Van Adellijke Weelde Tot Alledaags Massaproduct. De Opkomst Van
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
215/216 2011/4-2012/1 60 50 88 80 2 30 2 Van adellijke weelde tot alledaags massaproduct De opkomst van keramiek en glas als decoratief element in het Nederlandse bouwbedrijf Sebastiaan Ostkamp 30 Van Genesis tot Openbaringen Bijbelse voorstelingen op zestiende-eeuwse haardstenen Minne Iedes Nieuwhof en Frans Laurentius 50 Nederlandse tegels in Caïro Een onderzoek in de Sabil Kuttab van Sultan Mustafa III Jaap Jongstra 60 Haagse terracotta schouwwangen Uit het atelier van Otto Reyersz. van Schaijck (1628-1674) Hans van Gangelen, Egge Knol, Gert Kortekaas en Roel Wuite 80 De glasvondst van Roermond Een introductie Jente van den Bosch 88 Beelden voor beeldenstormers De protestantse tegelkachels van Hoyko Manninga (-1568) en Floris van Pallandt (1537-1598) Ria de Oude-de Wolf en Herman Vrielink 105 Pottenbakkers en de terracotta-mode in de negentiende eeuw De Nederlandse pottenbakkers maakten meer dan het taditionele keukengoed Adri van der Meulen en Paul Smeele Boekbesprekingen / Signalement / English summaries / Literatuur Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Stichting Het Nederlands Gebruiksvoorwerp. vormen uit vuur I 1 De opkomst van keramiek en glas als decoratief element in het Nederlandse bouwbedrijf Van adellijke weelde tot alledaags massaproduct Sebastiaan Ostkamp In de late middeleeuwen blijkt decoratieve bouwkeramiek vooral te zijn toegepast in de interieurs van de hoogste adel. Pas in de loop van de zestiende eeuw zien we een bredere verspreiding. Het zijn deze voor algemeen gebruik vervaardigde producten die in de hierop volgende bijdragen centraal staan. Achtereenvolgens passeren hier haardstenen, kacheltegels met een reformatorische lading, terracotta schouwen, de recente glasvondst uit Roer- mond, een groep Hollandse achttiende-eeuwse tinglazuur tegels uit een Koranschool in Caïro en de bouwkeramiek uit de negentiende eeuw de revue. Van de bouwkeramiek die in de andere artikelen uitgebreid aan de orde komt, wordt in deze inleiding alleen de globale plaats binnen de algehele ontwikkeling geschetst. Ook voor glas wordt alleen een zeer summiere kenschets gegeven. Bouwkeramiek in de late middeleeuwen echter uit houten huizen. Het gaat daarbij 1 vaak om woonstalhuizen, waarin mensen Tegel, Holland, 1600- Bouwkeramiek in de twaalfde eeuw en vee onder één dak wonen. Het dagelijks 1625, tinglazuur- Vanaf de twaalfde eeuw ontstaan in het zui- leven speelt zich af in een centraal deel van aardewerk, bodemvondst delijke deel van de Nederlanden, vooral in het huis waar de haardplaats is gelegen. De Alkmaar, foto en het huidige België, voor het eerst sinds de rook van het open vuur, dat zowel bedoeld is collectie: Dienst Romeinse tijd weer steden. Dit hangt onder om te koken als om het huis te verwarmen, SOB, Afdeling meer samen met veranderingen in het be- vindt zijn weg door een gat in het dak, waar- Monumentenzorg en stuur van onze streken en een hervorming in zich in het gunstigste geval een rookvan- Archeologie - gemeente van de landbouw. Door de hieruit volgende ger bevindt. De stenen gebouwen zijn in die Alkmaar groei van de opbrengsten van oogsten kan periode nog zonder uitzondering opgetrok- een steeds groter deel van de bevolking zich ken uit natuursteen en het zal tot in de late In dit nummer van Vormen uit Vuur staan de voortbrengselen van keramiek en glas centraal gaan specialiseren in het vervaardigen van twaalfde eeuw duren voordat voor het eerst ambachtelijke producten. Geleidelijk aan in onze streken bakstenen worden toegepast. die vanaf de late middeleeuwen in onze gewesten als decoratief element bij het bouwen transformeert de agrarische wereld zo naar Tot dan is tufsteen een belangrijk bouwma- een stedelijke samenleving. In de vroegste teriaal, dat vooral in zogenaamde kistbouw zijn toegepast. In dit inleidende hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op de geschiedenis steden is nog lang een belangrijke agrari- wordt toegepast. Dit wil zeggen dat van een sche component te vinden. Kerken, kloos- muur de twee buitenste schillen worden op- die voorafgaat aan de brede verspreiding van de toepassing van keramiek en glas in het ters en kastelen zijn vaak de enige gebouwen getrokken uit blokken tufsteen, waarna de die in steen zijn opgetrokken, hoewel ook tussenliggende ruimte wordt opgevuld met bouwbedrijf. een enkele rijkere handelaar in staat is een beton. Het is een bouwwijze die teruggaat stenen stadshuis te laten bouwen. Verreweg tot in de Romeinse tijd en om die reden het grootste deel van de bebouwing bestaat wordt deze bouwstijl ook wel Romaans ge- 2 I vormen uit vuur vormen uit vuur I 3 2 Bij de introductie van de baksteen speelde 5 Kloostermop met de Orde van Cîteaux een belangrijke rol. Waterspuwer, Zeeland of ingestempeld ranken- De bouw van cisterciënzer abdijen in zowel Vlaanderen, 1250-1350, decor, Holland, 1250- Spanje, Frankrijk, Vlaanderen als het huidi- roodbakkend aardewerk 1350. baksteen, ge Nederland ging gepaard met de versprei- met loodglazuur, bodem- bodemvondst Alkmaar, ding van verschillende nieuwe technieken. vondst Reimerswaal, foto: foto en collectie: Dick Eén daarvan is het gebruik van bakstenen H.J.E. van Beuningen Meijer Antiquiteiten - als bouwmateriaal. Die vroegste bakstenen - Cothen, collectie: Amsterdam hebben vaak een formaat dat vergelijkbaar Museum Boijmans Van is met dat van de tufstenen bouwblokken Beuningen - Rotterdam en door hun associatie met de cisterciënzers noemd. De tufstenen blokken die worden worden deze stenen ook wel kloostermop- gebruikt hebben een formaat dat zodanig is pen genoemd. De Romaanse bouwkunst 6 dat deze nog net hanteerbaar zijn. Ze zijn kenmerkt zich door zware muren, met wei- Waterspuwer, Brunssum, echter ook niet te klein, anders zouden de nig en kleine vensters. Het voordeel van het 1250-1350, witbakkend aantallen uit de groeves te vervoeren stenen tufsteen is dat het zich goed leent voor het aardewerk met lood- immers onnodig groot worden. aanbrengen van gebeeldhouwde decoraties. glazuur, bodemvondst Brunssum, foto: Denes 3 Miklos, particuliere Dakruiter, Holland, collectie 1250-1350, roodbak- kend aardewerk met laat vergelijken met de gebeeldhouwde ran- trum van hun verspreiding in Vlaanderen loodglazuur, bodem- ken op deurposten en raamkozijnen van na- ligt, zijn ook op het grondgebied van het la- vondst Delft, foto: RCE tuurstenen gebouwen (afb. 2). tere Nederland wel voorbeelden gevonden. - Amersfoort, collectie: Zo leverde een opgraving in het historische Provinciaal Bodemdepot Bouwkeramiek in de dertiende eeuw centrum van Delft één van de compleetste Zuid-Holland - Alphen Het zijn dan ook niet de steenbakkers die voorbeelden op (afb. 3). De hier getoonde a/d Rijn zich in onze streken bezig gaan houden met reconstructie laat zien hoe deze dakruiter er de vervaardiging van versierde bouwkera- in zijn hoogtijdagen moet hebben uitgezien 4 miek. In de loop van de twaalfde eeuw ves- (afb. 4). Naast een decoratieve functie had- Reconstructie van de tigen zich in steden als Brugge en Gent de den deze ridders waarschijnlijk ook tot doel dakruiter van afb. 3 door eerste pottenbakkers. Hoewel deze zich in te tonen dat de bewoner van het betreffende Archeoplan in Delft aanvang vooral richten op het maken van pand tot de ridderstand behoorde. Wanneer uiterst functionele kookpotten, bakpannen dit niet het geval was, probeerde de bewo- en drinkgerei zien we al vroeg in de dertien- ner mogelijk via zijn dakruiter tenminste de eeuw ook de eerste fraai versierde pro- die indruk te wekken. Met de imitatie van ducten ontstaan, het zogenaamde hoogver- de levenswijze van de adel, in deze periode sierde aardewerk. Een vast onderdeel van van ridders en hoofse liefde, poogden rijke deze hoogversierde waar zijn de zogenaam- koop- en ambachtslieden, de nouveau riche Alle in de Nederlanden gebruikte tufsteen Zo zijn kapitelen vaak uitbundig voorzien de nokbekroningen. Het gaat daarbij vaak van die dagen, meer glans te geven aan hun moest worden ingevoerd en de introductie van beeldhouwwerk, terwijl ook op deur- om beelden van mens- en dierfiguren die recent verworven welstand. van de baksteen in onze streken was dan ook lijsten en raampartijen ornamenten werden op de nok van een huis werden geplaatst, een enorme vooruitgang. Klei was immers aangebracht. Het gemak waarmee soortge- een soort voorloper van de latere gevelte- Bouwkeramiek in de veertiende eeuw vrijwel overal in ruime hoeveelheden voor- lijke versieringen met stempels in bakstenen kens. Onder de beelden vinden we veel vo- Een ander stuk bouwkeramiek dat in der- handen, terwijl ook aan brandhout voor het kunnen worden gedrukt, zou doen vermoe- gels, zoals duiven, die als het ware in hun tiende en vroege veertiende eeuw tot het stoken van de ovens geen gebrek was. De den dat we dergelijke decoraties veelvul- natuurlijke habitat worden geplaatst, maar assortiment van pottenbakkers, maar mo- introductie van de baksteen zou daarom in dig aantreffen. Niets is echter minder waar, ook zijn er tal van heiligen bekend. De be- gelijk ook steenbakkers, behoort, is de wa- rap tempo bijdragen aan de verstening van kloostermoppen zijn, een enkele uitzonde- kendste nokbekroningen uit de dertien- terspuwer. De meeste stukken wekken door de steden, vaak bevorderd door stedelijke ring daargelaten, vrijwel nooit gedecoreerd. de eeuw zijn echter zonder twijfel de zoge- hun grove afwerking de indruk dat ze zijn overheden om het altijd op de loer liggen- De versierde exemplaren die wel bekend zijn naamde dakruiters, beelden die een ridder ontstaan in de werkplaatsen van steenbak- de gevaar van