Claus Von Stauffenberg 1907–1944
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Spis treści Wstęp 5 Helmuth James von Moltke 21 Peter hrabia York von Wartenburg 55 Hans Lukas ek 69 Adam von Tro zu Solz 89 Adolf Rei wein 113 Julius Leber 131 Carlo Mierendorff 147 Carl Dietri von Trotha 161 Horst von Einseidel 173 Theodor Steltzer 187 Alfred Delp 203 Hans Carl Peters 217 Paulus van Husen 235 FritzDietlof von S ulenburg 249 Claus von Stauff enberg 267 Bibliografi a 285 Nota biografi czna 296 Wstęp Naród niemiecki ponosi moralną odpowiedzialność nie tylko za ekscesywną, wojenną politykę w I połowie XX wieku, ale również za zbrodnie popełnione na milionach ludzi w całej Europie. Ofi arami tej polityki padli w pierwszej linii Żydzi, Polacy, ale w ostatecznym ra chunku i sami Niemcy. Trudno też przeczyć, że Adolf Hitler doszedł legalną drogą do władzy. Demokratycznie wybrany Reichstag wyraził też konstytucyj- ną zgodę na to, żeby rząd faszystowski mógł wydawać dekrety z mocą ustawy. W ten sposób Adolf Hitler zdobył absolutną, wręcz orientalną władzę w państwie. Wykorzystał ją do wprowadzenia terroru poli tycznego i wyizolowanej od reszty świata polityki informacyjnej. Nie miejsce tu na analizy rozwoju faszyzmu w Niemczech. Ale nie ulega żadnej wątpliwości, że dzięki tym mechanizmom przez długi okres Hitler cieszył się autentycznym społecznym poparciem. Tym większy szacunek należy się ludziom, którzy nie dali się zwieść państwowej propagandzie i sprzeciwiali się niemoralnej dok trynie. Ludziom, którzy w imię lojalności w stosunku do elementar- nych chrześcij ańskich zasad postrzegania świata gotowi byli oddać życie. I rzeczywiście dziesiątki tysięcy Niemców zostało w III Rzeszy wymordowanych na podstawie wyroków sądowych za działalność polityczną 1. Jakiej determinacji potrzeba było do waliki z hitlerowskim reżimem, którego brutalność wobec własnego społeczeństwa byłaby w innym cywilizowanym kraju poza jakąkolwiek fantazją i wyobrażeniami. W Niemcze hitlerowski już nawet nie aktywne działania opozy cyjne, ale nawet słu anie zagraniczny stacji, podważanie celowości 1 W. Benz, Walther Pehle, Lexikon des Widerstandes, Frankfurt am Main 1994, s. 200; J. Thomas, „Nur das ist für die Truppe Re t, …op. cit… s. 48; M. Messer- s midt, Fritz Wüllner, Die Wehrma tjustitz im Dienste des Nationalsozialismus, Baden Baden 1987, s. 133; D. Knipps ild „Für mi ist der Krieg aus”, Deser teure in der Deuts en Wehrma t, [w:] N. Haase, G. Paul, Die anderen Soldaten, Frankfurt am Main 1995, s. 123 Sebastian Fikus „Niepokorni z Krzyżowej“ działania władz, powtarzanie politycznego żartu, czy nawet zanie a nie denuncjacji najbliższego członka rodziny na gestapo zagrożone było wyrokiem śmierci. W tych rozważaniach miejsce szczególne zajmować musi Kreisa uer Kreis (Krąg z Krzyżowej). Najpóźniej od stycznia 1943 roku stał się najpoważniejszym ugrupowaniem opozycyjnym w III Rzeszy, a jego śląskie korzenie nie ulegają żadnej kwestii. Jego najważniejsi liderzy pochodzili albo bezpośrednio ze Śląska, albo przynajmniej ich rodzice pochodzili z tego regionu. Byli to Helmuth von Moltke, Peter York von Wartenburg, Hans Lukas ek, Adam von Tro zu Solz, Carl Diet ri von Trotha, Horst von Einseidel, Hans Peters. Szczególne miejsce w tym panteonie wybitnych postaci zajmuje Paulus van Husen, który co prawda nie posiadał żadnych śląskich korzeni, ale najważniejsze lata swojego zawodowego życia spędził w Opolu i Katowicach. Opozycjonistów z Kreisauer Kreis zbliżyło do siebie oburzenie rzeczywistością państwa faszystowskiego, likwidacja najbardziej ele mentarny praw obywatelski i wszelki przejawów niezależnego życia politycznego. Sprzeciw budziło w ni prześladowanie Żydów i agresywna polityka międzynarodowa. „Portrety niepokornych. Krąg z Krzyżowej” są zbiorem biogra mów postaci związanych z Kreisauer Kreis. Historiami ludzi, którzy mieli odwagę podjąć aktywną walkę z faszystowskim reżimem. Przy czym walka z okupantem na terenach zajętych przez Wehrmacht mia ła zupełnie inny wymiar, niż działania przeciwko własnemu państwu, którego egzystencja od pewnego momentu realnie zagrożona była przez działania militarne aliantów. Lider Kreisauer Kreis, śląski arystokrata hrabia Helmuth von Moltke, tak pisał do swojego konspiracyjnego partnera w Londynie 25 marca 1943 roku „Z całą pewnością wiemy, że za działalność opozy cyjną w Niemczech karze się śmiercią i to niekoniecznie nawet z wy roku sądowego. Osoby niechętne reżimowi mordowane są w różny sposób i pod różnymi pretekstami. Każdego dnia los ten jest udziałem setek opozycjonistów. I Niemcy ci nie giną śmiercią bohaterów, jak w innych krajach okupowanych. Tamci mają przynajmniej świadomość, że ich ziomkowie uważają ich za bohaterów. Nasi ludzie giną wstydli wą śmiercią i wiedzą, że zostali sprowadzeni do jednej płaszczyzny z chuliganami i mordercami” 2. 2 F. Moltke, M. Balfour, J. Frisby, Helmuth von Moltke 19071945, Stu gart 1975, s. 216; G. Brakelmann, Der Kreisauer Kreis, Münster 2004, s. 275 6 Wstęp Dysydenci związani z Kreisauer Kreis już od 1942 roku świadomie określali się jako „ruch oporu” 3. W jego działalność zaangażowanych było około 50 ludzi. W niniejszym opracowaniu przedstawionych zo stanie tylko 15 najważniejszych postaci tego ugrupowania. Opozycjoniści związani z Kreisauer Kreis byli to politolodzy, ekonomiści, prawnicy, i fi lozofowie. Absolwenci nie tylko niemiec kich, ale również brytyjskich i amerykańskich uniwersytetów. Posia dali znakomite kontakty do kół wojskowych, jak i mieszczańskich. I to zarówno w stolicy jak i na prowincji. Współpracowali zarówno z kręgami kościelnymi, jak i ze środowiskami dawnych związków za wodowych. Od 1942 roku intelektualiści związani z Kreisauer Kreis korespondowali z grupami opozycyjnymi w Niemczech północnych i Bawarii. Zajmowali zarówno kluczowe stanowiska w strukturach państwa faszystowskiego, jak i w konspiracyjnych strukturach innych ugrupowań opozycyjnych. Niektórzy z nich spełniali również pewien rodzaj pomostu do innych ugrupowań opozycyjnych w Niemczech. Nad całą siecią powiązań panowali tylko dwaj śląscy arystokraci, hra bia Helmuth James von Moltke z Krzyżowej i hrabia Peter York von Wartenburg z Oleśnicy. Oni całe to ugrupowanie uruchomiali, roz dzielali zadania pomiędzy poszczególnych partnerów. W Kreisauer Kreis pracowały ze sobą dwa pokolenia intelektu alistów. Starsi intelektualiści związani z Kreisauer Kreis urodzeni byli między 1880 i 1900 rokiem. Większość z nich wzięła jako ochotnicy udział w I wojnie światowej. Później aktywnie uczestniczyli w życiu politycznym Republiki Weimarskiej, nierzadko zajmując wyekspo nowane stanowiska w strukturach państwa. W swoich rozważaniach szukali przede wszystkim rozwiązań, które stworzyłyby stabilny sys tem polityczny. Młodsi dysydenci urodzeni byli między 1904 a 1909 rokiem. Swoje doświadczenia edukacyjne i zawodowe zdobywali w latach dwudziestych i trzydziestych. Łączyła ich przede wszystkim niechęć do wszelkich form zniewolenia jednostki 4. Można by także pokusić się o ich podział ze względu na intelektu alnokulturowe korzenie. Pierwszą grupę stanowili arystokraci, przy wiązani do pruskich tradycji patriotycznych jak hrabia Helmuth von Moltke, hrabia Peter York von Wartenburg, baron Dietrich von Trotha, czy hrabia FritzDietlof von Schulenburg. Schulenburg był skądinąd 3 M. Salewski, Kriegsjahr 1944, Im Großem und im Kleinem, Stu gart 1995, s. 147 4 A. Ebbinghaus, Neue Initiativen: Der Kreisauer Kreis. [w:] K.H. Roth, A. Eb- binghaus (red.): Rote Kapellen – Kreisauer Kreise – S warze Kapellen. Hamburg 2004, s. 70 7 Sebastian Fikus „Niepokorni z Krzyżowej“ jeszcze w czasach faszystowskich wicepremierem prowincji śląskiej ze stolicą we Wrocławiu. Drugą grupę w sprzysiężeniu stanowili socjali ści jak Adolf Reichwein, Theodor Haubach, czy Wilhelma Leuschner. Leuschner upierał się przy konieczności istnienia w przyszłym pań stwie niemieckim związków zawodowych, na co pozostali intelektu aliści nie chcieli się zgodzić. Latem 1943 roku doszło na tym tle do ostrych kontrowersji i wycofania się Leuschner z Kreisauer Kreis 5. Niektórzy członkowie Kreisauer Kreis jak Julius Leber czy Carlo Mierendorff byli posłami do Rei stagu przed 1933 rokiem. Część soc jalistów związany z ugrupowaniem spędziła wiele lat w hitlerows ki oboza koncentracyjny . Trzeci element w Kreisauer Kreis stanowili teologowie – Harald Poel au, Eugen Gerstenmaier, Augustin Rös , Alfred Delp, Lothar König. Z ugrupowaniem związani byli także dysydenci, których trud no zaszeregować. Byli to ofi cerowie jak Theodor Steltzer i Hans Peters, dyplomaci jak Adam von Tro i Werner von Hae en, politolog O o von der Gablenz 6. Część członków Kreisauer Kreis zajmowała często poważne sta nowiska w aparacie faszystowskim. Przypuszczalnie nie dowiemy się już, w jaki sposób poszczególni opozycjoniści mówili o swojej współ- winie w zbrodniach reżimu. Wiadomo, że Moltke ciągle zadręczał się pytaniem, na ile jest za zbrodnie popełniane przez system hitlerowski współwinny 7 . W powojennych wspomnieniach Theodor Steltzer pisał: „Była to często dla nas bardzo trudna decyzja, jak dalece z czystym sumieniem możemy zajmować stanowiska w państwie i w Wehrmachcie. Przecież ich kierownictwo zgodnie uznawaliśmy za zbrodnicze. Radykalne wycofanie się z jakiegokolwiek życia społecznego wydawało nam się trudne do zrealizowania i mało konstruktywne. Dr. Hans Bernd von Hae en chciał ze swojego stanowiska w Ministerstwie Spraw Zagra nicznych zrezygnować, ale uprosiliśmy go, by tego nie robił. Informa cje, jakie od niego otrzymywaliśmy, były dla naszej działalności kon spiracyjnej konieczne. Ja zdecydowałem się zostać w Wehrmachcie, ponieważ byłem przekonany, że będę mógł być pomocny