University of Groningen Het Bildt Is Geen Eiland Kuiken, Cornelis
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
University of Groningen Het Bildt is geen eiland Kuiken, Cornelis Jan IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2013 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Kuiken, C. J. (2013). Het Bildt is geen eiland: Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland. [Groningen]: [S.n.]. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 12-11-2019 Het Bildt is geen eiland RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN Het Bildt is geen eiland Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. E. Sterken, in het openbaar te verdedigen 3 oktober 2013 om 15.00 uur door Cornelis Jan Kuiken geboren op 11 oktober 1954 te Leeuwarden Promotor: prof. dr. M.G.J. Duijvendak Beoordelingscommissie: prof. dr. G.T. Jensma prof. dr. P. Kooij prof. dr. Y.B. Kuiper Het Bildt is geen eiland Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland Kees Kuiken Nederlands Agronomisch Historisch Instituut Groningen/Wageningen 2013 Historia Agriculturae 45 Published by / uitgegeven door Nederlands Agronomisch Historisch Instituut (NAHI) Oude Kijk in ’t Jatstraat 26, 9712 EK Groningen Hollandseweg 1, 6706 KN Wageningen Internet: www.rug.nl/research/nederlands-agronomisch-historisch-instituut E-mail: [email protected] Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door: Boelstra-Olivier Stichting Ottema-Kingma Stichting Stichting Frisia en een bijdrage voor buitenpromovendi vanwege de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen ISBN 978-90-367-6352-3 © 2013 dr. C.J. Kuiken h/o Prosopo, Haren Gn Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautoma- tiseerd gegevensbestand, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of op enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. No part of this book may be stored in a computerized system or reproduced in any form, by print, photo print, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Foto omslag: L.J. Waghenaer, Spieghel der Zeevaerdt (foto Zuiderzeemuseum) Omslagontwerp: Frank de Wit Druk: Grafisch Centrum Rijksuniversiteit Groningen vii INHOUDSOPGAVE Lijst van tabellen x Lijst van afbeeldingen xi Lijst van genealogische schema’s xii Lijst van bijlagen xiii Dank xv 1. Translokaliteit, cultuurbegrip, historiografie, leemten en cesuren 1 Een vroegmoderne polder in Friesland 1 Translokaliteit 4 Cultuurbegrip 9 Historiografie 13 Leemten 20 Cesuren 23 2. Bezits- en rechtsverhoudingen tot 1506 29 Inleiding 29 Geopolitiek 31 Kwelderkwesties 33 Dadingen 37 Opstrek 40 Besluit 44 3. De inrichting van een vroegmoderne polder (1505-1555) 45 Inleiding 45 Terminologie 46 ‘Renaissance’ en modulariteit 48 Van Zuid-Holland naar Friesland 50 Een mathematisch opgezette infrastructuur 54 Ontfriesing 57 Contractmigratie 63 Kettingmigratie 66 Sacrale infrastructuur 68 Het Bildt als financiële onderneming 71 Emancipatie en elitevorming 73 Samenvatting en besluit 74 viii 4. Groei en bloei van het Bildtse patriciaat (1550-1650) 77 Goud uit graan 77 De weg van het graan 78 Andere handel: laken, boter en bier 81 De as Amsterdam-Harlingen 85 Productiviteit, pacht, propijn 88 Van immigrantencultuur naar elitecultuur 90 Huwelijkscultuur en wooncultuur 94 Leescultuur en studiecultuur 98 Grafcultuur 100 Het sociale en sportieve kapitaal van Dirk Jans 102 Besluit: een ‘fatsoenlijke’ elite 105 5. Een aristocratische graanrepubliek (1650-1750) 107 Inleiding 107 De Van Harens: van ritmeesters tot regenten 108 Een adelstempel in het middelpunt 115 De grietman en het Bildtse patriciaat 119 De buiteneigenaars in 1698 123 Buiteneigenaars en Bildtmeiers 126 De brede Bildtse bevolking: bronnen 136 De brede Bildtse bevolking: armoede 137 De brede bevolking: migratie binnen Friesland 140 De Bildtse trek naar de steden 144 Van plattelandspatronymici tot stadspatriciërs 167 Het einde van een recessie? 170 6. Bildts protoliberalisme en liberalisme (1750-1850) 173 Inleiding 173 Liberalisme in Nederland: historiografie en methodologie 175 Friesland en Groningen 180 Protoliberalen op de Friese klei 187 Van protoliberaal naar liberaal 194 7. Bildtse notabelen en notabelencultuur omstreeks 1900 197 Inleiding 197 Boerse en burgerlijke zelfbeelden 200 Het Bildt en zijn buiteneigenaars 207 Economisch overleven 215 Notabiliteit en memoriecultuur 224 De liberaal en de bon-vivant 229 ix 8. Slotbeschouwing: migratie en memoriecultuur 233 Inleiding 233 Memoriecultuur: fasen en facetten 235 Translokale aartsvaders 238 Adelspretentie en fama 242 Translokale en lokale beelden 245 Van Steffen naar Rembrandt 248 Breuklijnen of elitewisseling? 249 De historische rol van het vergeetboek 253 Summary 255 Bildtse samenfatting 264 Genealogische schema’s 265 Lijst van gebruikte afkortingen 275 Lijst van geraadpleegde archieven en collecties 277 Lijst van geraadpleegde literatuur 281 Over de auteur 309 Historia Agriculturae 310 x Lijst van tabellen Tabel 1.1 Dimensies van territoriale en translokale culturen volgens Nederveen Pieterse (1995) 12 Tabel 2.1 Bezit (in pondsmaten) van geestelijke stichtingen in drie randdorpen in 1505 en 1543 38 Tabel 3.1 Namen van aangeslagenen in de grondbelasting in Stiens in 1511 en 1540 59 Tabel 3.2 Ontfriesing van Het Bildt in de zestiende eeuw 61 Tabel 4.1 Pachten van Bildtse domeinlanden en twee gasthuisboerde- rijen per pondsmaat 89 Tabel 4.2 Bildtmeiers met ploeggang, harnas en ringkraag in 1552 91 Tabel 4.3 Personele impositie in Het Bildt (1578) 92 Tabel 4.4 Aangeslagenen voor f 6 in de personele impositie in Het Bildt (1578) 92 Tabel 4.5 Bekleders van ambten op dorps- of polderniveau en hun welstandsklasse in 1578 93 Tabel 4.6 Consanguïne huwelijken binnen vijf zestiende-eeuwse families 95 Tabel 5.1 Stembezit van de familie Van Haren in Friesland 1640- 1728 110 Tabel 5.2 Bildtse stemgerechtigden en hun kerkelijke gezindte in 1655 115 Tabel 5.3 Bildtse landeigenaars met volledig stemrecht en hun woon- plaats in 1655 121 Tabel 5.4 Van de Friese Staten gepachte oppervlakten en stemrechten in het Oud Bildt in 1738 127 Tabel 5.5 Bildtmeiers, tevens inwoners met >60 morgen gepacht land volgens het RLB (1738) 128 Tabel 5.6 Zeventiende- en achttiende-eeuwse zilveren siervoorwer- pen in het Fries Museum 130 Tabel 5.7 Vier zeventiende- en achttiende-eeuwse bibliotheken van Bildtse notabelen 133 Tabel 5.8 Percentages bedeelden (1698-1796) in Het Bildt en elders in Friesland 138 Tabel 5.9 Binnenlandse Friese migratie (1750-1805) volgens McCants (1992) 140 Tabel 5.10 Verhuizingen van lidmaten tussen Het Bildt en het overige Friese platteland 1650-1750 141 Tabel 5.11 Burgers of poorters uit Het Bildt, ingeschreven 1650-1750 144 Tabel 5.12 Nieuwe brouwers en bakkers in de Friese burgerboeken 1650-1750 163 xi Tabel 5.13 De parenteel Wassenaar 1742-1749: woonplaatsen, beroe- 168 pen en naamvoering Tabel 7.1 Absenteïsme in Het Bildt en elders in Nederland volgens de 208 Statistiek van 1880 Tabel 7.2 Absenteïsme in Het Bildt en elders in Nederland volgens 209 Bergsma (1896) Tabel 7.3 Armenzorg in Het Bildt, Leeuwarderadeel en Leeuwarden 212 in 1891 Tabel 7.4 Biografisch dubbelportret van mr. Anne en Atze Wassenaar 229 Lijst van afbeeldingen Afbeelding 1 Krukhuizen in De Zilk (1591) 27 Afbeelding 2 Het wantij bij Ameland (1864) 28 Afbeelding 3 Het eerste wegenplan voor Het Bildt (1505) 76 Afbeelding 4 Plattegrond van de Van Harenskerk (1682-1686) 106 Afbeelding 5 Akte van 20 november 1564 in het protocol van de Leeuwarder notaris Nikolaas Cleuting 145 Afbeelding 6 Martenahuis te Franeker 146 Afbeelding 7 Wapenglas Leidse Pieterskerk met wapens van de fami- lies Oom van Wijngaarden, Van Schoten en Van Bos- 147 huizen Afbeelding 8 Reconstructie door Brouwer en Eekhoff (1834) van de grenzen van de Middelzee 148 Afbeelding 9 Opstrekkende verkaveling langs de Dollard (1902) 149 Afbeelding 10 Nes en Buren op Ameland met opstrek van Zwart- woude (1832) 149 Afbeelding 11 De Oude Bildtdijk (1570) 150 Afbeelding 12 De Oude Bildtdijk (1994) 150 Afbeelding 13 Kopie van de Gabbemakaart (1584) 151 Afbeelding 14 Leven op een pachtboerderij in de zestiende eeuw 151 Afbeelding 15 Het Bildt omstreeks 1700 152 Afbeelding 16 Elitewooncultuur onmstreeks 1600: majolicategels 154 Afbeelding 17 Elitegrafcultuur: de oudste grafzerk (1541) 154 Afbeelding 18 Gevelsteen met huwelijks- of vruchtbaarheidssymbool (1574) 155 Afbeelding 19 Haardsteen (1561) uit Oudebildtzijl 155 Afbeelding 20 Brabantse boerenbruiloft omstreeks 1560 155 Afbeelding 21 Elitetrouwcultuur omstreeks 1600: wapenbeker 156 Afbeelding 22 Elitegrafcultuur omstreeks 1700: Van Harenskapel