1550, Spanje, (1408-1472) werd opgetrokken. Naast ka- voorkomt (afb. 35). De tekst is een duidelij- – Rotterdam bodemvondst Hoorn, ke verwijzing naar de vergankelijkheid van foto en collectie: Museum 45 Boijmans Van Beuningen Kacheltegel (plaattegel) - Rotterdam met daarop een voorstelling van Vouw Minne, 42 ca. 1500, roodbak- Haardsteen met daarop kend aardewerk met de Habsburgse adelaar en witte sliblaag en groen de Zuilen van Hercules, gekleurd loodglazuur, 1525-1550, Luik, Nederlanden, bodem- bodemvondst Utrecht, vondst Den Bosch, foto foto en collectie: Pandhuis en collectie: BAM - Den - Utrecht Bosch

16 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 17 49 Vier polychroom gedecoreerde tegels met daarop de portretten van de wederdopers David Joris (1501-1556), Harman van ‘t Sant (1509- 46 1536), Adam Pastor Spotpenning met een (1560/1570) en Jan van dubbelkop van een Leiden (1509-1536), ca. kardinaal / nar, ca. 1600, foto en collectie: 1600, lood, Nederlanden, Tegelmuseum - Otterlo bodemvondst Rotterdam, foto: Mark Ydo, particu- met de heraldische motieven van de lands- liere collectie heer en zijn Bourgondische huis. De exacte productieplaats van dergelijke plavuizen is niet bekend.

47 de letters N(icolaas) en G(uigone), die ver- Bouwelementen met Habsburgse symbolen Fragment van een steen- wijzen naar de namen van de edelman en Het vuurslag op de plavuizen vormt ook goed trechterbeker met zijn vrouw (afb. 36). Om de letters lezen we in dit geval een eerbetoon aan het huis van daarop appliques met een het motto van Nicolaas: SEULLE (alleen). Bourgondië. Overigens is het vuurslag in dubbelkop van een kardi- Dezelfde motieven, maar dan gecombi- deze periode een wijd verbreid symbool. naal / nar, 1575-1600, neerd met het huwelijkswapen van de beide Naast op luxe huisraad komen we dit sym- Siegburg, bodemvondst edellieden, komen ook voor op verschillen- bool zelfs tegen op alledaags aardewerk.20 Keulen, foto en collectie: de van de tapijten die in het hospitaal be- Een heraldisch symbool dat we vooral in Museum Boijmans Van waard bleven (afb. 37). Op talloze in ons de zestiende eeuw veelvuldig tegenkomen is Beuningen – Rotterdam land opgegraven plavuizen van omstreeks de Habsburgse dubbelkoppige adelaar, een 1500 komt de tekst ALLE DINC HEEFT verwijzing naar keizer Karel V (1500-1558). 48 SYNEN TYT voor (afb. 38 en 39). De tekst Zo zijn verschillende kacheltegels met dit Kacheltegel (plaattegel) is eveneens een verwijzing naar de kortston- motief gevonden in de beerput van het Huis Zuilen van Hercules, die op hun beurt weer den levensstijl onder steeds bredere groepen 50 met daarop een dub- digheid van het bestaan en zinspeelt tegelij- Scharlaken in de binnenstad van Dordrecht staan voor de rots van het Spaanse Gibraltar van de samenleving verspreid raakten. Dat Fragment van een tegel belkop van een kardi- kertijd op de eeuwige beloning die na gods- (afb. 40). De tegels zijn afkomstig van een en het Marokkaanse Monte Hacho. er bij de gebruikte decoratiemotieven niet van zogenaamd cuerda naal / nar, 1550-1600, vruchtig leven op aarde wacht in de hemel. kachel die in dit huis moet hebben gestaan. Kortweg staan de zuilen symbool voor de alleen plaats was voor de heraldiek van de seca aardewerk, 1525- witbakkend aardewerk Het is dan ook niet verwonderlijk dat der- Naast het op de achterwand van de tegels toegang tot de Middellandse Zee. De zuilen landsheer, bewijst een uit 1567 daterende 1550, Spanje, bodem- met loodglazuur, bo- gelijke plavuizen vaak bij kloosters worden aangebrachte wapen met de dubbelkoppige en het opschrift Plus Ultra vormen het em- groep haardstenen met de wapens van Otto vondst Amsterdam, foto demvondst Duitsland, teruggevonden, hoewel ze ook voorkomen adelaar en daaronder de keten van de Orde bleem en het devies van Karel en symboli- van Bylandt, heer van Rheydt (ca. 1525- en collectie: BMA - fotoarchief: Sebastiaan bij rijkere burgerwoningen. Het midden- van het Gulden Vlies, tonen de opengewerk- seren zijn steeds verder uitdijende rijk, waar 1595) en Maria van Bongard (afb. 43).21 Amsterdam Ostkamp motief van deze plavuizen bestaat uit een te gevels twee elkaar bij de neus nemende de zon nooit ondergaat, waarbij natuurlijk Otto was een edelman die lid was van het Bourgondische vuurslag, waarmee in dit ge- narren, die elkaar bovendien met hun ma- vooral moet worden gedacht aan de incor- Ridderschap van het Overkwartier (Gelre), val een embleem gecombineerd wordt met rot te lijf gaan. Een ander symbool dat ver- poratie van de Nieuwe Wereld in zijn rijk. waartoe ook Limburg behoorde, en het is een motto. Dat de sociale lagen onder de wijst naar keizer Karel is te vinden op een Ook op haardstenen zien we de Zuilen van dan ook niet verwonderlijk dat dit soort hoogste elite, zoals de rijkere burgerij, zich uit Hoorn afkomstige tegel (afb. 41). De te- Hercules, daar vaak gecombineerd met de stenen onder meer in Venlo zijn gevonden. graag wilden meten met de groten der aarde gel behoort tot het zogenaamde cuerda seca dubbelkoppige adelaar (afb. 42). Nadat dit aspect van de levensstijl van de ligt voor de hand. Ambachtslieden speelden aardewerk, een uit Spanje afkomstige soort hoogste adel zich in de loop van zestiende hierop in door vergelijkbare producten op tinglazuuraardewerk (majolica) waarbij de Verburgerlijking van de Habsburgse eeuw onder steeds bredere lagen van de be- de markt te brengen, die echter een minder verschillende kleurvlakken met behulp van symbolen volking verspreidde, volgde een nieuwe fase persoonsgebonden lading hadden. Ze deden touwtjes van elkaar werden gescheiden, en De plavuizen, de kacheltegels, de tegels in de ontwikkeling van de bouwkeramiek. dit door vrij algemene teksten te ontlenen opgevuld. De tegel is voorzien van twee zui- en de haardstenen laten zien hoe vanaf de Het maakt hierbij een eigen evolutie door aan het in die periode populaire thema van len met daartussen de tekst PLVS VLTRA vroege zestiende eeuw elementen uit de tot die past bij de nieuwe burgerlijke omgeving de vergankelijkheid en deze te combineren (steeds verder). De zuilen symboliseren de dan vooral aan de hoogste elite voorbehou- waarin de producten worden toegepast.

18 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 19 51 huwelijkse thema’s van die dagen. Zo is in 56 Tegel van zogenaamd Deventer een vijftiende-eeuwse kacheloven Polychroom gedecoreer- cuerda seca aarde- gevonden, waarvan de tegels onder meer de majolica kom met werk, 1525-1550, versierd zijn met voorstellingen van het eer- daarop een hert in een Spanje, bodemvondst ste mensenpaar Adam en Eva, de maagd landschap, 1600-1625, Arnemuiden, foto en col- Maria met het Christuskind, bloemen bla- Noordelijke Nederlanden, lectie: Historisch Museum dranken, en papegaaien; zonder uitzonde- bodemvondst Dordrecht, Arnemuiden ring symbolen die een huwelijkse connota- foto: Marlon Hoppel tie hebben.22 Er komen echter ook profane ADC ArcheoProjecten 52 thema’s voor. Een voorbeeld daarvan is de – Amersfoort, particuliere Ronde tinglazuupla- vroeg zestiende-eeuwse kacheltegel met een collectie vuis uit de vloer van voorstelling van Vrouw Minne uit een beer- het paleis van graaf put van het Keizershof in Den Bosch (afb. Hendrik III van Nassau 45). De onkuise tegenpool en de heilige in Breda, 1536, foto: Maagd hadden eenzelfde symbolische la- Marlon Hoppel ADC ding, die de huisvrouw opriep tot een kuise ArcheoProjecten – Bouwmateriaal als drager van levenswandel. Ook op veel van de in deze Amersfoort, particuliere ideologische boodschappen bundel beschreven zestiende-eeuwse haard- collectie stenen blijken de aan de Bijbel ontleende Bij de zojuist besproken plavuizen zagen we verhalen rond echt en trouw een belangrijke dat er naast het etaleren van luxe en wel- bron van inspiratie te vormen. 46). De kardinaal/nar-afbeeldingen vorm- stand ook plaats was voor een verwijzing den ook een populaire voorstelling op zes- naar de vergankelijkheid. De belangrijkste Dat er in de zestiende eeuw een crisis op- tiende-eeuws steengoed drinkgerei (afb. 47), iconografische thema’s binnen de burger- trad in de geloofsbeleving, vond eveneens en er zijn ook kacheltegels bekend waarop 53 lijke bouwkeramiek werden vooral bepaald zijn weerslag in het huisraad van die dagen. deze voorstelling is aangebracht (afb. 48). 57 Tinglazuurplavuis door de dominante stromingen binnen het De heftige polemiek tussen gereformeerden Dat niet alleen dit soort voor de hand lig- Twee polychroom gedeco- met een portretbuste, denken van die dagen. Zo was er naast de enerzijds en katholieken anderzijds leidde gende voorstellingen een reformatorische reerde tinglazuur plint- Antwerpen, ca. 1545, heraldiek van de landsheer vooral plaats niet alleen tot de productie van in enorme lading hadden, blijkt uit de bijdrage over tegels, onderdeel van een fotoarchief: Sebastiaan voor Bijbelse of aan het geloof gerelateerde oplagen verspreidde vlugschriften en pren- de kacheltegels uit de havezate Kranenburg jachtfries, 1600-1625, Ostkamp, particuliere onderwerpen (afb. 44), maar ook profane ten, ook tal van voorwerpen leverden hun bij Zwolle en het kasteel van Culemborg. Noordelijke Nederlanden, collectie onderwerpen vormden een bron van inspi- bijdrage aan deze ideologische strijd. Zo zijn Door de duiding van bepaalde Bijbelse bodemvondst Hoorn, ratie. Al in de vijftiende eeuw schaften ook er penningen waarop de paus als duivel en verhalen in combinatie met de historische foto: Walter Lensink, 54 burgers kachelovens aan die voor wat be- een kardinaal als nar, in die dagen het pro- context van de vindplaatsen bleek het mo- particuliere collectie Polychroom gedecoreer- treft hun symboliek goed aansluiten op de totype van een dwaas, wordt neergezet (afb. gelijk de thans verborgen lading te ontrafe- de tinglazuurtegel met daarop een hert in een landschap, Noordelijke Nederlanden, 1600- 1625, foto en collectie: Kunsthandel Frides Lameris - Amsterdam

55 Polychroom gedecoreerde tinglazuurtegel met daarop een portretbuste, Noordelijke Nederlanden, 1600-1625, foto en collectie: Museum Boijmans Van Beuningen – Rotterdam

20 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 21 61 Blauwwitte tinglazuurtegel met een geestelijke die devotionalia verkoopt, 1620-1640, Noordelijke Nederlanden, foto: Walter Lensink, collectie: A. Vrij

62 Blauwwitte tinglazuurtegel met een olifant, 1620-1640, Noordelijke 58 len. Dat het thema van de godsdiensttwis- Nederlanden, foto Polychroom gedecoreer- ten zich niet tot de zestiende eeuw beperkte, en collectie: Museum de tinglazuur plintte- bewijst een serie polychroom gedecoreerde Boijmans Van Beuningen gel met een zeemonster, tegels met daarop de portretten van David schilderd.25 De vloeren zijn vrijwel identiek – Rotterdam 1600-1625, Noordelijke Joris (1501-1556), Harman van ‘t Sant aan Italiaanse voorbeelden uit dezelfde peri- Nederlanden, foto en (1509-1536), Adam Pastor (- 1560/1570) ode.26 Hoewel het idee bestaat dat dit soort 63 collectie: Tegelmuseum en Jan van Leiden (1509-1536), allen lei- vloeren (vrijwel) uitsluitend in Antwerpen Blauwwitte tinglazuur- - Otterlo ders binnen de beweging van de wederdo- zijn gemaakt, bewijzen misbakselvondsten tegel met een man (?) in pers, hoewel ze hierbinnen verschillende uit Utrecht en Bergen op Zoom dat de pro- een jurk, 1625-1650, 59 stromingen vertegenwoordigden (afb. 49a- ductie ervan zich al in de eerste helft van Noordelijke Nederlanden, Blauwwitte tinglazuur- c). De portretten op de tegels zijn geschil- de zestiende eeuw tot in de Noordelijke foto en collectie: Museum tegel met een ‘Chinese derd naar voorbeelden van prenten uit het Nederlanden had verspreid.27 De vondst Boijmans Van Beuningen Tuin’, 1620-1640, in 1608 door Christoffel van Sichem (1546- van dit soort plavuizen in de vroeg zestien- – Rotterdam Noordelijke Nederlanden, 1624) in Amsterdam uitgegeven boek over de-eeuwse vulling van een beerput van een foto en collectie: Museum de ‘Voorneemste Hooft Ketteren so vande woonhuis aan de Alkmaarse Voordam be- Boijmans Van Beuningen Catholijcke ende Christelijcke Kercke ...’. wijst daarnaast dat ook het gebruik van dit – Rotterdam soort vloeren een veel grotere verspreiding daarop de tekst PLVS VLTRA en de Zuilen dewerk maken deze ambachtslieden ook moet hebben gehad.28 60 Burgerlijke bouwkeramiek van Hercules (afb. 41). Daarnaast zijn enke- plavuizen, die zowel bij de adel als de rij- Blauwwitte tinglazuur- van de zestiende tot en met le zuiver ornamentale varianten in Spaans- ke burgerij aftrek vinden. Zo bestelt graaf Bouwkeramiek in de zeventiende eeuw tegel met het ‘Lam Gods’, de negentiende eeuw Moorse stijl gevonden in een huis nabij Hendrik III van Nassau (1483-1538) in Kort voor 1600 gaat men in tal van plaatsen 1620-1640, Noordelijke de Oude Kerk in Amsterdam (afb. 50), in 1536 een bevloering van tinglazuurtegels in de dan nog jonge Republiek wandtegels Nederlanden, fotoarchief: Bouwkeramiek in de zestiende eeuw Arnemuiden (afb. 51) en in Zierikzee. De voor zijn paleis in de voor onze streken maken die vergelijkbaar zijn met de vier- Sebastiaan Ostkamp De tegels van de wederdopers brengen tegels vormen één van de vele vroeg zestien- nieuwe renaissancestijl bij de in Antwerpen kante tegels uit de zestiende-eeuwse vloe- ons bij de belangrijkste groep bouwkera- de-eeuwse archeologische aanwijzingen van werkzame majolicabakker Guido di Savino, ren. In een cirkel (afb. 54) of een ruit (‘een miek die in ons land is geproduceerd, de een Gouden Eeuw die zich in onze streken ook wel bekend als Guido Andriessen.23 In kwadraat’ – afb. 1) wordt een polychroom met tinglazuur gedecoreerde wandtegel. aankondigt. Het gebruik van luxe geïmpor- de vloeren van het paleis zijn zogenaamde dier of een portretbuste (afb. 55) geschil- De geschiedenis van dit product begint in teerde huisraad, zoals de Spaanse tegels, is oogtegels en tal van S-vormig gekromde en derd. Gedurende de eerste decennia van de vroege zestiende eeuw. In eerste instan- niet langer voorbehouden aan de adel, maar ronde tegels (afb. 52) verwerkt.24 Het zijn de zeventiende eeuw vormen dit soort po- tie worden dit soort tegels in ons land nog een steeds grotere groep burgers blijkt zich echter niet dit soort vloeren die beeldbepa- lychrome tegels de belangrijkste producten. niet geproduceerd. Het gebruik van wand- dit soort producten te kunnen veroorloven. lend zijn geweest voor de vroegste fase van De tegels vormen een aparte productielijn tegels is waarschijnlijk overgewaaid uit de de tegelproductie in de Nederlanden. Tegels binnen de in dezelfde periode in bijna alle Spaanse streken van het rijk van Karel V, Hoewel het gebruik van wandtegels waar- zoals die in 1532 in de vloer van de abdij steden van Zeeland en Holland, maar ook waar dan ook de Nederlanden deel van uit- schijnlijk van het Iberisch Schiereiland af- van Herkenrode werden gelegd, waren dat op tal van andere plaatsen in de Republiek, maken. Uit de eerste helft van de zestiende komstig is, vinden de belangrijkste decora- wel. Naast kleine vierkante tegels met daar- bloeiende majolica-industrie. Steden met eeuw kennen we uit Nederland enkele loca- tiemotieven toch eerder hun oorsprong in op dieren in een landschap en portretbus- een vroeg zeventiende-eeuwse majolica- en ties waar Spaanse wandtegels in de cuerda Italië. In Antwerpen vestigen zich al voor tes, zoals het hier afgebeelde voorbeeld (afb. tegelproductie zijn onder meer Middelburg, seca techniek zijn gevonden. Zo zagen we 1500 de eerste uit Italië geëmigreerde ma- 53), bestond de plavuizenvloer uit hexago- Rotterdam, Gouda, Gorcum, Haarlem, eerder de uit Hoorn afkomstige tegel met jolicabakkers. Naast gebruiks- en sieraar- nale tegels die met plantornamenten zijn be- Amsterdam, Enkhuizen, Harlingen en ga

22 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 23 65 Detail van het fries van afb. 64

66 Tegel, 1625-1650, Jingdezhen (China), porselein, foto: Walter Lensink, particuliere collectie 64 zo maar door. Hoewel er zeker raakvlak- langs de onderzijde van de muur wordt dit zeemonsters komen voor (afb. 58). Omdat leen plinten, later hele wanden. Fries met Hollandse ken tussen majolica en tegels bestaan (afb. voorkomen. Omdat op de wandtegels niet plinten niet noodzakelijkerwijs de volledige Al vanaf het eerste kwart van de zeventien- 67 blauwwitte tingla- 56), zien we dat beide producten meestal werd gelopen, waren ze minder kwetsbaar hoogte van een tegel hoeven te hebben be- de eeuw worden de polychrome tegels on- Fragment van plavuis / zuurtegels in het kloos- toch wel een eigen decoratierepertoire heb- dan de plavuizen. Ze konden daarom groter staan er ook varianten die half zo hoog zijn. der invloed van de massale toestroom van tegel met daarop ter van St. Antonius in ben. Toch worden beide producten in deen dunner worden uitgevoerd. Het gebruik De grootste bloei van de tegelindustrie in de Chinees porselein naar onze streken ver- ‘De Gerechtigheid’, rood- het Braziliaanse Recife, zelfde werkplaatsen vervaardigd. Het ont- van plinttegels leidde al snel tot de ontwik- Republiek is te plaatsten in de eerste decen- drongen door blauwwitte varianten (afb. bakkend aardewerk met 1639-1642, fotoarchief: staan van de wandtegel hangt samen met keling van doorlopende friezen die als plint nia van de zeventiende eeuw. Het is in die 59). De vroegste blauwwitte tegels volgen slibversiering en lood- Sebastiaan Ostkamp het gebruik van plavuizenvloeren in com- langs een plavuizenvloer konden worden periode dat de Zeeuwse en Hollandse ste- nog in belangrijke mate de voorstellingen glazuur, 1602-1613, binatie met witgekalkte muren in de stads- aangebracht. We zien dat de thema’s op dit den uit hun voegen barsten door de toevloed die we ook op polychrome tegels tegenko- Enkhuizen, bodem- huizen in onze gewesten. Door het schrob- soort plinttegels soms in het verlengde lig- van migranten, met name uit de Zuidelijke men (afb. 60). Al snel worden deze verdron- vondst Enkhuizen, foto: ben van de vloer ontstaan aan de onderzijde gen van de jachtvoorstellingen die we ook Nederlanden. Voor al deze mensen moeten gen door de zogenaamde ambachtstegels, Sjek Venhuis, collectie: van zo’n muur al snel vieze zwarte strepen. bij de cirkel- en kwadraattegels tegenkomen huizen worden gebouwd en in veel van die tegels waarop een mensfiguur is geschil- Museum Boijmans Van Door het aanbrengen van een plint tegels (afb. 57), maar ook andere motieven zoals huizen worden tegels aangebracht; eerst al- derd (afb. 61). De hier getoonde exempla- Beuningen – Rotterdam

24 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 25 68 ren bewijzen dat een deel van deze tegels (afb. 64 en 65). De tegels zijn waarschijn- reren met de tinglazuur wandtegels, bleek al chels die elders in deze bundel centraal staat 69 Twee kacheltegels (plaat- nog een ideologische of religieuze lading lijk afkomstig uit het Huis Vrijburgh dat snel dat aan hun producten weinig behoef- is hiervan een tussenvorm, de onderbouw Kacheltegel (plaattegels) met daarop een kan hebben. Zo is de tegel met het Lam Johan Maurits, Graaf van Nassau-Siegen te bestond. Zo experimenteerde het tussen bestond uit gietijzeren platen en de boven- tegel) met daarop een portretbuste, roodbak- Gods zonder twijfel toegepast in huis van (1604-1679) als gouverneur-generaal van 1602 en 1613 in Enkhuizen gevestigde be- bouw uit keramische tegels. Ondanks de portretbuste, rood- kend aardewerk met een katholiek gezin, terwijl de geestelijke die Nederlands-Brazilië tussen 1639 en 1642 drijf van de Hollandse zakenman Dierck opkomst van gietijzeren kachels bleven ke- bakkend aardewerk witte sliblaag en lood- devotionalia aan de man probeert te bren- liet bouwen. In 1638 en 1648 bestelt de Claesz. Spiegel met het decoreren van pla- ramische tegelkachels in ons land tot in de met witte sliblaag en glazuur, 1602-1613, gen waarschijnlijk uit een protestantse om- VOC in Formosa respectievelijk 20.000 en vuizen (afb. 67). In zijn bedrijf werd aar- negentiende eeuw in gebruik. Bij opgravin- loodglazuur, 1602- Enkhuizen, bodem- geving afkomstig is. Het munt slaan uit het 5.840 tegels die bestemd zijn voor nieuw- dewerk vervaardigd in de traditie van het gen wordt hiervan een enkele keer een on- 1613, Enkhuizen, vondst Enkhuizen, foto geloof was immers één van de belangrijkste bouwactiviteiten in Batavia.29 We kennen zogenaamde Werra-aardewerk en ook de derdeel aangetroffen (afb. 70). In zo’n geval bodemvondst kasteel en collectie: Museum punten van kritiek op de katholieke geeste- dergelijke tegels uit diverse collecties (afb. decoratie op de plavuis past hierin. Spiegel wordt dan al snel gedacht aan een Duitse Batenstein – Vianen, Boijmans Van Beuningen lijkheid. Toch waren de hoogtijdagen van 66) en wanneer de oorspronkelijk bron liet voor zijn bedrijf ambachtslieden over- herkomst. Toch zijn ook in deze periode foto: Marlon Hoppel – Rotterdam dit soort producten inmiddels achter de rug, van herkomst bekend is, is deze zonder uit- komen uit het Duitse Werragebied en net nog dergelijke kachels in Nederland ver- ADC ArcheoProjecten de meeste tegels hadden vanaf de vroege ze- zondering tot Batavia te herleiden. Ook de als in het herkomstgebied van zijn produc- vaardigd. Zo kunnen we in het artikel over – Amersfoort, collec- ventiende eeuw neutrale voorstellingen die VOC laat veel van zijn benodigde bouwma- ten breidde hij zijn productieassortiment uit de negentiende-eeuwse terracottaproductie tie: Provinciaal Depot door ieder huishouden konden worden toe- terialen vanuit de Republiek aanvoeren. De met typische Duitse bouwkeramiek. Naast in ons land lezen dat onder meer in Zeist Bodemvondsten Provincie gepast (afb. 62 en 63). order van de VOC komt mogelijk voort uit gebruiksaardewerk maakte het bedrijf van een bedrijf gevestigd was dat deze kachels Utrecht het ontbreken van voldoende capaciteit aan Spiegel kacheltegels (afb. 68).30 Dat deze maakte, terwijl ook de in Delft gevestigde Als gevolg van de zeventiende-eeuwse boord van de schepen die vanuit Holland producten meer succes hebben gehad dan plateelbakker H.A. Piccardt (eigenaar van 70 Nederlandse expansie, raakten de Hollandse naar Batavia varen of het betreft eenvoudig- zijn versierde plavuizen, blijkt uit de ka- ‘De Porceleyne Fles’, 1804-1849) in dezelf- Onder- en bovenaan- tegel over de hele wereld verspreid. Om de weg een manier om de kosten te drukken. cheltegel uit zijn bedrijf die werd gevonden de tijd deze kachels maakte. zicht van een onder- sfeer van thuis zoveel mogelijk te benade- De Nederlandse tegelindustrie bloeide, zij in kasteel Batenstein in Vianen (afb. 69).31 deel van een kacheloven ren, bouwden de Nederlanders hun overzee- het op een lager pitje, door tot in de acht- Naast Spiegel zijn er in de Republiek zon- Net als de tegelkachels ondervonden ook van tinglazuuraar- se bouwwerken niet alleen zoals ze dat thuis tiende eeuw. De in dit nummer besproken der twijfel meer pottenbakkers actief gede reeds enkele malen ter sprake gekomen dewerk, 1800-1900, gewend waren, ze pasten hierin ook bouw- tegels uit Caïro laten zien dat ze in die peri- weest die tot in de zeventiende eeuw kachel- haardstenen vanaf de vroege zeventien- Nederland,bodermvondst materialen toe die ze uit het vaderland mee- ode zelfs tot in het Ottomaanse Rijk in trek ovens hebben vervaardigd. Een enkele keer de eeuw een grote concurrentie van de op- Amsterdam, foto en col- brachten. Dat hieronder ook tegels waren, waren. duiken hiervan bij opgravingen fragmenten komst van gietijzer. Gietijzeren haardpla- lectie: BMA - Amsterdam bewijzen onder meer de tegels die zich thans op. De ovens waren toen echter al een ver- ten bleken beter bestand tegen de warmte bevinden tegen de buitenwand van de ve- Hoewel een enkel experiment laat zien dat ouderd product, hun plaats was voor een been het roet van het haardvuur dan de ste- randa van de kloosterhof van het klooster sommige ambachtslieden in de vroege ze- langrijk deel overgenomen door gietijzeren nen en de platen lieten zich daarnaast be- van St. Antonius in het Braziliaanse Recife ventiende eeuw nog probeerden te concur- kachels.32 Eén van de reformatorische ka- ter combineren met de opkomende tin-

26 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 27 ta. In de bijdrage over de terracotta schouwen wordt uitvoerig ingegaan op de rol die de Haagse pottenbakker Otto Reyersz. van Schaijck (1628-1674) speelde bij de ontwikkeling van dit product. Vervolgens wordt later in de bundel uiteengezet hoe terracotta tot in de negentiende eeuw onderdeel blijft van het assortiment van Nederlandse pottenbakkers, waarbij bouwelementen steeds een belangrijk element vormen. Dat deze bouwkeramiek niet altijd tot het kunstaardewerk behoort, bewijst een in terracotta uitgevoerde ingangspartij van een negentiende-eeuws gebouw in het ‘Nederlandse’ Deshima in Japan (afb. 72a). Een blindmerk 71 glazuur wandtegels. In de bijdrage over de laat zien dat Petrus Regout uit Maastricht de de Weduwe Brantjes in Purmerend met 73 Haardsteen met twee haardstenen in deze bundel kunnen we le- producent van dit bouwelement is geweest de Haagse Beeldenfabriek van Antheunis, Terracotta geveltegl met portretbustes, 1586, zen dat Luik en Antwerpen de belangrijk- (afb. 72b). In de bijdrage over de negentien- waarvan de oprichter op zijn beurt weer ramskop uit de binnen- Woerden, bodem- ste productieplaatsen waren. Ook in de de-eeuwse terracottaproductie in ons land afkomstig was uit de Bergen-op-Zoomse stad van Leiden, inge- vondst Woerden, foto: Noordelijke Nederlanden zijn evenwel dit zien we dat juist deze tak van nijverheid van pottenbakkersnijverheid. Na de ondergang krast merk op de achter- Marlon Hoppel ADC soort stenen gemaakt. Zo lijkt Woerden een niet te onderschatten belang moet zijn ge- van de Purmerendse Haga komen delen zijde: Amphora 1912, ArcheoProjecten – belangrijke productieplaats te zijn geweest. weest voor de ontwikkeling van de latere van de productie bij de Amphorafabriek in Amphora Oegstgeest, hui- Amersfoort, particuliere Bekend is dat in de directe omgeving van de opkomst van tal van bedrijven die gebruiks- Oegstgeest terecht en ook het ontwerp of de dige verblijfplaats collectie stad Woerden veel bakstenen zijn gemaakt. en bouwkeramiek maakten in de stijl van mal voor de gevelsteen belandde mogelijk onbekend Amateurarcheologen vonden de laatste de- de Nieuwe Kunst en de Art Deco. Een in via deze weg in Oegstgeest. cennia tal van ongebruikte en vervormde Leiden gevonden gevelsteen illustreert dit duceerd werden door de Purmerendse pla- Al met al mogen we concluderen dat pro- 74 haardstenen op dezelfde plaatsen waar ook proces. Op de terracotta steen is een bok- teelbakkerij Haga (afb. 74). Scherven van ductie van bouwkeramiek in ons land een Fragment van een 72 deze bakstenen zijn gemaakt (afb. 71). kenkop aangebracht, terwijl op de achter- dit soort potten zijn gevonden in een stort- rijke en gevarieerde geschiedenis heeft door- terracotta bloempot met Terracotta toegangs- zijde het merk Amphora 1912 is ingekrast laag met misbaksels van dit bedrijf aan de gemaakt. Deze begint in de late twaalfde ramskoppen, gevon- poort van een 19e-eeuws Bouwkeramiek tot in de vroege twintigste (afb. 73). De steen is ongetwijfeld afkom- Neckerdijk in Purmerend. Haga ontstond eeuw en zet zich zonder onderbreking voort den tussen productieaf- gebouw in Deshima eeuw stig uit de bekende in Oegstgeest gevestig- door een samenvoeging van het bedrijf van tot in onze tijd. val van plateelbakkerij (Nagasaki – Japan), Als haardstenen hun belangrijkste plaats de plateelbakkerij. De bok op de steen ver- Haga uit Purmerend, blindmerk: P Regout prijsgeven aan wandtegels en gietijzeren toond een grote mate van verwantschap met foto: Marlon Hoppel Maastricht, foto: Akemi haardplaten, zien we tevens de opkomst van de bokkenkoppen die de handgrepen vor- ADC ArcheoProjecten Kaneda een nieuw soort bouwkeramiek: terracot- men van terracotta bloempotten die gepro- – Amersfoort, particuliere collectie Noten

1 Schryver/Bemden/Bral 1991, 63. 18 Zie voor de gevelsteen en diverse pagina’s 2 Schryver/Bemden/Bral 1991, 31. emblemen in verluchte manuscripten: Martens 3 Schryver/Bemden/Bral 1991, 21-27 en 64-65. 1992, 100. 4 Ostkamp/Roedema/Wilgen 2001, 60; Ostkamp 19 Vandenberghe 1989. 2010, 40. 20 Zie bijvoorbeeld: Koldeweij 1982. 5 Groot/Hoekstra 1986. 21 Lägers 2006, 63. 6 Rooijen/Hoekstra 1996. 22 Dubbe 1987. 7 Ostkamp 2010. 23 Wezel 1999, 182. 8 Rosen & Crépin-Leblond (eds.) 2000, 60. 24 Groneman 1959. 9 Van Eenhooge & Celis 1988, 47. 25 Dumortier 1997. 10 Buyle 1990. 26 Vreken 1992, 235-236 . 11 Buyle 1990, 53. 27 Hoekstra 1986; Vermund 2007. 12 Vergelijk: Ostkamp 2001, 221, 223 en 233-234. 28 Ostkamp/Roedema/Wilgen 2001, 69-70. 13 Eenhooge/Celis 1988, 48. 29 Zie onder meer: Laméris-Essers 2005 en Jongstra 14 Buyle & Fourny 1988. 2003. 15 Buyle & Fourny 1988, 82 30 Ostkamp/Venhuis 2009, 32-33. 16 Smeyers/Stock 1997, 136-137. 31 Ostkamp/Venhuis 2009, 49. 17 Zie voor een korte levensbeschrijving: Cools 32 Fock 1997. 2001, 240-242.

28 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 29 Van Genesis tot Openbaringen Bijbelse voorstellingen op zestiende-eeuwse haardstenen Minne Iedes Nieuwhof en Frans Laurentius

Met de brede introductie van stenen huizen in onze gewesten verplaatste het leven zich van

een centraal in het woonvertrek gelegen haardplaats naar een in één van de wanden geïnte-

greerde haard met een schouw en schoorsteen. Uit verschillende bijdragen in deze aflevering

van Vormen uit Vuur blijkt dat de centrale rol van de haard in het dagelijkse leven ertoe heeft

geleid dat deze op velerlei wijzen werd verfraaid, waarbij zowel versierde houten, natuurste-

nen als keramische bouwelementen zijn toegepast.

Eén van de oudste keramische elementen die als decoratie aan de haard werden toegevoegd, zijn haardstenen. Haardstenen hadden niet alleen een decoratieve functie. Als een haard intensief gestookt wordt, heeft de achterwand het vaak zwaar te verduren. Omdat de bakstenen die tot in de vroege zeventiende eeuw in onze streken werden geproduceerd tamelijk zacht van baksel zijn, duurde het dan doorgaans ook niet lang of de stenen in de achterwand van een haard begonnen te verkruimelen. Men loste dit probleem op door in de achterwand van een haard hardere stenen te gebruiken. Vanaf de late vijftiende eeuw ging men de achterwan- den van haarden verstevigen met speciaal Aangenomen wordt dat de Zuidelijke 2 daarvoor vervaardigde vuurvaste stenen: de Nederlanden, en dan met name steden als Haardsteen met twee zogenaamde haardstenen. Omdat het maken Luik en Antwerpen, de belangrijke produc- klauwende Hollandse van de stenen gemakkelijk was te combine- tieplaatsen van haardstenen zijn geweest. leeuwen, ca. 1600, ren met het aanbrengen van een decoratie, Luik is waarschijnlijk de oudste plaats waar Woerden, bodem- was men in staat om op betrekkelijk een- een grootschalige productie van haardste- vondst Woerden, foto: voudige wijze op grote schaal rijk gedeco- nen plaatsvond. Als grondstof gebruikten de Marlon Hoppel ADC reerde haardstenen te produceren. De recht- Luikse producenten een vrij grove, zandige ArcheoProjecten – 1 hoekige haardstenen werden trapsgewijs in klei, waardoor de voorstellingen op deze ste- Amersfoort, particuliere Een 16e-eeuwse groep de wand gemetseld, waarna de bovenzijde nen weinig gedetailleerd zijn. Daarnaast zijn collectie haardstenen in de haard vaak werd bekroond met een deksteen (afb. de Luikse stenen te herkennen aan een ge- van een huis in de 1). Haardstenen zijn vanaf de vroege zeven- lig baksel en een relatief brede omlijsting van Utrechtse binnenstad, tiende eeuw verdrongen door wandtegels en de voorstellingen. Vanaf de vroege zestiende foto: Pandhuis - Utrecht gietijzeren haardplaten. eeuw zijn ook in Antwerpen veel

30 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 31 3 haardstenen gemaakt. De Antwerpse steen- de tien centimeter overschrijdt. De dikte is Haardsteen met het drukkers gebruiken een fijne roodbakken- daarentegen fors en kan wel tot vijftien cen- verhaal van Kaïn en de klei, waardoor hun product zich dui- timeter oplopen. De grote dikte moest de Abel, ca. 1570, Luik delijk onderscheidt van dat van de Luikse muur achter de haard beschermen tegen de producenten. De belangrijkste verschillen hitte van het vuur. Haardstenen lopen vaak 4 zijn de rode kleur van de stenen, de smal- iets taps toe naar de achterzijde. Hierdoor Petrus Cool, naar een le omlijsting rond de voorstelling en de konden de stenen aan de voorzijde zonder ontwerp van Maarten de betere kwaliteit van de decoraties (scher- voegen aansluiten en was er toch voldoende Vos, prent met het per). Waarschijnlijk zijn haardstenen op ruimte voor het aanbrengen van metselspe- verhaal van Kaïn meer plaatsen vervaardigd, onder meer in cie. De decoratie werd aangebracht met een en Abel, ca. 1570, de Noordelijke Nederlanden. In ieder geval stempel in de voorzijde van de nog niet ge- Antwerpen moeten er na de val van Antwerpen in 1585, bakken steen. derlijk dat de decoraties op deze stenen di- belang was, is de stad Antwerpen. Deze stad 5 rect aansloten op de thema’s die het denken kende een ongekende productie van allerlei Simson die de tempel van ‘De stenen met bijbelse thema’s in die dagen bepaalden. soorten grafiek.1 Kunstenaars als Maarten de Filistijnen verwoest, De producenten van haardstenen maakten de Vos (1531/32-1603), Maerten van ca. 1585, Antwerpen laten opvallend vaak oudtestamentische bij de fabricage meestal gebruik van hou- Heemskerck (1498-1574), de familie Wierix ten stempels. Deze werden gesneden met (ca. 1550-1640) en de familie Collaert (ca. 6 voorstellingen zien.’ als voorbeeld populaire prentenseries, waar- 1555-1630) ontwierpen talloze populaire Antonie Wierix, naar een bij gebruik is gemaakt van een breed scala reeksen van prenten. Omdat haardstenen ta- ontwerp van Maarten aan onderwerpen. Deze zijn globaal in te de- melijk schematisch en tweedimensionaal van de Vos, prent met het wanneer de handel tussen de Noordelijke en len in twee hoofdgroepen: afbeeldingen met uitvoering zijn, is het vaak moeilijk om de verhaal Simson die de de Zuidelijke Nederlanden stagneert, haard- De ornamenten op haardstenen een religieuze lading en die met meer profa- prenten te vinden die als voorbeeld dienden. tempel van de Filistijnen stenen in de noordelijke provinciën zijn ge- De introductie van haardstenen valt min of ne thema’s. De eerste groep is weer onder te Die voorbeelden zijn nog het makkelijkst op verwoest, ca. 1585, produceerd. Decoraties als de ‘Hollandse meer samen met de opkomst van houtsne- verdelen in de oud- en nieuwtestamentische te sporen bij stenen met verhalende voorstel- Antwerpen Maagd in de Tuin’ en de Hollandse Leeuw, den en prenten onder brede lagen van de scènes die in dit artikel centraal staan, terwijl lingen, zoals bijbelse scènes. die vanaf omstreeks 1600 veelvuldig op ste- bevolking. Deze grafische kunsten zijn van de tweede groep meer divers is. Deze omvat De stenen met bijbelse thema’s laten opval- 7 nen voorkomen, wijzen op een productie in grote invloed op de decoraties die vanaf dat heraldische decors, ornamentale elementen lend vaak oudtestamentische voorstellingen Suzanne voor de rechter, de Republiek (afb. 2). Het is ondenkbaar dat moment meer en meer deel gaan uitmaken en portretbustes, en historische en mytholo- zien. Blijkbaar pasten de beeldverhalen uit ca. 1570, Antwerpen, de producenten in de zuidelijke Spaanse ge- van allerlei luxe gebruiksvoorwerpen, zoals gische onderwerpen. dit deel van de bijbel beter bij de humanis- foto en collectie: Pandhuis westen stenen met dit soort voorstellingen meubels, bronzen en tinnen vaatwerk, en ke- tische wereld van de zestiende eeuw, hetgeen - Utrecht zouden hebben vervaardigd zonder daarbij ramiek. Ook haardstenen worden vaak ver- De prentkunst nam vanaf het begin van de zich uitte in tal van ambachtelijke produc- 8 in problemen te komen met de autoriteiten sierd, waarbij prenten de belangrijkste bron zestiende eeuw een grote vlucht. In steden ten. Een moralistische ondertoon speelde Anoniem, naar een ont- aldaar. van inspiratie zijn. Bij de haardsteen speelt als Parijs, Keulen en Rome werden vele dui- hierbij zeker een rol. Bij het zoeken naar werp van Maarten van Haardstenen zijn in vergelijking met bakste- de iconografie dan ook bijna vanzelfspre- zenden prenten gemaakt en verkocht. Maar voorbeeldprenten komen we als vanzelf uit Heemskerck, prent met nen relatief klein van formaat. Doorgaans is kend een hoofdrol. Gelet op de centrale rol ook dichter bij huis werden grote aantallen bij de grote series prenten die in Antwerpen het verhaal van Suzanne de grootste breedte niet meer dan een cen- die de haard in de zestiende eeuw speelde prenten gedrukt. Een centrum in onze stre- zijn uitgegeven. Deze kwamen vanaf onge- voor de rechter, ca. 1570, timeter of vijftien, terwijl de hoogte zelden binnen het huishouden, is het niet verwon- ken dat voor de productie prenten van groot veer 1550 in grote aantallen op de markt.2 Antwerpen

32 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 33 9 Voorzien van een schematisch onderschrift stenen met een vrijend paar als voorstelling 11 Haardsteen met een in het Latijn, waarin de aanduiding van het (afb. 9) is terug te leiden op een serie ano- Fontainebleau-school, voorstelling van een betreffende bijbelboek is vermeld, en met nieme Antwerpse prenten uit de tweede helft prent met als thema vrijend paar, 1550- een vaak duidelijk vereenvoudigd beeldver- van de zestiende eeuw. Deze prenten hebben een en profil weerge- 1600, Antwerpen haal, vormden deze prenten voor alle lagen zonder meer een moraliserende ondertoon, geven buste, ca. 1540, van de bevolking, geletterd en ongeletterd, waarbij soms doedelzakken zijn toegevoegd Frankrijk 10 een makkelijke toegang tot de bijbelse ver- om de erotische ondertoon te benadruk- Anoniem, prent met een halen. Het is dan ook niet verwonderlijk, ken (afb. 10). Ze moeten in die periode een 12 voorstelling van een dat ook ambachtslieden ze weer als voor- enorme populariteit hebben gekend. De Haardsteen met twee vrijend paar, 1550- beeld gebruikten, zoals bij de fabricage van ronde uitvoeringen werden bijvoorbeeld in en profil weergegeven 1600, Antwerpen haardstenen. dezelfde periode ook gebruikt om teljoren of bustes met een ‘spijker- Zo lijkt een steen waarop het verhaal van houten eetplankjes mee te decoreren. kroon’, 1550-1600, Kaïn en Abel is verbeeld (afb. 3), ontleend Een groot deel van de profane onderwerpen Nederlanden, foto en col- te zijn aan een prent die Petrus Cool (ac- op de stenen bestaat uit ornamentale de- ‘spijkerkroon’ op het hoofd (afb. 12). Dit lectie: Pandhuis - Utrecht tief rond 1570) maakte naar een ontwerp cors. Dit is bij uitstek een onderwerp waar- Romeinse element komt ook veelvuldig voor van Maarten de Vos (afb. 4).3 Deze prent is bij men gebruik heeft gemaakt van prenten. op prenten en is waarschijnlijk ontleend aan 13 rond 1570 in Antwerpen uitgegeven door de Ornamentprenten kwamen in Europa vanaf laat-Romeinse munten. Hierop vinden we Anoniem, prent met als bekende uitgever Joan Baptista Vrints (ac- het begin van de zestiende eeuw in groten tal van soldatenkeizers die vaak een verge- thema een en profil weer- tief rond 1570-1600). Het moet, afgaande getale op de markt. Ze vormden een perfect lijkbare kroon dragen. Een serie prenten gegeven buste, 1550- op de vele series die ervan zijn uitgegeven, medium voor de verspreiding van nieuwe die goed als voorbeeld kan hebben gediend, le werking van de decoraties op de haardste- 1600, Antwerpen een populaire prent geweest zijn; de edities stijlen en vormen. Door bijna alle produ- is het werk van Hans Vredeman de Vries nen wordt overigens pas goed duidelijk wan- lopen tot in de zeventiende eeuw. Een frag- centen die in de kunstnijverheidssector ac- (1527-1606), Gerard van Groeningen (ac- neer deze in series in de wand zijn verwerkt 14 mentarisch bewaard gebleven steen waarop tief waren, werd gebruik gemaakt van deze tief tussen 1561 en 1576) en Marcus Gerards (afb. 15). Haardsteen met een Simson de tempel van de Filistijnen ver- grafische voorbeelden. Binnen de ornament- (1531-ca. 1604). Hun portretbustes van go- Net zoals voor haardstenen met portretbus- en profil weergegeven woest (afb. 5), is gebaseerd op een prent van prenten vormen portretten of tronies een den, godinnen, helden en deugden versche- tes geldt, zijn de voorbeelden voor stenen buste met een ‘spijker- Antonie Wierix (1555-1640), wederom naar wezenlijke subgroep, zo ook bij de haardstenen vanaf 1560 in Antwerpen (afb. 13).8 In met daarop stads- en familiewapens nauwe- kroon’, 1550-1600, een ontwerp van Maarten de Vos, die rond nen. De prenten met als thema een en profil een aantal gevallen hebben de portretten be- lijks aan te wijzen. Stenen met cartouches Nederlanden 1585 op de markt is gekomen (afb. 6).4 De weergegeven buste vinden hun oorsprong in kende personen, zoals Karel V (1500-1558), (afb. 16) zijn wel weer duidelijk aan bepaal- steen waarop Suzanne voor de rechter staat de Italiaanse renaissance en verspreiden zich als onderwerp, maar meestal blijven de afge- de prenten te relateren. Zo hebben de pren- (afb. 7), vindt zijn oorsprong in een anonie- in prentvorm naar de Nederlanden. Onder beelde personen onbekend. Bij de vervaardi- ten van Hans Vredeman de Vries met cartou- me prent naar een ontwerp van Maarten van meer de prenten die rond 1540 in Frankrijk ging van de haardstenen vormden dit soort ches in de zogenaamde ‘rolbanduitvoering’ Heemskerck (afb. 8).5 in de Fontainebleau-school zijn ontstaan, prenten zonder meer een belangrijke bron hiervoor duidelijk model gestaan (afb. 17). hebben dit decoratieve element een enorme van inspiratie. Door de schematische afbeel- Een dergelijke serie gaf hij rond 1560/70 uit Ook bij de profane decoratiethema’s op sprong voorwaarts gegeven (afb. 11).7 Een ding op de stenen en de grote diversiteit aan bij Hieronimus Cock (ca. 1510-1570), we- haardstenen zijn verschillende als voorbeeld opvallend detail bij veel van de portretbustes portretprenten, is de precieze bron meestal derom in Antwerpen.9 Vredeman de Vries is gebruikte prenten aan te wijzen. Een groep op haardstenen is de aanwezigheid van een niet te achterhalen (afb. 14). De ornamenta- verantwoordelijk geweest voor een aantal se-

34 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 35 ries met ornamentbladen, die een grote en ma’s. Onder de 316 haardstenen die het 16 langdurige invloed hebben uitgeoefend op Nederlands Tegelmuseum in Otterlo bezit, Haardsteen met een orna- ambachtslieden. zijn er 25 tot de categorie bijbelse taferelen te mentale cartouche, 1550- Concluderend kan worden gesteld, dat er rekenen. In het boek Hertsteen en Cronement 1600, Nederlanden, foto sprake is van een grote invloed van de prent- worden zelfs 62 van de 227 stenen tot deze en collectie: Pandhuis kunst op de decoraties van haardstenen. groep gerekend.10 In het vervolg van dit ar- - Utrecht Daarbij hebben de producenten van de ste- tikel staan deze haardstenen met voorstellin- nen een duidelijke voorkeur gehad voor wat gen uit het Oude en het Nieuwe Testament 17 in Antwerpen in de periode 1550-1600 op centraal, om zo een idee te geven van de va- Hans Vredeman de Vries, 15 de markt kwam. Dit kan te maken heb- riatie aan beeldthema’s. prent met een cartouche Een groep haardstenen ben met de vestigingsplaats van een belang- in de zogenaamde met en profil weergegeven rijk deel van de producenten van de haard- Het begint met Adam en Eva ‘rolbanduitvoering’, bustes met een ‘spijker- stenen, waarbij Antwerpen, naast Luik, Sommige episodes van het scheppingsver- 1560-1580, Antwerpen kroon’ in de haard van een belangrijke rol speelde. Ook de leiden- haal in het bijbelboek Genesis zijn bij her- een huis in de Utrechtse de rol die Antwerpen in de zestiende eeuw haling door kunstenaars en ambachtslieden 18 binnenstad, 1550-1600, vervulde binnen het culturele leven in de afgebeeld. Om te beginnen natuurlijk het Haardsteen met een voor- foto: Pandhuis - Utrecht Nederlanden mag hierbij echter niet uit het drama in het paradijs waar de naakte Eva stelling van de zondeval, oog worden verloren. door de slang wordt verleid om van de boom 1550-1575, Luik der kennis van goed en kwaad te eten, waar- Bijbelse taferelen uit het Oude Testament na Eva ook Adam verleidt om van de appel 19 Op haardstenen vormen bijbelse tafere- te eten. Deze scène staat bekend als de zon- Haardsteen met een voor- len ontleend aan het Oude en het Nieuwe deval. Een Luikse steen toont in het midden stelling van de zondeval, Testament belangrijke decoratiethe- een boom met een slang, geflankeerd door 1550-1600, Antwerpen

36 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 37 20 Eva en een bebaarde Adam, die de appel in het Joodse volk, die oorlog voert tegen de David versloeg Goliath en nam Bathseba Bathseba bij de fontein bespiedt (afb. 27) en 24 De ontmoeting van zijn hand heeft (afb. 18). De steen is gevon- Filistijnen. Er zijn vijf episodes uit het leven tot vrouw Bathseba die vervolgens ontboden wordt om Delila die Simson in zijn Abraham met koning den in Utrecht. Op enkele Antwerpse stenen van Simson op haardstenen afgebeeld, be- De jonge herder David velt de Filistijnse reus bij hem te komen (afb. 28), zijn vereeuwigd slaap zijn haar afscheert, Melchisedek, 1550- zijn Adam en Eva in een poort afgebeeld, ter- ginnend met de leeuw die door hem wordt Goliath met een steen uit zijn slinger, die hij op haardstenen. De afzonderlijke afbeeldin- afb 24 tm 27: 1550- 1600, Antwerpen wijl Eva de vrucht aan Adam geeft (afb. 19). verscheurd (afb. 21). Zijn grote kracht blijkt normaal gebruikt bij het weiden van de scha- gen op dit soort stenen laten zich vaak alleen 1600, Antwerpen Adam en Eva stonden als eerste mensenpaar ook als hij de Filistijnen met een ezelskaak pen. Vervolgens steekt hij hem dood (afb. verklaren als complete series van stenen of 21 symbool voor het door God ingestelde hu- bestrijdt en duizend tegenstanders doodt 25). Er is ook een andere steen gemaakt met prenten worden bestudeerd. 25 Simson en de leeuw, welijk en mogelijk is vanuit deze zienswijze (afb. 22). Zijn kracht stelt hem tevens in hetzelfde thema: een figuur met een krom- Salomo, de zoon van David en Bathseba, David die de Filistijnse 1550-1600, Antwerpen te verklaren waarom het eerste mensenpaar staat met de deuren van de poort van Gaza zwaard in de ene hand en in de andere hand volgt David op. Hij staat bekend als een wijs reus Goliath velt op deze meer neutrale wijze is weergegeven. op de rug een berg op te lopen (afb. 23). een hoofd, die verwelkomd wordt door een man, wat onder meer blijkt als twee vrouwen 22 In Utrecht werd ook de steen gevonden met Het noodlot tart hem wanneer Delila, een groep musicerende vrouwen (afb. 26). elkaar een kind betwisten, zoals is beschre- 26 Simson die de Filistijnen de broedermoord: Kaïn die zijn broer Abel Filistijnse vrouw, hem verleidt en hem het David wordt de tweede koning van Israël, ven in het bijbelboek 1 Koningen 3. De ge- David die met het hoofd met een ezelskaak vermoordde (afb. 2). In de collectie van geheim van zijn grote kracht ontfutselt - zijn een geschiedenis die ongeveer duizend jaar schiedenis staat bekend als Salomo’s oordeel, van Goliath in de hand bestrijdt, 1550-1600, Museum Vleeshuis te Antwerpen komt een kracht zit in zijn lange haar - waarna zijn vij- voor Christus speelt. David ziet op het ter- een gezegde dat ook in de Nederlandse taal wordt verwelkomd door Antwerpen dergelijke steen voor. Dat museum bezit ook anden hem in zijn slaap het haar afscheren ras van zijn paleis een mooie jonge vrouw, als salomonsoordeel voorkomt in de beteke- een groep musicerende een steen met een weinig bekende en wei- en hem de ogen uitsteken (afb. 24). Zij voe- Bathseba, die bezig is zich te wassen in een nis van een moeilijk en wijs oordeel. Er is vrouwen 23 nig begrepen episode uit Genesis, namelijk ren hem in triomf naar een offerfeest in de fontein. Hij stuurt haar een brief, zo althans een onder meer sluitsteen bekend met deze Simson die met de de ontmoeting van Abraham met koning tempel van hun god Dagon. Nadat Simson heeft Rembrandt dit tafereel geschilderd, scène (afb. 29). 27 deuren van de poort van Melchisedek (afb. 20). hierom bidt, krijgt hij zijn oude kracht nog en vraagt haar bij hem te komen. Zij doet David die vanaf het Gaza op de rug een berg eenmaal terug en laat hij de tempel instor- dat, gaat met hem naar bed en raakt zwan- De tijden van Nebukadnezer, Belsassar en terras van zijn paleis de oploopt, 1550-1600, Simson, de krachtpatser, die viel voor een ten, waarbij hij zelf en duizenden Filistijnen ger. Het vervolg van het verhaal kunt u le- Ahasveros badende Bathseba Antwerpen vrouw om het leven komen (afb. 5). zen in het bijbelboek 2 Samuël. Het begin Het zijn vaak moeilijke tijden voor de begluurt In het bijbelboek Richteren staan de ver- van de affaire, de gekroonde David die van- Israëlieten. In de zesde eeuw voor Christus halen van Simson, één van de richters van af het balkon van zijn paleis de rondborstige zijn veel Joden naar Babylonië verbannen,

38 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 39 28 waar men werkvolk nodig had. Dat die ver- In een apocrief aanhangsel van het boek gin Esther, de vrouw van Ahasveros die van links een boom. De evangelisten zijn daar- 32 Bathseba die bij David banning niet zonder slag of stoot is gegaan, Daniël staat verder de geschiedenis van de Joodse afkomst is, wordt dit evenwel ver- in afgebeeld met de bij hen behorende sym- Suzanne die tijdens het ontboden wordt, 1550- toont onder meer het verhaal van Judith kuise Suzanne. Wanneer ze aan het baden is, ijdeld. Een episode uit dit bijbelverhaal vol bolen. Mattheüs wordt geflankeerd door een baden door twee 1600, Antwerpen die Holofernes, de legeraanvoerder van de wordt ze door twee Joodse oudsten aange- van intriges is afgebeeld op een steen waarop engel, Marcus door een leeuw, Lucas door ouderlingen wordt betast, Babylonische koning Nebukadnezer, in zijn sproken. Ze doen haar oneerbare voorstel- Mordechai, de oom van Esther, op het paard een stier en Johannes door een adelaar, die 1550-1600, Antwerpen 29 legertent onthoofdt. Deze in het apocriefe len (afb. 32). Als zij daar niet op ingaat, ver- van koning Ahasveros wordt rondgeleid (afb. hier een inktkoker in zijn snavel houdt. Haardsteen (deksteen) bijbelboek Judith beschreven geschiedenis klaren de gebelgde mannen dat zij overspel 34). Op een andere steen verschijnt Esther 33 met een voorstelling van is door talloze kunstenaars in beeld gebracht pleegde met een jongeling, en wordt zij over- voor Ahasveros (afb. 35). Taferelen rondom de geboorte van Christus Suzanne en de twee het Salomo’s oordeel, en komt ook op haardstenen voor (afb. 30). eenkomstig de Joodse wet ter dood veroor- Veel verhalen die door de evangelisten zijn ouderlingen die door 1550-1600, Antwerpen Holofernes probeert de kuise Judith te ver- deeld (afb. 6). Daniël vecht het vonnis aan Bijbelse taferelen uit het Nieuwe geschreven, inspireerden kunstenaars en steniging om het leven leiden, maar zij gaat niet op zijn avances in. en verhoort de ouderlingen, die daarbij door Testament ambachtslieden. Zo vinden we deze verha- worden gebracht, 1550- 30 In plaats daarvan vermoordt ze hem. Judith de mand vallen. Ze worden hierop door ste- Het tweede deel van de bijbel, het Nieuwe len onder meer terug op haardstenen. Eén 1600, Antwerpen Judith en Holofernes, wordt zo een symbool voor de kuise huis- niging om het leven gebracht (afb. 33). Op Testament, is onderverdeeld in zevenentwin- van de bekendste verhalen is de annuncia- 1550-1600, Antwerpen vrouw die zich onder alle omstandigheden haardstenen zijn zes taferelen afgebeeld die tig boeken. De eerste vier boeken handelen tie, de gebeurtenis waarbij de engel Gabriël 34 weet te weren tegen de verzoekingen waarop deze geschiedenis betrekking hebben.11 over het leven van Christus. Deze zijn in de aan de maagd Maria de geboorte van Jezus Mordechai die op het 31 aan het leven haar blootstelt. Tot slot van de oudtestamentische beeld- tweede helft van de eerste en het begin van aankondigt. Dit tafereel is op verschillende paard van koning Daniël verklaart de Aan het hof van Belsassar, de laatste thema’s bespreken we een steen met daar- de tweede eeuw geschreven door de evange- wijzen afgebeeld. Er zijn enkele Luikse vari- Ahasveros wordt rond- tekst op Belsassars wand, Babylonische koning, leeft later ook Daniël. op de geschiedenis van Mordechai. Het listen Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. anten. Op één staat rechts een geknielde en- gereden, 1550-1600, 1550-1600, Antwerpen Hij is als jongeling verbannen en wordt op- Babylonische rijk werd omstreeks 550 voor Op haardstenen zijn deze ook afgebeeld, met gel en links een geknielde figuur achter een Antwerpen geleid aan het hof van deze koning. Hij valt Christus door het Perzische rijk overwonnen. in hun handen een ganzenveer en een schrif- lessenaar (afb.40). Het tafereel is gesitueerd onder meer op doordat hij een mysterieuze De machtige heerser over dit rijk Ahasveros trol (afb.36-39). De achtergrond van deze in een ruimte met zuilen en bogen. Op een 35 tekst op een wand weet te verklaren, waar- besluit op aandringen van Haman, een be- vier haardstenen, die waarschijnlijk allemaal andere Luikse steen staat rechts een gekniel- Esther die voor Ahasveros in het einde van het Babylonische rijk wordt langrijke hoffunctionaris, alle Joden in zijn in Antwerpen zijn gemaakt, is steeds dezelfde Maria in een ruimte met een recht pla- verschijnt, 1550-1600, aangekondigd (afb. 31). rijk te doden. Door tussenkomst van konin- de: een eenvoudig landschap met rechts en fond en de engel links (afb. 41). Er is ook Antwerpen

40 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 41 36 - 39 een Luikse steen met rechts een staande en- dertig jaar na Christus’ geboorte hebben Links van gel en links een geknielde Maria en in het plaats gevonden. Als Salome, de dochter van boven naar beneden: midden een vaas met bloemen (afb. 42). Een Herodes, voor haar vader heeft gedanst, mag haardstenen met voor- overeenkomstige steen is ook in Antwerpen ze hem om een gunst vragen. Op aandrin- stellingen van de vier gemaakt, maar verschilt doordat de lessenaar gen van haar moeder vraagt zij om het hoofd evangelisten: Mattheüs, en Maria nu helemaal links in de voorstel- van Johannes, een tafereel dat op deze steen Marcus, Lucas en ling staan en Maria het hoofd naar de en- gedetailleerd is afgebeeld. We zien rechts Johannes, 1550-1600, gel heeft gekeerd (afb. 43). Boven haar hoofd Salome met een schotel om daarin het hoofd Antwerpen vliegt de duif die de Heilige Geest symboli- van Johannes na zijn onthoofding te plaat- seert binnen. Tussen Maria en Gabriël staat sen. In het midden staat de beul met een ge- 40 - 43 weer de vaas met bloemen. trokken zwaard, terwijl rechts daarvan de ge- Rechts: haardstenen met Op een onscherpe Luikse steen is de geboor- knielde Johannes zijn lot afwacht. een voorstelling van de te van Jezus in de stal afgebeeld: links een ge- annunciatie, 1525-1600, knielde Maria met kind, rechts een gekniel- Andere taferelen uit het Nieuwe Testament Luik en Antwerpen de Jozef en op de achtergrond een kribbe en In het boek van de evangelist Johannes staat (onderste steen) de koppen van twee runderen (afb. 44). Op de parabel van Jezus die als goede herder een mooie Antwerpse steen is deze scène veel zijn schapen beschermt tegen een wolf. Dit duidelijker afgebeeld met onder een afdak verhaal is zeer plastisch uitgebeeld op een links een bebaarde Jozef, rechts Maria met Antwerpse steen, met links een schaap, in het lange lokken en in het midden een kribbe midden een figuur met een geheven knots en met twee koeienkoppen erboven en onder de rechts een nijdig kijkende wolf (afb. 49). kribbe de pasgeborene (afb. 45). Tot nu toe is op haardstenen slechts één af-

‘Tot nu toe is op haardstenen slechts één afbeelding van de kruisiging gevonden’

Johannes de Doper beelding van de kruisiging gevonden. Het Johannes de Doper is een godsdienstleraar gaat daarbij om Luikse stenen. We zien daar- die in de tijd van Christus in Israël werkt. op Jezus aan het kruis hangen, geflankeerd Er zijn drie stenen bekend met daarop ta- door twee vrouwen met een aureool. Dit ferelen uit zijn leven. Op een steen die uit zijn Maria, de moeder van Jezus, en Maria Antwerpen afkomstig is, is bij een boom Klopas, een volgelinge van Christus, terwijl een staande figuur afgebeeld, die een groep een derde vrouw, die Maria Magdalena voor- staande en zittende mensen toespreekt (afb. stelt, dicht bij het kruis knielt (afb.50). 46). Waarschijnlijk betreft het Johannes de Het vijfde boek van het Nieuwe Testament, Doper die in de woestijn predikt. Op een de Handelingen der Apostelen, zou geschreven andere Luikse steen is de doop van Jezus zijn door de evangelist Lucas. Hierin wordt door Johannes de Doper in de Jordaan afge- de reis van Saulus naar Damascus beschre- beeld (afb. 47). Volgens het bijbelverhaal zou ven. Na de woelige tijden die volgden op de daarbij een duif op Jezus zijn neergedaald. kruisiging van Jezus wordt Saulus er door Met enige moeite valt deze ook op de steen de Romeinen op uitgestuurd om in de stad te onderscheiden. orde op zaken te gaan stellen. Als hij onder- Ten slotte is er een Luikse steen met het tra- weg is om de Joden die tot het christendom gische levenseinde van Johannes de Doper, bekeerd zijn te gaan vervolgen, omstraalt die door koning Herodes gevangen was ge- hem plotseling een licht. Zijn paard valt en zet (afb. 48). Deze gebeurtenis zou ongeveer hij hoort een stem die hem zegt dat hij zich

42 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 43 44 moet bekeren. Deze episode is afgebeeld op soden uit het Oude Testament gevonden, achtendertig stenen uit deze plaats taferelen voor. Vaak zijn de voorgrond en andere de- 48 De geboorte van Jezus in een Luikse steen (afb. 51). Na zijn bekering terwijl de Antwerpse stenen er eenentwintig van Suzanne laten zien. De andere voorstel- tails gestreept. Het betreft in alle gevallen Salome die met een de stal, 1525-1575, Luik gaat Saulus voortaan als Paulus door het le- laten zien. Drie taferelen komen zowel op lingen komen maar op een of twee stenen Antwerpse stenen. Dit wijst er waarschijn- schotel in de hand ven en ontwikkelt hij zich tot de grote apos- Luikse stenen als op stenen uit Antwerpen voor. Dat in Luik geen stenen met het ver- lijk op dat al deze voorstellingen door de- wacht op het hoofd van 45 tel onder de heidenen. voor. Dat zijn de zondeval, Simson die de haal van Suzanne zijn gemaakt, is vreemd zelfde Antwerpse stempelsnijder zijn ge- Johannes de Doper, Jezus in de stal, 1550- De laatste steen die hier besproken wordt, leeuw verscheurde en de geschiedenis met omdat deze geschiedenis veelvuldig is afge- maakt. Ook de voorstelling van David met 1525-1575, Luik 1600, Antwerpen betreft een Luikse steen met een voorstelling Judith. Op de Luikse steen met de zonde- beeld op kruiken die in het in dezelfde regio het hoofd van Goliath is, afgaande op deze die betrekking heeft op de Openbaringen van val zijn Adam en Eva ter weerszijden van de gelegen pottenbakkerscentrum Raeren zijn details, door deze stempelsnijder gemaakt. 49 46 Johannes, het laatste bijbelboek. Johannes is boom afgebeeld, terwijl Adam en Eva op de vervaardigd (afb. 53). Jezus die als goede herder Johannes de Doper die mogelijk dezelfde figuur als de evangelist, stenen uit Antwerpen in een poort staan. De evangelisten komen alleen voor op ste- Voorstellingen op haardstenen en op zijn schapen beschermt predikt in de woestijn, hoewel hierover onder theologen discussie Op de Luikse steen met Simson is de grond- nen die aan Antwerpen worden toegeschre- wandtegels tegen een wolf, 1550- 1550-1600, Antwerpen bestaat. In de Openbaringen van Johannes le- houding wel dezelfde als die op de steen uit ven. De annunciatie en de geboorte van In de collectie van het Nederlands 1600, Antwerpen zen we onder meer over de Apocalyps. Op Antwerpen, maar verschillen de details. De Jezus zijn voorstellingen die zowel op een Tegelmuseum en in het boek Hertsteen en 47 de hier afgebeelde steen zien we een draak Luikse steen met Judith is vrijwel gelijk aan steen uit Luik als op een steen uit Antwerpen Cronement komen tal van interessante stenen 50 Johannes de Doper met drie vluchtende figuren (afb. 52). Om dezelfde Antwerpse stenen. Bij de laatste voorkomen. De twee stenen met de annun- voor. Hieronder zijn vierentwintig stenen De kruisiging van die Jezus doopt in de welke episode uit de Openbaringen het pre- twee episodes is het denkbaar dat de stem- ciatie lijken stilistisch op elkaar, maar er zijn met voorstellingen uit het Oude Testament Christus, 1525-1575, Jordaan, 1525-1575, cies gaat is moeilijk uit te maken, maar men pelsnijder gebruik heeft gemaakt van dezelf- verschillen in de details. Mogelijk heeft deen, afgezien van de stenen met de evange- Luik Luik houdt het op Openbaringen 16:13. de prent of dat de Luikse steen als voorbeeld zelfde prent als voorbeeld gediend of is de listen, negen uit het Nieuwe Testament. heeft gediend voor de steen uit Antwerpen. Luikse steen gebruikt als voorbeeld voor de Deze studie is niet meer dan een eerste in- 51 Luikse en Antwerpse haardstenen De verhalen van Kaïn en Abel en van Delila steen uit Antwerpen. Er is reeds opgemerkt ventarisatie en er resten dan ook nogal wat Saulus die zich tot het Zowel in Luik als in Antwerpen zijn haard- komen alleen voor op stenen uit Luik, ter- dat de figuren van de evangelisten in een- vragen. Hoe komt het bijvoorbeeld dat op christendom bekeerd, stenen gemaakt met onder meer taferelen wijl alle overige verhalen die de revue pas- zelfde, eenvoudig landschap met bomen zijn Nederlandse wandtegels zo’n zeshonderd 1525-1575, Luik uit het Oude en het Nieuwe Testament. Op seerden alleen voorkomen op stenen uit geplaatst. Ook op andere stenen met bijbel- voorvallen uit de bijbel zijn afgebeeld, terwijl Luikse haardstenen zijn tot nu toe vijf epi- Antwerpen. Het valt op dat achttien van de se voorstellingen komen deze bomen soms de variatie op haardstenen zo gering lijkt. De

44 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 45 52 De Apocalyps, 1525- 1575, Luik

meeste episodes op haardstenen komen ook traceren van deze afbeeldingen vraagt zeker op wandtegels voor. Een uitzondering vor- meer onderzoek. men de taferelen met Suzanne die beschul- digd wordt van overspel, Daniël die de oud- Haardstenen, grafiek en vuurstolpen sten ontmaskert en de oudsten die worden Het zal geen verbazing wekken dat aan de weggeleid om gestenigd te worden. Deze keuze van de thema’s voor de haardstenen zijn wel op haardstenen afgebeeld, maar ont- vaak prenten ten grondslag hebben gele- breken op wandtegels. gen die ook door andere ambachtslieden als De wijze waarop een tafereel op haardstenen voorbeeld zijn gebruikt. De keuze voor be- is afgebeeld, vertoont vaak hetzelfde grond- paalde thema’s hangt natuurlijk nauw samen patroon als op wandtegels, maar soms zijn er met wat we thans ‘de tijdgeest’ noemen. Dat wezenlijke verschillen. Dat de afbeelding van verhalen uit het Oude Testament duidelijk de zondeval met een boom en een slang en ruimer vertegenwoordigd zijn dan de ver- links en rechts daarvan Adam en Eva voor- halen uit het Nieuwe Testament is hiervan komt op zowel haardstenen als op wandte- een duidelijk voorbeeld. In de meer intellec- gels ligt voor de hand. Maar de voorstelling tuele kringen bestond in de zestiende eeuw met Adam en Eva in een poort komt alleen een duidelijke belangstelling voor de mens, op haardstenen voor. Aan de stenen met voor zijn beproevingen en voor zijn relatie Simson die de Filistijnen met een ezelskaak met God. Dit soort thema’s zien we vooral later een bolwerk van de Spanjaarden zou vanaf de vroege zestiende eeuw verspreidde. 53 bestrijdt, ligt duidelijk een andere prent ten in de verhalen het Oude Testament. In de worden en daarmee tot op de dag van van- De zestiende-eeuwse belevingswereld heeft Steengoed kan met de grondslag dan aan de voorstelling op wand- late middeleeuwen stond vooral het leven en daag katholiek bleef, was juist deze stad in zich vanuit steden als Antwerpen in rap geschiedenis van Suzanne tegels, waarop een strijder met aan zijn voe- lijden van Christus centraal, een betrekkelijk de vroege zestiende eeuw een centrum van tempo over de rest van de Nederlanden veren de ouderlingen, ca. ten gevallen Filistijnen wordt weergegeven. eenvoudige boodschap die door de vertegen- humanisme en reformatorische bewegingen. spreid. Hoeveel onderdrukking de autoritei- 1600, Raeren, bodem- Als voorbeeld voor de afbeeldingen op te- woordigers van de rooms-katholieke kerk Dat juist hier prenten en later ook haardste- ten ook toepasten, de geest was uit de fles en vondst Alkmaar, foto: gels zijn meestal prenten gebruikt, zoals die werd verkondigd en waarover weinig discus- nen zijn vervaardigd die aansluiten bij dit de veranderingen van de wereld bleken niet Dienst SOB, Afdeling ook in bijbels of in speciale prentbijbels wer- sie bestond. In de zestiende eeuw, de eeuw wereldbeeld hoeft dan ook niet te verwonde- meer te stuiten. Boeken, pamfletten, pren- Monumentenzorg en den afgedrukt. Men is er vaak in geslaagd de van het humanisme en de reformatie, gingen ren. De klantenkring van zowel de prenten ten en ambachtelijke producten hebben bij- Archeologie - gemeen- voor dit doel gebruikte prenten terug te vin- mensen meer en meer op zoek naar hun ei- als de daarop geïnspireerde haardstenen zal gedragen aan de verspreiding van de nieuwe te Alkmaar, particuliere den. Als voorbeelden voor de haardstenen gen plaats en hun eigen rol binnen de schep- waarschijnlijk vooral hebben bestaan uit de denkbeelden. Bepaalde thema’s waren bin- collectie zijn door de stempelsnijders, zoals we zagen, ping. Ze zochten daarbij vooral inspiratie in stedelijke middenklasse en de elite en het is nen deze belevingswereld bijzonder popu- eveneens bestaande prenten gebruikt. Het het Oude Testament. Hoewel Antwerpen juist deze groep waar zich deze denkbeelden lair. Een mooi voorbeeld daarvan is dat van

46 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 47 de strijdbare vrouw die zich weet te verzetten tegen haar verleider. Zo kwamen we Judith tegen die de machtige Holofernes in zijn legertent onthoofd. Dit verhaal heeft zeker niet alleen de snijders van de stempels voor het maken van haardstenen geïnspireerd. Ook tal van andere ambachtslieden gebruikten prenten met dit verhaal als onderwerp om hun gebruiksvoorwerpen te decoreren. Een in Amsterdam gevonden fragment van een majolica bord is hiervan een fraai voorbeeld (afb. 54). Dat niet alleen prenten als voorbeeld dienden, maar dat de ambachtslieden ook in elkanders producten weer inspiratie vonden, bewijst een in Noord-Holland te dateren, is het waarschijnlijk dat die ach- gelenkopjes (cherubijntjes) en portretbus- 56 opgegraven vuurstolp (afb. 55). Het is een terwand bestond uit haardstenen. Het is tes (afb. 57) die beide eveneens voorkomen Detail van afb. 55: de voorwerp dat de familie ’s nachts als ze naar dan ook niet verwonderlijk dat de potten- op haardstenen. Dat juist voor het verhaal applique met het verhaal bed gingen over het nog smeulende haard- bakker die dit voorwerp maakte zich bij de van Suzanne werd gekozen, is wederom niet van Suzanne voor de 54 de kuise huisvrouw. In de late middeleeuwen vuur plaatste om zo te voorkomen dat even- decoratie ervan juist door deze haardstenen vreemd. Ook dit verhaal is namelijk zeer rechter (vergelijk: afb. 7) Fragment van een majo- vervulde Maria hierin een voorbeeldrol, vaak tuele vonken in het interieur terechtkwamen liet inspireren. De grootste applique waar- populair in de zestiende- en vroege zeven- lica bord met het verhaal vergezeld van andere vrouwelijke heiligen en zo brand konden veroorzaken. De half- mee de pottenbakker de stolp versierde (afb. tiende eeuw. Het laat zien dat de kuisheid 57 van Judith en Holofernes, die ervoor kozen om de marteldood te ster- ronde stolp werd tegen de achterwand ge- 56), is duidelijk afgekeken van de haard- van Suzanne niet alleen een vrouwelijke ver- Detail van afb. 55: ca. 1600, bodemvondst ven boven het verlies van hun maagdelijk- plaatst. Omdat het hier afgebeelde voorwerp steen waarop Suzanne voor de rechter staat antwoordelijkheid is. Het is in dit verhaal applique met portret Amsterdam, foto: RCE, heid. De zestiende-eeuwse mens ziet meer in rond het midden van de zestiende eeuw is (afb. 7). De steen was, zoals we eerder za- Daniël die de al te gemakkelijke beslissing Amersfoort, particuliere gen, op zijn beurt weer afgeleid van een ano- van de rechters om Suzanne schuldig te ver- collectie nieme prent naar een ontwerp van Maarten klaren en te stenigen aanvecht. van Heemskerck (afb. 8). Aardig detail is dat de pottenbakker een haardsteen moet heb- 55 ben gebruikt om de matrijs te maken waar- Vuurstolp van roodbak- in de appliques voor dit soort vuurstolpen kend aardewerk met konden worden gedrukt. Opgravingen aan loodglazuur, op de het Alkmaarse Luttik Oudorp hebben aan- centrale applique is het nemelijk gemaakt dat daar een pottenbakker verhaal van Suzanne was gevestigd die dit soort producten maak- Fotoarchief Frans Laurentius, afbeeldingen: 4, 6, 8, 10, 11, 13, 17. voor de rechter weergege- te. Overigens zijn ook de overige appliques ven, 1560-1580, waarmee de stolp is versierd, op haardstenen Overige foto’s (tenzij anders vermeld) Bart van de Peppel. bodemvondst Waterland geïnspireerd. Deze bestaan namelijk uit en- Collecties Tegelmuseum - Otterlo, Vleeshuis Antwerpen en Pandhuis Utrecht. (N.-H.), foto: Sjek Venhuis, particuliere collectie

Noten

1 Zie: Van der Stock 1998, 113-114. 7 Zie: Zerner 1969, afb. 41 en 43 (A.F. - Antonio 2 Zie: Van der Waals 2006, 161. Fantuzzi, actief ca. 1537-1550). Overigens zijn 3 Zie: Hollstein, vol. 44, 61 en vol. 45, 102. ook deze prenten in verband te brengen met 4 Hollstein, vol. 44, 29-31 en vol. 45, 47. het ‘rolband-decor’. 5 New Hollstein, vol. 1, 72. De haardsteen bevindt 8 Zie: De Jong & De Groot 1988, 121-125. zich in het bezit van het Openluchtmuseum in 9 Zie: De Jong & De Groot 1988, nr. 180. Arnhem. 10 Lägers 2006. 6 Zie: Van der Waels 2006 en Luijten 2001, 153-169. 11 Pluis 1995.

48 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 49 Nederlandse tegels in Caïro Een onderzoek in de Sabil Kuttab van Sultan Mustafa III Jaap Jongstra

In juni 2008 vond in Caïro een twee weken durend onderzoek plaats naar een islamitisch

bouwwerk en zijn decoraties. Het gebouw (afb. 1), een sabil kuttab (een Koranschool en

verstrekker van drinkwater), werd in circa 1758-1760 gebouwd in opdracht van

Osmaanse Sultan Mustafa III (1717-1774). Het staat op de hoek van Rue Monge en

het plein voor een belangrijk islamitisch heiligdom in Caïro: het graftombecomplex

van Sayyida Zaynab. In het gebouw zijn achttiende-eeuwse Nederlandse tegels toegepast.

In dit artikel worden de achtergronden en de opzet van het onderzoek belicht, een historische

context geschetst en de eerste resultaten van het veldwerk gepresenteerd.

Het veldwerk zaam bij de Aim Shams Universiteit, het 1 Het onderzoeksproject is opgezet door dr. Nationale Archief en de Monumentendienst, Sabil kuttab van Sultan Hans Theunissen, docent Turkse Taal en alle gevestigd in Cairo. Het team stond Mustafa III, Cairo Cultuur aan de Universiteit Leiden, in sa- onder leiding van architect dr. Hossam menwerking met het Nederlands Vlaams Mahdy. In het voorjaar van 2008 volgden Instituut in Caïro (NVIC). Directe aanlei- de Nederlandse studenten ter voorbereiding ding tot het project zijn twee artikelen van van het onderzoek een tienweekse college- Theunissen uit 2006 over de sabil kuttab en reeks. In Caïro volgden de Egyptenaren een de toepassing van Nederlandse tegels daarin.1 vergelijkbaar voorbereidingstraject.3 Door de grote en overtuigende inzet van het NVIC en het personeel van de Nederlandse De doelstelling van het project was het vol- ambassade konden fondsen worden verwor- ledig documenteren en onderzoeken van de ven, zowel voor een onderzoeksproject als sabil kuttab van Sultan Mustafa III in Caïro, voor de restauratie van het sterk verwaar- die gebouwd werd tussen 1758 en 1760. loosde gebouw.2 Dit onderzoeksdoel betrof niet alleen het Het Nederlandse onderzoeksteam bestond hele gebouw en zijn architecturale decora- uit: dr. Hans Theunissen, dr. Luit Mols (ara- ties zoals het marmeren houtwerk, de pla- biste en kunsthistorica) en vier studenten fondschildering en de tegels, maar eveneens van de Universiteit Leiden en de Universiteit het gebouw in relatie tot zijn omgeving en Utrecht. In Egypte werd samengewerkt met de historische achtergrond van het gebouw. een groep van zes jonge Egyptenaars, werk- Daarnaast werd er door de Nederlanders en

50 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 51 Berend Hendriks, glas in betonraam Het Hemels Jeruzalem, Dominicuskerk Rotterdam 1960

geld met achttiende-eeuwse Nederlandse te- zegening van God is. Dit water werd door 3 ‘Daarmee is in Caïro een tweede Nederlandse gels (afb. 3). Daarmee is in Caïro een tweede het hekwerk van de ramen aan passanten Nissen met Nederlandse Nederlandse betegeling aan het licht geko- uitgereikt. De sabil zelf was niet toeganke- tegels in de sabil kuttab betegeling aan het licht gekomen’ men.5 De toegepaste tegels bestaan uit twee lijk. In de kuttab werd aan arme kinderen van Sultan Mahmud I, typen. Het eerste type is een vierkante tegel het lezen en reciteren van de Koran geleerd. Cairo van circa 13 x 13 cm, met een paarse schilde- Ook dit betrof een goede daad. 2 de Egyptenaren gezamenlijk een intensief complex dat bestaat uit een medrese (religi- ring van een lofvaasje, zonder hoekmotieven. Met de stichting van dergelijke prestigi- Interieur met tegels in de excursieprogramma gevolgd, dat aansloot op euze hogeschool), een sabil kuttab en winkels Het tweede type betreft een randtegel van euze bouwwerken toonden heersers, loca- sabil kuttab van Sultan de voorbereiding die beide groepen kregen. en werkplaatsen. circa 6,5 x 13 cm met een eveneens paarse le Caireense kaliefen en Osmaanse sultans, Mahmud I, Cairo De excursies hadden tot doel de historische, Tijdens het veldwerk werd een bezoek ge- schildering van een bloemslinger, type tulp zich de beschermer van de islam. Het is dan kunsthistorische en architectonische con- bracht aan dit bouwwerk, juist omdat het en roosrand.6 Als productieplaats is moge- ook niet verwonderlijk dat er in Caïro hon- text van het documentatie- en onderzoeks- slechts tien jaar voor het onderzoeksobject lijk Rotterdam aan te wijzen. De randtegel derden sabil kuttabs te vinden zijn uit de project te verdiepen. De resultaten van het was gebouwd en dus goed vergelijkbaar was. met tulp en roos is in ieder geval in de ne- Mamlukse (1250-1517) en de Osmaanse onderzoek kwamen eveneens ten goede aan Het interieur van deze sabil is, ondanks late- gentiende eeuw in Rotterdam vervaardigd periode (1517-1798). de conservering en de restauratie van het gere restauraties en aanvullingen, redelijk goed en staat afgebeeld in het Rotterdamse mo- bouw, die kort na het onderzoeksproject van bewaard gebleven. Het bovenste deel van dellenboek voor tegels. Het is opvallend dat er in een tijdsbestek van start gingen. het interieur toont spectaculaire betegelin- slechts tien jaar (1750-1760) door Osmaanse gen van diverse makelij en uit verschillende Politieke achtergronden sultans meerdere bouwwerken (waaronder Een ontdekking perioden: zestiende- en zeventiende-eeuw- Een sabil kuttab is een religieus islamitisch twee sabil kuttabs) zijn gebouwd in een pro- De sabil kutttab van Sultan Mustafa III is niet se tegels uit Iznik en Kütahya, achttiende- gebouw dat twee charitatieve functies com- vinciehoofdstad. De Osmaanse sultans heb- het enige gebouw dat door een Osmaanse eeuwse Tekfur Sarayi tegels uit Istanbul, en bineert: een wateruitgifteplaats (sabil) op de ben voor die tijd en direct daarna juist heel sultan in Caïro is gebouwd. In 1750-1751 achttiende-eeuwse tegels uit Kütahya, Syrië begane grond en een Koranschool (kuttab) weinig laten bouwen.8 De reden hiervan was bouwde zijn voorganger Sultan Mahmud en Noord-Afrika (afb. 2).4 In de drie nissen op de eerste verdieping. Net als in het chris- de voortdurende politieke onrust en strijd in I (1696-1754) aan de boulevard Port Said, boven de ramen werd een bijzondere ont- tendom is binnen de islam het laven van de het Egypte van de achttiende eeuw, gecom- niet ver van onze sabil kuttab, een religieus dekking gedaan: deze blijken te zijn bete- dorstigen een goede daad, omdat water een bineerd met een aantal epidemieën waarmee

52 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 53 Sabil kuttab architectuur Oorspronkelijk maakten sabil kuttabs deel uit van grotere gebouwencomplexen zoals moskeeën of graftomben.9 Later werden het zelfstandige gebouwen, meestal in de buurt van bovengenoemde complexen of aan belangrijke verkeersaders in Caïro. Sabil kuttabs in lokale Mamlukse stijl hadden een rechthoekig grondplan, met één tot drie façades, afhankelijk van de ligging aan een straat of hoek (afb. 4). De façades waren voorzien van grote vensters met eenvoudig traliewerk. De sabils waren opgetrokken uit steen en ingelegd met marmer in contrasterende kleuren, muqarnas en decoratief gesneden steenwerk.10 De kuttabs op de eerste verdieping hadden de vorm van een loggia met arcades, deels in steen en deels in hout uitgevoerd. In de zeventiende eeuw introduceerden de Osmanen in Caïro het gebruik om het interieur en het exterieur van gebouwen te voorzien van tegels. Ook sabil kuttabs werden rij- kelijk van Osmaanse tegels voorzien, in het bijzonder in het interieur. Aan de gevels werden tegels ondermeer toegepast boven ramen en deuren. In de loop van de achttiende eeuw nam de

een mengvorm van Osmaanse en Europese 5 In de zeventiende eeuw introduceerden de stijlelementen.11 Voorbeelden van Europese Interieur met elementen zijn acanthusbladeren, C-volu- Nederlandse tegels in de Osmanen in Caïro het gebruik om gebouwen ten, cartouches en schelpen. Nederlandse te- sabil kuttab van Sultan gels maken integraal deel uit van deze stijl; Mustafa III, Cairo te voorzien van tegels ze zijn bijvoorbeeld ook toegepast in verschillende ruimten in het Topkapi paleis in Istanbul.12 4 de bevolking te kampen had. De lokale ka- Osmaanse invloed op de architectuur van sa- Sabil kuttab van archi- liefen streefden ernaar om zich los te maken bil kuttabs verder toe. Rechthoekige ramen De Nederlandse tegels in de sabil kuttab tect Katkhuda, 1744, van het centrale gezag in Istanbul. De sul- werden boogvormig, het traliewerk werd van Sultan Mustafa III 6 Cairo tans waren gedwongen om in te grijpen om uitbundiger en rijker versierd en pilaren en De Nederlandse tegels zijn toegepast in de Tegel met mensen in zo hun gezag veilig te stellen. Behalve door pilasters verschenen aan de gevel. Vanuit centrale ruimte waar het water door het een waterlandschap, politiek orde op zaken te stellen, manifes- Istanbul werden de typische Osmaanse flo- traliewerk aan het publiek werd uitgereikt. Amsterdam teerden de Sultans zich ook door het reali- rale decoratiestijl en de halfronde façade Het onderste deel van de vier muren is be- seren van prestigieuze bouwprojecten zoals met drie facetten in Caïro geïntroduceerd. kleed met marmeren panelen en mozaïek in- de hiergenoemde voorbeelden. Het waren Met de bouw van de twee sabil kuttabs van legwerk in contrasterende kleuren marmer, politieke statements, niet in de laatste plaats Sultan Mahmud I in 1750-1751 en van onder een rondgaand houten fries met ba- omdat ze grotendeels werden opgetrokken Sultan Mustafa III in 1758-1760 bereikte rok-rococo schilderingen. Hierboven zijn en gedecoreerd in de Osmaanse barok-roco- de Osmaanse invloed zijn hoogtepunt. De de tegels op alle vier de wanden tot aan het costijl, de imperiale stijl van de Sultans uit bouwwerken zijn gedecoreerd in de hierbo- plafond toegepast (afb. 5). De tegelwanden Istanbul. ven genoemde Osmaanse barok-rococostijl, zijn niet meer volledig, grote delen ontbre-

54 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 55 lende decors te onderscheiden. Sommige hiervan zijn nauw verwant aan elkaar, omdat slechts enkele details van de hoofdvoor- stelling verschillen. Volgens de classificatie van Jan Pluis in De Nederlandse Tegel vallen alle decors in de categorie ‘tafereeldecor’ (A.03), en zijn deze verder onder te verdelen in de subcategorie- en ‘landschap’ (A.03.01), ‘herders’ (A.03.03) en ‘jachttafereel’ (A.03.04). Er zijn 45 land- 7 ken of zijn later aangevuld met kleine par- schapsdecors, 18 herderdecors en slechts Tegel met roosdecor tijen Osmaanse en andere tegels. twee jachttaferelen. Er zijn twee typen tegels toegepast: land- 8 schapstegels in een dubbele cirkel met os- Tijdens het veldwerk zijn de tegels steek- Tegel met leliedecor senkop hoekmotieven en twee verschillen- proefsgewijs van nabij geïnspecteerd op made varianten van bloemtegels (afb. 6, 7 en teriaaltechnische eigenschappen. Het tingla- 8). Deze laatste zijn van een type met een zuur is helder wit, licht doorschijnend en kleine bloem zonder hoekmotieven. Het be- kristalachtig, Het is bovendien glad en oogt treft in dit geval een roos- en een leliedecor. vettig. Daarnaast is het tinglazuur enigszins De tegels zijn gedeeltelijk op een contraste- bobbelig en heeft veelvuldig putjes. In min- rende manier aangebracht zoals gebruikelijk dere mate komen haar- en bakscheurtjes bij Osmaanse tegeltoepassingen, waarbij ge- voor, die tot in de scherf door kunnen lo- bruik is gemaakt van de werking van de te- pen. gels op enige afstand.13 De landschapstegels De tegels zijn voorzien van twee spijkergaat- ogen namelijk donkerder dan de bloemte- jes. Bij een deel van de tegels is één van de gels, omdat een groter deel van het opper- spijkergaatjes volgelopen met glazuur. De af- vlak blauw beschilderd is. Afbeelding 9 geeft metingen van de tegel variëren van 12,8 x 10 de verdeling van de tegels over de vier wan- 12,8 cm tot 12,9 x 12,9 cm. Bij een aantal be- Tegel met reiziger in een den weer, waarbij het lichtblauw staat voor schadigde exemplaren is de voor Nederland landschap, Utrecht de bloemtegels en het donkerblauw voor de kenmerkende crèmekleurige scherf te her- landschapstegels. Duidelijk is waar te nemen kennen. 11 dat de landschapstegels op wand één omka- Bij het blauw van het kobaltoxide zijn ver- Tegel met koeherder en derd worden door de bloemtegels. Dit loopt schillende tinten te onderscheiden, varië- twee koeien in een land- door op het linker deel van wand twee, ter- rend van helderblauw tot een vaal donker- schap, Amsterdam wijl de landschappen op het andere deel van blauw. Het blauw van de schildering is bij deze wand de bloemtegels deels omkaderen. een deel van de tegels in het tinglazuur weg- 12 Op wand drie vormen de landschappen we- gezakt en niet als reliëf voelbaar. Bij een an- Tegel met reiziger in een derom de omkadering, maar op wand vier der deel van de tegels steekt het blauw boven landschap, Amsterdam vinden we alleen bloemtegels terug. het tinglazuur uit en is wel duidelijk voel- Er zijn nu nog circa 2100 tegels en tegelfrag- baar. Op basis van de geconstateerde ver- 13 menten terug te vinden op de vier wanden schillen kan worden geconcludeerd dat de Tegel met vrouw bij een van de sabil kuttab.14 Gezien het aantal ont- partij tegels niet uit één baksel bestaat, maar put, Amsterdam brekende tegels zal het oorspronkelijke aan- is samengesteld uit meerdere partijen, die tal hoger zijn geweest. Mogelijk ging het in vermoedelijk wel afkomstig zijn uit dezelfde 14 totaal om 2.500 tot 3.000 tegels. werkplaats. Tegel met reizigers in een Tijdens het veldwerk zijn 845 (fragmenten Vier tegels wijken dermate af in schilderstijl, landschap, Amsterdam van) tegels met een landschappelijk decor ge- het wit van het tinglazuur en de kleur van documenteerd. Hiervan konden 24 fragmen- het blauw dat deze in een andere plaats moe- 15 ten niet aan een decor worden toegeschre- ten zijn gemaakt (afb. 9).15 Het betreft mo- Tegel met koemelkende ven, zodat er 821 herkenbare (fragmenten gelijk Utrechtse producten. boerin, Amsterdam van) tegels overbleven. Er zijn 65 verschil- Hans Theunissen schrijft de tegels toe aan

56 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 57 een Rotterdamse tegelbakker, mogelijker- (afb. 11 en 12). De tegels van deze hoofd- wijs aan het bedrijf van Jan Aalmis Sr.16 Zijn groep zijn vrij homogeen en kunnen door toeschrijving is gebaseerd op vergelijkbare een of twee tegelschilders zijn beschilderd. landschapstegels in de Pagodenburg in het Van deze groep zijn ook duidelijk vergelijk- slotpark Nymphenburg, nabij München. bare tegels in de literatuur aan te wijzen.22 Van deze tegels zijn sponsen en werkteke- Deze zijn allemaal in het tweede en derde ningen bewaard gebleven in het archief van kwart van de achttiende eeuw te dateren, en tegels zijn. Het wit van het tinglazuur, de Midden Oosten waar Nederlandse tegels zijn 9 Rotterdam, die afkomstig zijn van diverse worden toegeschreven aan Amsterdam. kleur blauw en de schilderswijze zijn af- toegepast en nog in situ aanwezig zijn. Het is Wandverdeling tegelbakkers uit deze stad.17 In het trappor- De andere hoofdgroep is meer divers en be- wijkend van wat in Friesland gewoon was. bovendien bijzonder dat ze zijn toegepast in Nederlandse tegels in de taal van de Pagodenburg zijn twee ongesig- staat mogelijk uit het werk van vijf verschil- Ook Theunissen ziet de bloemtegels niet als twee religieus islamitische bouwwerken, ge- sabil kuttab van Sultan neerde tegeltableaus aanwezig die recentelijk lende tegelschilders, waarvan er hier twee Fries, maar schrijft ze toe aan Rotterdam.27 bouwd in de Osmaanse barok-rococostijl. Mustafa III, Cairo aan Cornelis Boumeester zijn toegeschreven, worden afgebeeld (afb. 13 en 14). Van deze Misschien heeft Rotterdam inderdaad wel Nederlandse tegels maken zo deel van uit de eerste schilder in de tegelbakkerij aan de hoofdgroep is het moeilijker om in de lite- de beste papieren. Zo vertoont een tegel van deze Osmaanse decoratie- en bouwstijl, Delftsevaart.18 ratuur parallellen aan te wijzen. De tegels met een bloemdecor in een achtkant over- zowel in Istanbul als in Caïro. De partij te- eenkomsten met het roosdecor.28 Deze tegel gels zelf vormt geen homogeen geheel, maar wordt aan de tegelbakkerij in Delftshaven is samengesteld uit Amsterdamse, en moge- In de zeventiende eeuw introduceerden toegeschreven, maar dateert uit de periode lijk Rotterdamse en Utrechtse tegels. De aan 1850-1870. Het model kan echter terug- Amsterdam toegeschreven landschapstegels de Osmanen in Caïro het gebruik om gebouwen gaan op achttiende-eeuwse voorbeelden. zijn vermoedelijk afkomstig uit een werkplaats, maar ze zijn het werk van meerdere te voorzien van tegels Conclusie schilders die rond het midden van de acht- Aan het bestand van Nederlandse betege- tiende eeuw actief waren. lingen in het buitenland kunnen twee be- 25 Op grond van de toeschrijving van de tegels die nog het dichtst in de buurt komen zijn tegelingen in Caïro worden toegevoegd. Na in de Pagodenburg aan Rotterdam kan niet vier Amsterdamse stadsgezichten in het be- Istanbul is Caïro de tweede locatie in het Foto’s 1-4, 8 Hans Theunissen zonder meer worden afgeleid dat de tegels zit van het Victoria and Albert Museum in in Caïro ook uit Rotterdam afkomstig zijn. Londen.23 Deze kunnen gekoppeld worden Landschapstegels werden door alle tegelbak- aan vier Amsterdamse Bijbeltegels die qua kers in Nederland vervaardigd en behoorden uitvoering weer dicht bij de Caireense tegels tot het standaardrepertoire. Meerdere werk- staan.24 Een andere tegel die hierbij aansluit plaatsen leverden exact dezelfde decors, die is een hertenjacht, een decor dat eveneens in vaak vele tientallen jaren populair bleven. Zo Caïro voorkomt.25 Op basis van het voorkomt het decor ‘koeherder met twee koei- gaande kan geconcludeerd worden dat de te- en’ al voor op Amsterdamse tegels uit circa gels met landschappelijke decors mogelijk 1670 en op Harlinger tegels uit circa 1680 aan Amsterdam moeten worden toegeschre- Noten (afb. 10).19 Dit gegeven geldt niet alleen ven. Nader onderzoek is echter wel nodig voor dit decor, maar voor andere voorstel- om deze toeschrijving een meer solide basis 1 Theunissen 2006a en 2006b. 12 Theunissen 2005 en 2007. 760; 393, afb. 1089. 20 lingen. Uit circa 1730 is bovendien een se- te geven. 2 Zie Jongstra & Theunissen 2008 voor verdere 13 Theunissen 2006a, 30. 25 Pluis 1997, 380 (A.03.04.03). rie sponsen bekend met deels identieke land- Van de circa 2100 tegels behoren 1242 tegels achtergronden. 14 Zie voor de uitvoering van het 26 De telling van de bloemtegels is verricht door 3 Jongstra & Theunissen 2008. documentatiewerk Jongstra & Theunissen 2008. Prosper de Jong. schappen van de Friese (tegel)schilder Dirk tot de bloemtegels. Mogelijk kan er sprake 4 Theunissen 2009, 30. 15 Vergelijk Pluis 1994, 290, afb. 559; 340, afb. 817; 27 Theunissen 2006b, 29. Danser.21 Een Rotterdamse herkomst van de zijn van enige dubbelingen, omdat meerde- 5 Zie voor meer achtergronden Theunissen 2009. 391, afb. 1079. 28 Pluis 1997, 414 (A.05.02.07). Nederlandse tegels in Caïro is om reden van re fragmenten tot een tegel kunnen beho- 6 Theunissen 2009, 30-31 (A.14.06.33). 16 Theunissen 2006a, 29. 7 Joliet 2001, nr. 139. 17 De Jager & Schadee 2009, 20-21. 26 het voorkomen van identieke decors daarom ren. Van dit aantal hebben 1079 (fragmen- 8 Theunissen 2009, 27. 18 De Jager & Schadee 2009, 101-102. dan ook allerminst zeker. ten van) tegels een leliedecor, terwijl slechts 9 De informatie over sabil kuttabs is gebaseerd op 19 Gierveld & Pluis 2005, 182. Theunissen 2006a, 2006b en 2009. 20 Gierveld & Pluis 2005, 182, afbeelding 120 De tegels met landschappelijke decors zijn 163 (fragmenten van) tegels een roosdecor 10 Een muqarnas heeft de functie van een toont .zes tegels uit circa 1690 uit Harlingen die rond het midden van de achttiende eeuw hebben. kraagsteen/console en bestaat uit meerdere allemaal ook in Caïro voorkomen. vervaardigd. Op basis van stilistische ken- Het is niet duidelijk in welke plaats de lagen van gestapelde kleine niches. 21 Gierveld & Pluis 2005, 179 en 182, afb. 117. 11 Zowel aan de gevels als in de interieurs zijn 22 Pluis 1994, 311, afb. 659; 450, afb. 1350; merken zijn er grofweg twee hoofdgroepen bloemtegels zijn vervaardigd. Mogelijk zijn daarnaast elementen uit de locale Mamlukse 538, afb. 1757; Pluis 1997, 558 (C.11.00.01); 563 te onderscheiden. De eerste groep laat zich ze eveneens afkomstig uit Amsterdam, zo- tradities terug te vinden. Deze bevinden zich (C.14.00.07); 568 (C.17.00.11). echter op plaatsen die minder in het oog vooral karakteriseren door de kenmerken- als dat voor de landschapstegels is veronder- 23 De Jonge 1971, 80 en 333, afb. 92a. springen ofwel minder belangrijk waren. 24 Pluis 1994,260, afb. 401; 265, afb. 421; 331, afb. de wijze waarop de wolken zijn geschilderd steld. Het is wel zeker dat het geen Friese

58 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 59 Haagse terracotta

schouwwangen uit het atelier van Met blosjes van schaamte verhult zij haar borstjes luidt de omschrijving van Otto Reyersz. van Schaijck een zeventiende-eeuws terracotta schouwbeeld dat - tezamen met een vergelijkbaar, minder goed bewaard gebleven exemplaar - in 2009 is aangetroffen bij Hans van Gangelen, Egge Knol, Gert Kortekaas en Roel Wuite (1628-1674) opgravingen aan het Boterdiep-oostzijde te Groningen.1

Het schouwbeeld verbeeldt een vrouw in een klassiek, lang gewaad met decolleté (afb. 1), die met beide handen een deel van haar bovenkledij omhooghoudt, in een poging haar borsten te bedekken. Verfresten geven aan dat dit schouwbeeld ooit kleurrijk beschilderd is geweest: olijfgroen op het gewaad en donkerrood op de wangen en lip- pen. De blote armen, benen en het gezicht zijn onbeschilderd; hier voldeed kennelijk de oranjerode kleur van het terracotta. Op twee plekken in het haar bleven resten bladgoud bewaard. In dezelfde publicatie werd ook een stel zeventiende-eeuwse terracotta schouwbeelden uit de collectie van het Groninger Museum besproken. Dit betreft een in Romeinse kle- dij gestoken krijger en een vrouw (afb. 2).2 9 Waar zij oorspronkelijk gestaan hebben, is Schouw met terracotta onbekend, maar zeker ergens in de stad of de schouwwangen, zich nog provincie Groningen. Drie kleine fragmen- op hun oorspronkelijke ten van identieke schouwbeelden zijn gevon- plaats bevindend in de den in de Poelestraat te Groningen.3 Op de regentenkamer van het vraag omtrent de productieherkomst van de Hofje van Wouw, Lange schouwbeelden moesten de auteurs destijds Schaijck overgedragen, die het heeft voort- 1 Beestenmarkt 49-85 te een eenduidig antwoord schuldig blijven, gezet tot 1703. Terracotta schouw- Den Haag. Datering: maar men nam zich voor om hiernaar nader Reeds in 1991 is er door Carmiggelt op ge- beeld opgegraven aan het 1647. Foto: Gemeente onderzoek te doen. wezen dat in Den Haag en directe omge- Boterdiep te Groningen, Den Haag, Dienst Tijdens de daarop volgende speurtocht ont- ving op diverse locaties onderdelen van ze- ca. 1650-1660. Hoogte Stadsbeheer, Afdeling stond een samenwerking met co-auteur Roel ventiende-eeuwse terracotta schouwwangen vrouwspersoon: ca. 105 Archeologie (P. van Wuite. Hij heeft in de jaren tachtig en negen- zijn aangetroffen, veel meer dan elders in ons cm. Collectie: Gemeente Oosterhout). tig van de vorige eeuw veel informatie verza- land.5 In 1993 werden deze vondsten door Groningen, Dienst RO/ meld over de in 1628 door Otto Reyersz. van Carmiggelt en Van Ginkel gekoppeld aan EZ. Tekening: Stichting Schaijck opgestarte Haagse productie van Otto Reyerszoon Schaick, woonachtig aan Monument & Materiaal, sierterracotta.4 Het bedrijf werd in 1674 tes- het Groenewegje in Den Haag6, waarbij zij Groningen (H. Staal) tamentair aan zijn zoon Johannes Otto van een aantal aan hem toegewezen octrooiaan-

60 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 61 vorm van een mannelijk en een vrouwelijk 3 schouwbeeld) zijn nog op hun oorspronke- Twee terracotta schouw- lijke plaats aanwezig in een schouw in het in beelden, zich nog op hun 1655 gebouwde ’s Lands Huys te Hulst (afb. oorspronkelijke plaats 3), een stad die 10 jaar eerder op de Spaanse bevindend. Locatie: ’s bezetting was heroverd door het Staatse leger Lands Huys, Steenstraat van Frederik Hendrik. Daarnaast bevindt 37 te Hulst. Datering: zich een identiek paar schouwbeelden in 1655. Foto’s: R. Wuite, een herplaatste schouw in kasteel Heeswijk.8 Den Haag. Tevens kon nog een herplaatste schouw met twee identieke terracotta schouwbeelden (in dit geval twee vrouwen) getraceerd worden in Huize Clingendael te Wassenaar.9 In Den 4 Haag zelf is een terracotta vrouwenkop van Terracotta schouw- bovengenoemd type gevonden.10 Ook de wang, gevonden op de terracotta schouwbeelden uit het Groninger locatie Amsterdamse Museum kunnen nu dus als producten van Veerkade 21 te Den Van Schaijck worden aangemerkt. Haag. Herplaatst in het pand Nieuwstraat 21 te In dit artikel zal vooral worden ingegaan Leiden. Hoogte: ca. 170 op de terracotta schouwwangen van Otto cm. Datering: ca. 1640- Reyersz. van Schaijck. Over de vormentaal 1650. Foto: R. Wuite, van de keramiekproductie van zijn zoon Den Haag Johannes is nauwelijks iets bekend. Met de Haagse bodemvondsten als uitgangspunt van een schoorsteenkap van terugwijkende blijken de schouwwangen van vader Otto vorm boven het vuur betekende een verdere een landelijk verspreidingsgebied te hebben verbetering van de opvang en de afvoer van 5 gekend. Behalve in Den Haag konden zij de rook. De onderzijde van de kap, aanvan- Hoogversierde terracotta - als bodemvondst dan wel gerelateerd aan kelijk geplaatst op zo’n twee meter boven de bloempot, gevonden op de oorspronkelijke bouwhistorische context vloer, bestond uit twee uit de muur stekende de locatie Hoge Zand 39 - worden getraceerd in plaatsen als Delft, natuurstenen of houten schoren die de hori- te Den Haag. Hoogte: Doorn, Dordrecht, Gennep, Groningen, ’s zontale schouwlatei droegen. Van deze scho- ca. 15 cm. Datering: ca. 2 vragen opsomden. Aanvullend werd vermeld Hertogenbosch, Hulst, Utrecht en Zuilen. ren is de benaming schoorsteen afgeleid. De 1630-1650. Collectie: R. Twee terracotta schouw- dat Otto’s zoon Johan nog in 1702 aan het Daarnaast lijken genoemde schouwwangen beide zijstukken van de kap werden op hun Boogert, Den Haag. Foto: beelden ca 1650-1670. Groenewegje woonde en daar werkzaam was destijds zelfs hun weg naar Brugge te heb- beurt weer gedragen door schouwwangen, R. Wuite, Den Haag De oorspronkelijke plaats als pottenbakker. ben gevonden.11 soms gemetseld in baksteen, maar in rijkere waar deze beelden dienst Mede dankzij de - nog niet eerder gepubli- huizen vervaardigd van natuursteen. hebben gedaan, is onbe- ceerde - onderzoeksgegevens van Roel Wuite De ontwikkeling van de haard Naarmate de eeuwen verstreken, kwamen kend. Hoogte: kan thans een meer omvattend beeld wor- Vanaf het einde van de twaalfde eeuw wer- de schouwwangen steeds verder terug naar ca. 102 cm. Collectie: den geschetst van de productie van terracot- den houten en lemen wanden van huizen de wand te liggen en verloren zij geleidelijk Experimenten met schouwonderdelen van Groninger Museum, ta schouwwangen uit het atelier van Otto langzamerhand steeds meer vervangen door aan hun dragende functie. Vanaf de zeven- kunststeen Groningen. Foto’s: Reyersz. van Schaijck. Aanvullend op de in- bakstenen muren. Tegelijkertijd werd de tiende eeuw werd de schouwkap met trek- Met het wegvallen van de dragende func- Groninger Museum (M. formatie uit de twee genoemde Haagse publi- haardplaats verplaatst van het midden van de stangen aan de plafondbalken opgehangen. tie van de schouwwangen in het begin van de Leeuw) caties zijn Wuite nog diverse andere Haagse ruimte naar een stenen zijmuur. Dit beteken- De schouwboezem steekt nu recht omhoog de zeventiende eeuw, maar ook vanwege de locaties bekend waar fragmenten van terra- de onder meer een verbetering voor wat been onttrekt hierdoor de trekstangen aan het moeizame aanvoer van marmer uit Italië cotta schouwwangen zijn gevonden.7 Aan de treft het comfort. Omdat de verhitte stenen oog. Daarmee ontstond ruimte voor niet- en natuursteen van elders door de oorlogs- hand van zijn fotoarchief bleek het nu mo- achter het vuur de warmte langer vasthielden dragende schouwpilasters of -pilaren. In de omstandigheden, ging men op zoek naar gelijk om de aan het Boterdiep te Groningen en terug straalden, werd de ruimte gelijkma- tweede helft van de zeventiende eeuw wordt goedkopere alternatieven voor de natuur- gevonden fragmenten te identificeren als tiger verwarmd en bleef ook langer warm. In een lagere plaatsing van de schouwlatei ge- stenen exemplaren.12 Drie in Rotterdam producten van Van Schaijck, daterend uit de muur werd een kanaal uitgespaard om de bruikelijk waardoor de rechte boezem zelf woonachtige Engelsen, John Edrinton, circa 1650-1660. Directe parallellen (in de rook naar buiten af te voeren. Het plaatsen hoger wordt. Thomas Michaelfield en Josephe Skelton,

62 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 63 6 vragen in 1611 bij de Staten Generaal oc- me huizen gebouwd werden.20 Het betrof Molstraat, Boekhorststraat, Katerstraat en 8 Hoogversierde terracot- trooi aan voor het maken van kunststeen hier een locatie van allure, waar belangrijke Oog in ’t Zeilstraat. Deze kregen hun bebou- Voor-, zij- en achter- ta raamomlijsting, her- van gemenghde Cleye waarmee zij verciersels Hagenaars woonden zoals de architect Pieter wing hoofdzakelijk in de jaren tussen 1630 zijde van een terracot- plaatst in een muur van voor huizen produceerden, waaronder schin- Post (1608-1669) een leerling van Jacob van en 1660.23 In diverse van de bovengenoemde ta basement, opgegra- het pand Prinsegracht 6 kels omme schoorstenen te vercieren wit ende Kampen (1596-1657). Op de huidige loca- grachten en straten zijn als bodemvondsten ven aan de Beurdsestraat te Den Haag (voorma- Grauw alsoff die van Orduynsteen waren.13 Zij tie Amsterdamse Veerkade 21 zijn in een af- overblijfselen van terracotta schouwwangen te ’s-Hertogenbosch. lig Museum Bredius). waren niet de enigen die met kunststeen ex- in Duitsland.18 Te Warmond, nabij Leiden, valkuil de gebroken restanten van twee terra- van Van Schaijck aangetroffen.24 Een derde Hoogte: 33 cm. Datering: Datering: ca. 1650- perimenteerden. Zo wordt aan de beroem- werd in de zeventiende eeuw door leden van cotta schouwwangen aangetroffen (afb. 4)21, bebouwingsgebied concentreerde zich tus- ca. 1630-1650. 1670. Foto: R. Wuite, de Amsterdamse beeldhouwer en architect de familie Van der Mey het beroep van pos- die aan Otto Reyersz. van Schaijck kunnen sen de Geest en de Molenstraat, gegroepeerd Collectie: Gemeente ’s- Den Haag Hendrick de Keyser in 1612 voor negen jaar tengieter uitgeoefend, waarmee van gegoten worden toegeschreven. In de jaren dertig van rondom de Prinsestraat, waar vooral ‘kleine Hertogenbosch, Afdeling octrooi verleend voor het vervaardigen van gips vervaardigde posten van schouwen als- de zeventiende eeuw werden aan het nieuw luiden’ gehuisvest waren. Dit grootschalige Bouwhistorie, Archeologie imitatie-marmer soo levendiglyck ende mees- ook van deuren raampartijen werden be- aangelegde Plein door Pieter Post ontwor- stedenbouwkundige proces stagneerde om- en Monumenten 7 terlyck nae te maecken, dat men door d’oogen doeld.19 pen stadspaleizen als het Mauritshuis en het streeks het midden van de zeventiende eeuw (BAM). Foto’s: BAM, De achterkant van de nyet en sal kunnen onderscheyden van natuer- Huygenshuis opgetrokken. De architectoni- als gevolg van het teruglopend economisch ’s-Hertogenbosch (G. de terracotta schouwbeel- lycken ende gewassen marmersteen.14 In 1617 Haagse bouwactiviteiten in de sche vormgeving ervan betrof een combina- klimaat en werd nog vertsterkt door de oor- Graaf) den van afb. 2. Collectie: wordt hem aanvullend octrooi verleend zeventiende eeuw tie van baksteen en natuursteen in de orde- logsomstandigheden van 1672-1674. Groninger Museum, voor het gieten van figuren voor schoor- Den Haag kende in de eerste decennia van lijke, sterk symmetrische bouwstijl van het Groningen. Foto’s: steenposten in een geduyrig pleyster [gips].15 de zeventiende eeuw een grote groei van het Hollands classicisme, met onder meer ken- Archiefgegevens met betrekking tot Otto Groninger Museum (M. In 1617 wordt door de Amsterdamse beelt- aantal inwoners. Dit hield niet alleen ver- merkende ornamenten als pilasters en fes- Reyersz. van Schaijck en zijn zoon Johannes de Leeuw) snijder Caspar Panten om een levenslang oc- band met het algehele gunstige economische toenen.22 Andere bekende, door hem ont- De oorspronkelijk uit Utrecht afkomsti- trooi verzocht van seeckere conste van steen- klimaat in de Republiek, maar zeker ook met worpen Haagse bouwwerken zijn het paleis ge Otto Reyersz. van Schaijck start in 1628 gieten ende boetseren van posten, calumniën haar populariteit als plaats van vestiging. aan het Noordeinde, de Oranjezaal van Huis met zijn productie van terracotta. Hij is om- [kolommen/zuilen], figuren in schoorsteenen, Binnenlandse regeringsorganen, buitenland- ten Bosch en het Hofje van Nieuwkoop. streeks 1600 geboren als zoon van timmer- schoorsteenmantelen enz.; hem wordt uitein- se ambassades, het stadhouderlijk hof van In 1642 volgde de door het Haagse stads- man Reyer Jansz. Van Schaijck. Op 26 sep- delijk slechts een octrooi voor drie jaar toe- Frederik Hendrik (1625-1647), de leiding bestuur met veel élan gepropageerde aanleg tember 1625 trouwt Van Schaijck onder de gekend.16 De Engelsman William Brereton van het Staatse leger, ze waren allemaal te van de Prinsegracht, bestemd voor de be- naam Otth Reijerssen van Schaik te Utrecht kocht in 1634 te Amsterdam twee schoor- vinden in Den Haag. In genoemde perio- huizing van patriciërs. De bebouwing ervan onder de houtcoopers met Jannechjen Coos.25 steenbeelden (een mans- en een vrouwsper- de gonst het in de hofstad dan ook van de was in 1674 overigens niet verder gevorderd Het gereformeerde huwelijk wordt gesloten soon) van plaister of Paris voor zijn huis in bouwactiviteiten. Tussen de in 1614/1615 dan de Brouwersgracht. Meer succes had de in de plaatselijke Jacobikerk. Waarschijnlijk Engeland; enkele dagen daarna zag hij in gegraven Bierkade en de Nieuwe Kerk lag magistraat met de aanleg van straten die be- is Otto Reyersz. van Schaijck een telg uit het een buitenhuis te Diemen vergelijkbare gip- aanvankelijk nog uitsluitend weiland. Rond stemd waren voor minder kapitaalkrach- geslacht van de Utrechtse kunstenaarsfami- sen schoorsteenbeelden.17 Gips of pleister 1625 werd hier door het stadsbestuur be- tige inwoners, zoals de Lutherse Burgwal, lie Van Schayk die vanaf de vijftiende eeuw werd verkregen door het branden van gips- gonnen met de aanleg van de Amsterdamse de Paviljoensgracht, de Veerkades en de diverse schilders en beeldsnijders voort- steen die werd gedolven in open groeven in Veerkade. Korte tijd later werden langs deze Bierkades, alsook nog eenvoudiger straten als bracht.26 Met name in de zeventiende eeuw de omgeving van Parijs, in Nottingham en gracht erven uitgegeven, waarop bequa- de Herderstraat, Herderinnestraat, Nieuwe werden beeldsnijders vaak met de benaming

64 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 65 11 Johannes en Lucas van Doetecum (naar een ontwerp van Hans Vredeman de Vries), blad met ontwerpen in de stijl van de Vlaamse renaissance voor beelden ter ondersteuning van een hoofdgestel, rechts een tweetal hermenduo’s. Ets uit een reeks van 16 bla- den (plaat 10), vervaardigd door de gebroeders. Afkomstig uit de door Vredeman de Vries geïni- 10 tieerde, losbladige publi- Pieter de Hooch, catie Caryatidum Vulgus binnenhuistafereel met Termas Vocat, omstreeks een moeder met twee kin- 1565 uitgegeven in deren, gezeten bij de open vijfhonderdste penning (0,20% van het ver- Antwerpen. Uit: Fuhring haard, ca. 1658-1660. mogen met een vrijstelling onder de duizend 1997, 211 Rechts in de schouw is een gulden). Ook onder de Haagse burgers werd terracotta schouwwang deze belasting geheven. Van de circa 2700 te zien, die mogelijk aan gezinshoofden werden er 970 aangeslagen.28 12 de productie van Otto Onder hun archivalisch vastgelegde namen Terracotta basement, Reyersz. van Schaijck komt die van Otto Reyersz. van Schaijck gevonden op de loca- kan worden toegeschre- niet voor. Dit betekent dat hij in 1627 nog tie Kranestraat te Den ven. Collectie: Fine Arts niet in Den Haag woonde of dat zijn vermo- Haag. Hoogte: 20 cm. Museum, San Francisco, gen lager was dan duizend gulden. Datering: ca. 1630- USA; schenking Samuel Op 4 januari 1629 blijkt Van Schaijck zijn 1650. Collectie: H. de H. Kress Foundation. terracottaproductie te hebben uitgebreid Bruin, Leiden. Foto: Foto: Fine Arts Museums met haardtegels en schouwstijlen en -posten. R. Wuite, Den Haag San Francisco, USA Door de Staten Generaal wordt hem, nu on- wordt zijn woonplaats niet genoemd. Op der de naam Otto Reyersz. Schaeyck, voor 8 januari 1630 komen we zijn naam in de antycksnyder aangeduid, verwijzend naar de bedrijf van Van Schaik afkomstige terracot- tien jaar octrooi verleend voor houte forme Haagse archieven wel tegen, gerelateerd aan door hen gebruikte, aan de antieke oud- ta bloempot is gevonden onder de vloer van ofte fatsoen van tegelen met allerley schoone de doop van zijn eerste kind.30 heid ontleende, ornamentale vormentaal. het pand Hoge Zand 39 in Den Haag (afb. verheve wercken ende beelden verciert, die in Op 1 juni 1634 koopt Van Schaijck van met- Jannechjen Coos wordt in latere archiefstuk- 5). schoorsteenen ende elders in plaets van slechts selaar Jan Phillipsz. 2 huysen ende erven tegen- ken ook wel aangeduid als Jannigjen Jans In deze octrooitoewijzing wordt Van verglaesde tegelen, die nochtans soo veel costen over de Biercade, omtrent de Hagebrugge (lo- Croos of Jannetgen Jans. Schaijcks woonplaats niet vermeld, maar als dese, de welck in const ende cieraet d’ander catie het Groenewegje) te Den Haag.31 Met Op 29 augustus 1628 wordt Van Schaijck als waarschijnlijk is hij dan inmiddels vanuit ver overtreffen gebruyckt connen worden, dat deze koop wordt hij wel belast met een schuld beeltsnijder door de Staten Generaal te Den Utrecht verhuisd naar Den Haag. Helaas hy daer benevens onder de hant genomen had- van in totaal 1900 gulden aan de Delftse pre- Haag voor acht jaar octrooi verleend voor ontbreken in het Haagse Gemeentearchief de houte vormen te maecken dienstich tot stylen dikant Henricus Arnoldi van der Linde en het vervaardigen van houte formen uyt eenige de gegevens van de nieuw ingeschreven bur- en posten in Schoorsteenen, die van ongelyck een schuld van 600 gulden aan de erfgena- stucken t’samen geset, die alsoo een circul mae- gers tussen eind november 1626 en eind fe- minder prijse sullen syn, als die geene die uyt men van Adriaen van der Burch; tevens ver- ckende in sich begrypen ’t fatsoen van een blom- bruari 1630, zodat de vermoedelijke komst steen werden uytgehouwen, ende echter niet soo plicht hij zich om zijn nieuw verworven be- pot om allerley bloemen ende raere Cruyden in van Van Schaijck naar Den Haag in 1628 sterck syn als deese; in een toevoeging wordt zit voor 600 gulden te verbouwen. In 1636 te setten, synde de selve forme met constige lo- niet met zekerheid kan worden vastgesteld. verder gesteld dat hij geen nieuwe wercken op wordt archivalisch duidelijk omschreven dat ven ende ander Cieraat in het voors. Hout in- In 1627 werd door de Staten van Holland desen onsen octroye sal mogen uytgeven, als die Van Schaijck producten van aardewerk (Clei wendich uytgesneden.27 Een mogelijk uit het besloten tot de belastinginvoering van de hy eerst aen ons sal hebben getoont.29 Wederom aerden) vervaardigt. Op 11 maart van ge-

66 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 67 13 16 Twee basementen van Drie terracotta conso- terracotta schouwwan- les, gevonden op de lo- gen, gevonden op de loca- caties Wagenstraat 31- ties Breedstraat (links) en 33 (links), Kranestraat Westeinde (rechts) te Den (rechts) en Bierkade Haag. Hoogtes: beide 33 (onder) te Den Haag. cm. Datering: ca. 1630- Hoogtes: 30, 32 en 32 1650. Collectie en foto’s: cm. Datering: ca. 1630- H. de Bruin, Leiden 1650. Collectie: H. de Bruin, Leiden. Foto’s: R. Wuite, Den Haag

Hertogenbosch en Gennep. In 1640 wordt Van Schaijck, dit maal onder de naam Otto Reyersz., als steenhouwer toegelaten tot het Haagse Sint-Lucasgilde.36 Op 4 april 1664 breidt hij zijn huizenbezit aan het Groenewegje verder uit met een derde woning, direct gelegen naast zijn twee ande- noemd jaar wordt door de Staten Generaal productie van architectonisch vormgegeven re huizen. Van vroedvrouw Trijntie Davids aan Otto Schaik, borger alhier in den Hage, schouwwangen nu uitgebreid met exempla- koopt hij voor 475 gulden en een rentebrief voor elf jaar octrooi verleend op Ovens uyt ren in de vorm van figuratieve schouwbeel- van 950 gulden een huys, erff en thuyntie houte vormen gemaect bestaende uuyt Clei aerden en vervaardigt hij tevens aardewerken op den houck van ’t Groeneweghie langs den den met yser beslach ende banden synde niet al- omlijstingen voor deuropeningen en ramen houck van de Wagewecht naer Delft [de hui- leen bequaem om te Lande gebruyck te worden (afb. 6). Het vervolg van de toekenning gaat dige Stationsweg].37 Op 19 mei 1664, wordt maer oock selffs te Water binnen Scheepsboort.32 over een (hernieuwd) octrooi betreffende de hem door de Haagse magistraat toestem- In de Haagse Tresoriersrekeningen van 1642 productie van terracotta fornuizen: … , ge- ming verleend Aen zijn huizing op ’t Groene wordt van Schaijk als pottebacker aangeduid: lyck hy mede geinventeert heeft, seeckere fornai- wegje staende te mogen aenbrengen opslaende Ott Reyersz., pottebacker, de somme van vyff sen mede van potaerde te backen, die maer 16. vensters en een waterlozing.38 derhoudsplicht van zijn ouders en zijn drie ende tzestich ponden vier schellingen, over ’t le- of 18. pont zwaer sullen wesen, seer gerieffelick Op 23 december 1673 besluiten de Staten ongetrouwde zusters Jannetje, Adriaentje en veren ende stellen van een hondertdryenzestich om over al in Camers off t’Scheep te gebruyc- van Holland vanwege de oorlogssituatie we- Anna.41 Kort hierna moet Otto Reyersz. van cachelsteenen tot een cachel in de Latynsche ken, daer geen Schoorsteenen syn, off om d’selve derom een belastingheffing in te voeren. Dit Schaijck zijn overleden. schoole, blyckende by verclaringe van den con- te verschoonen, ende oock heel bequaem om op maal wordt een tweehonderdste penning ge- trerolleur.33 te connen koocken.35 heven op gekapitaliseerd vermogen boven de Zoon Johannes is op 18 april 1672 in de Op 15 februari 1648 wordt Van Schaijck Een door de Staten Generaal verleend oc- duizend gulden. In de betreffende Haagse Scheveningse kerk te Den Haag gehuwd met door de Staten Generaal opnieuw (nu voor trooi gold in principe niet alleen voor de ze- belastingcohiers uit 1674 komen we Otto de uit Leiden afkomstige Lucretia Panter.42 14 twaalf jaar) octrooi verleend. Hij wordt dit ven in de Republiek verenigde provinciën Reyerss Schayk nu wel tegen, waarbij zijn In de archiefgegevens betreffende hun on- 15 Schachtstuk van een ter- keer omschreven als beeltsnyder wonende al- die stemrecht hadden in de Staten Generaal. vermogen van 2333,75 gulden wordt aange- dertrouw op 1 april 1672 wordt hij vermeld Terracotta kapiteelstuk, racotta schouwwang, hier In den hage. Het octrooi heeft allereerst Ook Drenthe, dat wel zelfbestuur had maar slagen voor 11 pond, 13 stuivers en 6 pen- als beeldhouwer.43 In 1674 neemt Johannes gevonden op de locatie gevonden op de locatie betrekking op houte formen tot allerley schoo- geen stemrecht, en de Generaliteitslanden ningen.39 het bedrijf aan het Groenewegje over van Slijkeinde 101-109 te Katerstraat 56 te Den ne verheven wercken, ende beelden van potaer- die onder het bestuur van de Staten Generaal Op 6 september 1674 laten vader Van zijn vader. In 1681 wordt hij als beeltgieter Den Haag. Hoogte: 41 Haag. Hoogte: 65 cm. de te backen, omme binnenshuys boven deur vielen (Zeeuws-Vlaanderen, Noord-Brabant Schaijck en zijn vrouw hun testament opma- toegelaten tot het Haagse Sint-Lucasgilde.44 cm. Datering: ca. 1630- Datering: ca. 1630- Casynen als mede andersints, tot sonderlingh en Limburg) vielen onder de geografische ken. Hierbij wordt notarieel vastgelegd dat Kennelijk houdt hij zich op dat moment 1650. Collectie en foto: 1650. Collectie en foto: cieraet van de huysen gestelt ende gemetseld te reikwijdte van het octrooirecht. Vandaar dat hun zoon Johannes Otto van Schaijck, ge- bezig met het gieten van gipsen beelden en H. de Bruin, Leiden H. de Bruin, Leiden worden t’welck seer raer, cierlick, ende oncos- het niet vreemd is dat terracotta schouw- doopt op 15 oktober 1645 in de Grote kerk bouwelementen. In een op 2 mei 1703 vast- telick sal wesen, oock wel soo durabel als hart- onderdelen uit het atelier van Van Schaijck te Den Haag40, de roerende en onroerende gelegde notariële akte wordt melding ge- steen.34 Kennelijk heeft hij zijn terracotta- zijn aangetroffen in plaatsen als Hulst, ’s goederen erft, onder voorwaarde van de on- maakt van de verkoop door mr. Pottebakker

68 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 69 gen de schouwmuur gemetseld, waardoor 17 deze onzichtbaar bleef. Tevens bood de holle Terracotta schouwbeeld vorm het voordeel dat men de schouwwan- in de vorm van een gen over uitspringende schouwmuurdam- mannelijke herme. Het men kon bevestigen. borstbeeld stelt waar- Eenmaal verwerkt in een schouw werden de schijnlijk Hercules voor. terracotta schouwwangen vaak van een dek- Oorspronkelijke herkomst laag kalkwitsel voorzien om ze het uiterlijk onbekend. Hoogte: 145 van natuursteen te geven. De erop voorko- cm. Datering: ca. 1630- mende ornamenten werden daarbij soms 1650. Collectie: Museum geaccentueerd door middel van bladgoud. De Schotse Huizen, Ook kwam het voor dat (met name) de Veere. Foto: Museum De schouwbeelden meerkleurig werden beschil- Schotse Huizen, Veere (J. derd.51 Soms bleven de schouwwangen ook Bakker) gewoon hun rode terracotta kleur behouden, zoals bij de schouwposten in de regen- 18 tenkamer van het in 1647 gebouwde Hofje Terracotta schouw- van Wouw te Den Haag (afb. 9).52 Op een beeld in de vorm van door Pieter de Hooch in zijn Delftse periode een vrouwelijke herme, (1658-1660) geschilderd binnenhuistafereel aangetroffen op de loca- is een schouw afgebeeld, waarbij de zichtba- tie Molenstraat 9-11 te re schouwwang in terracotta kleur is weerge- 20 Gennep. Hoogte: 150 geven (afb. 10).53 Twee schachtstukken van cm. Datering: 1641-ca. ving van Leiderdorp, maar ook wel afkom- De schouwwangen van Van Schaijck zijn op- terracotta schouwwangen, 1650. Collectie: J.M. stig was uit Brabant (Brabantse aerde).49 gebouwd uit een aantal losse, gestapelde ele- opgegraven aan het Spui Wessels, Gennep. Foto: H. Getuige de overgeleverde octrooitoewijzin- menten, waarbij het aantal kan variëren. De te Den Haag. Hoogtes: Jaspers, Gennep gen werden de losse schouwwangelemen- basisvorm bestaat uit een basement, een mid- 76 en 58 cm. Datering: ten met behulp van holle houten mallen ver- dendeel of schacht en bovenaan een bekro- ca. 1650-1670. Collectie: vaardigd. De kneedbare, vochtige klei werd ning in de vorm van een uitkragende console Gemeente Den Haag, Johan van Schaijck van een huys en erf aan de waar ze in 1722 overlijdt.48 met de hand diep in de mallen gedrukt, wat waarop de schouwkap rust. Het middendeel Dienst Stadsbeheer, zuidzijde van de Biercade [het Groenewegje], tot holle eindproducten van gebakken aar- van de schouwwang kan uit twee delen be- Afdeling Archeologie. op de oosthoek van den Rijswijkschen straatweg De terracotta schouwwangen van de (terracotta) leidde. Deze werkwijze is ar- staan. Tussen het basement en het midden- Foto: Archeologische aan Jacobus Groenewegen voor de prijs van Van Schaijck chivalisch onder meer terug te vinden in deel bevindt zich bij een aantal schouwwan- Dienst, Den Haag (P. 500 gulden en een rentebrief van 1000 gul- De terracotta schouwwangen uit het atelier een bewaard gebleven bestek uit 1664 van gen een piëdestal als extra tussenstuk. Tussen van Oosterhout) 19 den.45 De koop van dit hoekpand waerinne van Van Schaijck zijn vervaardigd van een de nieuwe stadswaag te Groningen. Hierbij de schacht en de console komt regelmatig Basement van een hij verkoper tegenwoordig selfs is inne wonen- fijn gemagerde, sterk ijzerhoudende zee- of is er in relatie tot een in de woning van de een los kapiteelstuk voor. Op die wijze kon terracotta schouwwang, de blijkt al te zijn rondgemaakt op 26 de- rivierklei. In gebakken vorm heeft deze klei, waagmeester geplaatste schouw sprake van gevarieerd worden met de hoogte van de behorend tot een schouw cember 1702.46 Op 2 mei 1703 wordt tevens als gevolg van het oxiderend milieu (met twee gedruckte steenen pilaren hardt gebac- schouwwangen. 21 in de regentenkamer van de transportakte vastgelegd met betrekking veel zuurstof) bij de ovenbrand, aan de bui- ken; de bijbehorende prijs bedraagt 6 caroli Fragment van een het Hofje van Wouw te tot de verkoop van de twee andere, aan het tenzijde een helderrode kleur gekregen. De gulden.50 Het uithollen van de in de mallen Van Schaijck-schouwwangen in de stijl van schachtstuk van een Den Haag. Datering: hoekpand grenzende huizen van Johannes kern van de gebakken aardewerkmassa kan geperste klei gebeurde om het ontstaan van het Hollands classicisme (ca. 1630-1650) terracotta schouwwang, 1647. Foto: Gemeente aan het Groenewegje, omschreven als twee soms grijs getint zijn - goed te zien op de krimpscheuren bij het drogen van de klei zo- De evenwichtige vormgeving van de door gevonden op de loca- Den Haag, Dienst huysen en erven, met de schuyren en werckhuy- breuknaad - door het reducerend (zuurstof- veel mogelijk te voorkomen. Om de kans op Van Schaijck in de stijl van het Hollands clas- tie Bezemstraat te Den Stadsbeheer, Afdeling sen daer annex aen de Z zijde van de Biercade, arm) milieu op die plaats tijdens het bakpro- springen tijdens het bakproces als gevolg van sicisme geproduceerde schouwwangen sloot Haag. Hoogte: 43 cm. Archeologie (P. van uytkomende agter aen den Rijswijkschen ces. Waar vader en zoon Van Schaijck hun spanningverschillen te verminderen, werden naadloos aan bij de bouwkunst in de renais- Datering: ca. 1650- Oosterhout) straatweg, aan Willemina van Dijck, weduwe klei vandaan haalden, is onbekend. Van en- in de delen met een meer massieve kleimas- sancistische stijl van deze periode. Daarbij 1670. Collectie: van Willem Tettero; dit voor het bedrag van kele zeventiende-eeuwse Delftse producen- sa diepe moeten of vingerindrukken (afb. 7) kunnen voor hem in omloop zijnde boeken R. Boogert, Den Haag. 1525 gulden en een rentebrief van 1300 gul- ten van roodbakkend aardewerk is bekend aangebracht of werden banen uitgeschraapt met ornamentprenten van Noord-Italiaanse Foto: R. Wuite, Den den.47 Johannes sterft op 10 mei 1704, waar- dat zij hun klei kochten van potaertmannen (afb. 8). De holle vorm van de gebakken bouwmeesters als Andrea Palladio (1508- Haag na zijn weduwe Lucretia Panter terugkeert (kleihandelaars), die gedolven was in plaat- schouwwangonderdelen was geen bezwaar. 1580), Vincenzo Scamozzi (1548-1616) en naar haar voormalige woonplaats Leiden, sen als Voorburg, Bodegraven en de omge- De holle binnenkant werd immers altijd te- de in Leeuwarden geboren architect Hans

70 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 71 22 24 Kapiteelstuk van een Twee terracotta schouw- terracotta schouwbeelden in de vorm van wang, gevonden aan de putti. De oorspronkelijke Paviljoensgracht te Den plaats waar deze schouw- Haag. Hoogte: 20 cm. beelden dienst hebben Datering: ca. 1650- gedaan, is onbekend. 1670. Collectie en foto: Hoogte: 85 cm. Datering: H. de Bruin, Leiden ca. 1650-1670. Collectie en foto: Stichting Kasteel Heeswijk, Heeswijk- Dinther

23 Vredeman de Vries (1527-1606/1609) (afb. Console en een kapiteel- 11) als inspiratiebron hebben gediend. stuk van een terracotta De basementen van Van Schaijck uit deze pe- schouwwang, beho- riode zijn deels vierkant of rechthoekig van rend tot een schouw in vorm. Zowel ongedecoreerde exemplaren de regentenkamer van komen voor (afb. 12)54, maar ook met rozet- het Hofje van Wouw te ten, makarons of schelpmotieven versierde Den Haag. Datering: varianten. Daarnaast heeft hij meerkantige 1647. Foto: Gemeente basementen gemaakt. Deze zijn gedecoreerd Den Haag, Dienst met cherubijnenkopjes (afb. 13 links)55, mas- Stadsbeheer, Afdeling karons (zie afb. 8), schelpmotieven en vrou- Archeologie (P. van wenkopjes (afb. 13 rechts). De schachtstuk- Oosterhout) ken zijn hoekig en vlak van vorm en tevens herplaatste schouwen in het voormalige taps toelopend. De bijbehorende decoraties stadhuis van Den Haag aan de Dagelijkse betreffen veelal neerhangende festoenmo- Groenmarkt 156 en in de panden Papestraat tieven (zie afb. 4), maar ook gecanneleerde 15 te Den Haag en Oude Delft 159 te Delft.57 exemplaren komen voor (afb. 14), soms in In het Amsterdamse Trippenhuis aan de combinatie met een schelpmotief. De ka- Kloveniersburgwal 29-29a bevond zich tot piteelstukken zijn over het algemeen vaas- november 1985 eveneens een schouw van vormig en gedecoreerd in de Corinthische dit type.58 Ook hier ging het waarschijnlijk le ontbreekt. Het borstbeeld verbeeldt waar- Ten tijde van de vondst meende men abusie- stijl, soms aangevuld met schelpmotieven om een herplaatste schouw gezien de niet- schijnlijk de held Hercules, gezien de om- velijk met een beeld uit de Romeinse tijd van (afb. 15). Daarnaast komen kapiteelstukken bijbehorende combinatie met randtegels van geslagen leeuwenhuid.62 Deze schouwwang doen te hebben.65 Aangenomen mag worden in de vorm van vrouwelijke bustes met een het na 1880 te dateren parelplint-type.59 betreft een langdurig bruikleen uit Den dat de schouw, waarvan de herme ooit een voluut op het hoofd voor. De consoles zijn Een paar schouwwangen in de vorm van Haag.63 Mogelijk heeft de schouwwang ooit onderdeel vormde, kort na de verovering van aan de voorzijde gedecoreerd met cannelu- vrouwelijke hermen, waarvan de oorspron- tot de collectie bouwmaterialen van jhr.mr. Gennep door het Staatse leger van Frederik res, acanthusbladeren of festoenen (afb. 16). kelijke herkomst onbekend is, bevindt zich Vincent de Stuers (1843-1916), de grond- Hendrik op de Spanjaarden in 1641 in het De zijkanten tonen in de meeste gevallen momenteel bij firma Willem Schermerhorn legger van de Nederlandse monumenten- bewuste pand is geplaatst. Omstreeks 1650 een rolwerkdecoratie, maar daar waar aan te Haarlem, handelaar in antieke schouwen zorg, behoord.64 woonden hier bewoners van stand, getuige de voorzijde het festoenmotief is toegepast, en haarden.60 Deze zullen herplaatst wor- Van belang is een vrouwelijke herme (afb. bij archeologisch onderzoek teruggevonden wordt dit herhaald aan de zijkant. den in het pand Oude Delft 73 te Delft, dat 18), die in 1939 in situ is teruggevonden huisraad.66 onderkomen biedt aan Stichting De Witte bij een verbouwing in het oudste huis van De schouw met terracotta schouwwangen in Van het type schouwwangen van Van Roos.61 Gennep, gelegen aan de Molenstraat 9-11. de regentenkamer van het Hofje Van Wouw Schaijck zoals weergegeven op afbeelding Een mannelijke herme bevindt zich in de Deze staat op een meerkantig basement van in Den Haag (1647) bevindt zich nog op 4 (herplaatst in het pand Nieuwstraat 21 collectie van museum De Schotse Huizen het type, zoals is afgebeeld op afbeelding 13 de oorspronkelijke plek (zie afb. 9). Deze te Leiden) kennen we ook onderdelen van te Veere (afb. 17). De bijbehorende conso- rechts. De bijbehorende console ontbreekt. schouwwangen vormen op stilistische gron-

72 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 73 25 27 Twee terracotta schouw- Twee terracotta schouwwangen in de vorm van beelden. De oorspron- vrouwelijke hermen, kelijke plaats waar deze oorspronkelijk afkom- schouwbeelden dienst stig uit Huis Vossenstein hebben gedaan, is onbe- te Doorn. Hoogte: 168 kend. Hoogte: 164 cm. cm. Datering: ca. 1650- Datering: ca. 1650- 1670. Collectie: Centraal 1670. Collectie: Centraal Museum, Utrecht. Foto: Museum, Utrecht. Foto: Centraal Museum, Centraal Museum, Utrecht (D. Rijper) Utrecht (D. Rijper)

28 Twee terracotta schouwwangen, gevonden in de 26 grond bij een boerde- Onderdeel van een rij op het terrein van de schouwbeeld in de vorm vroegere buitenplaats van een vrouwelijke Vijfhuizen aan de Vecht herme, gevonden op de te Zuilen. Hoogte: 174,5 locatie Kraneweg te Den cm. Datering: ca. 1650- Haag. Hoogte: ca. 52 1670. Collectie: Centraal cm. Datering: ca. 1650- Museum, Utrecht. Foto: 1670. Collectie en foto: Centraal Museum, H. de Bruin, Leiden Utrecht (D. Rijper) den een overgangstype, gezien de combinatie Van Schaijck-schouwwangen in de stijl van de Min of meer complete Van Schaijck-schouw- gekeerd naar kasteel Heeswijk. van streng Hollands classicisme (de schach- barok (ca. 1650-1670) wangen in de stijl van de barok zijn als ar- Het Centraal Museum te Utrecht bezit een ten en kapiteelstukken) en zwierige barok Na circa 1650 doet zich bij de schouwwan- cheologische vondsten, bouwhistorische aantal paren terracotta schouwwangen van (de basementen en consoles). gen van Van Schaijck in toenemende mate ontdekkingen of in de vorm van herplaats- Van Schaijck. Eén paar is afkomstig uit Huis De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de frivole, pompeuze stijl van de barok gel- te bouwkeramiek op diverse plaatsen in ons Vossenstein te Doorn en betreft twee vrou- (RCE) te Amersfoort heeft thans de voorma- den. De basementen hebben nu een uitbui- land aan te treffen. welijke hermen (afb. 25), die identiek zijn lige collectie bouwfragmenten en historische kende vorm en zijn met een cartouchemotief Kasteel Heeswijk te Heeswijk-Dinther her- aan een Haagse bodemvondst (afb. 26). bouwmaterialen van het Rijksmuseum onder gedecoreerd (afb. 19). De schachtstukken bergt twee paar terracotta schouwwangen Een tweede paar schouwwangen (afb. 27), haar beheer. Het grootste deel hiervan is op- zijn nu steeds minder vaak vlak en hoekig, uit deze productiefase.71 Het gaat hierbij al- dat van onbekende herkomst is maar waar- geslagen in het RCE-depot te Schaarsbergen. maar hebben een halfronde vorm, gedeco- lereerst om een paar in de voorburcht her- schijnlijk wel in de stad of provincie Utrecht Een kleine selectie wordt permanent geëx- reerd met cherubijntjes en putti (afb. 20). plaatste schouwbeelden van een man en een heeft gestaan, is identiek aan het paar uit het poseerd in het hoofdgebouw te Amersfoort. Cupido’s maken eveneens deel uit van het vrouw, dat identiek is aan de schouwbeel- Groninger Museum (zie afb. 2). Een derde Onder genoemde bouwfragmenten bevindt decoratierepertoire (afb. 21). Verder komen den in ’s Lands Huys te Hulst (zie afb. 3). stel schouwwangen, dat onder meer gede- zich een aantal door Van Schaijck gemaak- getordeerde schachtstukken voor en exem- Het stel is waarschijnlijk in de negentien- coreerd is met dansende putti (afb. 28), bete terracotta schouwwangonderdelen in de plaren in de vorm van menselijke figuren, de eeuw aangekocht door familie Van den treft een bodemvondst bij de vroegere bui- stijl van het Hollands classicisme, waarvan die in hun volledige lengte zijn afgebeeld, Bogaerde van Terbrugge, de toenmalige ei- tenplaats Vijfhuizen aan de Vecht te Zuilen. de oorspronkelijke herkomst helaas niet dui- dan wel als borstbeeld onderdeel zijn van genaars van het kasteel. Het andere paar be- Een vierde stel (minder compleet bewaard delijk is.67 een herme. Ook zijn er schouwbeelden in de treft twee schouwbeelden in de vorm van gebleven) schouwwangen is in 1919 opge- Ten slotte mag niet onvermeld blijven dat vorm van putti (zie afb. 24)69, waarbij weer putti (afb. 24) met bijbehorende basemen- graven in park Nieuweroord, voorheen het schouwwangonderdelen van Van Schaijck in kapiteelstukken behoren in de vorm van een ten, gedecoreerd met voluten. Ook dit stel Mariabolwerk, te Utrecht. Het betreft een de genoemde stijl bij archeologisch onder- bloemenmand (afb. 22).70 Daarnaast behoren schouwwangen is in de negentiende eeuw paar halfpilaren dat met een versiering bezoek zijn teruggevonden in Utrecht en in ’s- ook in Corinthische stijl vormgegeven kapi- aangekocht door genoemde familie, maar staande uit dansende en musicerende putti Hertogenbosch (zie afb. 8).68 teelstukken tot de productie. De consoles omstreeks 1900 weer verkocht. Onlangs zijn en festoenmotieven72 enige gelijkenis ver- zijn gedecoreerd met cartouches (afb. 23). ze op een veiling weer aangekocht en terug- toont met het derde stel hier beschreven

74 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 75 schouwwangen. Deze schachtstukken zijn als bodemvondst zijn aangetroffen, maar 31 door Klinckaert toegeschreven aan de pro- kende een landelijk verspreidingsgebied. Terracotta mal voor de ductie van de in 1616 door Jan Gerritsz. Dit strekte zich uit van de stad Groningen productie van in aar- van Overmeer opgerichte aardewerkfa- in het Noorden tot aan Hulst in Zeeuws dewerk of pleister (gips) briek, die tot 1664 gevestigd was op het Vlaanderen en zelfs nog verder zuidwaarts uitgevoerde bouwelemen- Mariabolwerk.73 Hier kunnen echter vraag- tot in Brugge. ten, opgegraven op de tekens bij worden geplaatst. Genoemde aar- locatie Nieuwe Kamp te dewerkfabriek betrof volgens Klinckaert een Hoewel Van Schaijck van de Staten Generaal Utrecht. Hoogte: 31 cm. porseleinen plateelfabriek, dit bedrijf pro- in Den Haag een landelijk octrooi had ge- Datering 1633-ca. 1700. duceerde dus faience en geen sierterracot- kregen voor zijn terracotta bloempotten, Collectie: Gemeente ta. Pluis meldt dat hier met tinglazuur be- schouwwangen en andere bouwkeramiek Utrecht, Archeologische dekte tegels vervaardigd werden.74 Ook kan moet rekening worden gehouden met de Dienst. Foto: worden vermeld dat in Den Haag identieke mogelijkheid dat destijds ook elders in ons Archeologische Dienst, terracotta schachtstukken zijn gevonden.75 land gevestigde pottenbakkers zich met het Utrecht (H. Lägers) Bovendien zijn in Utrecht, wanneer we dat vervaardigen van dergelijke terracotta pro- vergelijken met Den Haag, nauwelijks frag- ducten hebben beziggehouden. Hierover is menten van terracotta schouwwangen terug- echter nog weinig bekend. Wel weten we dat gevonden.76 Aangezien Otto Reyersz. van in een Haarlemse pottenbakkerij in het der- Schaijck oorspronkelijk uit Utrecht afkom- de kwart van de zeventiende eeuw fraai ge- stig was, is het overigens ook niet vreemd decoreerde terracotta tuinvazen werden ge- dat een aantal van zijn producten hun weg maakt.82 In Utrecht is bij opgravingen aan hebben gevonden naar de Domstad. Zo be- de Nieuwe Kamp een mogelijk zeventien- vindt zich in de zaal op de verdieping van als die van schouwbeelden uit Dordrecht en de-eeuwse terracotta mal gevonden voor de het tussen 1661 en 1663 gebouwde pand het museum De Schotse Huizen te Veere be- productie van in aardewerk of pleister (gips) Janskerkhof 16 te Utrecht nog de oorspron- hoorde in het verleden tot de depotcollectie uitgevoerde bouwelementen met een renais- kelijke schouw uit 1663, die voorzien is van van het Haagse Gemeentemuseum.80 sancistische versiering (afb. 31).83 Mogelijk terracotta schouwwangen, waarvan getor- De reeds bij de inleiding besproken schouw- gaat het daarbij om schouwwangonderdelen. 29 deerde halfzuilen met een zich hier omheen beelden van Van Schaijck uit Groningen, In ieder geval wijkt het decoratierepertoire af Terracotta schachtstuk, slingerende bloemenguirlande als decoratie Hulst, Heeswijk-Dinther (kasteel Heeswijk) van dat we kennen van Van Schaijck. Daarbij oorspronkelijk afkom- deel uitmaken.77 en Wassenaar geven een illustratief beeld van is er in de bronnen sprake van het gebruik stig van een schouw uit Onderdelen van Van Schaijck-schouw- zijn rond het midden van de zeventiende van houten mallen in het bedrijf van Van het pand Moerstraat 23 wangen in barokstijl zijn verder als bo- eeuw gangbare productieassortiment. Schaijck. In het uit 1655 daterende ’s Lands te Brugge. Hoogte: ca. demvondsten teruggevonden in Delft78 en Tenslotte kan nog vermeld worden dat zich Huys te Hulst heeft - naast de door ons be- 83 cm. Datering: ca. ’s-Hertogenbosch.79 Een van de Bossche in het depot van de Rijksdienst voor het schreven schouw met Van Schaijck schouw- 1650-1670. Collectie: vondsten betreft twee bij elkaar behorende Cultureel Erfgoed te Schaarsbergen nog wangen - nog een tweede schouw met terra- Gruuthusemuseum, fragmenten van een schachtstuk, aangetrof- een aantal schouwwangonderdelen van Van cotta onderdelen dienst gedaan. Deze is bij Brugge. Foto: Lukas Art fen onder een vloer in het pand Wolvenhoek Schaijck bevinden, die tot zijn productie in een verbouwing in de twintigste eeuw ge- in Flanders, Gent 1 / Achter het Wild Varken 15. Het is onder- barokstijl behoren. De oorspronkelijke her- sloopt en later, deels in stukken gebroken, aan gedecoreerd met een putto die een hoorn komst ervan is helaas niet duidelijk.81 teruggevonden op de zolder van genoemd 30 des overvloeds in de hand houdt en daarbo- pand. Het betrof twee losstaande terracotta Terracotta schouwwang, ven een zich omhoog slingerende druiven- Slotwoord zuilen (geen halfzuilen) met een eenvoudig waarschijnlijk Hercules wingerd. Een paar identieke schachtstuk- De in 2009 aan het Boterdiep-oostzijde te Ionisch kapiteel, die - mede gezien de grijs- voorstellend, opgegraven ken, oorspronkelijk afkomstig uit het Brugse Groningen gevonden fragmenten van ter- roze kleur van het baksel - waarschijnlijk niet op de locatie Statenplein pand Moerstraat 23, bevindt zich in het racotta schouwbeelden blijken afkomstig door Van Schaijck zijn gemaakt.84 Zo blijken te Dordrecht. Hoogte: Gruuthusemuseum te Brugge (afb. 29). uit het Haagse atelier van Otto Reyersz. van de meeste ons bekende, zeventiende-eeuw- 177 cm. Datering: ca. In 1997 is bij opgravingen op het huidige Schaijck, dat tussen 1628 en 1674 een be- se terracotta schouwwangen te behoren tot 1650-1670. Collectie: Statenplein te Dordrecht een paar schouw- langrijke producent was van bouwkeramiek de Haagse productie van Otto Reyersz. van Erfgoedcentrum DiEP, wangen van Van Schaijck opgegraven, waarin de vorm van sierterracotta. De versprei- Schaijck, die bij deze aan de vergetelheid is Dordrecht. Foto: van het meest complete exemplaar waar- ding van zijn schouwwangen beperkte zich ontrukt. Erfgoedcentrum DiEP, schijnlijk de held Hercules verbeeldt (afb. niet alleen tot zijn woonplaats, waar tien- Dordrecht (R. Weenink) 30). Een identieke bebaarde Herculeskop tallen terracotta schouwwang-onderdelen

76 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 77 Noten

1 Kortekaas, Knol en Van Gangelen 2009, 82. 10 Carmiggelt en Van Ginkel 1993, 44 (afb. onder); 44 Bredius en Van Rooyen 1880-1881, 268. 60 Met dank aan Ron Meerman te Leiden die 69 Volgens informatie van Roel Wuite zijn consoles, gedecoreerd met een cartouchemotief) 2 Meindert Stokroos heeft genoemde dit betreft een aan het Westeinde opgegraven 45 Gemeentearchief Den Haag, Rechterlijk archief, ons op het bestaan van dit paar schouwwangen schouwbeelden van Van Schaijck in de vorm en BK-NM-8875 (ongedecoreerd vaasvormig schouwbeelden foutief geduid als negentiende- bodemvondst. Transportregister m.b.t. het jaar 1703, nr. 343. attendeerde. Voor een afbeelding van een van een putto in Den Haag gevonden op de basement). Met dank aan Gerard van Wezel eeuwse werkstukken uit de in 1861 door B.T.A 11 Het Gruuthusemuseum te Brugge heeft in haar 46 Ibidem, Nieuw Archief, Notariële akten, paar identieke terracotta schouwwangen, zie: locaties Bierstraat 30-32 (collectie H. van (RCE); zie noot 67. Westerouen van Meeteren en W.J. van Vloten collectie enkele zeventiende-eeuwse terracotta inv.nr. 589, fol. 559. Van Oirschot 1997, 98. Abusievelijk wordt hier Lierop, Den Haag) en De Geest (collectie A. van 82 Poldermans 1990, 132 (afb. rechts opgerichte Utrechtsche terra-cotta fabriek; schouwwangonderdelen van Van Schaijck. Het 47 Ibidem, Rechterlijk archief, Transportregister over stenen zuilen gesproken. Garderen, Den Haag). boven); Lindijer en Van Vlijmen 1993. Met Stokroos 1985, 32. betreft de inventarisnrs. O-1237.XXI (2x; een met m.b.t. het jaar 1703, nr. 344. 61 Met dank aan de huidige eigenaar van deze 70 In het Gemeentearchief van Dordrecht wordt dank aan Sebastiaan Ostkamp die ons op deze 3 Kortekaas, Knol en Van Gangelen 2009, 86, 87 een maskadron gedecoreerd basementstuk 48 Ibidem, DTB-boeken, Begrafenisregister m.b.t. schouwwangen, dhr. T. Deelstra te Delft, voor het een negentiende-eeuwse tekening bewaard Haarlemse terracotta-productie opmerkzaam (afb. 7). en een console) en O-1368/1369.XXI het jaar 1704, respectievelijk Regionaal Archief mogen publiceren van zijn exemplaren. van een zeventiende-eeuwse zandstenen maakte. Hiertoe behoorden onder meer 4 Het fotoarchief van Wuite bevat vele tientallen (een paar bij elkaar behorende halfronde Leiden, DTB-boeken, Begrafenisregister 62 Een herme in de vorm van Hercules, getooid schouwwang met een schachtstuk tuinvazen, gedecoreerd met het door twee foto’s van voornamelijk Haagse bodemvondsten zuilen, gedecoreerd met een slingerende 26/9-2/10-1722. met een omgeslagen leeuwenhuid, is afgebeeld in de vorm van een putto met daarboven cherubijnen omhoog gehouden stadswapen van van terracotta schouwwangonderdelen druivenwingerd en onderaan een putto met een 49 Roodenburg 1993, 82-84. op een ets van de gebroeders Johannes en een kapiteelstuk in de vorm van een Haarlem. uit het bedrijf van Van Schaijck. hoorn des overvloeds in de hand). 50 De Haan 2005, 199. Lucas van Doetecum naar een ontwerp van bloemenmand. Voor een afbeelding van deze 83 Van Helbergen en Ostkamp 2010, 77. Genoemd fotoarchief en de door Wuite 12 Olde Meijerink 1999, 14. 51 Onder meer kon dit worden vastgesteld bij Hans Vredeman de Vries, die is opgenomen in de tekening, zie de internetsite van DiEP-Beeldbank 84 Deze tweede schouw met terracotta onderdelen verzamelde archiefinformatie in relatie tot 13 Doorman 1940, 121 (G 113). de aan het Boterdiep te Groningen gevonden losbladige publicatie Caryatidum Vulgus Termas met als zoekterm ‘Zandstenen beeld van de uit ’s-Lands Huys te Hulst is gepubliceerd vader en zoon Van Schaijck zijn in december 14 Olde Meierink 1999, 8, 9. terracotta schouwbeelden; Kortekaas, Knol & Van Vocat, omstreeks 1565 uitgegeven te Antwerpen; schoorsteen in het huis Hofstraat 7’. in: Gielen 2004a en 2004 b. Met dank aan 2010 voor nadere bestudering aan Hans van 15 Fock 2001a, 32. Gangelen 2009, 84. zie: Fuhring 1997, 206 (afb. 224 geheel rechts). 71 Met dank aan Ad van Drunen, als dhr. A.J.H.M. Prinsen, archivaris van Gangelen geschonken en zullen - na verschijning 16 Olde Meierink 1999, 9. 52 Genoemde schouw is ook afgebeeld in: 63 Vriendelijke mededeling van mw. Maxi Joustra, bouwhistoricus verbonden aan de afdeling het gemeentearchief van Hulst, die ons op deze van dit artikel - worden overgedragen aan Victor 17 Fock 2001a, 32. Carmiggelt 1991, 30 (kleurenfoto rechtsonder). medewerker collectiebeheer en registratie van Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten publicaties attendeerde. Kersing, verbonden aan de Afdeling Archeologie 18 Olde Meierink 1999, 6. 53 Dezelfde schouwwang, maar dan witkleurig, is Museum De Schotse Huizen te Veere, waarvoor (BAM) van de gemeente ’s-Hertogenbosch, die van de Dienst Stadsbeheer van de gemeente Den 19 Ibidem, 8; Fock 2001b, 127. door De Hooch afgebeeld op een schilderij met dank. ons hierop attendeerde. Haag. 20 Internetsite www.denhaag.nl/home/bewoners/ een sterk vergelijkbaar binnenhuistafereel uit ca. 64 Vriendelijke mededeling van bouwhistoricus 72 Centraal Museum 1928, 586, catalogus.nr. 3661; 5 Carmiggelt 1991, 30-31. to/geschiedenis_van_centrum. 1663, zich bevindend in the Wallace Collection te Ad van Drunen, verbonden aan de afdeling Klinckaert 1997, 559, catalogusnr. 332. Als Haagse vindplaatsen van terracotta 21 Volgens informatie van de huidige Londen. Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten van 73 Klinckaert 1997, 559. schouwwangfragmenten worden door eigenaar (Ron Meerman te Leiden) zouden 54 Tijdens een in 1994 plaatsgevonden de gemeente ’s-Hertogenbosch en woonachtig in 74 Pluis 1997, 68. Carmiggelt op pag. 31 vermeld: Amsterdamse zich in de betreffende afvalkuil ook opgraving op de locatie van de vroegere Middelburg. 75 Volgens informatie van Roel Wuite zijn dergelijke Veerkade, Bakkerstraat, Bierstraat, fragmenten hebben bevonden van (mogelijk woning van de schilder Abraham Bloemaert 65 De Telegraaf d.d. 15 augustus 1939 kopte schachtstukken gevonden op de locaties Stille Breedstraat, Kranestraat, Oog in ’t Zeilstraat, bij de schouwwangen behorende) tegels met de (ca. 1609-1666) in de Walsteeg (grenzend met Oudheidkundige vondst te Gennep en Veerkade noordzijde (collectie H. van Lierop, Den Pastoorswarande, Schedeldoekshaven, afbeelding van kinderspelen van een type dat aan de Mariaplaats) te Utrecht zijn de restanten meldde aanvullend: “Men meent hier kostbare Haag) en Oog in’t Jatstraat noordzijde (collectie Slijkeinde, Spui, Wagenstraat, Zuilingstraat en de tussen circa 1640 en 1670 is te dateren. van een haardplaats gevonden, waarbij twee overblijfselen uit den Romeinschen tijd te hebben H. de Bruin, Leiden). tuin van de Theresia van Avilakerk (gelegen in het 22 Kleijn, Smit & Thunnissen 1999, 82. ongedecoreerde terracotta basementen in situ blootgelegd”. 76 Telefonische informatie van Hans Lägers, Spaanse hof aan het Westeinde). 23 Van Gelder 1914, 4, 6. zijn aangetroffen die vergelijkbaar zijn met een 66 Deze opgravingen zijn eind jaren negentig beheerder collectie archeologie en bouwhistorie 6 Carmiggelt en Van Ginkel 1993, 44 en 24 Zie noten 5 t/m 7. aan het Spui te Den Haag gevonden basement van de vorige eeuw verricht door amateur- gemeente Utrecht, dd 25.01.2011. Behalve 45. Als Haagse vindplaatsen van terracotta 25 Het Utrechts Archief, DTB-boeken, Trouwregister (collectie: H. De Bruin, Leiden). archeoloog Jan Wessels uit Gennep. Onder het het paar in park Nieuweroord opgegraven schouwwang-fragmenten die tijdens N-H, toegangsnr. 711, inv.nr. 94, fol. 123. 55 Twee vergelijkbare basementen met vondstmateriaal bevond zich o.a. een 25 cm schachtstukken, gedecoreerd met dansende archeologisch onderzoek zijn aangetroffen, 26 Hoogewerff 1923. cherubijnenkopje, maar dan van zandsteen hoge roemer met braamnoppen, die gegraveerd en musicerende putti en festoenmotieven, worden door Carmiggelt en Van Ginkel 27 Doorman 1940, 174 (G 287). en 1618 gedateerd, zijn - deel uitmakend van is met de wapens van de zeventien Provinciën is op dezelfde locatie nog een fragment van op pag. 45 vermeld: Kranestraat, Stille 28 Van Gelder 1913, 11. een herplaatste schouw in het oude raadhuis van en het jaartal 1646. Deze vondst is beschreven in: een schachtstuk gevonden, gedecoreerd met Veerkade en Wagenstraat. Volgens 29 Doorman 1940, 176 (G 294). Den Haag aan de Groenmarkt - afgebeeld in: Maas- en Niersbode d.d. 26.01.1999. een cartouche en guirlandes. Op de locatie genoemde auteurs zouden door particulieren 30 Gemeentearchief Den Haag, DTB-boeken, Herpel 1979, 879 (afb. 947). 67 Het betreft vooral schenkingen (o.a. Nieuwe Gracht 65 is verder nog een fragment van verder tot deze keramiekgroep Doopregister m.b.t. het jaar 1630, doopgegevens 56 Herpel 1979, 878 (afb. 946). De voor van jhr. Victor de Stuers) en aankopen, die een schachtstuk gevonden met een decoratie behorende vondsten gedaan zijn tijdens Kloosterkerk; de voornaam van dit kind is niet deze schouw gebruikte terracotta reeds in de negentiende eeuw zijn gedaan. van een bazuinende putto, staande op een sloopwerkzaamheden aan de Amsterdamse goed leesbaar. schouwwangen zijn afkomstig uit het depot van Het gaat hierbij om de inventarisnummers BK- ring met in de linkerhand een olijftak. Centraal Veerkade, Zuilingstraat, Kranestraat, 31 Ibidem, Rechterlijk archief, Transportregister het Haags Gemeentemuseum. NM-8873 (console met acanthusbladmotief aan Museum 1928, 586, catalogus.nrs. 3362 en 3363. Wagenstraat en het Slijkeinde. m.b.t. het jaar 1630, nr. 838. 57 Voor een kleurenfoto van deze de voorzijde en rolwerk aan de zijkanten), BK-TN- 77 Dolfin, Kylstar en Penders 1989, 313 (afb. 436) ; 7 Door Wuite worden nog aanvullend als 32 Doorman 1940, 200 (G 374). herplaatste schouw te Delft, zie: Beeldbank Delfts 3101 (console met festoendecoraties), Meischke, Zantkuijl & Rosenberg 2000, 428, 431, Haagse vindplaatsen genoemd: Bezemstraat, 33 Dubbe 1966, 22. Met de benaming Gemeentearchief, zoekterm ‘schouw BK-NM-8876 (vierkant basement 434 (afb. rechts onder). Boekhorststraat, De Geest, Gedempte Gracht, cachelsteenen worden niet de baksteenvormige binnenstad Oude Delft’ (inv.nr. 236677 met rozetmotieven), BK-TN-3100 78 Mondelinge mededeling van Frans Laurentius te Groenewegje, Hamerstraat, Herderstraat, haardstenen bedoeld, maar kacheltegels. / Topografie). In de fries van het houten (meerzijdig basement met Middelburg. Hoge Zand, Hoge Westeinde, Katerstraat, Nieuwe 34 Doorman 1940, 219 (G 428). hoofdgestel van deze schouw is het jaartal 1635 vrouwenkopjes en hangend loofwerk). 79 Van Drunen 2012 in voorbereiding; zie Molstraat, Oude Molstraat, Paviljoensgracht, 35 Ibidem. aangebracht. Helaas horen het hoofdgestel en In een vitrine op de RCE te Amersfoort de beschreven, genummerde terracotta Prinsegracht, Sint-Jacobsstraat, Snoekstraat, 36 Bredius en Van Rooyen 1880-1881, 294. de beide schouwwangen van oorsprong niet bij bevindt zich verder nog een kapiteelstuk, schouwwangonderdelen 1, 2, 6, 7, 8, 9, 10 en 12. Zwarteweg, op de locatie van het huidige Paleis 37 Gemeentearchief Den Haag, Haag, Rechterlijk elkaar. Vriendelijke mededeling van prof. A.J.H. gedecoreerd met een cherubijnenkopje en een 80 Mondelinge mededeling van dhr. H. Wetemans van Justitie (omgeving Huize Ternoot) en op de archief, Transportregister m.b.t. het jaar 1664, Haak (architect en hoogleraar bouwkunde), voluut. Met vriendelijke dank aan Gerard te Den Haag, die van genoemde kop een bouwlocatie van het Westeinde ziekenhuis. nr. 637. waarvoor dank. van Wezel, als bouwhistoricus verbonden gipsafdruk bezit. 8 Met dank aan Ad van Drunen, 38 Ibidem, Oud Archief, inv.nr. 121-141, register 58 Deze terracotta schouwwangen zijn aan de RCE, die op 12.04.2011 Hans 81 Dit betreffen in de negentiende als bouwhistoricus verbonden aan de afdeling van minuten van door de magistraat gegeven door Meindert Stokroos foutief als negentiende- van Gangelen - samen met Ad van Drunen - de eeuw door schenking of aankoop verworven Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten appointementen op ingekomen requesten 1615- eeuwse producten van de in 1861 door B.T.A gelegenheid heeft geboden om terracotta schouwwangonderdelen uit de voormalige (BAM) van de gemeente ’s-Hertogenbosch, 1795; index op personen op fiches. Westerouen van Meeteren en W.J. van Vloten schouwwangonderdelen te bekijken op de RCE collectie bouwfragmenten en historische die ons op deze schouwbeelden attendeerde; 39 Van Gelder 1914, 76. opgerichte Utrechtsche terra-cotta fabriek en in het depot te Schaarsbergen. bouwmaterialen van het Rijksmuseum (afdeling de bijbehorende basementen en consoles 40 Gemeentearchief Den Haag, DTB-boeken, bestempeld; Stokroos 1985, 32. 68 Van Drunen 2012 in voorbereiding; Beeldhouwkunst en kunstnijverheid), die ontbreken. Doopregister m.b.t. het jaar 1645. 59 Pluis 1997, 452 (Afb. A.14.01.04). Ook zie de beschreven, genummerde terracotta thans in beheer zijn bij de RCE. Hieronder 9 Voor een zwart-wit foto uit ca. 41 Ibidem, Nieuw Archief, Notariële akten, inv.nr. volgens een door Meindert Stokroos gebruikte schouwwangonderdelen 3, 4, 5 en 11. bevinden zich Van Schaijck-stukken met 1980 van deze schouw, zie: Beeldbank 782, fol. 596 e.v. mondelinge bron is de schouw naar alle de inventarisnummers: BK-NM-10499 (twee Haags Gemeentearchief, zoekterm ‘schouw 42 Ibidem, DTB-boeken, Trouwregister m.b.t. het waarschijnlijkheid in de periode 1880-1888 in het getordeerde schachtstukken met twee Huize Clingendael’ (identificatienr. 6.10670). jaar 1672. Trippenhuis herplaatst; Stokroos 1985, 33 (noot bijbehorende kapitelen), BK-NM-9895 43 Regionaal Archief Leiden, DTB-boeken, 64). (fragment van een schachtstuk, gedecoreerd Trouwregister I.1.20, 204. met cherubijntjes), BK-TN-2935 (een paar

78 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 79 Een introductie In december 2009 is in Roermond, bij een door SOB Research uitgevoerde archeologische opgraving, de grootste en meest diverse glasvondst aangetroffen die ooit in Nederland en België werd gedaan.1 De opgraving werd verricht ter plaatse van het Plangebied Quartier Damianus, in het oostelijke deel van de oude binnenstad.

1 De gedeeltelijk uitgegra- ven kelder, waar in de De glasvondst noordwestelijke hoek de glasvondst zichtbaar is, waarvan op dat moment van Roermond overigens al een deel was geborgen Jente van den Bosch

In totaal is ruim 1.200 kilo glas, voorna- in de Lage Landen. De glascollectie is dan 8 melijk vensterglas, aangetroffen. De glas- ook in archeologisch en in kunsthistorisch Figuratieve voorstelling, vondst bestaat uit circa een tot anderhalf opzicht zowel van nationaal als internatio- fragment, groepsscène, miljoen glasfragmenten. De oudste frag- naal belang.2 16de eeuw menten vormen een belangrijke aanvulling op de kleine groep dertiende-eeuwse frag- Inleiding menten gebrandschilderd glas die tot nu toe De glasvondst is aangetroffen in een toog- uit Nederland en België bekend is, maar ook kelder die werd aangelegd bij de herbouw de jongere fragmenten zijn zonder meer een van een huis dat in 1554 verloren ging bij verrijking van collectie gebrandschilderd glas de eerste gedocumenteerde grote stadsbrand

vormen uit vuur I 81 die hebben geleid tot de buitengewoon goede conservering van het glas. Afgezien van gebruiks- en verweringssporen uit de tijd dat de ruitjes in vensters waren gemonteerd en deel uitmaakten van de beglazing van gebouwen, heeft bijna al het glas de tand des tijds uitstekend doorstaan. Slechts enkele fragmenten vertonen sporen van een lichte irisatie. Ook de relatief droge omstandigheden, op zo’n circa 4 meter boven het grond- waterpeil, kunnen hierbij een rol hebben ge- speeld.

Tijdens het schoonmaken en uitsorteren van het glas zijn circa 9.500 glasfragmenten geselecteerd voor nadere bestudering. Dit betreft alle fragmenten van versierd glas (circa 8.400) en de gave en grootste fragmenten van het onversierde glas. Daarnaast zijn fragmenten van gebruiksglas en een kleine groep productieafval geselecteerd. Tijdens het sorteren bleek er zowel sprake te zijn van aan elkaar passende fragmenten, als van meerdere ruitjes die deel hebben uitgemaakt van eenzelfde venster. Honderden individuele fragmenten konden reeds worden samengesteld en aan elkaar worden gelijmd tot grotere fragmenten of complete ruitjes. De vondstverwerking is echter als gevolg van het vooralsnog ontbreken van financiële middelen nog lang niet afgerond. Er zal dan ook nog veel werk moeten worden verzet en nader onderzoek worden verricht naar alle aspecten van deze unieke vondst. 2 in Roermond. De kelder en het daarboven de bestudering van het versierde glas is daar- Blauwgekleurd ruitje met gelegen huis zijn gebruikt vanaf het midden naast geconstateerd dat van veel exemplaren Onversierd glas florale versiering, late van de zestiende eeuw tot uiterlijk 1665. In de helft of zelfs minder aanwezig is. Wanneer Het merendeel van de glasvondst bestaat uit middeleeuwen dat jaar vond in Roermond een tweede gro- we dit gegeven combineren met het voor- onversierd glas. Het betreft gave en vrijwel te stadsbrand plaats en ging de bebouwing gaande kan worden geconcludeerd dat de gave ruitjes (circa 240 exemplaren), maar 5 3 wederom verloren. Op basis van stijlken- glasvondst dus moet bestaan uit (fragmen- vooral fragmenten van ruitjes. De ruitjes Meer complexe geometri- Geelgekleurd ruitje met merken kan het gebrandschilderde glas uit ten van) circa 150.000 tot 250.000 ruitjes. hebben zeer uiteenlopende vormen (vier- sche voorstelling, visblaas- een eenvoudige geometri- de kelder worden gedateerd tussen grofweg kant, rechthoekig, rond, ovaal, trapezium- motief, bijna compleet sche versiering, late 1200 en 1600. Tijdens de opgraving bleek dat het glas was vormig, veelkantig, enz.) en afmetingen. exemplaar, late middel- middeleeuwen gestort op de bakstenen vloer van de toog- De dikte van het grootste deel van het on- eeuwen Op basis van een steekproef kan worden ge- kelder. Het glas werd aangetroffen onder versierde glas varieert van 1 tot 2 millimeter. 4 concludeerd dat de gave ruitjes een gemid- een zandig tot leemachtig grondpakket. De Daarnaast zijn er exemplaren aangetroffen Figuratieve voorstelling, deld gewicht hebben van circa 12.5 gram. kalkrijke context - de mergelblokken en bak- die dunner zijn dan 1 millimeter, of dikker glas bezit geen stijlkenmerken die een directe late middeleeuwen Op basis van het totaalgewicht van de stenen van de vloer en de muren, de mortel dan 2 millimeter. De dikste exemplaren heb- datering mogelijk maken, maar het is hoogst vondstgroep (ruim 1.200 kilo) moet worden van de kelder en de kalkrijke leemgrond - ben een dikte van ruim 4 millimeter. De om- waarschijnlijk dat de ouderdom van dit deel geconstateerd dat het dus de resten betreft en het ontbreken van organische zuren lij- vang van de glasfragmenten varieert van cir- van de vondstgroep binnen dezelfde band- van minimaal 96.000 individuele ruitjes. Bij ken de voornaamste factoren te zijn geweest ca 0,20 cm2 tot 100 cm2. Het onversierde breedte ligt als die van het versierde glas.

82 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 83 9 Figuratieve voorstelling, 16de eeuw, fragment, engel

10 Figuratieve voorstelling, 16de eeuw, fragment, groepsscène

11 Figuratieve voorstelling, 16de eeuw, fragment, groepsscène

12 Figuratieve voorstelling, 16de eeuw, fragment, groepsscène

6 Gekleurd glas Meer complexe geometri- Een beperkt deel van het versierde glas (en- sche voorstelling (bijna kele honderden fragmenten) betreft ge- compleet exemplaar), late kleurd glas zonder beschildering. Op basis middeleeuwen van vorm, dikte en kleur kan het merendeel van deze vondstcategorie worden gedateerd 7 in de late middeleeuwen. Er zijn binnen deze Voorstelling in flamboy- categorie gave exemplaren en fragmenten ante stijl, gaaf exemplaar, aangetroffen met velerlei afmetingen (vanaf late middeleeuwen circa 1 cm2 tot 50 cm2), vormen (vierkant, rechthoekig, rond, sikkelvormig, enz.), kleuren (rood, blauw, geel en bruin) en kleurtin- ten (licht tot donker). sten. Tijdens de laatste fase van de gotiek Gebrandschilderd glas uit in de vijftiende eeuw kwam de zogenaamde de late middeleeuwen flamboyante stijl volledig tot ontwikkeling, Van het gebrandschilderde glas kan ongeveer hetgeen zich ook laat aflezen aan decoraties een derde deel van de circa 8.400 fragmenten op de glasruitjes (afb. 7). worden gedateerd in de late middeleeuwen. Ook hiervan zijn zowel gave exemplaren (cir- Gebrandschilderd glas uit ca 130 stuks) als grote en kleine fragmenten de zestiende eeuw aangetroffen. De oorspronkelijke omvang Circa tweederde deel van het gebrandschil- van een meer gedetailleerde en natuurlij- van de ruitjes varieert enorm (vanaf circa 3 derde glas is vervaardigd in de zestiende ke weergave van menselijke en dierlijke fi- cm2 tot 180 cm2). De dikte van de ruitjes va- eeuw. De in de collectie weerspiegelde mo- guren. Daarnaast valt op dat er steeds meer rieert van 1 tot 4 millimeter. tieven van de volledig ontwikkelde flamboy- namen en uitgebreide teksten voorkomen, Voor wat betreft de stijl van de voorstellin- ante stijl naar de versieringsmotieven van terwijl ook de architecturale elementen, de gen is sprake van een ontwikkeling van flo- de Renaissance betrof een natuurlijk aan- ornamenten (zoals arabesken) en de grotes- rale- en semi-florale motieven en eenvoudige doend proces. Daarbij was sprake van een ken (zoals saters en demonachtige figuren) in geometrische voorstellingen naar meer com- overgang naar een nog vrijere stijl, waarbij aantal toenemen. Het overgrote deel van de plexe geometrische en figuratieve voorstel- de schilderingen wonnen aan kwaliteit door ruitjes uit deze periode lijkt afkomstig uit een lingen, soms gecombineerd met korte tek- het gebruik van kleuren, van perspectief en burgerlijke en dus niet-kerkelijke context.

84 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 85 15 Figuratieve voorstelling, vogel, vrijwel compleet exemplaar, 16de eeuw 13 Figuratieve voorstelling, fragment, tekst met jaartal 1555 16 Figuratieve voorstelling, Productieafval Nader onderzoek naar deze glasvondst zal 16de eeuw, compleet, De gevonden glasvoorraad kan wellicht wor- zeker nog een schat aan nieuwe informatie de vervlochten touwen den beschouwd als materiaal dat was verza- op gaan leveren. Eerst is het echter van groot symboliseerden in deze meld om hergebruikt te worden. Er zijn uit belang dat de vondst verder bewerkt wordt periode vriendschap, ver- de vondsten namelijk ook 170 glasfragmen- om zo voor een groter publiek ontsloten te bondenheid en huwelijks- ten geselecteerd die worden beschouwd als kunnen worden. Het is dan ook de hoop dat trouw (minnestrik) het afval van de productie van vensterglas. de financiële middelen zullen worden gevon- Dit betreft grote kernstukken met pontil, den om dit werk mogelijk te maken.3 zogenaamde bulls eye-kernen, halfgesmolten fragmenten en afsnijdsels. Tevens is een klein aantal gebrandschilderde fragmenten aangetroffen die zijn vervormd als gevolg van grote verhitting. Dit lijkt te zijn gebeurd tijdens het omsmelten van het glas, waardoor ze ook zijn te beschouwen als productieafval, maar we kunnen natuurlijk niet geheel uit- sluiten dat de versmelting het gevolg is van 14 een brand. Noten Figuratieve voorstelling, Op basis van de aanwezigheid van het pro- fragment, huwelijksruit- ductieafval, in combinatie met de aanwezig- 1 De tot nu toe grootste glasvondst in Nederland gebrandschilderde glasfragmenten uit de je met namen Marten heid van de zeer grote hoeveelheid mogelijk werd in 1999 gedaan in Zutphen. dertiende eeuw t/m 1580, die daar in de Mar…(s) en Guedele syn voor hergebruik bestemd glas, wordt veron- Dit betrof circa 100 kilo vensterglasfragmenten twintigste eeuw waren opgegraven bij het uit de late dertiende eeuw t/m circa1575, Cisterciënzer klooster (zie Wouters e. a. 2008). huisfrau en anno 1582 dersteld dat er in het onderzochte pand ge- met een geschatte omvang van circa 100.000 2 Het grote provinciale en nationale belang van durende de late zestiende eeuw, begin zeven- fragmenten, waaronder circa 6.000 fragmenten deze vondst werd al vroeg, in 2010, erkend door tiende eeuw een producent van vensterglas redelijk geconserveerd gebrandschilderd glas nationale experts als S. van Ruyven (zie Ruyven, (zie Grooth 2006). De grootste glasvondst in 2011) en experts van de Rijksdienst voor het was gevestigd. Er is echter meer onderzoek België werd herontdekt in 2006 in het archief Cultureel Erfgoed (RCE). nodig om deze hypothese te kunnen onder- van Museum Ten Duinen te Koksijde. Dit betrof 3 Een meer uitgebreide versie van dit artikel is circa 15.000 vensterglasfragmenten, waaronder gepubliceerd in RN Magazine, juli 2011 en in de bouwen. circa 5.000 slecht tot matig geconserveerde Archeobrief, september 2011.

86 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 87 Beelden voor beeldenstormers Ria de Oude-de Wolf en Herman Vrielink

De protestantse tegelkachels van Hoyko Manninga (-1568) en Floris van Pallandt (1537-1598)

In de zestiende eeuw leidden politiek-religieuze tegenstellingen tot een bittere strijd die zou uitmonden in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Het was een strijd die met alle beschikbare middelen werd uitgevochten. Propagandistisch beeldmateriaal, waarin de partijen vaak niets van elkaar heel lieten, werd verspreid via vlugschriften en spotprenten, maar ook via allerlei gebruiksvoorwerpen, zoals glazen en kruiken.

In nummer 198 van Vormen uit Vuur is uitgebreid aandacht besteed aan een monniks- beker uit het kasteel van Culemborg die de schijnheiligheid en dwaasheid van de katholieke geestelijkheid op de korrel neemt (afb. 1).1 Culemborg was één van de vroegste bolwerken van de reformatie in ons land. Op het terrein van het kasteel zijn tal van restanten gevonden van het kostbare interieur, zoals enkele tegelkachels. Net als de monniks- beker liet één van de kachels in het kasteel zien aan welke zijde van de strijd zijn eigenaar stond. Ook in de voormalige havezate Kranenburg bij Zwolle stond een tegelkachel met voorstellingen die een reformatorische strekking hebben en ook hier woonde een aanhanger van de nieuwe religie. Eén plus één is twee, zou je dus zeggen. Maar laten wij geen voorbarige conclusies trekken. Wanneer kun je spreken van protestants beeldmateri- gelkachel (afb. 2). Dit is een constructie die 1a aal? Welke criteria kun je aanleggen? Deze tegen een binnenmuur is opgetrokken en die De ‘sprekende’ monnik vragen zijn niet alleen relevant voor kachel- in verbinding staat met de ruimte erachter. uit Culemborg. De stop tegels, maar ook voor kruiken en ander vaat- In de achterste ruimte wordt gestookt, zodat heeft de vorm van een werk waarop dergelijke afbeeldingen staan. rook en roet daar blijven en de bewoners bij zotskolf of narrenstaf met 1 de kachel ongehinderd van de warmte kun- een kardinalshoofd als De ‘sprekende’ monnik Tegelkachels nen genieten. De kachel is bekleed met ke- bekroning uit Culemborg, steengoed: In de middeleeuwen kwam naast de gebrui- ramische tegels, die zorgen voor een gelijk- Stichting Kasteeltuin kelijke stookplaatsen voor een open vuur, matige verspreiding van warme lucht en die Culemborg; Siegburg midden in een vertrek of in een wandschouw, de warmte bovendien nog lang vasthouden 1550-1575 een gesloten warmtebron in gebruik: de te- nadat het vuur gedoofd is. Door de tegels

88 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 89 Aanvankelijk rekenden zij daartoe tegels met Bijbelse thema’s, in het bijzonder tegels met teksten uit de geloofsleer, tegels die kritiek leveren op de katholieke kerk en haar dienaren, en tegels met portretten van voorvech- ters van het protestantisme, dat wil zeggen hervormers en hervormingsgezinde Duitse vorsten. Vervolgens ontstonden er hevige discussies, en het laatste woord hierin is ze- 2 ker nog niet gesproken. Schematische weergave Een van de problemen is dat de protestan- van een tegelkachel ten niet de enigen zijn die in deze periode (tekening bewerkt naar een nieuw beeldrepertoire ontwerpen. In ka- O. Kristiansen) tholieke kringen blijft, mede onder invloed van de contrareformatie, evenmin alles bij het oude. Beide religies putten uit dezelf- 4 de bron, waardoor veel motieven als supra- Lucas Cranach de confessioneel zijn op te vatten. Zo wordt het Oude, ‘Wet en genade’, verhaal van de verloren zoon door sommigen ‘Zondeval en verlossing’; beschouwd als typisch protestants. De zoon ca. 1529; houtsnede kan immers alleen door zijn geloof naar zijn vader terugkeren en weer in genade worden nisvormig te maken, vergroot men het stra- een architectonisch kader. De decoratie op aangenomen. Anderen zien het als typisch lingsoppervlak. de tegels kwam met behulp van mallen tot katholiek, omdat de jezuïeten bij hun pre- Een tegelkachel vormde meestal een impo- stand. Aan de achterkant is een zogenaam- diking graag gebruik maken van dit soort sant onderdeel van het interieur; het was de romplijst aangebracht, die diende voor de Bijbelse parabels. Het blijkt dus uitermate gebladerde en rechts met verdorde takken, 5/6 dan ook een vorm van verwarming die niet montage van de tegel in de kachelwand (afb. lastig de grenzen te bepalen van typische ‘re- verdeelt het veld in een zijde van de gena- Wet en genade; fragmen- voor iedereen was weggelegd. Daar kwam bij 3). In de tegelkachel van de Kranenburg wa- formatietegels’. de en een zijde van de wet. Rechts staan de ten van twee tegels: col- dat de tegels gemakkelijk barstten, waardoor ren zowel groene als polychroom gedeco- Er zijn verschillende pogingen gedaan het be- zondeval, met daarbij de dood en de duivel lectie Archeologie Zwolle veel onderhoud nodig was. De eerste kachels reerde tegels verwerkt. Op grond van het grip dusdanig in te perken dat de benaming die de mens de hel in jagen. In een groep KRA 3-21 (Kranenburg verschenen in de tiende of elfde eeuw en ze vondstmateriaal mogen wij aannemen dat wel degelijk distinctief wordt, het meest re- profeten staat Mozes die naar de stenen tafe- 2005); 1565-1580 stonden in de burchten waar de adel leefde de kachel geheel uit tegels was opgetrokken. cent en rigoureus door de Duitse onderzoe- len wijst. Boven het tafereel troont Christus en bij familieleden die functies bekleedden De Culemborgse tegels zijn donkerbruin ker Julia Hallenkamp-Lumpe. Haar belang- als rechter met de voorsprekers Maria en in rijke kloosters. Tegelkachels komen vooral tot zwart, hetgeen doet vermoeden dat het rijkste doel is te bepalen welke afbeeldingen Johannes de evangelist, omgeven door ba- voor in de Duitstalige landen, maar het ge- onderste deel van deze kachel uit gietijze- kunnen dienen als een zekere aanwijzing van zuinblazende engelen. De linkerzijde ver- bruik ervan heeft zich over grote delen van ren platen was opgebouwd. De tegels op de de gezindheid van een eigenaar van een ka- beeldt het evangelie. Op de achtergrond is Europa verspreid. Zo komen tegelkachels verdieping(en) daarboven kleurden er in dat chel. Van de Bijbelse thema’s blijft er in haar de verkondiging te zien van Christus’ ge- voor in Oost Europa, de Scandinavische lan- geval mooi bij. zienswijze maar één over, de verbeelding van boorte aan Maria, die op een berg staat, het den en Engeland. Ook Nederland deed mee het thema ‘wet en genade’, waarin Gods ge- kruisdragende kind Immanuel zweeft naar 3 aan deze mode. Vanaf de veertiende eeuw Het protestantse beeldrepertoire nade als het ware boven de wetten van de haar toe. In het oudtestamentische verhaal Constructie van een werd menige adellijke woning, maar ook Duitse onderzoekers hebben zich gebogen kerk wordt gesteld. Zij ziet dit als de uit- Jesaja 7 luidt de belofte: ‘Ziet een maagd zal plaattegel: Voorplaat sommige huizen van welgestelde stedelingen over het vraagstuk hoe de religieuze kleur drukking van de Lutherse rechtvaardigings- zwanger worden, en zij zal een Zoon baren, a. Voorplaat voorzien van een kacheloven. Voorbeelden van eigenaren van tegelkachels via de voor- leer sola gratia, de overtuiging dat de mens en Zijn naam is Immanuel’, en men nam b. Romplijst uit de zestiende eeuw zijn de eerder genoem- stellingen op de tegels van de kachel te be- alleen bevrijd kan worden door Gods genade aan dat hier de geboorte van Christus wordt de ovens van de Kranenburg en het kasteel palen is. Veel voorstellingen blijken zonder in Christus. Het wordt ook wel aangeduid voorspeld.2 Verder zien we de verkondiging van Culemborg. De kachels die hier centraal problemen in het interieur van zowel katho- als ‘zondeval en verlossing’ en als ‘de recht- van Zijn geboorte aan de herders en de op- staan, waren bekleed met zogeheten plaat- lieken als protestanten te passen. Vervolgens vaardiging van de zondaar voor de wet door richting van de koperen slang. In het mid- tegels, een type dat vanaf het tweede kwart zijn zij nagegaan of er een categorie van voor- de genade van God en het geloof’. Lucas den staan het kruis en het Lam met de ba- van de zestiende eeuw in gebruik kwam. De stellingen af te bakenen is die alleen accep- Cranach de Oude heeft rond 1529 een ge- nier, die beide verwijzen naar het offer dat zichtzijde van deze tegels is rijk versierd en tabel was voor protestanten. Ze noemen te- compliceerde houtsnede van dit beeldthema God als vleesgeworden Christus bracht aan bevat vaak een centrale voorstelling binnen gels met dergelijke decors ‘reformatietegels’. gemaakt (afb. 4). De levensboom, links met het kruis. Johannes de Doper toont deze aan

90 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 91 7 10 Wet en genade: De gelijkenis van Neurenberg; poly- de rijke man en de chroom; Germanisches arme Lazarus: collec- Nationalmuseum; tie Archeologie Zwolle 1540-50. KRA 3-21 (Kranenburg Anders dan in 2004/2005); 1565-1568 Neurenberg is het casset- tengewelf op de tegel uit 11 de Kranenburg slechts troon. Een andere aanwijzing dat Hoyko op De gelijkenis van de rijke van een enkele rij cas- de Kranenburg verbleef, is te vinden in de man en de arme Lazarus; setten voorzien, en in de fragmenten van de genoemde tegelkachel die Paderborn (Hallenkamp- zwikken bevindt zich tijdens de opgraving tevoorschijn kwamen. Lumpe 2006, Tafel 75 een blad in plaats van Hoewel het geslacht van Hoyko’s vrouw nr. 1215) een bloemetje. Er waren Mulert zeer katholiek en gezagsgetrouw was, aparte mallen voor het was haar man al vroeg een fervente volge- 12 kader en het centrale veld ling van de nieuwe leer. Zo werd de sekta- De schepping van Eva: in omloop. riër Hendrik Niclaes (c.1501–c.1580), die collectie Archeologie in 1560 vanwege zijn ketterse denkbeelden Zwolle KRA 3-2 9 uit Emden was verbannen, vermoedelijk in (Kranenburg 2005); Christus overwint de het geheim door Hoyko ondersteund. Deze 1565-1568 dood en de duivel. door de katholieken als ‘aartsketter’ bestem- Tekening van de hele pelde figuur meende als enige door God voorstelling naar een foto geïnspireerde sterveling in de unieke posi- van een mal in Speyer, een naakte man, die een gedoopte bekerling op in de (Duitse) landstaal teksten staan uit tie te verkeren dat hij de laatste oproep tot Historisches Museum der voostelt. Links vooraan overwint de opge- de geloofsleer of de Tien Geboden, verdui- geestelijke reiniging en wedergeboorte kon Pfalz. Vergelijk de stane Christus de dood en een draak.3 Dit delijkt door een voorstelling. Hieraan kun- doen uitgaan. Zij die hem volgden, zou- opstanding links op afb. 4 Bijbelse beeldthema is volgens Hallenkamp nen echter geen conclusies worden verbonden deel gaan uitmaken van de familie die het enige overtuigende bewijs waaraan ont- den over het geloof van de eigenaar. Als niet bij tevens een tegelkachel aan het interieur in het ‘Huis der Liefde’ mocht wonen. Dit leend kan worden of een eigenaar van een uit andere bronnen bekend is welke keuze de werd toegevoegd.4 De bewoner die het initi- ‘Huis der Liefde’ was wellicht de best geor- prent of gebruiksvoorwerp protestant was. bewoner heeft gemaakt, geeft een kachel al- atief tot dit project moet hebben genomen is ganiseerde spiritualistische groepering in die Ook op kacheltegels komt deze voorstelling leen dus geen uitsluitsel. Voor tegels die wél Hoyko Manninga (-1568), een edelman uit dagen en had juist in vooraanstaande krin- voor, zij het in een vereenvoudigde vorm. een uitdrukkelijke manifestatie zijn van de Zekerheid verschaffen volgens haar verder af- gezindheid van de eigenaar, kan de term ‘in- beeldingen die de spot drijven met de katho- dicatieve reformatietegel’ gebruikt worden. ‘Dit ‘Huis der Liefde’ was wellicht lieke kerk en haar dienaren. Daarnaast zijn Hieronder vallen de zojuist besproken af- er portretten van hervormers en protestantse beeldingen van het thema ‘wet en genade’, de best georganiseerde spiritualistische vorsten, maar ook bij die laatste plaatst zij de antikatholieke propaganda, portretten van kanttekening dat protestantse en katholieke hervormers en - afhankelijk van de context groepering in die dagen’ vorsten soms naast elkaar worden afgebeeld. - protestantse vorsten. Dit gebeurde mogelijk bij wijze van oproep tot godsdienstvrede. De betekenis van vor- De kacheltegels van de Kranenburg Pewsum, een Oostfries dorpje in de buurt gen veel volgelingen, zoals de Antwerpse 13 stenportretten wordt dus pas duidelijk door De havezate Kranenburg lag op het huidi- van Emden. Zijn vrouw Johanna Mulert had drukker Christoffel Plantijn (1520-1589). De schepping van het totale beeldprogramma van een kachel- ge grondgebied van de gemeente Zwolle. In de Kranenburg geërfd. Hoyko leefde op zeer Het succes had ongetwijfeld te maken met Eva: Leipzig, Museum 8 oven te overzien. 2004 en 2005 zijn er ter plaatse van deze grote voet en kwam daardoor in dusdanige de tolerante, erasmiaanse inslag van de leer des Kunsthandwerks; Christus overwint de Wij pleiten ervoor de term ‘reformatiete- voormalige havezate grootschalige opgravin- financiële problemen dat hij zich in 1565 van de sekte, zoals die was neergelegd in het Midden-Duitsland, dood en de duivel: gel’ iets ruimer te gebruik dan Hallenkamp- gen verricht door de stedelijke archeologische gedwongen zag zijn stamslot samen met de hoofdwerk de Spiegel der Gerechticheit en an- midden zestiende eeuw collectie Archeologie Lumpe, namelijk voor alle afbeeldingen die dienst van deze gemeente. Het oorspronke- heerlijkheid Pewsum te verkopen. Er zijn dere traktaten. Als kerkpatroon benoemde (Franz 1969, afb. 216) Zwolle KRA 3- duidelijk tot de reformatorische invloeds- lijke laatmiddeleeuwse stenen gebouw werd geen schriftelijke bewijzen dat hij toen ver- Hoyko in een aantal kerken in Pewsum en 21 (Kranenburg sfeer behoren. In het bijzonder denken wij in de tweede helft van de zestiende eeuw uit- huisde naar de Kranenburg, maar de kostba- omgeving geloofsvluchtelingen tot domi- 2004/2005); 1565-1568 daarbij aan de zogeheten teksttegels, waar- gebreid en verfraaid, een gelegenheid waar- re verbouwing past wel bij zijn uitgavenpa- nee. Ook na de verkoop van zijn erfburcht

92 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 93 kruis, dat volgens de traditie uit het hout van deze boom zou zijn gemaakt. Links van het kruis (rechts op de tegel) staan de in een monnikspij gehulde duivel en de dood, terwijl meer naar de zijkant Mozes op de stenen tafelen wijst. Rechts onder het kruis legt Johannes de Doper een hand op de schou- der van een voor Christus knielende naakte man en wijst hij met de andere hand naar de Gekruisigde. Op de achtergrond staat een derde man, die zijn linkerhand heft. Het kruis deelt het veld in tweeën, maar de mens aan de goede kant, die van het evangelie, wordt nog steeds bedreigd door het zwaard van de dood en de drietand van de 14 in Pewsum bleef hij in het noorden ijveren Vermoedelijk een portret voor de reformatische beweging. Zo was hij van Johann Friedrich I in 1566 een van de drijvende krachten ach- dom, en zo het Nieuwe tegenover het Oude naast de hond, de melaatse Lazarus ligt (afb. 17 de Grootmoedige, keur- ter de Beeldenstorm in het Groningerland. Testament, en het verbond van de doop te- 10 en 11).9 Het zijn de hoofdpersonen in Gotische kacheltegels vorst van Saksen: col- Hoyko is waarschijnlijk in 1568 gesneu- genover dat van de besnijdenis. Een veelzeg- een vergelijkbare parabel uit de prediking uit de gracht van de lectie Archeologie Zwolle veld in de slag bij Heiligerlee, waar hij mee- gend detail in deze voorstelling is het feit van Christus. Deze parabel verhaalt van een voorburcht van kasteel KRA 3-21 (Kranenburg vocht in het leger van Lodewijk van Nassau dat de duivel gekleed is in een monnikspij, hongerige bedelaar die vergeefs aanklopt bij Culemborg: Stichting 2005); 1565-1568 (1538-1574), een broer van Willem van een duidelijk antikatholiek signaal. Rome de dis van een rijkaard. Als de rijkaard en kasteeltuin Culemborg; Oranje (1533-1584). Na Hoyko’s dood heeft de zijde van de wet gekozen, de verlos- de bedelaar gestorven zijn, smeekt de rijke ca. 1510 15 haastte het geslacht Mulert zich om blijk te sing kan alleen worden verkregen door goe- in de hel vergeefs om zich te mogen laven, Lucas Cranach de Oude, geven van hun loyaliteit aan de landsheer de werken. Daartegenover leert Johannes de terwijl de arme rust in Abrahams schoot.10 Portret van Johann en kreeg Johanna een Spanjaard als twee- Doper de gelovige dat hij is behouden door Hoewel deze scène op zich interconfessio- Friedrich I van Saksen de echtgenoot.5 In de zomer van 1580 is de de genade van Christus’ kruisdood. De ex- neel is, wordt deze door de indicatieve re- Kranenburg, een huis dat voor Overijsselse pliciet lutherse opvatting van wet en gena- formatietegels van dezelfde kachel in de pro- begrippen uitzonderlijk fraai en groot moet de is hier weergegeven in een vereenvoudig- testantse hoek geduwd. Niet uit te sluiten is zijn geweest, in vlammen opgegaan. Dit gede versie, zodat deze op een kacheltegel past. dat hier een bijbetekenis aanwezig is, name- beurde tijdens de oorlogshandelingen die in Er zijn ten minste twee exemplaren, een mo- lijk een zelfvermaning van de levensgenieter dat jaar rond Zwolle plaatsvonden en was nochroom groen en een polychroom gegla- Hoyko. het werk van de manschappen van de ka- zuurde. Een complete tegel van dit type is tholieke George van Lalaing (1550-1581), duivel. Duidelijk staan hier de wet, de dood onder meer te vinden in het Germanisches Een fragment van een kacheltegel met daar- graaf van Rennenberg en stadhouder van en de verdoemenis tegenover het evangelie Nationalmuseum in Neurenberg (afb. 7).7 op de schepping van Eva is mogelijk het res- Overijssel, Groningen en Drenthe.6 Hoyko en de genade. Het is deprotestantse variant Aan dezelfde houtsnede van Cranach (afb. 4) tant van een teksttegel. Op een vergelijkbare is de enige bewoner van de Kranenburg die vop de eeuwenoude katholieke traditie om lijkt ook de afbeelding ontleend te zijn van tegel uit Leipzig vormt deze scène de illustra- de reformatie was toegedaan en een tegelka- de nieuwe wet van de naastenliefde te stel- Christus die met Zijn opstanding dood en tie bij de geloofsbelijdenis: DER.I.ARTIKEL chel met, zoals we verderop zullen zien, in- len tegenover de oude wet van het joden- duivel overwint. Het betreft in dat geval een ICH GLEUBE AN GOT DEN VATER. dicatieve reformatietegels moet dus welhaast variant op het detail links op de prent. Weer ALMECHTIGEN SCHEPFIER HIMELS uit zijn boedel afkomstig zijn. neemt de duivel de gedaante aan van een VND DER ERDEN.11 Hoewel ook hier de 16 monnik, zodat ook deze tegel als indicatief invloed van de reformatie duidelijk voelbaar Fragmenten van een De reformatorische tegelkachel van de reformatorisch kan gelden (afb. 8 en 9).8 is, betreft het dit keer geen indicatieve refor- lijst met hybride wezens: Kranenburg, bijbelse onderwerpen Voorstellingen op andere kacheltegels slui- matietegel (afb. 12 en 13). mensenkoppen met slan- Elke twijfel over de religieuze kleur van de ten hier direct op aan. Zo is in het tafereel Ook andere tegels kunnen Bijbelse onder- genlijven en bladeren: kachel wordt weggenomen door twee tegels van de rijke man en diens vrouw die zich werpen kunnen hebben gehad, maar de frag- collectie Archeologische die het eerder genoemde thema van wet en tegoed doen aan een welvoorziene dis, een menten zijn te klein om daar iets over te zeg- Dienst Zwolle genade tonen (afb. 5 en 6). De plaats waar verwijzing naar het Laatste Oordeel aanwe- gen. Tevens ontbreken voor de andere tegels KRA 3-21 (Kranenburg op de prent van Cranach de levensboom is zig. Op een tegel uit Paderborn met dezelf- completere parallellen. 2005); 1565-1568 weergegeven, wordt nu ingenomen door het de voorstelling is te zien dat onder de tafel,

94 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 95 kendheid strekte dan ook tot ver buiten zijn vorstendom. De keurvorst dankt zijn naam en faam aan zijn leidende rol in het zogenaamde ‘Schmalkaldische Verbond’, waarin protestantse Duitse vorsten zich in 1531 aaneensloten in hun strijd tegen de territori- ale en godsdienstige politiek van keizer Karel V (1500-1558). Het verbond bestond tot 1547, toen de alliantie bij Mühlberg werd verslagen. Op de Kranenburg zal deze voor- vechter van de protestantse zaak zeker ook 18 geëerd zijn. Gotische Kacheltegels De vijf andere personen die op kachelte- uit de gracht van de gels zijn afgebeeld, zijn niet te identificeren. centrale voorstellingen. De kachel moet dan 19 voorburcht van kasteel Bij vier ervan is het zelfs moeilijk te bepalen ook een rijke uitstraling hebben gehad, die Renaissancistische plaat- Culemborg: Stichting of het een man of een vrouw betreft.13 Het het prestige van het interieur zeker zal heb- tegels, afgewisseld door kasteeltuin Culemborg; hoeven overigens geen historische figuren te ben verhoogd. stijltegels met kariati- ca. 1510 zijn, want in deze periode worden ook alle- den: Stichting Kasteeltuin gorieën afgebeeld. Op de Kranenburg is sprake van ten minste Culemborg; 1577-1598 drie tegels die ook in de meest strikte op- De eerste drie tegels Renaissancistische decoratie vatting reformatietegels moeten worden ge- behoren tot een serie met Niet alle afbeeldingen zijn dragers van een noemd. Dat wil zeggen dat ze een indicatie de Tien Geboden, de expliciete boodschap, sommige hadden al- zijn voor de geloofsovertuiging van hun ei- vierde tegel tot een serie leen een functie als decoratie. Zo bevond genaar. Zij bepalen zo de signatuur van de met de gelijkenis van de zich bovenaan de onderste verdieping van hele kachel. Voor zover van de afbeeldingen Verloren Zoon. de kachel een horizontale lijst, bestaande genoeg bewaard bleef om het thema ervan te voorafging aan de zojuist besproken plaatte- V.l.n.r.: uit musicerende engeltjes waarvan het haar kunnen duiden, passen deze bij het protes- gels. Ook de gotische stijl wijst op een re- Zondagsprediking (de de vorm heeft van acanthusbladeren. De tantse karakter van de kachel of ze versterken latief vroege datering. Vermoedelijk zijn de sabbat in ere houden: band met engeltjes eindigt in gecompliceer- dat. Dit is vooral het geval bij het portret van kachels aangeschaft ter gelegenheid van het het derde gebod); Jozef de hoekstukken, die worden bekroond met Johan van Saksen. Aan de decoratieve fan- huwelijk tussen Elisabeth en Antoon van en de vrouw van Potifar een leeuw en een draak.14 Aan het begin en tasiewezens hoeft geen speciale betekenis te Lalaing (1480-1540) in 1509 of kort daarna. (niet begeren wat van eind van een andere lijst staan twee koppen, worden toegekend. Ze bepalen evenwel het Op de groen geglazuurde gotische nistegels uw naaste is: het tiende opnieuw met haren in de vorm van blade- representatieve karakter van de kachel. De staan de wapens van de echtelieden en hun gebod); de dief begraaft ren, waarvan de slangenlijven door elkaar eigenaar van de kachel manifesteert zich zo door een minnestrik verbonden initialen.16 zijn buit in zijn tent na gevlochten zijn (afb. 16). Hoewel dergelijke enerzijds als dissident en anderzijds als per- De tegels van een latere kachel die uit dezelfde val van Jericho (niet Portretten aan de fantasie ontsproten groteske figuren soon met een voorname status. Omdat deze de gracht van de hoofdburcht tevoorschijn stelen: het zevende ge- Van de tegels met portretten is het meest al in de middeleeuwen voorkwamen, zijn ze eigenaar alleen Hoyko Manninga kan zijn kwamen, zien er heel anders uit (afb. 19). bod); het afscheid van de complete exemplaar voorzien van een por- toch vooral kenmerkend voor de maniëris- geweest, moet de kachel tussen 1565 en Het betreft hier plaattegels in renaissancisti- verloren zoon tretbuste van een man met een imposan- tische motievenrijkdom in deze fase van de 1568 op de Kranenburg zijn geplaatst. In sche stijl, waarvan het glazuur donkerbruin te bontkraag en een ketting met daaraan renaissance.15 Een kroonornament met een 1580 ging de kachel samen met de rest van tot zwart is. Deze kenmerken wijzen op een 20 een enorme hanger. Hoewel het hoofd ont- sirene past al evenzeer in de sfeer van deze de havezate ten onder. datering die op zijn vroegst in het tweede Fragmenten van een laat- breekt, doet alles denken aan hertog Johan grotesken. kwart van de zestiende eeuw is te plaatsen, middeleeuwse tegelkachel Frederik van Saksen (1503-1554), bijge- Al deze elementen dragen bij aan het renais- De tegelkachels van Culemborg maar waarschijnlijk later is. Overigens zijn er in kasteel Culemborg: naamd de Grootmoedige. Op een houtsne- sancistische karakter van de kachel en moe- Op het terrein van het kasteel van Culemborg ook in de late middeleeuwen al kachelovens Stichting Kasteeltuin de van Lucas Cranach de Jonge uit 1535 ten deze in de tijd een zeer modieus aanzien zijn resten van ten minste drie tegelkachels in het kasteel aanwezig geweest. Hiervan Culemborg is hij weergegeven met eenzelfde ketting, hebben verleend. Zoals is te verwachten bij gevonden. De twee oudste stonden in pri- zijn echter alleen kleine fragmenten gevon- waarvan de hanger is bezet met edelstenen een ambitieuze bouwheer als Hoyko, volgen vé-vertrekken van Elisabeth van Culemborg den (afb. 20). (afb. 14 en 15).12 Daarnaast komt zijn af- de tegels de algemene artistieke ontwikkelin- (1475-1555), die zowel op de hoofdburcht beelding voor op tal van kacheltegels die gen op de voet. Dit is zowel te zien aan het (afb. 17) als bij de ingang tot de voorburcht Elisabeth overleed kinderloos in 1555 en zijn gevonden in grote delen van Duitsland, architectonische kader met maniëristische waren te vinden (afb. 18). De kachels beston- werd opgevolgd door haar neef Floris van Scandinavië en de Baltische staten. Zijn be- zuilen en rondbogen, als aan de stijl van de den uit effen groene nistegels, een type dat Pallandt (1537-1598). Floris werd welis-

96 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 97 22 Lucas Cranach de Oude, De Tien Geboden: illustratie in Luthers Große Katechismus van 1527

de vijftig leden van zijn hofhouding om tSondaechs mit haeren heeren ter predicatiën te komen.18 In 1586 eist hij van al zijn onder- danen de strikte zondagsheiliging en verbiedt hij de katholieke eredienst.19 In politiek opzicht is hij een medestander van Johan van Nassau (1536-1606), die van 1578 tot 1580 stadhouder van Gelderland was. Graaf Johan kon zich niet verenigen met de Fransgezinde lijn die zijn broer Willem van Oranje volgde van andere plaatsen bekend. De mallen voor en evenmin met diens gematigde houding het drukken van dit soort tegels zijn gemaakt in de religieuze twisten. Na Willems dood naar voorbeeld van de houtsneden die Lucas waar katholiek opgevoed, maar trouwde in zocht Johan contact met Leicester, een ver- Cranach de Oude circa 1527 maakte voor 1559 met de lutherse gravin Elisabeth van trouweling van de Britse vorstin Elisabeth, de Grote Catechismus van Luther (afb.22). 21 Manderscheid (1537-1569) en ook hij trad die de katholieken fel bestreed. Floris was In Grafenegg stond bij de voorstelling van Onderdelen van sierlijs- in 1564 toe tot het hervormde geloof. Het ook de eigenaar van de eerder genoemde re- de preek te lezen: DAS DRIT GEBOT DV ten en van de kasteel van Culemborg werd daarmee een formatorische spotbeker waarmee een kardi- SOLT DEN FEIERTAG HEILIGEN.21 bekroning van de van de eerste protestantse bolwerken in naal en impliciet de gehele katholieke gees- Hoewel we hier dus zeker kunnen spreken kachel van na 1577 uit de Nederlanden. Samen met Hendrik van telijkheid belachelijk wordt gemaakt (afb. tegel slechts een scherf resteert. Daarnaast van een reformatietegel, is deze niet indica- 23 Culemborg: Stichting Brederode, Lodewijk van Nassau en Willem 1). Dat hij, mogelijk na zijn terugkeer in zijn er tal van (fragmenten van) sierlijsten, tief. De zondagsdienst (het Kasteeltuin Culemborg van den Bergh maakte Floris deel uit van 1577, een nieuwe kachel heeft aangeschaft halfzuilen en kleine losse onderdelen, zoals Dat wordt echter anders als we er een te- derde gebod): vergelijk het zogeheten ‘Compromis’, het verbond waarop eveneens reformatische beelden wa- leeuwenkopjes gevonden (afb. 21). Met deze gel uit Hessen bij betrekken, een exemplaar afb. 22 van edelen dat in 1566 het smeekschrift ren te vinden, is dus niet onwaarschijnlijk. onderdelen werden de voorstellingen op de dat identiek is aan de Culemborgse tegel. aanbiedt aan landvoogdes Margaretha van De vraag is of de voorstellingen op de tegels tegels ingekaderd. De tegel bevindt zich in het Museum für Parma (1522-1586). Hierin wordt verzocht hiervoor, net als bij de Kranenburg het geval Kunst und Kulturgeschichte der Philipps- om opheffing van de inquisitie en verzach- is, nadere aanwijzingen opleveren. De Tien Geboden volgens Luther Universität Marburg, is donkerbruin gegla- ting van de plakkaten. Vrijwel compleet is een tegel met een afbeel- zuurd en vormt samen met 32 andere tegels Daarnaast is hij actief betrokken bij de De tegelkachel van Floris ding van een man op de kansel naar wie aanvan deze kleur de bovenbouw van een gere- Beeldenstorm in Culemborg. Er wordt ge- De belangrijkste elementen van deze kachel dachtig wordt geluisterd. Het gegeven dat de construeerde kachel, waarvan de onderbouw zegd dat hij in wijn gedrenkte hostie voer- zijn grote rechthoekige tegels (afb. 19), waar nadruk ligt op het Woord wekt al een erg bestaat uit gietijzeren platen. De ijzeren pla- de aan zijn papegaai.17 Als gevolg van zijn voorstellingen op staan die op het eerste ge- protestantse indruk. In een apart kader staat ten en de tegels hoorden oorspronkelijk niet handelen moet hij vluchten naar Duitsland zicht de indruk wekken te verwijzen naar 3.GBO, een afkorting van het derde gebod. bij elkaar.22 Hoewel de herkomst van de te- en confisqueert de hertog Van Alva (1507- Bijbelse verhalen. Dergelijke tegels waren, Op een kachel uit slot Grafenegg waren gels onbekend is, is de kachel vóór 1882 uit 1582) zijn kasteel, waarna een deel van de zoals we eerder zagen, bij uitstek geschikt eveneens de Tien Geboden te zien.20 Deze het raadhuis van Grebenstein naar Marburg inventaris wordt verkocht. om een boodschap uit te dragen. Naast tal kachel, die geldt als de reformatiekachel par gebracht.23 Ook het architectonisch kader Begin 1577, na de Pacificatie van Gent, van fragmenten zijn er van deze historiseren- excellence, ging in de Tweede Wereldoorlog van de tegel uit Hessen komt exact over- keert graaf Floris terug naar zijn kasteel in de tegels vier min of meer complete exempla- verloren, maar er bleven wel foto’s van be- een met de Culemborgse tegel. Volgens Culemborg. Het volgende jaar verplicht hij ren bewaard gebleven, terwijl van een vijfde waard. Daarnaast zijn sommige geboden ook Konrad Strauss zien wij hier Luther die van

98 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 99 kansel predikt. Over het gebod spreekt hij Er zijn naast de besproken tegel nog drie 24 niet. De predikant heeft inderdaad trekken exemplaren waarop afbeeldingen staan die De preek van Luther: van de hervormer en de voorstelling staat direct of indirect ontleend lijken te zijn aan predella van het in dezelfde traditie als een schilderij van de genoemde houtsneden van Cranach. Op Hervormingsaltaar in de Lucas Cranach de Oude in de Mariakerk te afbeelding 19 zien we een zittende vrouw met Mariakerk te Wittenberg, Wittenberg, de predella van het zogenaamde ontblote borst. Het is de vrouw van Potifar 1547 Hervormingsaltaar (afb. 23 en 24). die net heeft geprobeerd de knappe bediende In dat geval hebben we hier dus zonder meer Jozef in haar bed, eveneens op de tegel weer- te maken met een indicatieve reformatiete- gegeven, te lokken. Jozef gaat niet op haar gel, die onderdeel vormde van een kachel die avances in en wil zo snel mogelijk haar ka- Floris van Pallandt liet plaatsen. Is de inter- mer verlaten. Zij grijpt hem bij zijn gewaad pretatie dat de predikant Luther voorstelt en dat blijft bij haar achter. Later zal ze de echter niet juist, dan kunnen we nog geen kuise Jozef beschuldigen van een poging tot gelijk ook waarom de tegel met Jozef en de 24a definitieve conclusie trekken over de strek- aanranding, waarbij ze de jas gebruikt als be- vrouw van Potifar nogal afwijkt van de hout- Detail van afbeelding 24 king van de voorstellingen op de tegels en wijs. Dit verhaal kiest Cranach als illustra- snede. blijft het bij een sterk vermoeden. Wanneer tie van het tiende gebod: DAS X GEBOT Cranach gebruikte bij voorkeur verhalen uit het Oude Testament. Daarmee doorbrak hij de traditie dat de Tien Geboden aanschou- ‘De mallensnijder van de Culemborgse serie welijk werden gemaakt door gebeurtenissen uit het dagelijkse leven. De Bijbelse dief is te had een voorkeur om veel plaats in te ruimen vinden in Jozua 6-7, waar de verovering van Jericho door de Israëlieten wordt beschreven. voor de hoofdrolspelers’ God geeft aan dat de hele stad en alles wat erin is, aan Hem toebehoort en vernietigd moet worden. Desondanks vergrijpt Achan 25 de duiding van de voorstelling op de tegel wel DV SOLT NICHT BEGERN DEINES zich aan de goederen die onvoorwaardelijk Jozef en de vrouw van klopt dan sluit dit geheel aan bij Floris’ beleid NEHISTEN WEIBS KNECHT MAGD aan de Heer gewijd waren. Daarop lijdt het Potifar (het tiende om eerst zijn hofhouding en vanaf 1586 de VIHE ODER WAS ES IST. 24 Hoewel er op leger van Israël een nederlaag tegen de ver- gebod): vergelijk afb. 22 hele bevolking van Culemborg tot het bijwo- de Culemborgse tegel geen kader is te zien dedigers van de stad Ai. De Israëlieten benen van de zondagsdienst te verplichten. zoals bij de eerste tegel met de scène van een grijpen dat men de boosdoener moet vinden preek, staan er tekens op de tent (B.S. of en uiteindelijk lukt dat. In zijn tent onder 26 D.S.), waarvan de betekenis niet bekend is. de grond verborgen liggen onder meer een De diefstal in Jericho (het Op afbeelding 19 sluipt een man een tent prachtige mantel uit Sinear en tweehonderd zevende gebod): detail uit, daarbij schichtig achteromkijkend (afb. sjekel zilver en een goudstaaf die wel vijftig van afb. 22 25). Op een vergelijkbare Duitse tegel uit sjekel weegt. De schuldige wordt met de buit het midden van de zestiende eeuw staat vlak en al zijn have en de zijnen gestenigd en veronder de boog DAS. 7. GEBOT. DV. SOLT. brand. NICHT. STELEN en ook dit beeld gaat te- Bij Cranach is de dief bezig de buit te begra- rug op Cranach.25 Hoewel de voorstellingen ven; het tentenkamp en de mantel zijn goed op de tegels uit Culemborg en Leipzig sterk te zien (afb. 26). Op de tegels uit Leipzig en op elkaar lijken, zijn er kleine verschillen. Culemborg komt de mantel prominent in terug op een tegel uit Hessen, die een- Zo staat er in Leipzig, net als bij Cranach, beeld (afb. 27). Een aardig detail op de tegel zelfde architectonische kader heeft als de een groep mensen in het tentenkamp, die in in Culemborg is de hak die op de grond ligt, Culemborgse tegel.26 Op de voorgrond van 27 Culemborg ontbreekt. Er zijn dus verschil- een verwijzing naar het begraven van de buit de tegel uit Hessen zien wij een man die De diefstal (het lende series mallen gemaakt, die mogelijk in de tent. Of er een kader met het nummer knielt en zijn rechterhand met twee uitge- zevende gebod); Midden- gebruik maakten van hetzelfde voorbeeld. van het gebod op de tegel heeft gestaan, is strekte vingers opheft, het gebaar van de Duitsland, mid- De mallensnijder van de Culemborgse serie door de fragmentarische toestand van de te- eedaflegging (afb. 28). Voor hem staat een den zestiende eeuw: had een voorkeur om veel plaats in te rui- gel niet te achterhalen. man die hetzelfde handgebaar lijkt te ma- Leipzig, Museum des men voor de hoofdrolspelers, wat een grote- Ook het fragment van afbeelding 19 is af- ken. Omdat de foto van het gepubliceerde Kunsthandwerks (Strauss re vereenvoudiging van de voorstelling met komstig van een tegel met een gebod. De exemplaar te klein is en matig van kwaliteit, 1966, Tafel 12, 1) zich meebrengt. Deze neiging verklaart mo- voorstelling van een stad vinden wij ook kunnen we wel constateren dat er rechtson-

100 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 101 ning Saul hen toch uitroeien (Samuel 21:1), van gemaakt. Het is aannemelijk dat ook de In Culemborg is donkerbruin glazuur ge- maar God verbiedt dat omdat in Zijn naam Culemborgse tegel onderdeel was van een bruikt en dat doet vermoeden dat de onder- destijds is toegezegd dat zij mochten blijven dergelijke reeks. Zoals hierboven al is opge- ste verdieping uit gietijzeren platen was sa- leven. Het Bijbelverhaal is dus geen illustra- merkt, is het verhaal van de verloren zoon mengesteld; de tegels op de verdieping(en) tie van meineed, maar juist van de onwrik- niet als exclusief protestants of katholiek op daarboven kleurden er in dat geval mooi bij. baarheid van een onder ede afgelegde gelof- te vatten, maar, in de combinatie met de an- Gietijzeren platen zijn vaak hergebruikt en te. Later zal koning Saul de belofte aan de dere tegels, ligt het voor de hand er een pro- worden bij opgravingen dus vrijwel nooit Gibeonieten wel schenden, en daardoor ver- testantse interpretatie aan te geven. samen met de tegels gevonden. De boven- liest hij de gunst van de Heer. Op de prent ste verdieping moeten we ons waarschijn- van Cranach zien we de voorman van de De Culemborgse tegelkachel lijk voorstellen als een kast met onderaan Gibeonieten neerknielen en een eed afleg- Onze voorlopige conclusie is dat de af- een rechte lijst en bovenaan een uitkragen- gen ten overstaan van Jozua. De metgezellen beeldingen in Culemborg sterk reformato- de lijst. Deze kroonlijst werd onderbroken van de Gibeoniet staan achter hem, achter risch geïnspireerd lijken te zijn. De belang- door schilddragende leeuwtjes, de onderste Jozua staan dan de stamhoofden die de eed stelling voor de geschiedenis van het Oude lijst door groteske dwergen in een hurken- zullen bekrachtigen. De mallensnijder heeft Testament, zonder die op symbolische wij- de houding. Tussen de tegels met de Bijbelse het beeld tot de essentie teruggebracht, een ze aan het Nieuwe Testament te koppelen, voorstellingen zaten smalle verticale stijlen der een kader staat, maar de tekst daarin is werkwijze die we eerder zagen. Hij laat ook is namelijk kenmerkend voor de reformatie. in de vorm van een soort kariatiden, stand- moeilijk te lezen. Vermoedelijk staat er 2. Jozua de eed afleggen, een wezenlijk onder- Alles wijst erop dat Floris van Pallandt de ei- beelden van vrouwen met ontblote bovenli- GBO, de figuren zijn namelijk te herkennen deel van het Bijbelverhaal. genaar was. We moeten echter wel op zoek chamen die een korf op het hoofd dragen en als de hoofdrolspelers op Cranachs illustra- Al met al zijn er in Culemborg vier tegels naar extra informatie. dienst doen als halfzuil. Zij staan op een sok- tie bij het tweede gebod (afb. 29). Wij heb- opgegraven met een van de Tien Geboden Die aanvullende gegevens zijn af te lezen aan kel met een leeuwtje. De losse decoraties die ben in de literatuur niet kunnen achterha- erop. Dan is het niet vreemd te veronderstel- de overige tegels. Net als op de Kranenburg aan de bovenzijde een afwijkende vorm heb- len welk verhaal de kunstenaar daarbij voor len dat er een complete serie is geweest. zijn er tegels die deel uit hebben gemaakt ben, niet rechthoekig, maar bijvoorbeeld een ogen stond, maar dat van Jozua 9 past er van brede horizontale lijsten of smallere ver- kop of een timpaan, komen het best tot hun naar ons idee precies bij. Als de legers van Parabel ticale stijlen en een aantal losse decoraties. recht helemaal bovenaan de kachel. Daarom Israël onder aanvoering van Jozua met Gods Ook voor de laatste tegel uit Culemborg is Er staan renaissancistische fantasiewezens nemen wij aan dat deze werd bekroond door hulp het beloofde land binnentrekken, daar een parallel gevonden.27 Wederom is er spra- op en siermotieven. De boodschap die daar- een gevel met bovenaan een klassiek driehoe- steden veroveren en dood en verderf zaaien, ke van identieke architectonische kaders. In door wordt uitgedragen, is, net als in Zwolle, kig timpaan en daaronder een gevelveld met slaat bij de inwoners van de stad Gibeon, een werk uit 1983 wordt de voorstelling ge- dat de eigenaar de mode van zijn tijd volgt. een leeuw. Groteske schilddragende mannen 28 de Gibeonieten of Chiwwieten, de schrik duid als het afscheid van de verloren zoon, Van één van de lijsttegels kennen we parallel- kunnen dit ornament hebben geflankeerd of De eed aan de om het hart. Zij sturen een afvaardiging en een parabel uit het Nieuwe Testament. Links len uit Keulen en slot Horst. Het exemplaar hebben deel uitgemaakt van een derde lijst. Gibeonieten (het tweede wenden voor dat zij van ver komen en niet zit de vader en voor hem staan zijn twee uit Horst is voorzien van het jaartal 1572, gebod: misbruik de naam uit een van de plaatsen die Jozua wil inne- zoons. De voorste heeft zijn hoed in de hand de tijd van Floris van Pallandt. Het stelt de Conclusie van de Heer niet): tegel men. Om hem ervan te overtuigen dat zij en dat is dus degene die zijn erfdeel heeft datering nog wat scherper. In 1572 hield In de Kranenburg zijn zeker twee en ver- uit Hessen (Strauss 1922; inderdaad een lange reis achter de rug heb- opgeëist en daarmee de wereld intrekt. Hij Alva het kasteel bezet en hij liet het bepaald moedelijk drie indicatieve reformatietegels verblijfplaats onbekend) ben, bepakken zij hun ezels met versleten za- zet dan flink de bloemetjes buiten, wordt geen opknapbeurt geven. De kachel is er dus gevonden, die conclusies toelaten over de ei- deltassen en oude gebarsten wijnzakken. Zij bestolen door een prostituee en is ten slot- hoogstwaarschijnlijk gezet in 1577 of later, genaar en daardoor tot een vrij nauwkeurige trekken opgelapte sandalen en afgedragen te al zijn geld kwijt. Een tijd lang komt hij toen Floris teruggekeerd was. datering leiden. In Culemborg is overduide- 29 kleren aan en nemen alleen uitgedroogd en aan de kost als varkenshoeder en hij beseft lijk sprake van reformatietegels, maar is het De eed aan de verkruimeld brood mee. Zij bieden aan zich hoe goed hij het had kunnen hebben bij zijn Hoe zagen de kachels eruit? niet zeker of er een indicatieve tegel bij is. Gibeonieten (het tweede te onderwerpen en Jozua belooft dat hun le- vader. Vol berouw keert hij terug. Zijn va- Zowel op de Kranenburg als in Culemborg De datering van de kachel verschaft hier ech- gebod); vergelijk afb. 22) ven zal worden gespaard. De stamhoofden der is buiten zichzelf van blijdschap en laat zijn er tegels met renaissancistische versierin- ter zekerheid over de eigenaar. We kunnen bekrachtigen dit met een eed. Het vervolg het gemeste kalf slachten, terwijl zijn broer gen die lijsten en stijlen vormden en daar- dus concluderen dat op beide plaatsen ka- verklaart waarom hiermee het tweede gebod zich diep miskend voelt. In Culemborg is door een geleding aanbrachten in het opper- chels stonden die te beschouwen zijn als ui- wordt geïllustreerd. De Israëlieten ontdek- de plek waar de broer stond, beschadigd en vlak van de kachelwanden. De kachel van de tingen van een reformatorische overtuiging. 30 ken dat zij door de Gibeonieten zijn bedro- bijgekleurd. Alleen door de foto weten we Kranenburg en enkele ovens uit Deventer. De interpretatie van de overige afbeeldingen Het afscheid van de ver- gen en dat zij in feite in de buurt wonen. dat er boven het hoofd van de broers een ka- moeten erg hebben geleken op die van het wordt daardoor bepaald. loren zoon: Marburg, Maar omdat de stamhoofden bij de Heer der met een tekst staat. Deze is helaas niet naburige slot Werkeren. Een reconstructie Universitätsmuseum hebben gezworen, worden zij niet gedood. te ontcijferen (afb. 30). De lotgevallen van leidt tot de conclusie dat deze kachels geheel (Strauss 1983, Tafel Wel moeten de Gibeonieten voortaan als sla- de verloren zoon waren een populair thema uit tegels waren opgebouwd. Die tegels zijn 49-9) ven voor Israël werken. Eeuwen later wil koop tegelkachels. Er zijn verschillende series groen en polychroom geglazuurd.

102 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 103 Nawoord Het is duidelijk dat de mallen (en vermoedelijk ook de tegels) afkomstig zijn uit Duitsland. Waarschijnlijk weten we zelfs wie ze gesneden heeft: in een recent binnengekomen mail wijst prof. dr. ing. Helmut Pottenbakkers en Burger op Wilhelm Vernuken (ongeveer 1540-1607). Deze heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de inrichting van kasteel Wilhelmsburg in Schmalkalden en daar onder andere kachels ontworpen. De laatste waren voornamelijk van gietijzer (de vorst van Hessen was de eigenaar van belangrijke de terracotta-mode in de metaalbedrijven), maar er zijn er ook met een gietijzeren onderstel en tegels op de bovenverdieping. Vernuken vervaardigde mallen voor alle onderdelen, dus ook voor de tegels.28 Het architectonische kader van de tegels, met de gedecoreerde banden op de bogen en de engelkopjes in de zwikken, is negentiende eeuw Adri van der Meulen en Paul Smeele identiek aan dat in Marburg en Culemborg. Ook inhoudelijk sluiten deze bij elkaar aan, want zij maken alle deel uit van een serie met de Tien Geboden. In Schmalkalden zijn dat Kaïn en Abel (Gij zult niet doden) en het gouden kalf (Vereer naast mij geen andere goden). Hoewel de Nederlandse pottenbakkers, die sinds 1700 in Friesland, West-Brabant en Gouda De stijl van Vernuken is goed in kaart te brengen doordat hij in de Wilhelmsburg niet alleen verantwoordelijk was voor de kachels, maar voor de totale inrichting van het kasteel. Hij beschouwde geconcentreerd waren, vooral het traditionele keukengoed maakten, hebben ze zich hiertoe het interieur als één groot samenhangend geheel en daardoor zijn overal dezelfde beelden nooit beperkt. Zo voorzagen ze bijvoorbeeld de suikerindustrie van potten en vormen, maak- decoratiemotieven terug te vinden: in het stucwerk, het houtsnijwerk, de schouwen, de platen van de ten ze smeltkroezen voor gouden zilversmeden, privaattrechters, rioolbuizen en schoor- gietijzeren kachels en de kacheltegels. Hij maakte frequent gebruik van rol- en beslagwerk. Een tweede aanwijzing is zijn levensloop. Zijn geboorteplaats is Kalkar en hij begon zijn carrière in slot steenpotten voor de bouw, en tuinvazen en -ornamenten. Horst in Broich (nu slot Hugenpoet), waar hij samen met zijn vader werkte. De meeste puur decoratieve tegels uit Culemborg, zoals de kariatiden, zijn identiek aan exemplaren uit dit slot (zie afb. 20). Alles wijst er dus op dat Vernuken de mallen gesneden heeft waaruit de genoemde tegels in kasteel Horst, de Wilhelmsburg en later Culemborg vervaardigd zijn. Hij zou verder de maker zijn van de tegels Toen omstreeks 1800, in de moeilijke Franse in het museum van Marburg, waarvan die met Luther en die met het tweede gebod ook in Culemborg tijd, stagnatie optrad in de diverse takken zijn gebruikt. van de keramieknijverheid konden de pot- Van hem weten we verder nog dat zijn eerste zelfstandige werkstuk de voorhal was van het raadhuis tenbakkers zich dankzij hun veelzijdigheid in Keulen. In 1577 trad hij als leider van het hofbeeldhouwatelier in Kassel in dienst van Wilhelm IV van beter handhaven dan de porseleinen fai- Hessen-Kassel (1567-1592). Zijn eerste projecten in die functie waren de nieuwbouw en verbouw van ence-industrie. Terwijl de porseleinfabricage slot Rotenburg aan de Fulda en de inrichting van de Gouden Zaal in Kassel. Daarna, van 1585-1589 kwam geheel stopte en de Delftse plateelfabrieken de nieuwbouw van de Wilhelmsburg, zomerresidentie en jachtslot. Vernuken was dus een veelzijdig het goeddeels aflegden tegen de concurren- architect en had in zijn tijd grote invloed. tie uit Engeland, wisten de fabrikanten van het loodglazuuraardewerk beter het hoofd te bieden aan de problemen die ook zij ondervonden van nieuwe materialen en import- goed. Noten Veelzijdig aanbod 1 Ostkamp 2007, 26-41. 14 Het totaalbeeld is te reconstrueren aan de hand 24 Hallenkamp-Lumpe 2006, 164, noot 740. 2 Jesaja 7:1-16. van een vergelijkbare lijst uit Werkeren. 25 Collectie Museum des Kunsthandwerks Leipzig; Zo maakten zij met zo veel succes de zoge- 3 Hallenkamp-Lumpe 2006, afb. 171. 15 De tweede lijst is te reconstrueren aan de hand Strauss 1966, afb. 42, 1. noemde Frankforter potten na dat zij deze 4 Klomp 2008, 107. van materiaal uit Deventer. 26 Strauss 1925, afbeelding 173. 1983, afb. 49, markt geheel konden overnemen. Ook an- 5 Ten Hove 2008, 51-53. 16 Ostkamp 2000, 305-337. 10. Hij vermeldt als verblijfplaats het Hessisches 6 Ten Hove 2008, 54. 17 De Jong 1957, 130-132. Landesmuseum Darmstadt, maar W. Glüber dere imitaties, zoals van het Engelse zwarte 7 Franz 1969, kleurplaat 4; Hallenkamp- 18 De Jong 1957, 202. laat ons schriftelijk weten dat deze tegel niet aardewerk, werden in hun assortiment ge- Lumpe 2006, afb. 175, nr.3. 19 De Jong 1957, 212. meer in het museum is. Hij neemt aan dat hij 8 Van dezelfde tegel zijn fragmenten gevonden 20 Hallenkamp-Lumpe 2006. verloren is gegaan in de Tweede Wereldoorlog. integreerd. Dit ‘nieuwe aardewerk’ bood in Deventer (particuliere verzamelingen). Het 21 Hallenkamp-Lumpe 2006, 164, noot 740; deze Strauss beeldt uit deze collectie ook een tegel kansen voor nieuwe pottenbakkerijen, met is denkbaar dat er twee versies van de tegel voorstelling is ook te vinden in Krems. af met het eerste gebod (geen afgoden vereren) name in de provincies Gelderland, Overijssel bestaan hebben: een met een monster als duivel 22 Schriftelijke mededeling van Dr. Agnes Tieze te met daarbij de aanbidding van het gouden kalf. en een met een monnik als duivel. Alleen de Marburg. 27 Strauss 1925, afbeelding 172. Hij vermeldt en Limburg. Voorts werd ingespeeld op de laatste versie is indicatief. 23 Volgens Strauss 1922 maakte de tegel deel uit als verblijfplaats het Hessisches Landesmuseum toenemende vraag vanuit de industrie, bij- specialiseerde zogenaamde terracottafabrie- 1 9 Hallenkamp-Lumpe 2006, afb. 75 nr. 1215. van de Marburger Altertümersammlung; Darmstadt en ook deze tegel is niet meer te 10 Goosen 1999, 113. een collectie die is overgegaan naar het huidige vinden. voorbeeld naar loodwitpotten en -vormen, ken. Sommige van die bedrijven beperkten Omslag van een catalogus 11 Henkel 1999, cat.nr. 136. museum. Tot deze collectie behoort ook een 28 P. Handy, Ofenplatten: Museum Schloss de tuinbouw en de bouwnijverheid. Het is zich tot dat werkterrein, andere maakten van L.J. Grolleman te 12 Hoffmann 2001, 124-164, p. 163 afb. 2. mal voor de productie van dit soort tegels met Wilhelmsburg Schmalkalden, Ofenplatten aus vooral de vraag naar huis- en tuindecoratie ook het traditionele gebruiksaardewerk. Ook Deventer. Stadsarchief en 13 De koeienbekschoen op een scherf kan ook van daarop het zesde gebod (gij zult niet echtbreken) dem. 16. – 19. Jahrhundert, Schmalkalden 1984, een religieuze voorstelling komen. en de geschiedenis van David en Bathseba. p. 28 en bouwkeramiek geweest die in de negen- waren er bestaande pottenbakkerijen, die de Athenaeumbibliotheek, tiende eeuw leidde tot de stichting van ge- terracotta in hun assortiment opnamen. Deventer

104 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 105 2 In Bolsward begonnen Wopke Cnoop en eigenaren kende. Ook hier werden kachels 3 Vroege Zeister kachel, Gerrit Middagten in samenwerking met de gemaakt. De derde belangrijke fabriek is de Tekening van een faience- vanwege de banden kleibakker Jan Melis omstreeks 1765 hun fa- Arnhemse Terracottafabriek, in 1853 ge- kachel uit het assortiment van het bedrijf met de briek van tuinsieraden ‘als antique en moder- sticht door H.W. Twiss en Co. en voortgezet van H.A. Piccardt van de Hernhuttersgemeenschap ne beelden, vasen, tuinpotten met en zonder door de Rotterdammer J.C. Stoeller. Porceleyne Fles te Delft, ook wel pedestallen, ornamenten op en in gevels, al- Op tal van nijverheidstentoonstellingen was 1834. 1 = marmeren Hernhutterskachel les uit kleij fraaij geboetseerd’. Blijkens ad- het fabricaat te zien. Zo toonde Martin op plaat, 2 = koperen ban- genoemd. Museum vertenties uit die tijd hielden ook steenen de tentoonstelling in Arnhem in 1852 al- den, 3 = koperen deur. Gouda, nu Tegelmuseum beeldhouwers en loodgieters zich met dit lerlei kachels, Griekse en andere vazen, go- Nationaal Archief, zie te Otterlo. Foto Museum soort zaken bezig, zij het met andere ma- tische en Moorse hangbloempotten en con- noot 7 Gouda terialen. De fabriek van Cnoop, voortgezet soles. Stoeller presenteerde daar in 1868 door zijn schoonzoon Jan Cremer, nam in zijn beelden ‘Jagt en Visserij’, raam- en ge- Friesland gedurende de gehele negentiende velornamenten, tuinbeelden en leeuwen eeuw een belangrijke plaats in wat betreft de als ornament voor stoepen. De Utrechtse fabricage van buizen, ornamenten, tuinaar- Terracottafabriek was in 1861 in Haarlem dewerk en holle metselsteen.3 aanwezig met een terracotta schoorsteen- Als laatste voorbeeld noemen we Jan mantel, beelden, wapenborden en andere Adriaanse Augustijn uit Bergen op Zoom ornamenten (afb. 4). In kranten uit die tijd die in 1787 door de in Haarlem gevestig- wordt druk geadverteerd, vooral door weder- Tuinsieraden de Oeconomische Tak van de Hollandsche verkopers. De Bolswarder architect L. Levoir Alvorens in te gaan op de producten van de Maatschappij van Wetenschappen was be- bijvoorbeeld is in 1864 agent voor Twiss en vanische batterijen in productie had waar- negentiende-eeuwse terracottafabrieken bekroond voor zijn Frankforter potten. In Co. en levert bouwornamenten, consoles, mee hij tal van bekroningen in binnen- en steden we aandacht aan enkele pottenbak- 1803 zond hij, behalve monsters van scho- frontons, attiques, palmetten, kapiteels, va- buitenland verwierf. In 1872 overleed hij en kers die al in de zeventiende- of achttiende telgoed, ook een tuinsieraad en twee vazen zen, lijsten, beelden en bustes. In Groningen op zijn pottenbakkerij werd beslag gelegd eeuw naam maakten met het vervaardigen naar Haarlem, het eerste geschilderd en ver- vertegenwoordigt de dichter-ondernemer door de directeur van het gasthuis, hetgeen van tuinsieraden; er blijkt een verrassende guld, de vazen ‘alleen ruw, zooals uit den F.M. Dikema de Utrechtse Terracottafabriek het einde betekende van het bedrijf en van continuïteit. Gewone bloempotten konden oven gekomen is’. Ze waren gemaakt door en prijst met name de kachels aan. Iets la- het carrièreperspectief van zijn zonen. Gerrit uiteraard door iedere pottenbakker worden zijn zoon Adriaan, als ‘konst en liefhebberij- ter, in 1881, presenteert Brugmans er zijn Jan Hamer jr., wiens vader in 1826 de stad gemaakt, maar de luxere variant, de tuinsie- stukken’. courante collectie uit de fabrieken van Zeist, Deventer verrijkt had met een Frankforter raden, vereist wat meer specialisatie. Naast Arnhem en Deventer. De meeste publicitai- pottenfabriek, breidde de zaken in 1858 uit grote tuinvazen, al dan niet op piedestal, De terracotta-mode re activiteiten vinden plaats tussen 1860 en met nieuwbouw aan de Zwolseweg, waarin wordt hieronder ook allerlei beeldwerk ver- In de negentiende eeuw, vestigden zich in 1880.8 soortgelijke producten als bovengenoemd staan, vaak van mythologische figuren. Door Nederland enkele gespecialiseerde terracot- werden vervaardigd. In de stad werkten Haarlemse archeologen zijn zeventiende- tafabrieken die hun oorsprong niet in het pot- Pottenbakkers als terracottafabrikant verder de firma’s Hamelberg en Grolleman eeuwse tuinvazen met opgelegde ornamen- tenbakkersambacht hadden.5 We noemen de Met name enkele nieuwkomers onder de (afb. 1). Kenmerkend voor dit hele gezel- ten gevonden, mogelijk een specialiteit van drie belangrijkste. De eerste was gevestigd in pottenbakkers zijn zich met deze terracotta schap is dat ze naast de terracotta ook ande pottenbakkers aan de Burgwal, want in Zeist, in 1835 door de Deen E.L. Nörgaard gaan vereenzelvigen. Deventer was inmid- der aardewerk bleven maken. Datzelfde be- de boedelinventaris van de pottenbakker gesticht en vanaf 1840 gedreven door de dels in de oostelijke regio toonaangevend en drijfsconcept vinden we ook in Groningen, Jan Bastiaans worden in 1727 prijzige pot- Duitser E.C. Martin. Hun oorspronkelijke daar werkte de Friese pottenbakker Douwe waar tussen 1873 en 1898 de Groninger ten van f.2,- per stuk aangetroffen.1 Ook in product betrof de faience, ook wel ‘porselei- Draaisma. Hij had het vak geleerd van zijn Terracottafabriek onder leiding van Hugo de inventaris van Jacobus Dammers aan de nen’ kachels, die als ‘Zeister kachels’ een be- vader Jacob en de andere werklieden van de K.M. Hamer, broer van Gerrit Jan, zowel Goudsesingel in Rotterdam, die gespeciali- grip werden (afb. 2). Ze werden aangepre- in 1821 nieuw gestichte fabriek voor Fries buizen, bloempotten, gewoon gebruiksaar- seerd was in aardewerk voor de suikerraffina- zen wegens hun fraaie uiterlijk, zuinigheid en Frankforter aardewerk in Kampen en ver- dewerk als waterfilters en bouwornamenten deurs, worden in 1680 bij zijn ‘winkelwaren’ en het ontbreken van rookoverlast.6 In Delft volgens in Leiden van Mattheus Braskamp, heeft gemaakt. Daarnaast had Hamer nog 28 ‘gebacken beelden’ vermeld van f.2,- per maakte de plateelbakker H.A. Piccardt in die zich met behulp van museale voorbeel- een pannenbakkerij. stuk en vijf ‘groote blompotten’ à f.3,50.2 dezelfde tijd eveneens deze kachels (afb. 3).7 den omstreeks 1840 toelegde op ‘Griekse Eveneens in het kielzog van Deventer is de Verdere voorbeelden uit de achttiende eeuw Twee werknemers van Martin, de gebroe- vazen’, waarmee hij zelfs de kranten haalde. Terracottafabriek de Nijverheid in Lemmer zijn de uit de stad Groningen afkomstige ders Grasmann, stonden aan de wieg van de Braskamps fabriek brandde in 1847 af en ontstaan, een initiatief van Sietze Dijkstra, pottenbakkers Freerk Smit en Jan Pottema. Utrechtse Terracottafabriek, die vanaf 1860 Douwe vertrok naar Deventer, waar hij, mode meesterknecht van Hamelberg. Op het Eerstgenoemde kreeg hiervoor in 1737 zelfs onder leiding stond van B. van Westerouen derne fabrikant, buizen, consoles, Griekse en programma stonden in 1877 bouworna- een octrooi van de stad voor vijftien jaar. van Meeteren en naderhand nog vele andere andere vazen, beeldwerk en potjes voor gal- menten, kerken tuinsieraden, vazen, beel-

106 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 107 binnen hun traditionele bedrijf ook toege- Ook in Utrecht en Wageningen moest men legd hebben op dit soort producten. Riool- zich in de laatste fase toeleggen op buizen. en waterleidingbuizen, duikers, privaattrech- Hamer zelf had al in 1888 zijn terrein ver- ters en schoorsteenpotten behoren ook tot legd naar de dakpannen, die hij in Nijmegen deze categorie en ze zijn veelvuldig, ook al in heeft gefabriceerd. vroeger tijden, door de meeste pottenbakkers Sietze Dijkstra ten slotte, wiens Lemster gemaakt. Vooral de markt voor tuinbeno- terracottafabriekje al na twee jaar werd ge- digdheden, zowel in utilitaire als decoratieve sloten, begon in 1898 opnieuw in Sneek, zin, variërend van goedkope kweekpotjes tot niet met terracotta maar met ‘alle soorten prestigieuze tuinvazen, gaf velen werk. Zelfs Goudsch model bloempotten en aardbei- de traditionele Oosterhoutse pottenbak- koppen’. Dijkstra’s Kleiwarenfabriek bestaat kers, die we – eenmalig – op een tentoon- tot op de dag van vandaag dankzij gespeciali- stelling in Den Bosch (1857) aantreffen to- seerde bouwkeramiek zoals schoorsteenpot- nen er bloemen tuinvazen. Ook de grotere ten, dakversieringen en restauratiewerk. fabrikanten in Leeuwarden, met name Rinse Vanuit de bouwwereld was er de nodige Jan Dorama en Engele Miedema, opereer- kritiek op de terracotta, met name op de den op deze markt, evenals in Gouda Krijn bouwornamenten. Van der Kloes, hoogle- en Cornelis Jonker. Voor sommige kleinere raar bouwmaterialen in Delft omschrijft ze 4 den, buizen en waterfilters. Een jaar later pottenbakkers, zoals in Utrecht W.F. Slee en als ‘producten van lager orde, die in kleur in woord en geschrift een onvermoeibaar Tuinvazen en bouworna- adverteert hij echter met ‘Gouda’s en zwart in Doesburg B. Welling vormde de tuinkera- en graad van doorbakkenheid, zowel als pleitbezorger van kunstnijverheid in het al- menten van de Utrechtse aardewerk en Engelse bloempotten’, hetgeen miek een belangrijke inkomstenbron nadat in schoonheid van vorm, veel te wenschen gemeen en zijn eigen werk in het bijzonder. Terracottafabriek. doet vermoeden dat de terracotta geen suc- ze eerder vooral Frankforter potten hadden overlieten’.10 In een tijd, waarin de kunst- Hoe belangrijk bouwkeramiek ook nu nog (pag. 110 en 111) ces was. Sluiting volgde niet veel later. gemaakt. Deze voorbeelden kunnen met tal nijverheid zich pijlsnel moderniseerde, is voor de overlevingskansen van keramische In deze zelfde traditie noemen we nog twee van andere worden vermeerderd. werd de classicistische ornamentiek als ge- bedrijven blijkt uit het feit dat de laatste twee dateerd beschouwd. Het kunstaardewerk traditionele pottenbakkerijen, Dijkstra in was in opkomst en de overgebleven potten- Sneek en Ginjaar in Leiderdorp, zich daarop ‘Vanuit de bouwwereld was er de nodige bakkers omarmden ook deze trend zoals ze hebben geconcentreerd, terwijl de laatste fai- dat in het verleden gedaan hadden met de encefabrieken, de Porcelyne Fles in Delft en kritiek op de terracotta’ mogelijkheden die toen geboden werden. Tichelaar in Makkum, mede van deze sector Daarnaast bleven ze buizen, bloempotten en afhankelijk zijn. Tichelaar maakt tegenwoor- gebruiksaardewerk maken; ze waren zich bij dig zelfs kachels. bedrijven, weliswaar niet gesticht door Het einde van de terracotta-mode uitstek bewust van de noodzaak van veelzij- pottenbakkers, maar wel door kleine am- De meeste gespecialiseerde terracottafabrie- digheid om te kunnen overleven. Bovengeschetste summiere notities hebben bachtslieden. Allereerst de Wageningse ken werden al vóór 1900 gesloten. Martin De kunstpottenbakker Willem Brouwer zou geen ander doel dan het aantonen van de Terracottafabriek, in 1869 opgericht door in Zeist, de meest gerenommeerde, werkte een belangrijk aandeel krijgen in de herwaar- continuïteit in de vervaardiging van terracot- Jan van Rijn en Johannes Franciscus Falise. echter volgens Dubbe tot omstreeks 1958 dering van bouwornamenten van gebakken taproducten door de eeuwen heen. Wellicht De laatste, telg uit een uit de omgeving van door. De naar Breda verplaatste Groninger klei.11 Hij zorgde voor een product dat zo- kunnen ze onderzoekers inspireren tot een Luik afkomstige familie van stukadoors, was Terracottafabriek ging zich toeleggen op wa- wel in technisch als artistiek opzicht dat van nadere verkenning van dit betrekkelijk on- de vakman. Hij is de vader van de beken- terfilters en kunstaardewerk en werd in 1915 zijn voorgangers overtrof. Daarnaast was hij ontgonnen en vergeten terrein. de beeldhouwer August Falise. Ook de kun- na het overlijden van de fabrikant gesloten. Noten stenaarsfamilie Antheunis heeft zijn wor- In Groningen zelf zette Hamers meester- tels in een terracottafabriek, door vader H.F. knecht Christiaan Hubert delen van de pro- 1 Lindijer 1987; Noord-Hollands Archief, Haarlem, 5 Stokroos 1985. De kachels worden aangeprezen alssierlijke Antheunis, beeldhouwer, in 1885 gesticht in ductie voort in een bescheiden gehuurd pand Oud-Notarieel Archief, inv.nr. 819, akte 2, 13-1- 6 Dubbe 1966. witte porseleinen kachels, zuinig, zonder Bergen op Zoom.9 Na het faillissement ver- aan het Winschoterdiep. In 1917 verkocht 1727. 7 Nationaal Archief Den Haag, Archief onaangename reuk of uitwaseming, sterk 2 Gemeentearchief Rotterdam, Weeskamerarchief, Nederlandsche Handel Maatschappij, inv. en zindelijk; ze kosten f.50,- tot f.150,-. Brugmans huist de familie naar Den Haag en begint zijn zoon en opvolger Gerhardus Christiaan inv.nr. 468, f.31. nr. 1296, 26-2-1834. De kachels waren zuinig, adverteerde o.a. op 15-3-1881. daar de Haagse Beeldenfabriek. het bedrijf, vertrok naar Oegstgeest en werd 3 Van der Meulen & Smeele 2005, 38 e.v.Hierin fraai, gemaakt van vuurbestendige steen, 9 Groeneweg 2009, 313. modelleur bij Amphora. ook gegevens over de andere Friese kostten f.90,- à f.100,- en konden met turf en 10 Van der Kloes z.j., 136. pottenbakkers die ter sprake komen: Douwe hout worden gestookt. 11 Zie bijvoorbeeld: Bij het werk van Willem Brouwer, De inbreng van de andere pottenbakkers De Deventer fabriek van G.J. Hamer jr. werd Draaisma p. 205, E. Miedema en R.J. Dorama p. 8 Leeuwarder Courant 15-7-1864; ook: 23- in: Klei, Tijdschrift gewijd aan de belangen der Naast de genoemde pottenbakkers, die zich tot na 1900 voortgezet door I. Laurillard en 72 e.v., Sietze Dijkstra p. 131, 174. 6-1854 (Zeist), 28-11-1865 en 3-3-1871 klei-industrie 18, (15-10-1926), 249. expliciet met terracotta bezig hielden, kun- specialiseerde zich in de zogenaamde ijzer- 4 Resolutiën van de Algemene Vergadering (Utrecht), 17-5-1867 (Arnhem); Provinciale des Oeconomischen Taks der Hollandsche Groninger Courant 28-7, 8-10 en 15-12- nen we tal van collega’s aanwijzen die zich aard-buizen, gres, naar Engels voorbeeld. Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem, 1863. Dikema was vertegenwoordiger 1803, p. 938. van de Utrechtse Terracottafabriek.

108 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 109 Signalement Tegels uit Rotterdam 978-90-5994-244-8, 230 pagina’s, gebon- als een baksteen’ is veelzijdig omdat het de haardsteen in de wooncultuur behan- in de decoratie van de Nederlandse In Rotterdam zijn vanaf het begin van de den, € 39,00 zowel de Fries-West-Friese maritieme han- deld. Haardstenen zijn vuurvaste stenen wandtegel. In het eerste hoofdstuk zeventiende eeuw tot aan 1866 vele mil- delsbetrekkingen als de productie en het die vanaf de vijftiende eeuw tot het begin presenteert Reinhard Stupperich van joenen tegels gebakken. Van ‘Delfts’ blauw Gezonken als een baksteen gebruik van Fries aardewerk en bouwma- van de achttiende eeuw in open haarden het Archeologisch Instituut van de beschilderde tegeltjes tot indrukwekken- Het Hoornse Hop, een onderdeel van het teriaal illustreert. Tevens belicht het de geplaatst werden. Aanvankelijk waren Universiteit van Heidelberg, de context de tegeltableaus. Een flink deel ervan was Markermeer, de voormalige Zuiderzee, functie van de tjalk als werkpaard van de de stenen niet versierd, maar al spoedig van de Metamorphosen en de invloed bestemd voor export; Rotterdamse tegels was in de Gouden Eeuw en de eeuwen Zuiderzee. Ten slotte wijst het op het nut werd er een ornament op gestempeld. van het werk in de Westerse cultuur. In zijn te zien in Franse kastelen, Duitse pa- hierna een van de drukst bevaren stuk- van archeologisch onderzoek in de voor- Later zijn de haardstenen door geglazuur- volgende hoofdstukken beschrijven Jan leizen, Spaanse en Portugese kerken en ken van de Zuiderzee. Handelsschepen, malige Zuiderzee. In de komende jaren de wandtegels en gietijzeren haardplaten zelfs in het Topkapi-paleis in Istanbul. Het hebben de provincies Noord-Holland en verdrongen. In tegenstelling tot de gang- boek ‘Tegels uit Rotterdam’ is gebaseerd Flevoland verstrekkende voornemens om bare opvatting beschouwt de auteur niet op de omvangrijke collectie tegels in het de bodem van het Markermeer te gebrui- Luik maar Antwerpen als de bakermat van Historisch Museum Rotterdam. Twee con- ken voor allerlei ontwikkelingen. de haardsteenproductie. In de volgende servatoren van het museum geven een hoofdstukken wordt ingegaan op het ver- breed overzicht van en een gedetailleerd Michiel Bartels, e.a., Gezonken als een bak- vaardigen van haardstenen en haarden en inzicht in de Rotterdamse tegelproduc- steen. De schipbreuk van de tjalk van de de hiermee samenhangende technische tie. Daarbij komen aspecten als techniek, Friese schipper Karsten Hoytes op 3 novem- problemen, een onderwerp waaraan in kosten, bedrijfsvoering en export aan de ber 1752. Archeologisch en historisch on- de schaarse literatuur over dit onderwerp derzoek naar een gezonken vrachtvaarder tot nu toe weinig of geen aandacht is be- oorlogsbodems, vrachtvaarders en vissers in het Hoornse Hop. Hoorn 2011, ISBN/EAN steed. Voor een nader onderzoek over de voeren duizenden malen per jaar naar of 978-90-816452-1-8, 96 pagina’s, gebonden, samenstelling van de stenen zijn zelfs ste- van Hoorn. Vele schepen vergingen in het € 17,50 (het boek is te bestellen via www. nen doorgezaagd. De publicatie sluit af ondiepe Hoornse Hop. In 2002 verrichtte spa-uitgevers.nl) met een beschrijving van de haardstenen Het Tegel boek een schip van Rijkswaterstaat een contro- die in de afgelopen jaren in het Maasdal Pluis en Reinhard Stupperich de afzon- Nederland kende vele eeuwen een bloei- lemeting. Op enige afstand van de oude Haardstenen en de haard werden gevonden. Dit betreft onder an- derlijke voorstellingen en wordt de lezer ende tegelindustrie, waarvan de produc- haven van Hoorn werd het complete sil- In het boek ‘Haardstenen en de haard’ be- deren veel stenen met wapenschilden. geholpen deze te herkennen en te dui- ten internationaal geliefd zijn. In buiten- houet van een middelgroot schip zicht- handelt Ton Beijer de haardstenen uit het Opvallend is dat in deze collectie geen steden. Behalve Ovidius’ verhalen komen landse paleizen en kerken, maar ook in baar op de meetapparatuur. Het bleek Maasdal. De auteur kreeg hiervoor belang- nen met taferelen voorkomen, waarvan er ook andere mythologische thema’s aan de huizen van burgers en boeren, zijn de achttien meter lang en redelijk gaaf in de stelling toen hij 35 jaar geleden in Eijsden juist veel in het Luikse zijn gemaakt. bod, zoals cupido’s, zeewezens en arcadi- tegels en tegeltableaus op grote schaal zachte zeebodem vast te zitten. Duikende in een monumentale woning ging wonen. sche taferelen. De auteurs hebben ernaar toegepast rond de spreekwoordelijke amateurarcheologen uit West-Friesland Hierin bevonden zich acht authentieke Ton Beijer, Haardstenen en de haard. gestreefd bij iedere voorstelling ook de haard. De diversiteit aan voorstellingen orde. Daarnaast bevat het boek een apart werd gevraagd het wrak nader te inspec- Maaslandse haardstenen. Productie, ver- grafische bronnen af te beelden of te ver- is indrukwekkend en vormt een spiegel katern met de beste stukken uit de collec- teren. spreiding, toepassing en versiering. Uitgave melden. Een bijzonder en smaakvol vorm- van de Nederlandse kunstgeschiedenis. tie van het Historisch Museum Rotterdam Het wrak bleek tjokvol te liggen met gele Vereniging Ambachshoes 2011. ISBN/EAN gegeven boek over de doorwerking van Het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo en drie artikelen die op deelonderwerpen baksteentjes, dakpannen, plavuizen en 978-90-816689-1-0, 124 pagina’s, paper- de klassieke oudheid in de Nederlandse bestaat inmiddels vijftig jaar en heeft de ingaan: de bijproducten uit de tegelbak- een groot aantal fraaie witte borden met back, € 19,50 (het boek is te bestellen via toegepaste kunst. grootste en meest veelzijdige collectie kerijen, zoals borden, plaquettes en sierde tekst ‘Makkum 1752’. Na een aantal suc- www.spa-uitgevers.nl) Nederlandse wandtegels en tegeltableaus voorwerpen, de sprookjesachtige tegel- cesvolle duiken en aanvullende studie, Jan Pluis en Reinhard Stupperich, opgebouwd, vanaf de late middeleeuwen decoraties in de paleizen van de keurvorst liep het onderzoek vast. Het schip bleef op Mythologische voorstellingen op Mythologische voorstellingen op tot heden. Dit fraaie boek is een inspira- van Keulen in Brühl, en het reilen en zeilen de bodem van het Hoornse Hop liggen. In Nederlandse tegels Nederlandse tegels, Leiden 2011, ISBN 978- tie om de geschiedenis van de tegelindu- van de laatste tegelbakkerij in Rotterdam. 2010 werd een belangrijk historisch docu- De invloed van Ovidius’ Metamorphosen 90-5997-090-8, 288 pagina’s, gebonden, strie en al het moois dat deze heeft voort- ment aangetroffen dat alle puzzelstukken reikt verder dan de literatuur. Zijn verha- € 39,50 gebracht met zorg te koesteren. Het boek Een bijgeleverde cd bevat het uit 1920 op zijn plaats deed vallen. Het vrachtschip len over wonderbare gedaanteverande- verscheen ter gelegenheid van het vijftig- daterende basisboek ‘De Rotterdamsche was de tjalk van de Friese schipper Karsten ringen zijn tevens deel gaan uitmaken van Mensen op tegels jarige bestaan van het Tegelmuseum. plateel- en tegelbakkers en hun product’ Hoytes komend van Makkum. Het verging de materiële cultuur. De Metamorphosen Door de ontwikkelingen die de grafische en al het beeldmateriaal van Rotterdamse onder mysterieuze omstandigheden in is niet alleen een inspiratiebron voor beel- sector de laatste decennia heeft door- Johan Kamermans, Het Tegel boek. tegelbakkerijen in de collectie van het de nacht van 2 op 3 november 1752 in het haarden, die gerestaureerd moesten wor- dend kunstenaars geweest; scènes uit het gemaakt, is het steeds eenvoudiger en Hoogtepunten uit het Nederlandse Gemeentearchief Rotterdam. zicht van de Hoornse haven. Archeologen, den. Dit vormde de aanleiding voor een werk zijn ook terug te vinden in allerlei goedkoper geworden om boeken vorm Tegelmuseum, Zwolle 2011, ISBN 978-90- maritiem historici en materiaalspecialis- speurtocht over de toepassing van haard- vormen van toegepaste kunst. te geven en te laten drukken. Eén van de 400-7770-8, 288 pagina’s, gebonden, Ingrid de Jager & Nora Schadee (red.), Tegels ten besloten hier een fraai boek van te stenen in deze regio. In een algemene in- Dit boek behelst een onderzoek naar resultaten hiervan is het groeiende aan- € 19,95 uit Rotterdam 1609-1866, Leiden 2009, ISBN maken. Dit boek met als titel ‘Gezonken troductie wordt de plaats van de haard en de verbeelding van de Metamorphosen tal verzamelaars dat zijn collectie door

110 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 111 Summaries the form of birds, or saints, but the best- se on the earliest stained glass windows of Burgundy, to Margaret of Flanders a stove in his Bruges palace (fig. 33). Tin- known are the horse and knight finials, (fig. 9). In the mainly early-fourteenth cen- in 1369 the French practice of embel- glazed floor tiles with the letters PB - for which probably not only served a deco- tury pits with wasters there is a clear sepa- lishing one’s residence this way was in- Pieter Bladelin (1408-1472), owner of the rative purpose, but also as an indication ration between the production of bricks troduced into our part of the world. For castle of Middelburg - were also found on that the owner of the house was a knight. on the one hand and that of floor tiles and instance fragments of some yellow and the castle’s site (fig. 34). Figure 3 shows an example of a horse and earthenware on the other, the main dif- green glazed tiles with emblems pertai- knight finial and figure 4 shows how it may ference being the use of lead glazing for ning to Philip the Good (1396-1467) and The Burgundian lifestyle becomes more have looked in its heyday. the tiles and domestic ware, although the his third wife Isabella of Portugal (1397- wide-spread brick makers did produce the occasional 1472) were found in the Brussels Palace of Floor tiles with Burgundian symbols From a luxury for the nobility to Building ceramics in the fourteenth cen- bit of domestic ware (figs 10 and 11). The Hoogstraten (fig. 20). The discovery of quite a few decorated mass product tury presence of wasters of floor tiles with tin- On the Coudenberg Palace archaeolo- floor tiles, or fragments thereof, in old city The rise of ceramics and glass as deco- A thirteenth-century and early fourteenth- glazed decorations proves that the tin- gical site in Brussels a stove tile with two centres shows that the influence of the rative elements in the Dutch building century decorative building element that glazed tiles from the choir of the Utrecht unicorns and the arms of Philip of Cleves Burgundian nobles with respect to life- industry was made not only by potters, but also Dom must have been made in this town (1456-1528) and Françoise of Luxemburg style spread to the well-to-do bourgeoi- middel van een boek laat vereeuwigen. Sebastiaan Ostkamp by brick makers is the gargoyle. Actually, as well (fig. 12). Travelling craftsmen from (ca 1470-1523) was found (fig. 21). Another sie. The general texts found on these tiles, Een mooi voorbeeld hiervan is het boek most of these must have been made in France, who built this choir, must have tile, with among other things Philip of often referring to the then popular idea of dat de tegelverzamelaar Ab Vrij door Building ceramics in the late Middle brick makers’ shops, judging by their rou- also been in Flanders, where they influen- Cleves’ motto A JAIME (‘for ever’), was dis- Memento Mori, can be seen as a variation Uitgeverij Poldervondsten uit Hoorn heeft Ages gh finishing (fig. 5). This is to be expected, ced the motifs used on stained glass and covered elsewhere in Brussels (fig.22). on the personal mottos of the nobility (fig. laten vervaardigen. Hij schreef zelf de tek- Building ceramics in the twelfth century seeing that gargoyles formed an integral stimulated the first, albeit short-lived, pro- From the moats of Souburg Castle, resi- 35), while the decoration style too was clo- sten bij de tegels en liet deze illustreren During the twelfth century society in the part of a building, however, several gar- duction of tin-glazed earthenware in the dence of Philips’ father, Adolph of Cleves- sely linked to that found in noble houses; met een fraaie serie foto’s die werden ge- Netherlands became slowly more urban, goyles which are unmistakably the pro- Netherlands (figs 13 and 14). Ravestein (1425-1492) a complete stove see for example the floor tiles and tape- maakt door Walter Lensink. Aan de hand and gradually more and more buildings, ducts of potters’ workshops have been tile, bearing his family arms and those of stries ordered by Nicolas Rolin (1376-1462) van bijna 400 afbeeldingen levert dit na- besides churches, monasteries and cast- found (fig. 6). Tiled stoves and floor tiles in noble hou- his second wife Anna of Burgundy (died for his hospital in Beane (figs 36 and 37). slagwerk ons de beroepen, de ambach- les, were made of stone, starting with the seholds 1508) (fig. 23) and several fragments (figs Tiles with the text ALLE DINC HEEFT SYNEN ten, en de mens in zijn dagelijkse doen en houses of wealthy burghers. Up to the Window glass in the late Middle Ages Tiled stoves in the middle and late middle 24 and 25) were recovered; the stove itself TYT (‘everything has its time’) (figs. 38 and laten in de Gouden Eeuw (1625-1675). In late-twelfth century stone buildings were In 1263 it was decreed during a general Ages was amply provided with pilasters, turrets 39), reminding people of the shortness of een tiental hoofdstukken trekt een bon- made of natural stone, especially tuff sto- chapter of the Cistercians that only clear The earliest tiled stoves were built from and crenellations (fig. 26). The same de- life, have been found in great quantities te stoet voorouders aan ons voorbij, niet ne, which was cut into blocks which could glass should be used for the order’s ab- undecorated pouch-shaped pots set into coration as on the tile fragments, of two near monasteries. alleen ambachtslieden en marktkooplui, just be handled. beys, a rule which was widely followed for an oven wall (figs 15 and 16). They have mirrored letters (A and A, for ‘Adolph’ and maar ook marskramers, bedelaars, vissers, The introduction of the much cheaper all kinds of other buildings as well. These been found in contexts from the eleventh ‘Anna’) tied by a love bow, is to be seen on Building elements with Habsburg muzikanten en kermisgangers … bricks as a building material was to great- clear glass windows were decorated in one to the fourteenth century. a natural stone beam support (fig 27). symbols ly increase the pace at which stone hou- of two ways: either by arranging the leads More common, especially in the In the Gruuthuse Palace in Bruges, resi- In the sixteenth century the double- A. Vrij, Mensen op tegels. Dagelijkse tafere- ses were built in the towns. The Cistercians into a decorative pattern, or by using the fourteenth and fifteenth century, were the dence of Louis of Bruges (ca 1427-1492) headed eagle (fig. 40) and the Pillars of len in de 17de eeuw, Hoorn 2010, ISBN 978- played an important role in spreading the grisaille technique. The decorations in gri- so-called niche-tiles (figs 17 and 18), and there are several corbel pieces the ends of Hercules (fig. 41), both referring to Emperor 94-90132-03-3, 159 pagina’s, gebonden, € use of bricks, and the earliest bricks, which saille usually consisted of foliate patterns the big tiled stoves made with these tiles which bear the letters L (for Louis) and M Charles V (1500-1558), were popular deco- 39,95 (het boek is te bestellen via www.vind- were the same size as the tuff-stone buil- extending over several pieces of glass. had pride of place in many a noble inte- (for Margaret of Borsele, his wife) connec- rations for (stove) tiles and hearthstones magazine.nl). ding blocks, were called kloostermoppen In the Netherlands fragments of leaded rior (fig. 19). ted by a bow (fig 28). Furthermore two ty- (fig. 42). Some hearthstones with the arms (‘monastery bricks’) because of the associ- windows are mainly found at the exca- pes of stove tiles were dug up here: some of Otto of Bylandt (ca 1525-1595) and Mary ation with this order. These kloostermop- vations of churches and monasteries (fig. Tiled stoves with heraldic symbols with the Gruuthuse and Borsele family of Bongard, dating from 1567, show that pen were hardly ever decorated, the few 7), however, in several places, such as Stove tiles and decorated floor tiles con- arms and others with the Gruuthuse em- not only the sovereign’s heraldic symbols that are usually showing a foliate decora- Alkmaar, Delft, Roermond and Gorcum stituted a standard component of noble blem of a mortar firing into the air (figs 29 were used for decoration (fig. 43). tion (fig. 2). (fig. 8), fragments of leaded windows be- interiors. There were relatively few deco- and 30). longing to ordinary houses have also been rative motifs, heraldic symbols being the The moats of the castle of Middelburg, a Ideological messages on building Building ceramics in the thirteenth found. most important. The custom to decorate town near Bruges, also yielded tiles with materials century not just tiles, but also furniture, with heral- the arms of Louis and Margaret (fig. 31), Besides displaying wealth, building cera- In our region it was not the brick makers, Potters and the production of floor tiles dic symbols was probably imported from as well as ones with the arms of Mary of mics also expressed in their iconography but the potters who produced decorated From the late-thirteenth century the France. Burgundy (1457-1482) and Maximilian of the prevailing trends in thinking, biblical building ceramics. In the early-thirteenth Bemuurde Weerd in Utrecht became an Austria (1459-1519) (fig. 32). The double- subjects being an important source of in- century potters started making decora- important production centre of ceramics, Fifteenth-century tiled stoves with headed eagle, which Maximilian was al- spiration (fig. 44). However, profane ima- ted products, among them the so-called floor tiles and bricks. The decorations on ti- marriage symbols lowed to carry in his coat of arms after he ges, like that of Mistress Love on an ear- roof finials. Some of these finials were in les from this period are very similar to tho- With the marriage of Philip the Bold, Duke became Emperor (1493), can be seen on ly-sixteenth century tile stove (fig. 45)

112 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 113 also occur. In the sixteenth century the were made in the same workshops, and by Maarten de Vos (1531/32-1603), as does re are also stones with David spying on tively (figs. 50 and 51) and finally there is a fierce polemics between followers of the although there are some similarities (fig. From Genesis to the Book of the fragment showing Samson destroy- Bathsheba at the fountain (fig. 27) and stone with a scene from the Apocalypse, Reformation and Catholics resulted in an 56) they did have their own decoration Revelation ing the temple of the Philistines (figs 3,4,5 with Bathsheba standing before the king portraying a dragon and three fleeing fi- enormous production of pamphlets and motifs. Wall tiles were first developed to Biblical images on sixteenth-century and 6, note 4). The decoration of Susanna (fig. 28). gures (fig. 52). prints and also of objects with an ideolo- protect the white-washed walls against hearthstones before the judge (figs 7 and 8) was based There are several stones with the gical message, like medals with the pope the Dutch housewife’s mop, so at first only Minne Iedes Nieuwhof and Frans Laurentius on a design by Maarten van Heemskerck Judgement of Solomon, son of David and Hearthstones from Liège and Antwerp as the devil and a cardinal as jester (fig. skirting tiles (figs. 57 and 58) were used; la- (1498-1574). Bathsheba (fig. 29). Up to now five hearthstones from Liège 46); this latter image was also popular on ter whole walls would be covered in tiles. From the late fifteenth century peop- The secular image of an embracing couple The time of the Babylonian Exile was also and twenty-one from Antwerp with stoneware and hearthstones (figs 47 and Under influence of the influx of Chinese le started reinforcing the back walls of on a group of stones can be traced back a source of inspiration. There are stones scenes from the Old Testament have been 48). A series of polychrome decorated tiles porcelain the polychrome tiles began hearths with specially produced, often to a series of anonymous Antwerp prints with the stories of Judith and Holofernes found. The Fall from Grace, Samson killing with portraits of prominent Anabaptists to be replaced by blue-and-white ones richly decorated, fireproof stones, the so- (figs 9 and 10). (fig. 30), of Daniel explaining the writing the lion and Judith and Holofernes occur was produced as late as the seventeenth as early as the first quarter of the seven- called hearthstones (fig.1). These hearths- Secular decorations on hearthstones were on the wall (fig. 31), of Susanna and the on stones from either place, Cain and Abel century (figs 49). teenth century (fig. 59) The images on the tones would be replaced by tiles and cast also very much influenced by ornamen- Elders (fig. 32), of Susanna being senten- and Delilah feature exclusively on sto- earliest blue-and-white tiles are still the iron firebacks from the early-seventeenth tal prints, portrait busts of gods and god- ced to death (fig. 6) and of the two elders nes from Liège, while the rest of the sto- Building ceramics for non-noble house- same as on the polychrome ones (fig. 60), century onwards. desses and heroes being an important being stoned for bearing false witness ries mentioned above occur only on sto- holds from the sixteenth through the ni- but they were soon superseded by images The cities of Liège and Antwerp in the subgroup (figs 11-14). A remarkable detail (fig. 33). Two stones show decorations in- nes from Antwerp. The story of Susanna neteenth centuries of human figures (fig. 61). Southern Netherlands are considered to in some of the portraits are the ‘crowns- spired by the Book of Esther: Mordecai on features greatly on stones from Antwerp, The sixteenth century Craftsmen making products other than have been important production cen- of-nails’ (fig. 13). Figure 15 shows how de- Ahasveros’ horse (fig. 34) and Esther knee- whereas no stone from Liège with this The sixteenth century saw the rise of tin- the popular tin-glazed wall tiles, like tres of hearthstones. However, there must corative a combination of hearthstones ling before Ahasveros (fig. 35). subject has been found, although it is po- glazed wall tiles. Although the use of wall Dierck Claesz. Spiegel with his decorated also have been production centres in the can be. pular on jugs from Raeren, which is close tiles was probably introduced from the floor tiles (fig. 67), could hardly compete. Northern Netherlands, as decorations like It is difficult to trace back the town or fa- Scenes from the New Testament to Liège (fig. 53). Iberian Peninsula, the most important Spiegel’s stove tiles were more succes- the Dutch Virgin in the Garden of Holland mily arms on hearthstones to particular The evangelists Matthew, Mark, Luke and The evangelists occur only on stones from decorative motifs came from Italy. Early- sful, witness the one found in Batenstein and the Dutch lion (fig. 2), popular around prints, but stones with cartouches (fig. 16) John were portrayed on hearthstones Antwerp, but the annunciation and the sixteenth century Spanish tiles found Castle (figs. 68 and 69). Although tiled sto- 1600, would certainly not have been ap- can be linked to the ‘banderole’ prints of with goose quill and scroll and accompa- birth of Jesus have been found on stones on house sites in Amsterdam (fig. 50), ves were replaced by cast irons ones in the preciated in the southern Spanish provin- Hans Vredeman de Vries (1527-1606), see nied by their respective symbols; they are from both Antwerp and Liège. Arnemuiden (fig. 51) and Zierikzee prove course of time, they were still used and ces. figure 17. positioned in a simple landscape with a that non-noble households too could now produced in our country in the nineteenth The stones were fairly small, no more than tree on either side (figs 36-39). All these Images on hearthstones and wall tiles afford imported luxury ware. century (fig. 70). 15 centimetres by 10, but they were qui- Scenes from the Old Testament stones were made in Antwerp. Dutch wall tiles show a variety of around Floor tiles also followed Italian shapes and From the early-seventeenth century on te thick, sometimes as much as 15 centi- A stone found in Utrecht shows the Fall The stories the evangelists told in- six hundred different scenes from the decorations. The tin-glazed floors Henry III hearthstones too were being replaced by metres. from Grace, complete with tree, snake and spired artists and craftsmen, that of the Bible, and consequently most of the of Nassau (1483-1538) ordered in Antwerp the more heat resistant cast iron. apple (fig. 18), whereas some stones made Annunciation being one of the best- scenes on hearthstones also occur on wall for his palace (fig. 52) are not characteris- The ornaments on hearthstones in Antwerp just show Eve handing Adam known. Stones with this subject were tiles, except three: the scenes of Susanna tic of those produced in the Netherlands Up to the early-twentieth century The most important source of inspiration the apple underneath an archway (fig. 19). made, in several variations, both in Liège being accused of adultery, of Daniel expo- at the time, but the floors of the abbey In the course of the seventeenth century a for the decorations on hearthstones were The stone in figure 3, picturing Cain killing (figs 40 – 42) and in Antwerp (fig. 43). sing the elders and of the elders on their of Herkenrode (1532), with their animals new type of building ceramics, terracotta, popular prints on a wide range of subjects. Abel was also found in Utrecht; Museum Two stones portraying the birth of Jesus way to being stoned. in landscapes and portrait busts (fig. 53), came into use and remained being produ- Two main groups of subjects can be distin- Vleeshuis in Antwerp possesses a stone have been found, one from Liège (fig. 44) Just like with hearthstones prints were of- are. Almost identical floors from the same ced until the early-twentieth century. See guished: religious and more secular ones. with a similar decoration as well as one and one from Antwerp (fig. 45). The ima- ten used as examples for the images on period have been found in Italy. Wasters for instance the entrance of a nineteenth- The former can be divided into Old and with King Melchizedek meeting Abram ge on the stone from Antwerp is by far the wall tiles, many of which people have ma- from Utrecht and Bergen op Zoom indi- century building on Deshima (fig. 72), pro- New Testament scenes, the latter group is (fig. 20). clearer. naged to trace back. cate that the production of tin-glazed duced by Petrus Regout, Maastricht (fig more diverse. Five episodes from the life of Samson, We know of three stones with scenes from floor tiles had already spread to the nor- 73). By the end of the nineteenth century Looking for prints which served as one of the judges of the Israelites, have the life of John the Baptist: one in which he Hearthstones, prints and fire domes thern Netherlands in the first half of the there was a flurry of new factories which examples for the decorations on hearths- been found on hearthstones: Samson te- addresses a group of people (fig. 46), one In the sixteenth century, the age of huma- sixteenth century. made building ceramics for buildings in tones one automatically arrives at the lar- aring the lion to pieces, killing a thousand of him baptising Jesus in the river Jordan nism and the reformation, people started Art Nouveau and Art Deco style. The fa- ge series of prints published in Antwerp Philistines with an ass’s jawbone, carrying (fig. 47) and one in which he is waiting to looking for their own place and role in cre- The seventeenth century çade tablet with a goat’s head in figure 56 (note 2). These prints with their often sim- the gates of Gaza, being robbed of his hair be beheaded (fig. 48). ation and in this search the Old Testament In the first few decades of the seventeenth was made by the Amphora factory in 1912; plified imagery made the stories from the and blinded by his enemies and destroy- was an important source of inspiration, century the production of square wall tiles the design for the tablet, together with Bible easily accessible to anyone and it is ing the temple (figs 21, 22, 23, 24 and 5). Other scenes from the New Testament more so than the New Testament, which with decorations closely resembling those the mould, may have come from the de- no wonder that the producers of hearths- Several episodes from the life of David, The parable of the good shepherd is pictu- is clearly reflected in the themes used by on sixteenth-century floor tiles was very funct Haga factory, which produced terra- tones used them as examples. second king of the Israelites, have also red on a stone from Antwerp (fig. 49). Two both artists and craftsmen. important in the fledgling Dutch Republic cotta flowerpots with handles in the form The stone with Cain and Abel for instan- been identified. There is the scene in stones from Liège show the crucifixion A popular theme was that of the virtuous (figs 54 and 55). Wall tiles and majolica of goats’ heads (fig. 74). ce seems to have been based on a design which David kills Goliath (fig. 25), but the- and Saul on the road to Damascus respec- housewife: while medieval female saints

114 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 115 preferred dying a martyr’s death to losing speaking countries, but also in Scandinavia, decisive answer as to the stove’s owner’s tiles can be identified. Although the head Martin Luther and the Ten A Parable their virginity, sixteenth century man pre- England and The Netherlands. From the religion. Tiles which do will be called ‘indi- is missing, this person has been identi- Commandments For the last of the fairly complete ferred a woman who fought her seducer, fourteenth century they became regular cative reformation tiles’. fied by his necklace and its enormous je- One of the practically undamaged Culemborg tiles a parallel was found in like Judith did. Not just makers of hearths- features in the homes of both the nobility wel-studded pendant, which he is also Culemborg tiles shows people listening a tile from Darmstadt (figs 19d and 30). tones, other craftsmen as well used this and wealthy townsmen. The reformation tiles of the Kranenburg wearing in a woodcut by Lucas Cranach attentively to a man standing in a pulpit. In Unfortunately this tile itself is lost, but the story to decorate their work, see for in- The richly decorated fronts of the tiles stove the Younger, as Duke Johann Friedrich a separate frame it says 3.GBO, which is an photo clearly shows that the architectu- stance the majolica plate in figure 54. on the Culemborg and Kranenburg sto- After having been forced to sell his an- von Sachsen (1503-1554), champion of the abbreviation for the third commandment. ral frames were identical and the images The fire dome dug up in North Holland ves were made with the help of moulds, cestral castle and possessions Hoyko Reformation (figs 14 and 15). Woodcuts of the Ten Commandments were too, although one of the figures in (fig. 55) proves that craftsmen also used the backs had a moulding with which to Manninga (-1568) probably lived at by Lucas Cranach the Elder served as the Culemborg tile was damaged and la- the work of other craftsmen as examples, mount them to the stove itself (fig. 3) Kranenburg manor house near Zwolle, Decorations in Renaissance style examples for the decoration on this and si- ter touched up. The image has been inter- not just prints. The biggest applique the which his wife, Johanna Mulert, had in- Not all images carried an explicit mes- milar tiles (fig. 22, notes 20 and 21). The im- preted as the Prodigal Son taking leave of potter used to decorate this object (fig. 56) The Protestant iconography herited. The Mulerts were very Catholic, sage, some were purely decorative, like portant role of the Word makes it a refor- his father. was clearly based on the hearthstone with German scholars tried to find out if there but Hoyko, one of the instigators of the the band of putti and the two heads with mation tile, but not yet an indicative one. Susanna before the judge (fig 7); the smal- was a category of images acceptable only Breaking of the Images in the province hair in the form of acanthus leaves (fig. An identical tile, both with respect to de- What did the stoves look like? ler decorations of cherub heads and por- to Protestants, calling tiles with this kind of Groningen, was an early and fervent 16) on either side of this band. These gro- coration and architectural frame, is in the Both the Kranenburg and the Culemborg trait busts were also inspired by hearths- of decoration ‘reformation tiles’. One of follower of the new faith. After his death tesques were typical of this phase of the possession of the Museum für Kunst und stoves had horizontal and vertical bands tones (fig. 57). the problems, however, was that sever- in 1568 Johanna married a Spaniard, a Renaissance and they contributed to the Kulturgeschichte in Marburg, and accor- decorated with Renaissance grotesques. al motifs were supra-confessional, as the Catholic, and in 1580 Kranenburg was de- very fashionable and rich impression the ding to Konrad Strauss the man preaching The Kranenburg stove was completely Catholics too developed a new iconograp- stroyed by fire. This makes it all but certain stove must have made (note 15). from the pulpit is Martin Luther. The prea- made of tiles with a green or polychrome hy, drawing from the same source as the that the tiled stove with indicative refor- cher’s features do resemble the Reformer’s tin glaze. The Culemborg stove, however, Images for image breakers Protestants. The parable of the Prodigal mation tiles found during excavations in The Culemborg tiled stoves and the image is in the same tradition as probably consisted of a bottom part of The Protestant tiled stoves of Hoyko Son e.g. is considered typically Protestant 2004-2005 belonged to Hayko Manninga, In the grounds of Culemborg Castle the the predella by Lucas Cranach the Elder cast iron sheets with dark brown tiles on Manninga (-1568) and Floris van by some, seeing that it was faith that res- the only Protestant to live there. remnants of at least three tiled stoves on the Reformation altar in Wittenberg the upper parts. for a reconstruction of a Pallandt (1537-1598) tored the son to his father’s grace, while were found. The two oldest, consisting (figs 19a, 23, 24 and 24a). So, if the prea- similar combination stove. Ria de Oude - de Wolf and Herman Vrielink others consider it a typically Catholic sto- Biblical themes of plain green niche tiles, were situa- cher is indeed Luther, this would make the ry, as it was very popular in Jesuit prea- Two glazed tiles, one monochrome green ted in the private rooms of Elisabeth van Culemborg tile an indicative tile. Conclusion In the sixteenth century either party in ching. According to the German scholar and the other polychrome, show the ‘law Culemborg (1475-1555), located both in There are three more tiles whose decora- At Kranenburg a number of indicative re- the political and religious controversy Julia Hallenkamp-Lumpe there is only one and grace’ theme, leaving no doubt about the castle itself and in the ante-castle (figs tions seem to be derived from Cranach’s formation tiles were found which led to the which culminated in the Eighty Years War Biblical theme which makes a tile deco- the stove’s religious colouring (figs 5 and 17 and 18). The tiles of the third stove are woodcuts of the Ten Commandments. conclusion that the owner of the stove was (1568-1648) put about a lot of propaganda ration distinctly Protestant, namely ‘law 6). The Germanisches Nationalmuseum in quite different, dating at the earliest from On one we see Potiphar’s wife who has a follower of the Reformation. Although images, both on paper, and on things for and grace’, also called ‘fall and redempti- Nuremberg possesses a complete tile of the second quarter of the sixteenth centu- just tried to seduce Joseph, which image clearly inspired by the Reformation, it everyday use. See for instance the ‘monk on’, in which God’s grace is put above the this type (fig. 7, note 7). ry (fig. 19). Elisabeth was succeeded by her Cranach used to illustrate the 10th com- is not certain if there is an indicative re- beaker’ from Culemborg Castle, ridiculing law of the churches. In 1529 Lucas Cranach Another indicative reformation tile, whose nephew Floris van Pallandt (1537-1598), mandment (fig. 19 and 25). Then there is a formation tile among the Culemborg ti- the Catholic clergy (fig. 1, Vormen uit Vuur the Elder made a complicated woodcut decoration seems to be derived from the who was born a Catholic, but became a tile with the image of a man leaving a tent les. The date of the stove strongly points 198). In the grounds of this castle they also of this theme (fig. 4) which also occurs on same woodcut by Cranach (fig. 4), shows Protestant in 1564. He was, among other while nervously looking behind him (Fig. at Floris van Pallandt being its owner, found the remnants of a tiled stove whose stove tiles, albeit in a simplified form. The the devil disguised as a monk (figs 8 and things, actively involved in the Culemborg 19). This decoration, like the one on the which would make it an expression of his decorations seem to suggest that its sym- only other stove tiles telling one decisively 9, note 8). Breaking of the Images and in 1586 forba- tile from Leipzig in figure 27 was derived Protestant convictions. pathised with the Reformation, as did tho- which side their owner was on are those A tile with the image of a wealthy man and de all Catholic services within his sphere from a woodcut by Cranach for the seven- se on the stove found in the former manor with images mocking the Catholic church his wife gorging themselves on a copious of influence (notes 18 and 19). th commandment (fig. 27). Finally there house Kranenburg about its owner, which and its servants and those with the por- meal refers to the Last Judgement; a si- is a fragment, with the image of a town, indeed they were. However, one has to be traits of Reformers and Protestant rulers, milar tile from Paderborn shows Lazarus The tiled stove of Floris van Pallandt which was also part of a commandment Dutch tiles in the ‘Sabil Kuttab’ of careful when labelling images as ‘protes- although the latter were sometimes pla- the leper lying under the table, next to a This stove consisted mainly of large rec- tile.This has been inferred on the analogy Sultan Mustafa III tant’, for what are the criteria? ced next to Catholic rulers as an appeal for dog (figs 10 and 11, note 9). A fragment of tangular tiles (fig. 19) with decorations of a complete tile from Hessen with a si- Jaap Jongstra peace in the religious conflicts. a tile with the creation of Eve may have be- which seem to refer to Biblical stories. milar image of a town and the same archi- Tiled stoves In this article the term ‘reformation tile’ longed to a text tile; the same scene was About three of these tiles have been pre- tectural frame as the Culemborg tiles. In In June 2008 a Cairo sabil kuttab (a combi- In the Middle Ages a closed source of heat will be used for all stove tiles with decorati- used to illustrate the first article of the served more or less intact, of a fourth the tile from Hessen two people seem to nation of a place where water was given to was introduced: a stove clad with ceramic ons clearly influenced by the Reformation, Creed on a tile from Leipzig (figs 12 and about half has survived. Besides these ti- be swearing an oath and this is the image passers-by, the sabil, and a Koran school, tiles, causing the heat to be distributed especially the so-called text tiles with 13). les and fragments of similar ones lots of Cranach used for the second command- the kuttab), was the subject of a two-week more evenly and retained long after the texts from religious doctrine or the Ten pilasters, ornamental moulding etc., or ment (figs 28 and 29). research project (fig. 1). The project was fire had been extinguished (fig. 2) Tiled Commandments, illustrated by an image. Portraits fragments thereof have been found (figs set up by Dutch scholars and the Dutch- stoves were found mainly in German- However, these tiles alone do not give a Only one of the people on the six portrait 19 and 21). Flemish Institute in Cairo. In Egypt they

116 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 117 co-operated with six young professionals ced them and various workshops used the of decorative terracotta started by Otto building activity. In a rubbish hermpit at Johannes took over the business in 1674 Hercules (note 62), now in the Museum De from various scientific institutes in Cairo. selfsame decorations, often for dozens of Reyersz. van Schaijck in The Hague in 1628. what is now Amsterdamse Veerkade 21 the and in 1681 he was admitted to the St Schotse Huizen in Veere. The female herm The project aimed at documenting and in- years (fig. 10, notes 19-21). In 1991 it had already been remarked upon broken remains of two terracotta chimney Lucas guild, just like his father before him in figure 19 was found in situ, when the ol- vestigating Sultan Mustafa III’s sabil kut- Stylistically the landscape tiles can be rou- that in The Hague and its direct environ- cheeks attributed to Van Schaijck (fig. 4, (notes 36 and 44). Johannes died in 1704. dest house in Gennep was being renova- tab, built between 1758 -1760, both with ghly divided into two groups: characte- ment many more parts of terracotta chim- note 21) were found, just like in the soil of ted. The terracotta cheeks in figure 9 are respect to the building itself and to its so- ristic of the first is the way the clouds are ney cheeks were found than elsewhere several other canals and streets built to ac- Terracotta chimney cheeks by Van of special interest because stylistically cial and historical background. painted (figs 11 and 12). They were presu- in the country (note 5) and in 1993 these commodate the new residents. Schaick they show the transition from Classicism mably painted by two different painters at finds were linked to Van Schaijck’s work- Van Schaick’s chimney cheeks were made to Baroque. A discovery most and parallels can be found in the li- shop (note 6). Roel Wuite’s photo archive Archival data concerning Otto Reyersz. of strongly ferruginous river or sea clay, For comparison purposes a visit was also terature (note 22). They all date from the made it possible to identify the Groningen van Schaijck and his son Johannes which when fired became bright red on Van Schaijck chimney cheeks in the paid to a sabil kuttab, built between 1750- second and third quarters of the eight- statues, dating from around 1650-1660, as Otto Reyersz. van Schaijck was born in the outside. It is not known where father Baroque style (ca 1650-1670) 1751 by Mustafa III’s predecessor, Sultan eenth century and have been attributed products from the same workshop. Direct Utrecht around 1600, where he married and son Van Schaijck obtained their clay. After 1650 the severe Classicist lines of Mahmud I (1696-1754). In this reasonably to Amsterdam. The second group is more parallels are to be found in ‘s Lands Huys Jannchjen Coos in 1625 (note 25). He star- The cheeks consisted of loose elements, Van Schaijck’s earlier chimney cheeks be- well preserved building with its specta- diverse and may have been decorated by in Hulst (fig. 3), as well as in several other ted producing terracotta in 1628; the ter- which were made with the help of hol- came the rounded lines of the Baroque, cular tile-work from various periods and five different painters (figs 13 and 14). This stately homes (notes 8 and 9). racotta flowerpot in figure 5, found in The low wooden moulds. The wet, malleable while decorations became more frivolous parts of the world (fig. 2) they discovered group is harder to attribute, as there are Terracotta chimney cheeks by Van Hague, may have come from his work- clay was pressed deeply into the moulds, and abundant, with a frequent use of putti three wall niches with eighteenth-century no clear parallels in the literature. Schaijck were found in places as far apart shop. Unfortunately, it is not clear if he was which, after firing, made for hollow final (figs 20-24). Dutch tiles (fig. 3). There are 1242 flower tiles (note 26), 1079 as Groningen and ‘s Hertogenbosch and already living in The Hague at the time, as products. To prevent cracking because of Castle Heeswijk in Heeswijk-Dinther pos- Sabil kuttabs in the old Mameluke style with a lily and 163 with a rose. They may even Bruges. data for late 1626 to early 1630 are missing shrinkage during firing more massive clay sesses two pairs of terracotta chimney were rectangular with one to three faca- also have been produced in Amsterdam, from the municipal archives and his place masses were dented or tracks were gou- cheeks from this period; one pair con- des (fig. 4). Both Mahmud I’s and Mustafa but Rotterdam has been suggested as well The evolution of the fireplace and experi- of abode is not mentioned in the patent ged out (figs 7 and 8). sists of two statues of a man and a wo- III’s sabil kuttabs were built in the later, (note 27). ments with artificial stone from 1628 allowing him to start making When in place the terracotta chimney man, identical to the ones in figure 3 more ornate Osman baroque-rococo Around the late-twelfth century the flowerpots. In 1627 he was not yet living cheeks often got a topcoat of whitewash, and the other consists of statues in the style, which is a combination of European With the tile-work in the Cairo sabil hearth place moved from the middle of in The Hague, or owned less than f 1000, to make them resemble stone. The orna- form of putti (fig. 24). Neither were origi- and Osman style elements (note 11). kuttabs there are now two known locati- the room to a side wall and a hood was as his name is not on the tax registers for ments were sometimes accentuated with nal to the castle. The Centraal Museum in ons in the Middle East where Dutch tiles added; the hood rested on two stone or that year. gold leaf, or painted in polychrome, espe- Utrecht has three complete pairs of ter- The Dutch tiles in Mustafa III’s sabil were used and are still in situ, Istanbul wooden shores, which in their turn were In 1629 Van Schaijck appears to have ex- cially the chimney statues (note 51). There racotta chimney cheeks by Van Schaijck kuttab being the first. Special about the Cairo ti- supported by struts. These struts lost tended his terracotta production to are, however, examples of chimney cheeks and one which has not been so comple- The upper parts of the four walls of the sa- les is that they were used in Islamic religi- their supporting function in the course hearth tiles and struts and jambs for fire- with their original terracotta colour (figs 9 tely preserved. One pair consists of two bil are covered in Dutch tiles (fig. 5). Two ous buildings. of time and developed into non-suppor- places, but again the patent document and 10, notes 52 and 53). female herms identical to those found on main types of tiles were used: landscape ting columns. Now that they no longer does not mention his place of abode. Only The elements Van Schaijck’s chimney an archaeological site in The Hague (figs. tiles and two types of flower tiles (figs 6, had a supporting function, people tried on 8 January 1630, with the baptism of his cheeks basically were made up of were a 25 and 26), another pair is identical to the 7 and 8). The landscape tiles look darker to find cheap alternatives for the stone first child, do we come across his name in base, a middle part, sometimes consisting pair from the Groningen museum (figs than the flower tiles and the two types Terracotta chimney cheeks from the struts (note 12). Three Englishmen, living the archives for The Hague (note 30). of two parts, and a console. 27 and 2), the third, decorated with dan- were applied to the walls in a contrasting The Hague studio of Otto Reyersz. in Rotterdam, experimented with artificial In 1634 he bought two houses and in 1636, cing putti (fig. 28), was found in the soil pattern (fig. 8). van Schaijck (1628-1674) stone made of gemenghde Cleye (mixed 1642 and 1648 he obtained some further Van Schaijck chimney cheeks in the Dutch near Zuilen (Utrecht). The fourth, incom- Nowadays there are still ca 2100 tiles and Hans van Gangelen, Egge Knol, Gert clay), the famous architect Hendrick de patents; the archival data from 1636 clea- classicist style (ca 1630-1650). plete, pair consisting of two pilasters de- fragments of tiles on the walls. 845 of the- Kortekaas and Roel Wuite Keyser obtained a patent for imitati- rly mention the fact that Van Schaijck now Figures 12 to 18 show the kind of forms corated with putti (note 72) was dug up se were classified as landscape tiles, with a on marble in 1612 (note 14) and for cas- produced earthenware, in the document and decorations Van Schaijck used for his in Utrecht; Klinckaert attributes this pair total of 65 different decorations. Several terracotta chimney cheeks found ting chimney cheeks in geduyrig pleyster from 1642 he is called a ‘potter’ and the chimney cheeks in this period, the angular to a Utrecht porcelain and faience factory, The tiles were examined for their materi- both in the province and the town of (plaster of Paris) in 1617 (note 15). In 1634 patent from 1648 gave him permission to forms of the architectural parts in comple- but it seems much more likely it was pro- al-technical qualities and it became clear Groningen, notably a woman in a long, an Englishman who had bought two plas- make sculptures of earthenware for the te accordance with the renaissance buil- duced by Van Schaijk (notes 73 – 77). The from differences in e.g. size and colour classical gown (fig. 1) and a warrior and wo- ter of Paris chimney cheeks in Amsterdam, embellishment of fireplaces, doors and ding style of the time. Gruuthusemuseum in Bruges possesses a that, although presumably from the same man in Roman clothing (fig. 2, note 2) were noticed similar plaster cheeks in a stately windows (fig. 6, note 34). The fact that Chimney cheeks of the type in figure 4 pair of chimney jambs identical to pieces workshop, they did not all belong to the described in a publication by Kortekaas et home in Diemen (note 17). patents granted by the States General have been found in various places, of- of a chimney found in ‘s Hertogenbosch same batch. There are four tiles, howe- al. in 2009; they could, however, not give a were operative in the entire area of what ten they were not in their original locati- (fig. 29, note 79). Figure 30 shows the com- ver, which are so different in various res- definitive answer as to where these chim- Expansion of The Hague in the seven- is now The Netherlands explains why Van on, but had been replaced. A pair of Van plete chimney cheek found in Dordrecht pects that they must have been made so- ney cheeks were produced. teenth century Schaijck’s chimney cheeks have been Schaick classicist chimney cheeks with in 1997. mewhere else (fig. 9, note 15). It is difficult In their search for an answer they teamed In the early-seventeenth century The found scattered over this whole region. female herms will be replaced at Oude Of course the possibility that other potters to determine where the landscape tiles up with Roel Wuite who had collected a Hague was a popular place to settle, and Van Schaijck made his will in 1674, short- Delft 73, in Delft (fig. 17, note 61). Figure 18 produced comparable terracotta products were made, as all Dutch tile makers produ- lot of information about the production the increase of inhabitants led to a hectic ly after which he must have died. His son shows a male herm, probably portraying should be taken into account. We know of

118 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 119 a Haarlem pottery which made beauti- Stained glass from the Late Middle Ages Moreover, the former also tried their hand and the firms of Hamelberg and Grolleman fully decorated garden vases in the third About a third of the ca 8,400 fragments of at ‘new’ kinds of pottery, but it was the de- (fig. 1). Typically they all continued to pro- quarter of the seventeenth century (note stained glass date from the Late Middle mand for house and garden ornaments duce other types of earthenware besi- 82) and in Utrecht a mould was found for Ages. The panes, or fragments thereof, and building ceramics especially which in des terracotta. The same goes for the the production of earthenware or plaster are between 1 and 4 millimetres thick and the 19th century led to the establishment Groningen terracotta factory (1873-1898), building elements with a renaissance de- sizes must have varied tremendously. The of factories specialized in terracotta. and the terracotta factory De Nijverheid coration (fig. 32, note 83). However, most decorations range from simple floral and in Lemmer, There were many other pot- seventeenth-century chimney cheeks that geometric motifs to more complex ones, Garden ornaments ters and pottery factories for whom the we know of were made by Otto Reyersz. sometimes combined with short texts. There seems to have been a surprising production of, especially, garden cera- van Schaijck. (figs 2-7) continuity in the production of garden de- mics was an important source of income, corations: from archaeological finds and even though they did not specialize in ter- Stained glass from the sixteenth century early inventories it appears that some pot- racotta. About two thirds of the stained glass was ters already produced garden decorations The Roermond glass find: made in the sixteenth century. The deco- like large vases and statues of mythologi- The end an introduction rations reflect the transition from the late cal figures in the eighteenth and late-se- Most specialized terracotta factories were Jente van den Bosch Gothic period to the Renaissance to a freer, venteenth century (notes 1 and 2). The closed before 1900, some struggled on qualitatively better, style. Remarkable factory of garden ornaments, founded by into the 20th century. Terracotta pro- In December 2009 archaeologists came is the increased use of architectural ele- Wopke Cnoop in Bolsward around 1765, ducts, especially the building ornaments upon an enormous and very variega- ments, ornaments and grotesques as well continued to produce ornaments, garden did not find favour anymore in the eyes of ted treasure trove of glass on a site in as extensive texts and names. (figs 8-16) decorations and pipes during the entire the building world; Van der Kloes, profes- Roermond (note 1). The find, consisting nineteenth century (note 3). sor of building materials in Delft, was very of ca 1 to 1.5 million glass fragments and Production waste critical of both the material and the ap- weighing about 1,200 kilos was discover- Based on the fact that some 170 glass frag- Terracotta pearance of the ornaments (note 10). ed in a cellar, which just like the house ments were selected which are conside- In the nineteenth century several terracot- However, the ceramic artist Willem above it had been in use from the mid- red to be waste of the production of win- ta factories which did not originate from Brouwer was to play an important role in sixteenth century to 1665 at the latest, this dow glass it is thought that a producer a potter’s workshop were founded in the the rehabilitation of ceramic building or- being the year in which a fire erased the of window glass, who had collected this Netherlands. One of the three most im- naments with his technically and artisti- built-up area (fig. 1). Apparently circum- huge amount of glass for reuse, may have portant ones was the Zeist terracotta fac- cally much better products (note 11) and stances in the cellar were favourable, as been established in the building. tory, whose Zeister kachels, stoves made nowadays the production of building ce- the glass was extremely well preserved. of faience, became a household word (fig. ramics is important for the survival chan- About 9,500 fragments were selected for 2, note 6); by the way, the delftware pot- ces of ceramic firms. further investigation, however, due to lack ter H.A. Piccardt made similar stoves (fig. of funds a lot of work has still to be done. Some notes on potters and 3, note 7). The other two were the Utrecht thefashion for terracotta in the terracotta factory, which also produced Plain glass nineteenth century stoves and the Arnhem terracotta factory. The major part of the find consists of plain Adri van der Meulen and Paul Smeele All three factories exhibited their products glass panes, mostly fragments, but also in trade fairs: the Utrecht terracotta facto- some complete or almost complete ones. A variegated assortment ry for instance showed a mantelpiece, sta- They are mainly between 1 and 2 millime- Besides kitchen ware Dutch potters, sin- tues and other ornaments in Haarlem in tres thick, but vary greatly with respect to ce 1700 mostly concentrated in Friesland, 1861 (fig. 4). Another way of reaching the form and size. The plain glass probably Western Brabant and Gouda, had always public was to advertise in the newspapers, dates from the same period as the deco- produced things such as garden vases and this was especially done by the factories’ rated glass, although there are no stylistic decorations, moulds for the sugar indus- agents. characteristics on grounds of which to di- try and chimneypots and sewage pipes rectly date it. for the building industry. Around 1800, Potters turned terracotta manufacturers during the Napoleonic time, the ceramics Some potters too specialized in terra- Coloured glass industry went through a difficult period, cotta, several of them setting up shop in There are hundreds of fragments of colou- but because of their versatility the produ- Deventer, at the time the centre of the ear- red glass without decorations; on the basis cers of lead glaze earthenware were much thenware industry in the eastern part of of colour, thickness and form most of them more successful at holding their own than the country. The Frisian Douwe Draaisma can be dated to the Late Middle Ages. the producers of porcelain and faience. was one of them, as were Gerrit Jan Hamer

120 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 121 Literatuur Cools 2001 Fock 2001 Groneman 1959 Henkel 1999 Jager/Schadee 2009 H. Cools, Mannen met macht. Edellieden en de C.W. Fock (red.), Het Nederlandse interieur in A. Groneman, ‘De 16e-eeuwse tegelvloe- M. Henkel, Der Kachelofen- Ein Gegenstand I. de Jager en N. Schadee, Tegels uit Rotterdam moderne staat in de Bourgondisch-Habsburgse beeld 1600-1900, Zwolle 2001. ren in het kasteel der Nassau’s te Breda en der Wohnkultur im Wandel. Eine volkskün- 1609-1866, Zaltbommel/Rotterdam 2009. landen (1475-1530), Zutphen 2001. enige andere producten van oud-nederland- dig-archäologische Studie auf der Basis der Franz 1969 se majolicanijverheid; een nieuwe toeschrij- Hildesheimer Quellen, (electronische publica- Joliet 1999 Dolfin/Kylstra/Penders 1989 R. Franz, Der Kachelofen. Entstehung und ving aan Guido Andries’, in: Mededelingenblad tie: http://webdoc.sub.gwdg.de/diss/1999/ W. Joliet, Rotterdamer Wandfliesen in M. Dolfin, E.M. Kylstra en J. Penders, Utrecht. kunstgeschichtliche Entwicklung vom Vereniging van Vrienden der Nederlandse henkel/inhalt.htm), Göttingen 1999. der Pagodenburg im Schlosspark von De huizen binnen de singels. Beschrijving. Zeist Mittelalter bis zum Ausgang der Klassizismus, Ceramiek 16 (1959), pp. 1-25. Nymphenburg zu München, Kõnigswinter 1989. Graz 1969 Herpel 1923 1999. Benerink 2011 Groot/Hoekstra 1986 J.C. Herpel, Het oude raadhuis van G. M. H. Benerink, Archeologische Begeleiding Doorman 1940 Fuhring 1997 H.L. de Groot en T.J. Hoekstra, ‘Baksels en ’s-Gravenhage,- ’s-Gravenhage 1979. Joliet 2001 en Archeologische Opgraving Plangebied G. Doorman, Octrooien voor uitvindingen in P. Fuhring, Vredeman de Vries, part I. Hollstein’s misbaksels. Resten van een middeleeuws W. Joliet, Rotterdamsch modellenboek voor Quartier Damianus, Roermond, (Rapport SOB de Nederlanden uit de 16-18e eeuw. Den Haag Dutch and Flemish etchings, engravings and industriegebied’, in: Vondsten uit het ver- Hoekstra 1986 tegels afkomstig van het tegelbakkersgilde, Research), Heinenoord 2011 (concept). 1940. woodcuts 1450-1700, vol. XLVII, Rotterdam/ leden. Oudheidkundig bodemonderzoek. T.J. Hoekstra, ‘Oude Gracht 99’, Archeologische Kõnigswinter 2001. Amsterdam 1997. Archeologisch jaarboek 1986. Maastricht/ en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Bredius/Rooyen 1880-1881 Drunen 2012 Brussel 1986, pp. 46-61. Utrecht 1985, Utrecht 1986, pp. 187-197. Jong 1957 A. Bredius en A.J.S. van Rooyen, ‘De boe- A. van Drunen, ‘Schouwwangen van terracot- Gelder 1913 O.J. de Jong, De reformatie in Culemborg, ken van het oude St. Lucasgilde te ’s- ta in ’s-Hertogenbosch’ in: R. van Genabeek, H.E. van Gelder, ‘Haagsche cohieren I (1627)’ Haan 2005 Hoffmann 2001 Assen 1957. Gravenhage’ in: F.D.O. Obreen (red.), Archief E. Nijhof, F. Schipper en J. Treling (red.), Putten in: Die Haghe Jaarboek 1913, pp. 9-67. J. de Haan, Hier ziet men uit paleizen. Het C. Hoffmann, ‘Renaissancekacheln aus dem voor Nederlandsche Kunstgeschiedenis. Deel 3. uit het Bossche verleden. Alphen aan de Maas Groninger interieur in de zeventiende en acht- Altbestand des Kulturhistorischen Museums Jong/Groot 1988 Rotterdam 1880-1881, pp. 255-298. 2012 (publicatie in voorbereiding). tiende eeuw. (Groninger Historische Reeks 31), der Hansestadt Stralsund’, in: C. Hoffmann en M. de Jong en I. de Groot, Ornamentprenten Gelder 1914/1915 Assen 2005. M. Schneider (red.), Von der Feuerstelle zum in het Rijksprentenkabinet, vol. I, Amsterdam Buyle 1990 Dubbe 1966 H.E. van Gelder, ‘Haagsche cohieren II (1674)’ Kachelofen. Heizanlagen und Ofenkeramik 1988. A. Buyle, ‘Meer over de fragmenten van een B. Dubbe, De kacheloven in onze gewesten. in: Die Haghe Jaarboek 1914/1915, pp. 1-117. Hallenkamp-Lumpe 2006 vom Mittelalter bis zur Neuzeit; Beiträge des kacheltegel uit het Hof van Hoogstraten Lochem 1966. J. Hallenkamp-Lumpe, Studien zur 3. wissenschaftlichen Kolloquiums Stralsund Jongh z.j. te Brussel: het embleem van Isabella van Gielen 2004a Ofenkeramik des 12. bis 17. Jahrhunderts an- 9.-11.Dezember 1999, (Stralsünder Beiträge M. de Jongh, De Zutphense glasvondst en ge- Portugal’, in: Monumenten & Landschappen Dubbe 1987 W.N.Th.M.B. Gielen, ‘Een terracotta schouw in hand von Bodenfunden aus Westfalen-Lippe. zur Archäologie, Geschichte, Kunst und brandschilderd glas in Nederland van vóór 1600, 9-1 (1990), pp. 52-56. B. Dubbe, ‘Een vondst van gotische kachelte- het Landhuis te Hulst’ in: Zeeuws Erfgoed 3-2 (Denkmalpflege und Forschung in Westfalen Volkskunde in Vorpommern III), Stralsund Zutphen z.j.. (rapport op CD van de gemeen- gels in de Deventer binnenstad’, in: Antiek 21 (2004), p. 15. 42), Mainz 2006. 2001, pp. 97-164. te Zutphen). Buyle/Fourny 1988 (1987), pp. 329-336. A. Buyle en M. Fourny, ‘Les céramiques à Gielen 2004b Hallenkamp-Lumpe/Peine 2009 Hollestelle 1959 Jongstra 2003 emblèmes héraldiques’, in: Des traces d’un Dumortier 1997 W. Gielen, ‘Delen terracotta schouw in J. Hallenkamp-Lumpe en H.-W. Peine, J. Hollestelle, ‘Haardstenen’, in: Bulletin van de J. Jongstra, ‘Nieuwe aanwinst: drie Chinese pelletier-four-reur et un choix de cérmiques à C. Dumortier, ‘Majolica production in Landhuis Hulst teruggevonden’ in: Zeeuws ‘Renaissancezeitliche Reliefkacheln und gus- KNOB 12 (1959), pp. 257-276. tegels’, Keramika 15-1 (1993), pp. 26-28. Bruxelles, vers 1500, Le Folklore Brabançon 257 Antwerp: the documentary evidence’, in: Erfgoed 3-3 (2004), p. 22. seiserne Ofenelemente von Schloss Horst -(1988), pp. 82-86. D. Gaimster (ed.), Maiolica in the North: The (Phase V: 1554 bis 1582)’, in: H.-W. Peine en Hollstein / New Hollstein Jongstra/Theunissen 2008 Archaeology of Tin-glazed Earthenware in Gierveld/Pluis 2005 J. Hallenkamp-Lumpe, Forschungen zu Haus Dutch and Flemish etchings, engravings and J. Jongstra en H. Theunissen, ‘Caïro revisited. Carmiggelt 1991 North-West Europe c. 1500-1600, (British A.J. Gierveld en J. Pluis, Fries aardewerk. Horst in Gelsenkirchen. Die mittelalterlichen woodcuts. Conservering van Nederlandse tegels in de A. Carmiggelt, Een beeld van een vondst. Museum Occasional Papers 122), Londen Harlingen. Bedrijfsgeschiedenis 1600-1933 en und frühneuzeitlichen Öfen, Mainz 2009, pp. sabil-kuttab van Sultan Mustafa III in Caïro’, in: Haagse archeologische vondsten uit particu- 1997, pp. 107-112. producten tot 1720, Leiden 2005. 81-200. Hoogewerff 1923 Keramika 2008-3, pp. 12-17. lier bezit. (VOM-reeks 1991-4), ’s-Gravenhage G.J. Hoogewerff, ‘De Utrechtse kunstenaarsfa- 1991. Eenhooge/Celis 1988 Goosen 1999 Helbergen/Ostkamp 2009 milie van Schayk’ in: Oudheidkundig Jaarboek 3 Kleijn/Smit/Thunnissen 1999 D. van Eenhooge en M. Celis, Het ‘Hof van L. Goosen, Van Andreas tot Zacheüs. Thema’s A. van Helbergen en S. Ostkamp, ‘Het aar- (1923), pp. 28-34. K. Kleijn, J. Smit en C. Thunnissen, Nederlandse Carmiggelt/Ginkel 1923 Hoogstraten’, de Brusselse verblijfplaats uit het Nieuwe Testament en de apocriefe litera- dewerk’, in: G.R. van Veen, e.a., De broeder- bouwkunst. Een geschiedenis van tien eeuwen A. Carmiggelt en E.J. van Ginkel, De archeo- van Antoine de Lalaing, in: Monumenten & tuur in religie en kunsten, Nijmegen 1999 (3e schap ‘Maria in de Wijngaard’ en ‘onser liever Hove 2008 architectuur, Alphen ad Rijn 1999 (3e druk). logie van Den Haag. Deel 3: de Middeleeuwen. Landschappen 7-4 (1988), pp. 36-62. druk). vrouwe in die Sonne’. Archeologisch onderzoek J. ten Hove, ‘De bezitters en bewoners’, in: M. (VOM- reeks 1993-1), ’s-Gravenhage 1993. naar twee kloostergemeenschappen aan de Klomp, Een Steenhuys ontmanteld: archeolo- Kleyn 1977 Fock 1997 Groeneweg 2009 Nieuwe Kamp in Utrecht. (Basisrapportage gie en historische onderzoek van de havezate J. de Kleyn, Potsierlijk versierd volksaardewerk, Centraal Museum 1928 C.W. Fock, ‘Verwarmd door de Bijbel, De G. Groeneweg, Bergen op Stoom, productie- Archeologie 12), Utrecht 2009, pp. 63-78. Kranenburg in Zwolle, Zwolle 2008, pp. 23-97. Arnhem 1977. Centraal Museum. Catalogus van het historisch ijzeren kachel in het zeventiende-eeuwse bedrijven in de gemeente Bergen op Zoom van museum der stad. Utrecht 1928. Nederlandse interieur’, in: Antiek 32, pp. 462- 1800 tot 1950, Bergen op Zoom 2009. 483.

122 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 123 Klinckaert 1997 Luijten 2001 Ostkamp 2001 Pluis 2009 Smeyers/Stock 1997 Vandenberghe 1989 J. Klinckaert, De verzamelingen van het G. Luijten, ‘Teljoren in druk: een prentreeks S. Ostkamp, ‘Productie en gebruik van pijp- J. Pluis, ‘De geschiedenis van Susanna op M. Smeyers en J. van der Stock Vlaamse mi- S. Vandenberghe, ‘Fragmenten van de kachel- Centraal Museum Utrecht 3. Beeldhouwkunst naar Maarten van Cleve met mannen en aarden en terracotta devotionalia in de haardstenen uit de ztiende en negentiende niaturen voor vorsten en burgers 1475-1550, oven van Lodewijk van Gruuthuse te Brugge’, tot 1850, Utrecht 1997. vrouwen in het rond’, in: Bulletin van het Nederlanden (ca. 1350 – ca. 1550). Het am- eeuw’, in: Tegel 37 (2009), pp. 25-30. Gent 1997. in: Brugge Stedelijke Musea. Jaarboek 1987-88, Rijksmuseum 49 (2001), pp. 152-169. bacht van de heyligenbacker voor Judocis Roodenburg 1993 Brugge 1989, pp. 188-193. Kloes z.j. Vredis, een archeologisch verslag’, in: A. Böing M.-C. Roodenburg, De Delftse pottenbakkers Stock 1998 J.A. van der Kloes, Onze Bouwmaterialen, deel II Martens 1992 en G. Inhester (eds.), Judocis Vredis. Kunst aus in de Gouden Eeuw(1575-1675). De produktie J. van der Stock Printing images in Antwerp, Vermunt 2007 Kunststeen, Maassluis z.j. (2e druk). M.P.J. Martens, e.a., Lodewijk van Gruuthuse. der stille. Eine klosterstatt der Dürerzeit, Borken van rood pottengoed, Hilversum 1993. Rotterdam 1998. M. Vermunt, ‘Drie 16e-eeuwse majolica-ovens Mecenas en Europees diplomaat ca. 1427-1492, 2001, pp. 188-256. uit Bergen op Zoom’, in: Westerheem 56-5 Klomp 2008 Brugge 1992. Ritsema van Eck 1999 Stokroos 1985 (2007), pp. 376-385. M. Klomp, ‘Bouwen en verbouwen’, in: M. Ostkamp 2007 P. C. Ritsema van Eck, Gebrandschilderde ruit- M. Stokroos, Terracotta in Nederland. Het ge- Klomp, Een Steenhuys ontmanteld: archeolo- R. Meischke, H.J. Zantkuijl en P.T.E.E. S. Ostkamp, ‘De ‘sprekende monnik’ uit jes uit de Nederlanden 1480-1560, Amsterdam, bruik van terra cotta en kunststeen in de negen- Vreken 1992 gie en historische onderzoek van de havezate Rosenberg Culemborg. Een reformatorische beker van Zwolle 1999. tiende eeuw, Amsterdam 1985. H. Vreeken, Kunstnijverheid Middeleeuwen en Kranenburg in Zwolle, Zwolle 2008, pp. 97-123. Huizen in Nederland IV. Utrecht, Noord- Floris van Pallandt’, in:Vormen uit vuur 198 Renaissance / Decorative art Middle Ages and Brabant en de oostelijke provincies. Zwolle/ (2007), pp. 26-41. Rooijen/Hoekstra 1996 Strauss 1925 Renaissance, Rotterdam/Amsterdam 1992. Amersfoort 2000. C.A.M. van Rooijen en T.J. Hoekstra, ‘Utrecht K. Strauss, Die Töpferkunst in Hessen. Studien Koldeweij 1982 Ostkamp 2010 between Pleshey Castle (Essex) and the zur Deutsche Kunstgeschichte, Straatsburg Waals A.M. Koldeweij, ‘Een Utrechts herdenkings- Meulen/Smeele 2005 S. Ostkamp, ‘Archaïsche majolica uit de veer- Hasker Convent (Friesland): the origin and 1925. jan van der Waals, Prenten in de Gouden Eeuw, bord uit 1496’, in: Maandblad Oud-Utrecht 55- A. van der Meulen en P. Smeele, De potten- tiende- eeuwse Nederlanden. Tinglazuur pla- distribution of late thirteenth- and early van kunst tot kastpapier, Rotterdam 2006. 5 (1982), pp. 113-115. bakkers van Friesland, Leiden 2005. vuizen en vaatwerk, en hun verwantschap fourteenth-century decorated ﬂoor tiles in Strauss 1966 met gebrandschilderd glas’ , in: Vormen uit the Netherlands’, in: Utrecht: Britain and the K. Strauss, Die Kachelkunst des 15. und 16. Wezel 1999 Kortekaas/Knol/Gangelen 2009 Nieuwhof 2006 vuur 208 (2010), pp. 21-42. continent. Archaeology, art and architecture, Jahrhunderts in Deutschland, Österreich und G.W.C. van Wezel, Het paleis van Hendrik III, G. Kortekaas, E. Knol en H. van Gangelen, M.I. Nieuwhof, ‘De geschiedenis van haardste- Utrecht 1996, pp. 209-215. in der Schweiz, Straatsburg 1966. graaf van Nassau te Breda, Zeist 1999 ‘Verweesd van huis en haard. Een aantal op nen’, in: Polder- Vondsten 2 (2006), pp. 42-45. Ostkamp/Venhuis 2009 drift graakte zeventiende-eeuwse terracot- S. Ostkamp en S. Venhuis, ‘‘tot soulagemente Rosen/Crépin-Leblond 2000 Theunissen 2005 Wiggers 2000 ta schoorsteenbeelden nader belicht’, in: Oirschot 1997 van de schamele gemeente.’ Het Werra-aar- J. Rosen en T. Crépin-Leblond (eds.), Images H. Theunissen, ‘Osmaanse rococo en R. Wiggers, ‘Middeleeuws glas uit Diemen’, in: Hervonden Stad 14 (2009), pp. 79-92. A. van Oirschot, Het grote open haarden boek. dewerk uit de werkplaats van Dierck Claesz du pouvoir. Pavements de faïence en France du Nederlandse tegels in het Topkapi paleis’, in: Westerheem 49-1 (2000). Helmond/Berchem/Antwerpen 1997 (2e Spiegel in Enkhuizen opnieuw bekeken XIIIe au XVIIe siècle, Lyon 2000. Keramika 2005-2, pp. 26-33. Lågers 2006 druk). (1602-1613)’, in: H. Clevis en H. van Gangelen Wouters/Royen/Nys 2008 H. Lågers, Hertsteen en Cronement. (Utrechtse (red.), Werra keramiek uit Enkhuizen opnieuw Ruige 2003 Theunissen 2006a H Wouters, H. van Royen en K. Nys, materiaalcatalogus 2), Utrecht 2006. Olde Meierink 1999 bekeken. Studies aangeboden aan Jan Thijssen. K. L. Ruige, Geloof in glas. Over de oud- H. Theunissen, ‘Als een rivier vol blauw glin- ‘Archaeological window glass from Cistercian B. Olde Meierink, Gipsen bouwsculptuur. Zwolle 2009, pp. 11-76. ste middeleeuwse fragmenten vensterglas sterend water. Nederlandse tegels in de sa- Abbeys: Developing a new method from a Laméris-Essers 2005 Dekemastate te Jelsum (Fr). (Rapport Kolman, van Nederland in Hoorn op Terschelling, bil-kuttab van Sultan Mustafa III in Cairo’, in: selection of relevant excavations throughout T. Laméris-Essers, De wederzijdse invloed van Olde Meierink en Stenvert. Bureau voor archi- Poldermans 1990 Leeuwarden 2003. Keramika 2006-2, pp. 26-32. Europe’, in: Journal of Cultural Heritage, Volume China en Nederland op tegels, Tegel 33 (2005), tectuurgeschiedenis, bouwhistorie en regio- J.M. Poldermans, ‘Haarlem, pottenbakkers 9, Supplement 1, pp. 101-106, Amsterdam pp. 4-9. nale geschiedenis), Utrecht 1999. in de stad’ in: H. Sarfatij, Verborgen steden. Ruyven-Zeman 2000 Theunissen 2007 2008. Stadsarcheologie in Nederland. Amsterdam Z. van Ruyven-Zeman, The stained -glass win- H. Theunissen, ‘In bad met de Sultan’, in: Lindijer 1987 Ostkamp 2000 1990, pp. 128-133. dows in the Sint Janskerk at Gouda 1556- 1604’; Keramika 2007-1, pp. 20-25. Zerner 1969 T. Lindijer, Pottenbakkers en pottenbak- S. Ostkamp,. ‘Symbolen van huwelijk en fa- Corpus Vitrearum Netherlands III, Amsterdam H. Zerner, The School of Fontainebleau, kersafval in de Koolsteeg en Raamsteeg, in: milie op de materiële cultuur van de hoog- Pluis 1994 2000. Theunissen 2009 etchings and engravings, New York 1969. Haarlems Bodemonderzoek 21 (1987), pp. ste adel (ca. 1400-1525)’, in: P.J. Woltering, J. Pluis, Bijbeltegels. Bijbelse voorstellingen op H. Theunissen, ‘Een Osmaans barok-rococo- 10-21. W.J.H. Verwers & G.H. Scheepstra (red.). Nederlandse wandtegels van de 17de tot de Ruyven-Zeman 2012 interieur. Nieuwe ontdekking: Nederlandse Middeleeuwse toestanden. Archeologie, ge- 20ste eeuw, Münster 1994. Z. van Ruyven-Zeman, Stained Glass in the tegels in de sabil-kuttab van Sultan Lindijer/Vlijmen 1993 schiedenis en monumentenzorg. Bundel aange- Netherlands before 1795, Part II: The South. Mahmoud I in Caïro’, in: Keramika 2009-2, pp. T. Lindijer en S. van Vlijmen, Om de tuinpot boden aan Herbert Sarfatij bij zijn 65e verjaar- Pluis 1997 Amsterdam 2012 (in voorbereiding). 27-31. geleid. 17e-eeuwse tuinpotten uit Haarlem. dag, Amersfoort 2000, pp. 305-337. J. Pluis, De Nederlandse tegel. Decors en bena- Haarlem 1993. mingen, Otterlo/Leiden 1997. Schryver/Bemden/Bral 1991 A. de Schryver, Y. vanden Bemden en G.J. Bral, Drollerieën te Gent. De vondst van middeleeuwse glasraamfragmenten uit het dominika- nenklooster, Kortrijk 1991.

124 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 125 Over de auteurs Het volgende nummer

Sebastiaan Ostkamp studeerde Europese Archeologie aan de Jente van den Bosch heeft vanaf het eind van de zeventiger ja- In het volgende nummer van 2012 Universiteit van Amsterdam. Hij is als senior specialist materiële ren archeologisch onderzoek uitgevoerd. Van 1982 tot 2004 was besteden we aandacht aan de cultuur van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd werk- hij voorzitter van de Stichting Oudheidkundig Bodemonderzoek Nederlandse kunstenaar en keramist zaam bij ADC ArcheoProjecten in Amersfoort. Daarnaast is hij als Hoeksche Waard. Sinds 1997 is hij directeur van SOB Research, Pieter Groeneveldt (1889-1979). Hij redacteur verbonden aan Vormen uit Vuur. Instituut voor Archeologisch en Aardkundig Onderzoek. wordt gezien als een belangrijke vertegenwoordiger van de moderne toe- Minne Iedes Nieuwhof studeerde aan de Landbouwhogeschool Jaap Jongstra studeerde kunstgeschiedenis aan de Vrije gepaste kunst van het interbellum. in Wageningen. Als verzamelaar van antieke wandtegels heeft hij Universiteit in Amsterdam en de Universiteit van Leiden en Daarnaast publiceren we een interes- zich bij het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo beziggehouden is werkzaam als assistent-conservator Europese keramiek in sante beschouwing over oude restauratiemethoden en hoe res- met de studie van de omvangrijke collectie haardstenen van dit Keramiekmuseum Princessehof te Leeuwarden. tauratoren daar in de huidige tijd mee omgaan. museum. Adri van der Meulen en Paul Smeele doen onderzoek naar en Het jubileumjaar 2013 Frans Laurentius (1971) studeerde kunstgeschiedenis in Leiden. publiceren over Nederlands gebruiksaardewerk en de pottenbak- Inmiddels liggen de eerste ideeën over de invulling van het 60- In 2010 promoveerde hij op een proefschrift over het leven en kersnijverheid. jarig Jubileum in 2013 klaar. De invulling zal begin 2012 van start werk van de prenthandelaar Clement de Jonghe. Laurentius is gaan. We hebben nog steeds plaats voor enthousiaste commissie- actief als kunsthandelaar in oude grafiek in Middelburg. In zijn leden. Heeft u ervaring met het organiseren van evenementen en vrije tijd houdt hij zich bezig met het bestuderen van Nederlands wilt u wat van uw vrije tijd steken in de totstandkoming van het aardewerk uit de Nieuwe Tijd en watermerken in zeventiende- en Jubileum, geeft u zich dan op en stuur een mail naar: achttiende eeuws papier. [email protected]. Wij zien uw reactie graag tegemoet. Ria de Oude -de Wolf en Herman Vrielink werken sinds enige jaren aan een onderzoek naar kacheltegels uit de vijftien- Vraag & Aanbod: Boeken de en zestiende eeuw. In een te verschijnen catalogus brengen Op de website bieden we sinds kort de nieuwe service ‘Vraag & zij de tegels in kaart uit de steden Deventer en Zwolle, kasteel Aanbod: Boeken’. Het biedt u de mogelijkheid om boeken en tijd- Arkelstein, klooster Ter Hunnepe, kasteel Werkeren en de havezate schriften die u kwijt wilt aan te bieden aan anderen. Of wellicht Kranenburg. zoekt u juist net die ene titel die in uw boekenkast ontbreekt. Ook dan kunt u van de service gebruik maken door het plaatsen van Hans van Gangelen is namens de Stichting Monument & een verzoek. Op de site www.vormenuitvuur.nl kunt u precies Materiaal te Groningen redactielid van Hervonden Stad, jaarboek lezen hoe het werkt en wat de voorwaarden zijn. voor archeologie, bouwhistorie en restauratie in de gemeente Groningen. Rectificatie In nummer 214 van Vormen uit Vuur is per abuis de juiste copy- Dr. Egge Knol is conservator archeologie, geschiedenis en oude rightvermelding van het werk van Karel Appel op de omslag en kunst(nijverheid) van het Groninger Museum. op pagina 25 weggevallen. Deze hoort als volgt te luiden: © Karel Appel, glas appliqué Hofpleintheater Rotterdam. 1964-1970., c/o Gert Kortekaas is gemeentelijk archeoloog bij de gemeente Pictoright Amsterdam 2011. Groningen. In het Tegelmuseum in Otterlo is tot 1 april 2012 een presentatie te zien Roel Wuite is voormalig geschiedenisleraar in Den Haag. die is gewijd aan de in dit nummer De redactie van Vormen uit Vuur Daarnaast is hij amateurarcheoloog en sociaal historicus. besproken bouwkeramiek.

126 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 127 Onze Galerie Aan Huis Ger J. M. de Ree Colofon is open elke vrijdag van Springerstraat 153 11.00 - 16.00 uur. 3822 TB Amersfoort T: 033-4655450 Raadpleeg onze website M: 06-21871144 voor afwijkingen hierop. E: [email protected] Overige dagen op afspraak. www.capriolus.eu

Bestuur U kunt zich aanmelden via onze site: Steven Braat (voorzitter), Ronald Daalmeijer (penningmeester), www.vormenuitvuur.nl of via de ledenadministratie Ink de Pree-Dommisse (secretaris), Sarah Bosmans, Robert Fock, van de vereniging: Jan Willem Put (redactie), Marijke Top (excursies), Roosmarijn van Judith van der Schrieck Beemen (excursies) Postbus 15757 1001 NG Amsterdam Redactie Rob Driessen, Marianne Heslenfeld, Sebastiaan Ostkamp, Contributie per kalenderjaar Jan Willem Put, Timo Vanderhoeven, Nina jaspers (gastredacteur) Particulieren € 45,- Studenten € 29,- Eindredactie Nederlandse musea, bibliotheken, Robert Fock verenigingen en andere rechtspersonen € 65,- Engelse vertaling Buitenlandse leden binnen Europa € 65,- Barbara Nanning (1957), object ‘Blue Bird’ serie Terra, steengoed met Colin Pearson - UK (1923 - 2007), container in ovale vorm met twee keenwood, 1992, hoogte 25,5 cm, breedte 55 cm ‘vleugels’, steengoed, 1980s, hoogte 32,5 cm Gretha Bosmans-Scholten Buitenlandse leden buiten Europa € 75,-

Redactiesecretariaat Adverteren Marleen van Lanen De advertentietarieven en mogelijkheden vind u op onze Redactiesecretariaat @vormenuitvuur.nl site www.vormenuitvuur.nl, of stuur een mail naar [email protected] Vormgeving Hans MInkema, Ituri vormgeving, Bussum Bestellen oude nummers Het bestellen van oude nummers kan via de site Druk www.vormenuitvuur.nl, zie bestellen, of via de ledenadministratie Roto Smeets GrafiServices, Utrecht van de vereniging: Postbus 15757 ,1001 NG Amsterdam Leden gevraaagd voor de Jubileumcommissie. Kijk op Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder www.vormenuitvuur.nl voorafgaande schriftelijke toestemming van de vereniging. voor meer informatie

De vereniging heeft getracht de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen.

Zij die desondanks menen zekere rechten te doen gelden, kunnen zich wenden tot het redactiesecretariaat.

ISSN 0927-748X

128 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 129 SPA UITGEVERS Status en comfort

Kacheltegels in Deventer en Zwolle Ria de Oude-de Wolf en Herman Vrielink

In ruim 700 pagina’s wordt een uitvoerig en veelzĳ dig beeld gegeven van de kacheltegels die gevonden zĳ n in beide steden, in een klooster en in adellĳ ke huizen in de omgeving. In totaal gaat het om zo’n 1000 fragmenten en het is duidelĳ k dat hier een behoorlĳ k aantal rĳ k versierde kachels heeft gestaan. Ze worden in hun context gepresenteerd, als status- symbool en als dragers van een morele boodschap; zo zĳ n er tegels met een protestantse signatuur en met een katholieke. Ook is er aandacht voor de ambachtelĳ ke vaardigheden die vereist zĳ n bĳ de productie, en voor de handel. En verder komt de relatie aan bod met de regio, Nederland en Europa.

Het boek bevat een omvangrĳ ke catalogus met zeer veel beeldmateriaal. Fragmenten met motieven die al afgebeeld zĳ n, zĳ n geplaatst op een CD-ROM, waar ook achtergrondinformatie te Status& vinden is, zoals archiefstukken en tabellen. De Comfort terminologie is aangepast aan een Europese Kacheltegels in Deventer en Zwolle standaard en voor aansluiting bĳ de Europese Ria de Oude-de Wolf en Herman Vrielink literatuur zorgt verder een uitgebreide samen- vatting in het Duits. € 59,50

Abonnees op Vormen uit Vuur hoeven bĳ voorintekening vóór 15 Januari geen verzendkosten te betalen.

Comfort Voorintekening geschiedt via www.spa-uitgevers.nl door het boek aan te klikken, het te bestellen onder Tuitkan • Siegburg Man van Smarten • Nederrijn Nistegel • Keulen atelier Christian Knütgen • 1590 • H 28 cm omstreeks 1500 • H 79 cm Omsreeks 1350 • H 20 CM vermelding van VuV

Tempelstraße 23 • D-50679 Köln www.spa-uitgevers.nl 130 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 131 Telefoon: +49 (0)221-887 43 72 • Mobiel: +49 (0)173-286 67 64 [email protected] [email protected] • www.robert-art.com • Bezoek op afspraak

Willem Schermerhorn

Antieke open haarden, schouwen en schoorsteen- mantels

Showroom dinsdag-zaterdag 10.00 - 16.30 uur maandag gesloten

Korte Lakenstraat 22 2011 ZD Haarlem Een paar terracotta schouwwangen afkomstig uit het atelier van Telefoon Otto Reyersz. van Schaik (1628 - 1674). Verkocht aan De Witte (023) 531 85 17 Roos, Oude Delft, Delft.

E-mail info@ schermerhorn.nl www.schermerhorn.nl 132 I vormen uit vuur Verkoop Restauratie Inbouw