De verborgen schatten van de goeroe | Anno 2014

Maandag 14 april | Thimpu – ...... 2 Dinsdag 15 april | Punakha – Bumthang ...... 13 Woensdag 16 april | Bumthang ...... 24

1 Maandag 14 april | Thimpu – Punakha

Ver is het niet, van Thimphu naar Punakha – laten. Slechts enkele keren per dag, op drijven, zodat gebeden permanent ten amper 65 km – maar roadblocks kunnen ons vooraf aangekondigde tijdstippen, hemel stijgen. Maar het kaduke mecha- lelijk parten spelen als we niet uitkijken. wordt het roadblock heel even opgehe- nisme heeft het laten afweten. ven en mag het verkeer in beide richtin- Om twintig voor twaalf stoten we op de Dus zit er niets anders op dan tijdens gen door. Voor ons komt het er dus op staart van de file voor het roadblock. de werkzaamheden geen enkel voer- aan om precies op dat moment aan het Twaalf uur stipt is het als alle motoren tuig door te laten roadblock te verschijnen. Samen met tegelijkertijd aanslaan en alle voertui- tientallen andere voertuigen, uiteraard. gen zich met een ruk in beweging zet- Van west naar oost is er immers slechts één Kwart voor elf is het als we uit Thimphu ten. Uiteraard over de volle breedte van weg die zich dwars door Bhutan over de hel- weg klimmen, niet zonder een blik te de weg. Driftig wriemelen de personen- lingen slingert. Even het verkeer omleiden als werpen op Simtokha Dzong aan de over- auto’s zich tussen de bussen en de aan die weg gewerkt moet worden, is dus kant van de vallei. Aan de overkant van trucks door. geen optie – er is geen alternatieve route. de vallei kijkt de Grote Boeddha vanuit de plaatselijke bevolking, beklemtoont Kar- Amper tien minuten later bereiken we de top Beide verkeersstromen beurtelings doorla- de nevelen toe. ma. In kraampjes langs de weg proberen ze van de 3 116 m hoge Do Chhu La, ons hoogste ten is evenmin een oplossing – de weg is veel De Tibetaanse vluchtelingen die in 1953 in hun waar aan de man te brengen. Appelbo- punt voor vandaag. De pas (la) is naar water te smal om er aan te werken als er voortdu- Hongtsho neerstreken, zijn ondertussen uit- men staan in volle bloei, we herkennen de (chhu) genoemd dat uit een rots (do) komt. rend voertuigen passeren. bloesems. Wat verderop is een gebedsmolen stekend geïntegreerd en trouwen zelfs met Ooit werd Do Chhu La door drie demonen ge- Dus zit er niets anders op dan tijdens de boven een bergbeekje gebouwd. Het stro- terroriseerd. Je kon de pas niet oversteken of werkzaamheden geen enkel voertuig door te mend water hoort de gebedsmolen aan te

2 je kreeg het met hen aan de stok, aldus Karma. Drukpa Kunley – wereldberoemd en razend populair in Bhutan als de divine mad- man of de goddelijke gek – nam zich voor om daar korte metten mee te maken en ging achter de demonen aan. Twee demonen wa- ren zo sluw om zich in nummer drie te ver- stoppen. Die nam de benen naar Punakha. Toen Drukpa Kunley in Punakha arriveerde, zag hij daar een hond lopen. Maar in Punakha zijn er helemaal geen honden, dat weet ie- dereen. Dus moest die demon zo dom ge- weest zijn de gedaante van een hond aan te nemen. Drukpa doodde de hond en be- vrijdde zo Do Chhu La van de demonen. Mo- raal van het verhaal: vannacht zullen we goed slapen, want in Punakha zijn er geen honden.

Moraal van het verhaal: vannacht zullen we goed slapen, want in Pu- nakha zijn er geen honden

Helemaal boven op de pas rijzen honderd en acht vierkante witte stoepa’s op. In 2005 zijn ze opgericht als nagedachtenis aan de doden die vielen toen het Bhutaanse en het Indiase leger in 2003 in een gezamenlijke operatie rebellen uit het aangrenzende Assam verdre- ven. Die hielden zich in het zuidelijk deel van Bhutan schuil. Vrij grote stoepa’s zijn het. In drie ovalen zijn ze rond de heuvel gebouwd, met in het centrum een nog grotere stoepa. Een witte muur omgordt het geheel. In het aanpalende woud wapperen tienduizenden 3 kleurrijke gebedswimpels. Gaandeweg lost We zakken af naar het nabijgelegen restau- Thimphu ligt weliswaar op dezelfde breedte- Dat is meteen de hoogste berg ter wereld... de zon de iele nevels op en zet de plek in een rant Do Chhu La voor de lunch. Verderop zijn graad als Caïro, toch mag je Bhutan gerust die nooit beklommen is. Want niemand krijgt warme gloed. Een grote sereniteit gaat er ze de weg aan het verbreden. We hebben het Zwitserland van het oosten noemen, al- toestemming om deze heilige berg te beklim- van uit, en een hechte verbondenheid met dus nog een tweede roadblock te goed. Een dus Karma. Rivieren snijden diepe valleien men. de natuur. De hoger gelegen tempel aan de gratis massage, grijnst Karma, terwijl de ze- door het land en voeren het water af naar de Zestig procent van het land bestaat uit be- overkant van de straat biedt ons een fraai tels van de Toyota Cruiser ons door elkaar Indiase laagvlakte. Het laagste punt is 240 m, schermd woud, 20 % uit beschermde parken, op zicht op de geometrie van het complex. schudden. Wolken trekken een grijs gordijn de hoogste berg, de Gangkhar Puensum 8 % uit landbouwgrond en 12 % is eeuwige voor de blauwe lucht. de grens tussen Bhutan en China, is 7 570 m.

4 sneeuw. Biodiversiteit is één van de parade- Karma ziet zijn verhaal onderbroken door ren vooraleer nummer 5 formeel gekroond de verkiezingen wint, vormt de regering. De paardjes van Bhutan. Vissen en houtkap zijn een kudde jaks die langs de weg loopt te gra- werd – pas dan waren de astrologische om- tweede partij vormt de oppositie. De rest kan verboden. zen. Dat verdient een fotostop. Verderop standigheden zeer gunstig. beschikken. trekken honderden tsatsa’s op richels in de Twintig dzongkhags of districten telt Bhutan. Sinds 1998 heeft de nationale vergadering rotsen onze aandacht. Zulke kleine beeldjes Pas dan waren de astrologische Niet elke dzongkhag had van meet af aan zijn zelfs de macht om de koning af te zetten – bevatten as van een overledene. Langs een omstandigheden zeer gunstig eigen dzong of burchtklooster. Om dat goed met twee derde van de meerderheid welis- klaterend beekje is een witte stoepa opge- te maken, is er in de vorige eeuw een inhaal- waar. Het was de koning zelf die het initiatief richt. De aanpalende gebedsmolen draait operatie opgezet. Die recen- vrolijk haar rondjes, aangedre- tere dzongs zijn in dezelfde stijl ven door het water. als de historische dzongs uitge- Politiek gezien, zet Karma zijn voerd, maar vallen om econo- verhaal voort, is Bhutan sedert mische redenen veel kleiner 1907 een constitutionele mo- uit. narchie. Sedertdien is het land Elke dzongkhag vaardigt één aan zijn vijfde koning toe, na- lid af naar de nationale raad. dat nummer 4 op 14 december Daarnaast duidt de koning vijf 2006 vrijwillig afstand deed leden aan. Voorts telt de nati- van de troon ten gunste van onale vergadering 47 leden die zijn oudste zoon. Toch zou het om de vijf jaar rechtstreeks nog tot 6 december 2008 du- verkozen worden. De partij die

5 nam om deze regel in te voeren. Pittoreske rijstterrassen schuiven aan het raam voorbij. De vallei van Lobesa is dit. Het fraaie uitzicht noopt ons tot een korte wan- deling. Een kwartiertje kuieren we langs de weg en laven ons aan het landschap. De groene hellingen dalen terrasgewijs af, met hier en daar een boerderij en wat boeren die aan de slag zijn. Iets lager op de helling zijn ze een traditio- neel huis aan het bouwen. Een tiental vrou- wen zijn er aan de slag onder toezicht van een man. De lemen muren in aanbouw wor- den tussen planken gevat. Ze blijken ruim een halve meter dik te zijn. De vrouwen staan op de muur en stampen de leem aan met

houten stampers, terwijl de man met hand- gebaren instructies geeft. Half vier is het als we Sopsokha bereiken, een dorpje dat wellicht niet verdienstelijker is dan de andere dorpjes in de vallei. Toch heeft het zich op een meer dan gewone manier in 6 de toeristische belangstelling weten te wer- goddelijke gek, te danken. Onorthodox is Beneden in de vallei op een heuvel wijst Tot 1955 was Punakha de hoofdstad van ken. Het zijn de penissen waar het hier om wellicht de vriendelijkste bewoording die je Karma de Chimi Lhakhang aan. Oorspronke- Bhutan. In 1907 werd Ugyen Wangchuk er draait. Overal in het binnenland zal je tussen voor deze bizarre monnik kan hanteren. Het lijk stond daar een kleine stoepa, gebouwd tot eerste koning van Bhutan gekroond. Op de vele afbeeldingen op de huisgevels wel- boeddhisme onderwees hij al zingend, hu- door Drukpa Kunley. Luidens de legende zou zijn staatsiefoto prijkt hij nog blootsvoets. eens het penseel der liefde in volle ontplooi- mor en aanstootgevend gedrag – doorgaans hij de hond die hij gedood had, onder die Tegenwoordig telt men er ongeveer 15 000 ing herkennen, maar hier spatten de fallus- met seksuele implicaties – waren zijn vaste stoepa begraven hebben. Tegenwoordig is inwoners. sen van de gevels met een enthousiasme dat ingrediënten, schofferen was zijn handels- de tempel een populaire bestemming voor Voorlopig laten we het stadje links liggen. zijn weerga niet kent. merk. Dat hij met zulk discours nog altijd ra- vrouwen met een vruchtbaarheidsprobleem. Het is de dzong die we gezien willen hebben. Die fascinatie voor het mannelijk lid heeft zend populair is, hoeft geen betoog. Drukpa Kunley lacht ongetwijfeld in zijn Historisch gezien is het de belangrijkste van Bhutan onder meer aan Drukpa Kunley, de vuistje. Bhutan. Dat hier ooit een dzong zou verrij- Overal in het binnenland zal je op de Punakha, onze bestemming, ligt ruim 1 300 zen, had Goeroe Rinpoche al in de 8e eeuw huisgevels weleens het penseel der m hoog in een brede, vruchtbare vallei, be- liefde in volle ontplooiing herkennen faamd voor haar rijstproductie. Jaarlijks kan je hier vier oogsten binnenhalen – tweemaal Toch worden er voor de frivole decoraties op rijst en tweemaal een ander gewas. Toch de huisgevels nog andere verklaringen aan- houden de meeste boeren het op één rijst- gehaald. De kloeke penissen zouden heksen oogst en één ander gewas per jaar. Wil je en boze geesten afweren of – meer voor de twee keer per jaar rijst oogsten, dan moet je hand liggend – een vruchtbaarheidssymbool immers gaan irrigeren. Een flinke klus is dat. vormen. Hoe meer kinderen in het gezin, des te meer werkkracht op het veld. 7 voorspeld. In de 13e eeuw werd zijn profetie bewaarheid, maar het was de Shabdrung die in 1637 werk maakte van het huidige, imposante burchtklooster. Zoveel machtsontplooiing zinde de Tibetanen niet. In 1639 zakten ze naar de vruchtbare vallei af en vie- len de dzong aan. Maar de Shab- drung wist hen af te weren. Om zijn overwinning te vieren, liet hij de dzong uitbreiden tot een gebouw met 21 tempels dat een opper- vlakte van 180 m op 72 m beslaat – meer dan een hectare dus.

Zo hevig was de vloedgolf, dat het water een eind stroomop- waarts de Mo Chhu in raasde

Stroomopwaarts volgen we de Puna Tsang Chhu, tot plots achter een bocht de Pungtang Dechen Phodrang Dzong, het Paleis van het Grote Geluk, in al zijn glorie ver- schijnt. Het decor kan amper over- troffen worden. Majestueus rijst de dzong uit de alluviale vlakte op, aan de samenvloeiing van twee rivieren – links de moederrivier, de slijke- rige, traag stromende Mo Chhu, rechts de vaderrivier, de heldere, snel stromende . Groene,

8 dichtbeboste bergen omgeven de site. door de vallei een weg naar beneden en twee overstromingen en één aardbeving. Dat de historische tempel uit de 13e eeuw stond Die fenomenale ligging heeft ook haar keer- overstroomde de dzong. Zo hevig was de belet het gebouw niet om er vandaag op zijn en waar de Shabdrung nog verbleven heeft. zijde. Hoog in de bergen wil de natuurlijke vloedgolf, dat het water van de Pho Chhu een paasbest bij te liggen. Rechts leidt een steile, witte stenen trap, ge- eind stroomopwaarts de Mo Chhu in raasde. volgd door een zo mogelijk nog steilere, hou- dam van een smeltwatermeer het weleens Een overdekte houten brug tussen twee ten trap naar de vestibule. Die houten trap begeven. Laatst gebeurde dat in 1994, zo’n Alsof zulke rampspoed niet zou volstaan, witte torens voert ons de Mo Chhu over naar konden ze ophalen als er gevaar dreigde. Zo- 150 km stroomopwaarts langs de Pho Chhu. kreeg de dzong in de loop van haar bestaan het imposante burchtklooster. Links wijst Een tsunami van water en ijs baande zich bovendien met zes branden af te rekenen, Karma de Dzong Chung aan, op de plek waar als immer staan kleurrijke fresco’s van de

9 Vier Hemelse Koningen ons in de vestibule op de koninklijke familie mag niemand deze te wachten. Elk van hen bewaakt één van de tempel betreden. vier windrichtingen. In de kunre daarentegen wordt onze aanwe- Een reusachtige bodhiboom begroet ons op zigheid wel gedoogd – zolang we onze schoe- de eerste van d e drie geplaveide docheys of nen maar uitdoen. De fameuze Zaal met de binnenhoven. Het administratief kwartier Honderd Pilaren is dit, waar traditioneel de van de dzong is dit, waar de jaarlijkse dom- kroning van de koning en diens huwelijk choe plaatsvindt, een festival dat herinnert plaatsvinden. De sandelhouten pilaren zijn aan de overwinning op de Tibetanen in 1639. volledig met rijk bewerkte koperen platen Een lage, smalle gang brengt ons als door een bekleed en lijken een woud van gouden bo- witte tunnel naar de tweede binnenhof. Zo men te creëren. Een kniesoor moet je zijn om belanden we in het religieuze compartiment. op te merken dat er in feite slechts 54 pilaren staan. Weer zo’n witte tunnel brengt ons naar de derde en laatste binnenhof. Een heel bijzon- Achteraan in de gebedszaal staat de Sakya- dere omgeving is dit, want hier bevindt zich muni, de historische Boeddha, centraal. Zijn de Machey Lhakhang. Daar wordt het gebal- twee belangrijkste leerlingen vergezellen semde lichaam van de Shabdrung bewaard. hem. Als een soort stralenkrans rond zijn arhats Afgezien van de Je Khenpo, de religieuze lei- hoofd zijn op de wand de 16 afge- der van Bhutan, en de mannelijke leden van beeld, wezens die al flink opgeschoten zijn op hun weg naar de verlichting.

10 Links van hem staat Goeroe Rinpoche. Hier en de enigszins vreemde verschijning van zijn het twee van zijn vijf vrouwen die hem een riviergod. Op het altaar prijken enkele vergezellen. Over hun identiteit heerst wat mooie torma’s. Gesofisticeerde botersculp- verwarring, tot Karma uitsluitsel geeft – het turen zijn dat, vervaardigd van boter, suiker gaat om de Chinese en de Nepalese echtge- en tsampa of gerstemeel, en gekleurd met notes. De stralenkrans rond het hoofd van de natuurlijke mineralen. Van Trulku Jigme lama wordt door zijn acht manifestaties ge- Chhoedra, de huidige Je Khenpo, staat er een vormd. De meest herkenbare voor ons is die foto opgesteld. Nummer 70 is hij in een lange waarin hij de tijgerin berijdt – zijn favoriet rij van religieuze leiders die haar oorsprong voertuig telkens hij Bhutan bezocht. In zijn vindt in de 17e eeuw. linkerhand houdt hij een drietand met Uitzonderlijk fraaie muurschilderingen geven daarop drie hoofden. Die staan zowel sym- het leven van de Boeddha weer. Acht etala- bool voor het verleden, het heden en de toe- ges van telkens een dozijn kasten met een of komst, als voor de drie vergiften die de weg andere godheid achter stoffig glas doen dan naar de verlichting belemmeren – onwetend- weer oubollig aan. Elke etalage brengt een heid, begeerte en woede. Na de overstro- bepaald thema aan. Karma wijst de godde- ming van 1994 moesten de beelden opnieuw lijke gek Drukpa Kunley aan, herkenbaar aan gemaakt worden, groter dan voorheen. zijn attributen – een boog, een pijl en... een Rechts vervolledigt Shabdrung Rinpoche de hond. triade. Karma wijst een kleine bronzen Mai- treya aan – de Boeddha van de toekomst –

11 Even werpen we nog een blik op de grote vierde koning getrouwd waren. Adolescen- stoepa in Khurutang aan de oever van de ten in traditionele kledij zijn druk in gesprek Puna Tsang Chhu. Het witte heiligdom is van als ze van de school terugkeren. Nepalese snit, dat merk je aan de ogen die Half zes is het als we in Walakha hotel Zangto van op de toren de omgeving indringend be- Pelri bereiken, wat hogerop op de berghel- spieden. De aanpalende tempel is in op- ling gelegen. Later op de avond bliksemt het dracht van Yab Ugyen Dorji gebouwd – beter even, maar meer dan een handvol regen- bekend als de vader van de vier koninginnen, druppels valt er niet uit de lucht. de vader dus van de vier zussen die met de Top

De centrale utse torent zes verdiepingen bo- monniken uit hun kamertjes te voorschijn om ven ons uit. Daar worden de schatten van de zich naar de kunre te spoeden voor het reci- dzong bewaard. Via een steile, ophaalbare teren van de mantra’s. We verlaten de dzong houten trap kan je de utse betreden, maar die door velen – niet ten onrechte – de mooi- dat is verboden terrein voor ons. ste van Bhutan genoemd wordt. Het loopt al tegen vijven aan. Een bewaak- ster maakt ons attent op het feit dat we ons Dat merk je aan de ogen die van op dringend uit de voeten horen te maken, want de toren de omgeving indringend over vijf minuten gaat de zaak dicht. Terwijl bespieden we naar de poort kuieren, komen her en der

12 Dinsdag 15 april | Punakha – Bumthang

In Punakha zijn er wél honden, wat Drukpa Half acht is het als Kuenzang zijn bus in be- Kunley ook moge beweren. Dat hebben we weging zet. Schoolkinderen, piekfijn als ge- de hele nacht door met eigen oren kunnen krompen volwassenen in gho en khira uitge- vaststellen. Maar ‘s ochtends zijn het de vo- dost, wachten op de schoolbus. Een marktje gels die ons wekken, aangevoerd door de komt geleidelijk tot leven. koekoek. Boven een heiige, blauwe lucht straalt vrolijk Blussen was onmogelijk, want een de zon. Ideaal om vandaag de vergezichten weg naar de dzong was er niet te bewonderen, want we hebben een rit van ruim 200 km naar Bumthang voor de boeg, Met half toegeknepen ogen, pal tegen het een vruchtbare vallei in het centrum van licht van de rijzende zon in, onderscheiden Bhutan en tevens het historisch hartland van we aan de overkant van de rivier de ruïnes deze natie. Over drie passen zal de rit ons van de dzong van Wangdi Phodrang. De voeren – tweemaal 3 400 m en eenmaal 2 derde oudste dzong van het land was dit, ge- 800 m hoog. Ingewikkeld zal onze rit niet zijn, bouwd door de Shabdrung. Wás, niet ís. vermits er slechts één weg van west naar Want vandaag blijven van de dzong enkel oost door Bhutan loopt. Maar wel bochtig. diens stenen fundamenten over. Ze strekken zich in de lengte over een smalle bergrug uit. Een gigantisch gebouw moet het geweest 13 zijn, zo lang als de dzong van Thimphu, maar in een andere tempel. smaller. Zuidwaarts wordt de Puna Tsang Chhu de Het was geen natuurramp die in juni 2012 de Sankosh genoemd en mondt ze uit in de dzong verwoestte, het was een banale kort- Brahmaputra. Onze bestemming ligt echter sluiting. Het gebouw brandde vrijwel volledig in het oosten. Geleidelijk klimmen we uit de af. Blussen was onmogelijk, want een weg vallei weg. Beneden, in een bocht van de ri-

naar de dzong was er niet. Voor de brand- vier, vallen acht witte stoepa’s op. Ze verwij- weer was er dus geen doorkomen aan. zen naar de acht belangrijkste fasen in het le- ven van de Boeddha. Hogerop tegen de berg- De ironie wil dat de monniken hun dzong net helling bevindt zich wat Karma het oudste aan het renoveren waren. Ongeveer 40 % dorp van de streek noemt. Alle huizen zijn er van het werk was klaar. Enkel de mooiste in Tibetaanse stijl opgetrokken, helemaal in beelden konden ze nog redden. Die staan nu 14 leem. Van de hydro-elektrische energie die in Bhu- Stroomopwaarts volgen we de vallei van de tan geproduceerd wordt, is 30 % voor intern Tang Chhu oostwaarts. De weg is slecht, al- gebruik bestemd, 70 % voor export. Liefst dus Karma, omdat er verderop een steen- 31 % van het nationaal inkomen komt uit wa- groeve is. Stenen moeten aangevoerd wor- terkracht voort, iets minder dan 30 % uit toe- den voor de bouw van een waterkrachtcen- risme, de rest uit belastingen. trale op de Puna Tsang Chhu. Zwaarbeladen vrachtwagens vermalen het wegdek tot een Dat het wegdek in slechte staat is, kraterlandschap vol putten en keien. Dat het daar kijken we niet meer van op. wegdek in slechte staat is, daar kijken we niet Wel van het feit dat Karma daar nu meer van op. Wel van het feit dat Karma daar plots een verklaring voor geeft nu plots een verklaring voor geeft. Tachtig procent van de Bhutanezen leeft van de landbouw, zet Karma zijn verhaal voort.

Tot in de jaren tachtig werden aardappelen weg nu beduidend beter. Op sommige plaat- uitsluitend voor eigen gebruik geteeld, sen dan toch. Even later maken de eerste vooral in Chapcha en Bumthang. Daar kwam sneeuwpieken hun opwachting. Foothills of verandering in met de aanleg van wat Karma the Himalaya, noemt Karma ze. In dit majes- gemakshalve een wegennet noemt. Vanaf tueuze landschap krijgen onbeduidende toen ging export tot de mogelijkheden beho- sneeuwpieken als deze niet eens een eigen ren. Op jaarbasis kon een familie tot 50 000 naam. ngultrum verdienen – zo’n 640 euro. In het tropische zuiden worden zelfs sinaasappelen, In dit majestueuze landschap krijgen bananen en ananas geteeld. Die worden naar onbeduidende sneeuwpieken als en Bangladesh geëxporteerd. deze niet eens een eigen naam Omstreeks kwart over negen bereiken we de ingang van de steengroeve. Prompt wordt de Aan de penissen van Nobding kunnen we niet weerstaan. We kuieren door het dorpje en 15 nemen de obligate fotootjes. Zelfs Karma en Een belegering kunnen doorstaan was de be- bevond zich een gang met wat bochtenwerk Kuenzang hebben er pret in. Kuenzang laat langrijkste bekommernis bij het bouwen van om het vijandelijke indringers niet te gemak- zich fotograferen alsof één van die joekels uit een dzong. Vaak bevond hij zich op een heu- kelijk te maken. Toch hadden de dzongs van zijn broek oprijst. velrug en kon de ganse bevolking van de val- meet af aan ook een religieuze en admini- Maar Nobding heeft meer te bieden. Traditi- lei er in schuilen. Een ondergrondse tunnel stratieve functie. onele huizen boorden de onverharde straat leidde naar een waterbron of een watervoor- ta dzong af. In een voortuintje zijn ze een meterslange raad. Van op de of uitkijktoren zag Een belegering kunnen doorstaan sjaal aan het weven. Vlees van runderen en je de vijand van ver naderen. Enkel via een was de belangrijkste bekommernis varkens hangt te drogen voor de warme houten trap die opgehaald kon worden, bij het bouwen van een dzong moessonmaanden. In perfecte hygiënische kreeg je toegang tot de burcht. Daarachter omstandigheden, dat spreekt vanzelf. Traditioneel wordt een dzong in natuursteen en leem opgetrokken, terwijl het dak uit hou- Terwijl Kuenzang zijn slingerend en hobbelig ten schalieplaten bestaat. Om de twee tot parcours voortzet, spijkert Karma onze ken- drie jaar moesten die vervangen worden. De nis van de dzongs wat bij. Toen de Shabdrung plaatselijke bevolking moest daar aan bijdra- indertijd dzongs begon te bouwen, waren gen. Tegenwoordig zijn deze schalies door- zijn drijfveren in de eerste plaats van militaire gaans vervangen door rode golfplaten. aard. Als je een dzong in handen had, had je het in de bijbehorende dzongkhag voor het Het belangrijkste gebouw van de dzong is de zeggen. utse, de centrale toren. Grote, platte stenen bedekken de docheys of binnenhoven. Rond

16 de docheys liggen vleugels met kleine ver- koel. Aan de overzijde van de pas staat een Bhutan overigens nogal eens uiteenlopen Vanaf nu volgen we de Chandiji Chhu stroom- trekken, doorgaans één verdieping hoog. In kudde jaks te grazen. Eigenlijk is dit niet de naar gelang van de bron, voegt hij er aan toe. afwaarts. Jaks staan op de glooiende hellin- het religieuze gedeelte wonen daar de mon- top van de berg, maar wel van de pas, preci- Verschillen van 100 tot 150 m zouden niet gen te grazen. Ze doen zich onder meer aan niken, in het seculiere gedeelte zijn daar seert Karma. Hoogteaanduidingen willen in uitzonderlijk zijn. de fijne, fris groene bladeren van de dwerg- meer profane instellingen zoals een recht- bamboe te goed. Met haar holle stengels bank, een belastingkantoor en andere kanto- wordt die plant niet hoger dan 20 tot 30 cm. ren gevestigd. Een dzong betreden zonder traditionele kledij te dragen – inclusief kun- Tot achter één van die bochten plots stig geknoopte sjaal – is Bhutanezen strikt een verrassend kleinood opduikt verboden. Buiten wijst Karma enkele himalayahemlock- Beneden in de vallei, op een langgerekt allu- sparren aan, bomen die op een ceder lijken, viaal sediment ligt het dorpje Rukhubji. De maar minder bladeren hebben. Ook koraal- aarde is er vruchtbaar, ze telen er aardappe- bomen staan er, kaal, momenteel zonder len en tarwe. In de winter worden dat gerst, bloesem of bladeren. Bijna zo behendig als boekweit en radijsjes. Van boven gezien geiten staan koeien op de steile hellingen te heeft het sediment de vorm van een slang. grazen. Veiligheidshalve hebben ze op het hoofd van de slang een tempel gebouwd. Je weet maar Even voor elf bereiken we de top van de Pele nooit. La, 3 390 m boven de zeespiegel. Het is er zonnig en niet erg winderig, maar toch vrij Bocht na bocht slingert de weg zich verder

17 naar beneden. Tot achter één van die boch- ten plots een verrassend kleinood opduikt.

Prompt stond de koning hem zijn beide ogen af

We kijken neer op Chen Dep Chi, een hagel- witte stoepa uit de 18e eeuw op de oever van de snelstromende rivier. In het schitterende decor van het dichtbeboste V-dal ligt hij aan- lokkelijk te fonkelen onder de zon. De stoepa is in Nepalese stijl, van op de vier zijden van de toren kijken de spirituele ogen ons door-

dringend aan. Een groep bejaarde pelgrims verpoost even in het gras. Onder leiding van een lama zijn ze op bedevaartstocht. De stoepa herinnert ons aan de legende van een goedhartige koning die alles voor zijn volk over had. Op een dag werd hij door een god op de proef gesteld. Vermomd als een blinde man benaderde de god de argeloze koning. Die vroeg de blinde wat hij wou. Uw ogen, luidde het vrijpostige antwoord. 18 Prompt stond de koning hem zijn beide padme hum aangebracht – de beroemd- ogen af. Onder de indruk van zoveel ste van alle boeddhistische mantra’s. edelmoedigheid, gaf de god de koning Een aanroeping is dat van het juweel in zijn ogen terug. Vandaar de naam Chen de lotusbloem, met name Avalokitesh- Dep Chi – Twee ogen geven. vara. Parallel met de rivier is een lange mani Het blijft zonnig, maar uit het zuiden opgetrokken, een twee meter brede en rukken wolken op. In een boom zitten

drie meter hoge muur van ruim 40 m een tiental gouden langoerapen van de lang. Met het gebedssnoer in de hand blaadjes te schrokken. Dat verbaast Kar- draaien enkele oude vrouwtjes hun ma, want normaal zal je deze apen meer rondjes rond de muur. In wijzerzin, zoals naar het zuiden aantreffen. Het is de de boeddhistische leer voorschrijft, eerste keer dat hij ze hier ziet. want zo houd je het heiligdom aan je De vlierbomen langs de weg staan be- reine rechterzijde. Op elke steen is een inscriptie van de mantra Om mani 19 Beneden in de vallei is weer eens een dam in aanbouw. Op termijn moet dit hydro-elek- trisch project 1 500 MW leve- ren. Veel is daar niet van waar te nemen, we kunnen nog net de ingang van de watertunnels zien. Amper twee kilometer ver- derop – in vogelvlucht – be- vindt zich het restaurant voor de lunch. Maar het zal ons drie kwartier vergen om de plek aan de overkant van de vallei te be- reiken. Want indrukwekkende viaducten die diepe V-dalen overbruggen, zal je hier niet aantreffen. Braafjes slingert de weg zich langs de berghellin- gen, vallei in, vallei uit. kend voor hun stevige wortels, waardoor ze Chhu. De stad lijkt binnen handbereik te lig- Waar een recente brug van Ja- het eroderen van de berghellingen door wa- gen – in vogelvlucht amper een kilometer van panse makelij de Mangdi Chhu ter tegengaan. Dat is mooi meegenomen in ons verwijderd – maar een diep V-dal scheidt kruist, staat een controlepost een land waar aardverschuivingen dagelijkse ons. Het prentkaartgehalte van het uitzicht is van de politie strategisch opge- kost zijn. groot, met het stadje, de rivier, de dzong en steld om in onze papieren te hogerop tegen de helling de obligate ta snuffelen. Kwart voor twee is het als we het winderige Yang- Wie Bhutan wou doorkruisen, moest dzong. Beneden in de schaduw van de be- khil Resort bereiken. Van op langs deze brug passeren. En de boste hellingen moet zich ergens de traditio- het terras genieten we van het plaatselijke tol betalen, uiteraard nele brug over de Mangdi Chhu bevinden. Eeuwenlang was dat de enige mogelijkheid fraaie zicht op de dzong van om de rivier over te steken. Wie Bhutan van Trongsa. De gebedsmolen in de Geleidelijk naderen we Trongsa, een schil- tuin draait driftig haar rondjes, derachtige collectie traditionele woningen west naar oost of omgekeerd wou doorkrui- op de steile hellingen hoog boven de Mangdi sen, moest langs deze brug passeren. En de plaatselijke tol betalen, uiteraard. 20 aangedreven door een snelstromend soorten, die elk ergens tussen 2 500 m en 4 verwelkomen ons op de 3 425 m hoge Yotong beekje. Bij elke rotatie klinkt een belletje. 000 m hun favoriete biotoop hebben. In het La. Overvloedig wapperen er de vale ge- Trongsa laten we voorlopig links liggen, gras tussen de bomen koketteren sleutel- bedswimpels. Een groot paneel windt er Welcome to Bhutan. Let’s evenals Karma’s ouderlijk huis. Zijn ouders bloemen of primula’s met hun paarsblauwe geen doekjes om: all work together to fight against hiv/aids. wonen hier nog steeds, maar Karma zelf bloempjes. woont nu in Thimphu. Hij heeft er gestu- Een fraaie magnoliaboom weet ons met zijn Maar het is er winderig en koud. Vrij spoedig deerd en is er twee jaar geleden gehuwd. overvloed aan witte bloempjes te bekoren, houden we het voor bekeken en zakken door We ontfutselen hem de belofte om over- terwijl tamme jaks zich staan af te vragen of de vallei van de Chhumey Chhu naar Jakar af. morgen, wanneer we langs precies dezelfde ze ons wel kunnen vertrouwen. Jeneverbes- Het belangrijkste handelscentrum is dat van weg naar Thimphu terugkeren, even in zijn struiken staan er ook. De bessen worden tot ouderlijk huis binnen te wippen. poeder verpulverd en dan als wierook ge- Honderden rododendronstruiken staan bruikt. Enkele bomen rijzen monumentaal Colchische esdoorns langs de weg in bloei. Niet zomaar wat on- boven hun omgeving uit. ooglijke struiken, maar kanjers ter grootte zijn dat, aldus Karma, een boomsoort die en- van een flinke boom. Niet toevallig wordt demisch is voor de flanken van de Himalaya deze soort de rododendron arboreum ge- – al komt hij ook in Anatolië voor, waar hij noemd, de rododendron die groeit als een zijn naam aan de stad Colchis dankt. boom. Doorgaans reiken ze tot een hoogte Gaandeweg heeft zich een dicht wolkendek van 12 m, alhoewel dat ook 20 m kan wor- gevormd en is de vallei met nevelen gevuld. den. Alleen al in Bhutan telt dit geslacht 46 Een ceremoniële poort en een witte stoepa

21 Bumthang, het historische hartland van Bhu- heel wat andere farmaceutische, medische tan. In feite omvat Bumthang vier valleien – en cosmetische toepassingen gangbaar. Chokhor, Tang, Ura en Chhumey. Toch wordt De dennen die we hier zien, zijn blauwe den- de regio meestal de Bumthangvallei ge- nen of Bhutandennen. Hun blauwgrijze naal- noemd. den kunnen tot 20 cm lang worden en han- Vaalgroene slierten baardmos hangen over- gen dan slap af. Ook dwergbamboe groeit dadig aan de boomtakken. In deze vochtige langs de weg. atmosfeer gedijen ze uitstekend. Dat wijst er op dat de kwaliteit van de lucht hier uitste- De roetzwarte lucht voorspelt wei- kend is, want voor luchtvervuiling zijn ze ui- nig goeds. Een sporadische bliksem- terst gevoelig. Zoals alle korstmossen be- flits bevestigt dat vermoeden staan ze uit een symbiose van een schimmel met een alg. Uit baardmos kan een antibioti- cum gewonnen worden, maar er zijn nog

Steeds donkerder wordt het, de roetzwarte scholen met lager, midden- en hoger middel- lucht voorspelt weinig goeds. Een sporadi- baar onderwijs – vergelijkbaar met onze drie sche bliksemflits bevestigt dat vermoeden. graden in het secundair onderwijs. Even voor half zes daagt Chhumey op, een Nergens anders dan in deze vallei wordt handvol huizen langs een rechte strook weg yathra geproduceerd, met de hand gespon- van maar liefst vijfhonderd meter. Nergens nen en geweven uit schaapswol. Karma had anders in Bhutan vind je zo’n lange rechte nog een bezoek aan een artisanaal weefate- strook, gniffelt Karma. Veiligheidshalve heb- lier in het vooruitzicht gesteld, maar Thok- ben ze dan maar een reeks verkeersdrempels med Yeshey Handicraft & Yatra Production gelegd, want chauffeurs zouden zich hier uit Center heeft zijn weefgetouwen al binnenge- frustratie weleens kunnen laten gaan. Enkele haald. Terwijl we in het winkeltje tussen het grote gebouwen langs de weg huisvesten textiel snuisteren, horen we buiten het don- dergeroffel.

22 In het halfduister en in de stromende regen Elektrische stroom is er even niet. Dat heb- In volle duisternis gaan we met onze zaklam- kwart na zeven weer spanning op het elektri- laten we Chhumey achter ons. Kuenzang ben we aan donder en bliksem te danken. pen via de buitentrappen naar onze kamer citeitsnet komt, merken we dat niet eens. heeft de koplampen van zijn Toyota Cruiser Zaakvoerder Tandyn, zijn vrouw, dochter en op zoek. Ook daar heerst de warme gloed Alle schakelaars in de kamer staan immers ontstoken. Regendruppels plenzen in het personeel verwelkomen ons met thee, koffie van een houtkachel. Een stevige voorraad nog steeds uit. gele schijnsel op het wegdek, bomen schui- en zelfgemaakte popcorn. Ze hebben het ho- dikke houtblokken staat klaar om het vuur Intens gecharmeerd door de rustieke een- ven als zwarte schimmen voorbij. Even voor tel volledig eigenhandig opgetrokken – inclu- geregeld bij te stoken. Het gloeiend hete voud beklimmen we onze logge houten bed- zes duikelen we de 2 860 m hoge Kiki La over. sief de houten meubels. In de eetzaal heerst deurtje openen en zonder gensters een blok den. Als vannacht ergens hoog in de bergen Niemand heeft behoefte om uit te stappen. de gezellige warmte van een houtkachel. in de vlammen manoeuvreren, gaat ons niet de dam van een smeltwatermeer het zou be- Donder en bliksem begeleiden ons verder echt goed af. Maar klunzen zoals wij, daar geven, dan zijn deze bedden vast in staat om naar beneden. zijn ze hier op voorbereid – een stenen plaat Klunzen zoals wij, daar die zondvloed te doorstaan. zijn ze hier op voorbereid schermt de houten wand af. Omstreeks half zeven bereiken we hotel Ja- Top kar View in Jalikhar, ruim twee kilometer ten Met kaars en zaklamp maken we er het beste zuidoosten van Jakar. Het is er aardedonker. van onder de douche. Zodra er omstreeks

23 Woensdag 16 april | Bumthang

Terwijl de stralen van de ochtendzon geleide- en de tweede verdieping. Een hop zit er arge- keuken doet de artisanale vlijt van dit fami- beter bekend als Bhutan Airlines – zich op die lijk tot in de vallei reiken, maken we voor het loos op de houten balustrade tot hij ver- liebedrijfje zich op z’n best gelden. Zelfge- markt begeven. Buitenlandse luchtvaart- eerst kennis met ons nachtverblijf. De rijk be- schrikt opvliegt als we naderen. Zijn kleur- maakte aardbeiengelei verschijnt op de ont- maatschappijen hebben in Bhutan niets te werkte balkons, de vloeren en de binnenmu- rijke kuif en zijn lange, spijkervormige snavel bijttafel, kaas en boekweitpannenkoeken. zoeken. ren blijken volledig in hout uitgevoerd zijn, maken van hem een opvallende verschijning. Gisteravond waren er onder meer zelfge- Druk Air beschikt over vijf vliegtuigen, waar- terwijl de basisstructuur in steen opgetrok- Zijn krachtige kaakspieren stellen hem in maakte boekweitnoedels. onder twee propellervliegtuigen van ATR. ken is. staat zijn bek volledig in de aarde te steken Bhutan Airlines is dan weer de trotse bezitter Buiten leiden houten trappen naar de eerste en hem vervolgens open te sperren op zoek Buitenlandse luchtvaartmaatschap- van welgeteld één Airbus 319. Dat unieke naar larven en poppen van insecten. pijen hebben in Bhutan niets te zoeken Kanjers van rode houten penissen bengelen aan de vier hoeken van het dak, zijdelings Half negen is het als we er op uit trekken. Ja- met een zwaard aangesneden – alsof het om kar blijkt zowaar over een airstrip te beschik- een smakelijk hapje gaat dat je maar te ver- ken. Slechts twee vluchten per week landen orberen hebt. Bhutaanse helikopters noemt hier, aldus Karma, met maximum 40 perso- Karma ze, vanwege hun silhouet in de vorm nen aan boord. Tot voor kort waren interna- van een rotor. tionale vluchten van en naar Bhutan het mo- nopolie van de nationale luchtvaartmaat- Niet alleen in de architectuur, maar ook in de schappij Druk Air. Sedert december 2011 mag ook de privé-maatschappij Tashi Air – 24 toestel zal ons aanstaande zondag naar het zijn maat gemaakt heeft. Dat wordt dus gere- Indiase Kolkata vliegen. Internationale vluch- geld bukken. ten mogen overigens uitsluitend in Paro lan- Driemaal is Goeroe Rinpoche indertijd in den en opstijgen. Die luchthaven werd in Bhutan opgedaagd. Telkens heeft hij er ge- 1983 zo’n vijftig kilometer ten westen van de schriften achtergelaten, op voor de hand lig- hoofdstad Thimphu gebouwd. Toeristen gende plaatsen zoals diep in een grot of op moeten sowieso per vliegtuig in Bhutan arri- de bodem van een rivier. Die verborgen ge- veren en over de grond het land verlaten – of schriften noemt men de terma of de schatten omgekeerd, zoals wij. van Goeroe Rinpoche. Heb je zo’n schat ont- dekt, dan sta je bekend als terton. Slechts Ware het niet dat hij het klooster op zeer weinigen is die eer gegund. zijn maat gemaakt heeft. Dat wordt dus geregeld bukken Al was Pema Lingpa aanvankelijk niet meer dan een gewone schaapherder, toen hij vijf- tien was, begon hij terma’s te ontdekken. Tamshing Lhakhang zet ons weer met beide Van de weeromstuit mocht hij zich terton voeten op de grond. Het belangrijkste kloos- noemen. Spoedig werd hij monnik, stichtte ter van de nyingma of roodkappen in Bhutan dit klooster en werd er de eerste abt van. De is dit. Een zekere Pema Lingpa liet het in 1501 huidige abt is de 11e incarnatie van Pema bouwen – een man, klein van gestalte, voegt Lingpa. Karma er aan toe. Dat zou ons niet veel uit- maken, ware het niet dat hij het klooster op

25 Het moet zijn dat het met de hygiëne van jonge monniken zijn er aan het bidden – we- De stenen vloer is ijskoud, maar toch moeten de rest afgeschermd, alsof het een kleine, monniken niet goed gesteld is, want bij de in- zen of kinderen van gezinnen die te arm zijn de schoenen uit vooraleer we de gang rond aparte kamer in het midden van de gebeds- gang van het klooster doen twee posters van om hen naar school te sturen. het heiligdom mogen betreden. Dat onge- zaal is. Goeroe Rinpoche staat centraal, links Unicef enkele elementaire regels uit de doe- mak verdwijnt als sneeuw voor de zon eens de Sakyamuni en rechts Maitreya, de Boed- ken – hoe je pipi doet, hoe je kaka doet, hoe Het moet zijn dat het met de hygiëne we de fabuleuze fresco’s onder ogen krijgen. dha van de toekomst. Tegen de linker- en je daarna de pot hoort te spoelen en je han- van monniken niet goed gesteld is Echte muurschilderingen zijn het, naar ver- rechterwand staan telkens vier belangrijke den hoort te wassen. Heel aanschouwelijk luidt in 1509 door Pema Lingpa himself op de bodhisattva’s, wezens die verlichting kunnen voorgesteld – zelfs wij begrijpen de cartoons Een vrij luidruchtig gezelschap is het, sereni- muur aangebracht. Eerlang zal het klooster bereiken, maar in plaats daarvan zich beijve- met de blozende monnikjes. teit is ver te zoeken, de geluiden die ze voort- gerenoveerd worden en dan worden deze ren om anderen bij te staan op het pad naar Maar de tempel zelf blijkt gesloten te zijn. brengen, lijken soms meer op kibbelen. Voeg eeuwenoude muurschilderingen door he- verlichting – vergelijkbaar met heiligen in het Terwijl Karma de monnik met de sleutel belt, daar toeristen met fototoestellen aan toe, en dendaagse kopieën vervangen. Compleet on- katholicisme. betreden we de binnenhof. Een twintigtal het is uit met de ingetogen devotie. begrijpelijk voor ons. In beide hoeken wijst Karma het zwarte Op merkwaardige wijze is de hoofdkapel van beeld van Vajrapani aan, de bodhisattva die

26 lucht vliegen, verklaart Karma centrale kapel stapt, van al zijn met grote stelligheid. zonden verlost is. Maar zodra bij dageraad de De eerste verdieping van de eerste zonnestralen versche- tempel is als een soort balkon nen, moesten ze zich uit de uitgebouwd, van waar je in de voeten maken. Jammer ge- gebedszaal neerkijkt. Schilde- noeg was de kroon van Goeroe ringen van de Sakyamuni sie- Rinpoche toen nog niet hele- ren de wand. Het zijn er maal voltooid. Dat heeft Pema 100 000, weet Karma. Lingpa achteraf bijgewerkt. Buiten blijkt de zon ondertus- Nog steeds is de blik van Goe- sen door de wolken gebroken roe Rinpoche lichtjes omhoog te zijn. Aan de overkant van de gericht, de khandroma’s nasta- rivier wijst Karma de Kurjey symbool staat voor de kracht van de Boed- rend die zonder hun werk voltooid te heb- Lhakhang aan. Stroomopwaarts wandelen Raja en Noacche. De zaak escaleerde toen dha. Een steen met een zijden sjaal er rond ben, terug naar de hemel vliegen. we een eind langs de rivier, steken via een Noacche op zekere dag de zoon van Sindhu herinnert aan Pema Lingpa’s bedrijvigheid als Omgord met de oorspronkelijke maliënkol- hangbrug de rivier over en klimmen dan naar Raja doodde. Daar was die zo het hart van in, terton. der van Pema Lingpa stapt een bejaarde pel- het tempelcomplex. dat hij zelfs geen offers meer bracht aan de Al deze beelden zijn op één nacht door demon Shelging Kharpo. Nu kan een koning grim door de gang. Vijfentwintig kilogram Het tempelcomplex zou er niet geweest zijn khandroma’s vervaardigd, energieke vrou- zich veel veroorloven, maar met een demon zou dat ding wegen. De man weet dat hij, als als twee koningen elkaar indertijd niet voort- welijke wezens die vlot en bevallig door de sollen, dat doet hij beter niet. Het spel zat hij op die manier uitgedost driemaal rond de durend in de haren gezeten hadden – Sindhu

27 meteen op de wagen. De demon liet een maar niet de laatste, zoals we weten. Hij inktzwarte duisternis over de aarde neerda- kwam, zag en overwon. Door pure meditatie len – daar zijn we ondertussen vertrouwd nog wel. Zo intens was zijn meditatie, dat mee, het heeft iets met elektriciteit te maken Shelging Kharpo geen andere uitweg zag dan – en zoog vrijwel alle levenskracht uit Sindhu zich te onderwerpen. Zo langdurig was zijn Raja weg. meditatie, dat hij in de rotswand een afdruk Eén van diens dienaren kon de ellende niet (jey) van zijn lichaam (kur) achterliet. Het meer aanzien en riep Goeroe Rinpoche ter klooster hield er zijn naam Kurjey Lhakhang aan over. hulp. Voor Goeroe Rinpoche was dat de al- lereerste keer dat hij in Bhutan optrad – Nu kan een koning zich veel veroor- loven, maar met een demon sollen, dat doet hij beter niet

Eens de demon uitgeschakeld, kon het boed- dhisme zijn intrede doen in de vallei. Drie tempels werden aan de voet van de rots- wand gebouwd. De oudste tempel, Goeroe Lhakhang, dateert van 1652. De tweede, Sampa Lhundrup Lhakhang, werd in 1900 door de eerste koning gebouwd. De derde 28 verrees pas in 1984 door bezig. Honderden toehoor- toedoen van de vrouw van ders – monniken vooral – zit- de derde koning. ten in het gras te luisteren naar de wijze woorden van Kleurrijke gebedswimpels boorden de toegangsweg af. een belangrijke lama uit Ti- Als een paternoster omgeeft bet. Voor dit bijzondere eve- een witte muur met 108 nement zakt hij eenmaal per stoepa’s het kloosterterrein. jaar naar Bumthang af. Op het binnenplein staat de Op kousenvoeten betreden grote stoepa waar de eerste we de eerste tempel. Een drie koningen gecremeerd beeld van Goeroe Rinpoche zijn. Verderop is kennelijk is prominent aanwezig. Elk een belangrijk evenement van zijn acht manifestaties is

29 Op de richel van een stoepa zit een raaf drif- tig aan enkele torma’s te pikken. Die boter- sculpturen, vervaardigd van boter, suiker en tsampa of gerstemeel, staan daar niet toe- vallig. Het is de bedoeling dat de vogels er zich aan te goed doen. De monniken hebben er zich ceremonieel van ontdaan, als teken van onthechting, om zich los te maken van het kwaad. Aan kloosters geen gebrek in deze vallei, afgebeeld. Duizend kleine beeldjes van Goe- maar Jampa Lhakhang is toch wel heel bijzon- roe Rinpoche zouden er voorts in de glazen der. Met stip het oudste klooster van Bhutan kasten staan, maar we tellen er slechts 760. is dit, gebouwd in 659. Zelfs Goeroe Rinpo- En inderdaad, als we scherp toezien, bespeu- che kwam hier ooit op bezoek. Een hele eer ren we een lichte welving in de rotswand – voor ons, om letterlijk in diens voetstappen de afdruk van de rug van Goeroe Rinpoche, te mogen treden. Zij het op kousenvoeten. knikt Karma veelbetekenend. Tussen de rotsen waarop de tempel ge- Eén van de beroemdste Bhutaanse legenden bouwd is, is een zeer smalle doorgang. De le- leert ons dat deze tempel deel uitmaakte van gende wil dat wie niet komt vast te zitten als de krachttoer die de Tibetaanse koning Song- hij door die natuurlijke tunnel kruipt, zonder sten Gampo in 659 geleverd zou hebben. Op zonden is. Wroetend geeft Karma het voor- één dag liet hij maar liefst 108 tempels bou- beeld, kennelijk is hij zonder zonden. Maar wen in een gebied dat zich over Bhutan en zelfkennis belet ons hem na te volgen. grote delen van Tibet uitstrekt. De tweede tempel mag dan wel befaamd zijn Met elke tempel zou men één van haar voor de fraaie beelden die er in onderge- gewrichten aan de aarde vastpinnen bracht zijn, wij zullen er geen glimp van op- vangen. Want de tempel is gesloten. De mon- niken die als suppoost optreden, zitten bui- Toentertijd werd deze drastische operatie als ten in het gras naar de wijze woorden van de de enige mogelijkheid gezien om een giganti- lama te luisteren. sche vrouwelijke demon voorgoed onscha- delijk te maken. De demon werd vermoed ruggelings op de aarde te liggen. Met elke tempel zou men één van haar gewrichten 30 Ook de acht belangrijkste bodhisattva’s zijn stond. Die gaf hem het advies dit beeld van present. de Kalachakra te maken en het op het westen De zijtempel is aan de Kalachakra gewijd, het te richten. Zo geschiedde, de profetie kwam Wiel van de Tijd, met schilderingen van tan- uit. Met koude voeten stappen we terug aan tristische goden tegen de muren. De vereni- boord van Kuenzangs bus. ging van het mannelijke element wijsheid en Zoals elke dzongkhag beschikt ook Bumthang het vrouwelijke element mededogen staat er over een fraaie dzong. Toen lama’s in de 17e centraal. Zonder de vereniging van die twee eeuw plannen opgevat hadden om een elementen kom je niet tot verlichting. dzong te bouwen, braken ze zich het hoofd Toen de eerste koning zijn zinnen op de ver- over een geschikte locatie. Plots scheerde overing van het westen van Bhutan gezet had een grote witte vogel over hun hoofd en – Punakha, Thimphu, Paro – vroeg hij zijn landde op een heuvel. Als dat geen goed geestelijke raadsman wat hem te doen voorteken was. In 1676 werd op die heuvel

aan de aarde vastpinnen. Twee tempels be- trap met drie treden die naar de centrale ka- vinden zich in het huidige Bhutan – de Kyichu pel afdaalt. De onderste trede zit volledig on- Lhakhang in Paro houdt de linkervoet van de der de grond verscholen – een verwijzing demon onder controle, terwijl deze Jampa naar de Boeddha van het verleden. De Lhakhang haar linkerknie immobiliseert. Alle tweede trede ligt op hetzelfde niveau als de andere tempels bevinden zich in Tibet. Zo begane grond, de derde erboven. Die verwij- zou de beroemde Jokhangtempel in de Tibe- zen naar de Boeddha’s van het heden en van taanse hoofdstad Lhasa pal op de navel van de toekomst. de demon staan. In de gebedszaal zijn het de Boeddha’s van Tegenwoordig dateert alleen het centrale ge- het verleden, de toekomst en het heden die bouw nog uit de 7e eeuw, de rest is later bij- de dienst uitmaken. Maitreya staat centraal. gebouwd. Bij het betreden van het gebouw Per slot van rekening is dit zijn tempel – wijst Karma de zinkende stenen aan – een Jampa is de Tibetaanse naam van Maitreya.

31 ders op dan de gedaante van een levend we- zijn dan een trap die tussen twee hoge mu- de dzong en volgen het pad naar beneden. zen aan te nemen en aldus tekens te geven. ren naar de oever van de rivier afdaalt. Tij- Talloze schoolkinderen in khira en gho zijn op Eeuwenlang is aan de dzong geen enkele re- dens het beleg konden hierlangs water en vis weg naar de Kurjey Lhakhang om er het ge- novatie doorgevoerd. Hij ademt dus nog vrij aangevoerd worden. Water werd in bamboe- bed van de lama bij te wonen. Sommigen veel authenticiteit uit. Het religieus gedeelte pijpen naar boven gedragen, 3 tot 4 liter per dragen een sjaal, anderen niet. Of ze bij hun Chhu Dzong bevindt zich rond de verste dochey. Daar pijp. Daar werd het in de opge- traditionele kledij al dan niet een sjaal moe- waterdzong vindt ook het jaarlijks festival plaats. In te- slagen, de . ten dragen, wordt niet door hun leeftijd be- Jakar Dzong gebouwd, de Dzong van de Witte genstelling tot elders steunt de utse op beide Dat water werd overigens uitsluitend voor paald, maar door hun lichaamslengte. Vogel. zijden van de vrij smalle dzong. Je kan er dus consumptie gebruikt. Tot de jaren tachtig van Al sedert de 15e eeuw is Membartsho, het Die witte vogel was de beschermgod Maha- niet rond wandelen, je stapt er gewoon on- de vorige eeuw plachten Bhutanezen zich im- Brandende Meer, een populair pelgrimsoord kali, legt Karma geduldig uit aan zijn scep- derdoor. mers slechts eenmaal per jaar te wassen, hogerop in de bergen. Bijzonder aan het tisch westers publiek. Waarom Mahakali dan meer bepaald als het festival er zat aan te ko- Brandende Meer is het feit dat het geen niet gewoon zelf even meedeelt waar hij wil Bhutanezen plachten zich immers men. Voor een maaltijd was het gebruikelijk meer is en dat het niet brandt. Om dat uit te dat zijn dzong staat, willen wij weten. Karma slechts eenmaal per jaar te wassen de handen niet met water te wassen, maar er leggen, brengt Karma in herinnering hoe schudt het hoofd bij het aanhoren van zoveel met rijst over te wrijven, zodat het vuil geab- Pema Lingpa aanvankelijk een gewone jon- domheid. Als godheid is Mahakali onzicht- De ondergrondse tunnel die naar de water- sorbeerd werd. De onfrisse rijstbal wierpen gen was die als schaapherder leefde. Toen de baar voor mensen. Rechtstreeks communice- voorraad leidt en soelaas zou moeten bieden ze vervolgens als voer voor de honden. vijftienjarige knaap op zekere dag een heel speciale vondst uit de bergen meebracht, ge- ren kan hij dus niet. Voor hem zit er niets an- tijdens een belegering, blijkt niets meer te Via het administratief gedeelte verlaten we loofde niemand dat hij een terma gevonden 32 had – een verborgen schat van Goeroe van een overledene, staan op de rotsrichels Hogerop in de bergen langs diezelfde Tang Rinpoche – en dat de knaap dus in feite opgesteld. Tienduizenden vale gebedswim- Chhu bevindt zich Pema Shedrup Choeki een terton was. pels in de vijf boeddhistische kleuren wappe- Gatsheling Shedra. Een hele mondvol is dat De penlop, de plaatselijke gouverneur, ren tussen de bomen en boven de rivier. Het voor een nonnenklooster van de nyingma. wilde weten hoe de vork aan de steel zat. is een zeer heilige plek die we naderen, dat is Honderd zestig nonnen verblijven er. Levens- lang, want in tegenstelling tot monniken kun- Pema Lingpa nam de penlop – ge- duidelijk. Uiteindelijk belanden we op een volgd door een nieuwsgierige me- nigte – mee naar een plek waar de snelstromende Tang Chhu quasi rimpelloos en geluidloos tussen de rotsen door glijdt. Alsof het een klein meer was.

Bijzonder aan het Brandende Meer is het feit dat het geen meer is en dat het niet brandt

Daar sprong de knaap met een brandende boterlamp in de hand de rivier in en verdween onder water. Toen iedereen dacht dat het aanstellertje al lang verdron- ken was, kwam hij met een beeld van Avalokiteshvara en een nieuwe terma boven water. Meer nog, hij was niet eens nat en had nog steeds de brandende boter- lamp in zijn hand. De legende was geboren. reusachtig rotsblok midden in de rivier. Ter- nen nonnen niet uittreden. Het permanente Via een smal pad klimmen we langs de wijl we ons best doen om er niet af te vallen, gezelschap van één man hebben ze – hun le- rivier op zoek naar die bijzondere plek. laten we de boeddhistische en animistische raar. Ons zult u daar geen commentaar over Keitjes zijn op elkaar gestapeld als mi- elementen van de omgeving op ons inwer- horen geven. nuscule chortens langs het pad. Honder- ken. den tsatsa’s, kleine beeldjes met de as 33 Het privé-klooster moet zelf voor zijn finan- dan af en toe een terma op te duikelen. Zo ciering instaan. En dat lijkt aardig te lukken, spiritueel werd hij geacht, dat hij tegen de want de gebouwen zijn in behoorlijke staat. regels van de kloostergemeenschap in wél Aanvankelijk laten zeer weinig nonnetjes mocht trouwen. Daar kwam een zoon uit zich zien. Dat ze er zijn, merken we aan de voort, en zelfs een kleinzoon. Elk van deze slippers die chaotisch voor de deuren van de drie generaties vormde het startpunt van kamertjes achtergelaten zijn. En aan de gie- een lange keten van reïncarnaties – respec- chelende stemmetjes achter de deuren. tievelijk de Sungtrul, de Thuksay en de Gyal- Meestal met zijn drieën per kamer, als we de se. De drie heren op de foto zijn dus de hui- slippers tellen. Alleen een stokoude non dige incarnaties van Pema Lingpa, zijn zoon weet zich met haar gebedsmolentje wat in en zijn kleinzoon. Volkomen ten onrechte de belangstelling te werken. worden ze soms de incarnaties genoemd van het lichaam, de geest en de spraak van Pema Een simpel familiekiekje met lama’s, Lingpa – een lapsus waarop de aandachtige zou je zeggen, maar dat is het niet lezer zich uiteraard nooit zou laten betrap- pen. In de vrij kleine gebedszaal houdt Karma ons Tegen de wand wijst Karma een ashtaman- een hedendaagse foto met drie lama’s voor. gala aan. De acht traditionele gelukssymbo- Een simpel familiekiekje met lama’s, zou je len staan er op afgebeeld. De parasol staat zeggen, maar dat is het niet. Want de eigen- voor bescherming tegen het kwaad, de lotus zinnige Pema Lingpa had meer in zijn mars voor zuiverheid, de twee gouden vissen voor

34 vajra’s. De vajra heeft de vorm van een dia- de ochtend stemde zijn moeder in met seks. zijn wij niet zo gek zeker van. mant, hij is dus keihard. Met zulk instrument Daar was Drukpa Kunley zo verbouwereerd Regendruppels zijn ondertussen op de ruiten kan je gemakkelijk het kwade van het goede over dat hij weer het dorp in trok, ditmaal om verschenen, maar nog steeds slaagt de zon er wegsnijden en alle onwetendheid vernieti- overal rond te bazuinen dat zijn moeder seks in om door de wolken te breken. Bizarre stok- gen, terwijl de vajra zelf onvernietigbaar is. met hem wilde hebben. Zijn moeder werd er ken waarop bovenaan drie houten penissen Penissen dienen dus om de boze geesten verlegen en nederig van, besluit Karma. weg te houden. Ook de Bhutaanse heli- kopters aan de vier hoeken van een huis worden daar ter bescherming gehan- gen, als deel van de inwijdingsrite. Dat danken we – hoe kan het anders – aan de Indiase rivieren en , bron- Drukpa Kunley, de goddelijke gek. nen van het leven, de rechtsdraaiende schelp voor de triomf van het boeddhisme, het rad Terwijl we naar het hotel afzak- met de acht velden voor het achtvoudig pad ken, legt Karma de kwestie van van het boeddhisme, de vlag voor de over- de penissen nog even op tafel winning van de leer op de duisternis, de on- eindige knoop voor een lang leven en de vaas met heilig water voor het eeuwig leven – wat Dat Drukpa Kunley helemaal niet de gek ons even doet mijmeren over het verschil was waarvoor hij doorgaans versleten tussen een lang leven en het eeuwig leven. wordt, wil Karma met een anekdote il- lustreren. Op zekere dag vond Drukpa Terwijl we naar het hotel afzakken, legt Kar- Kunleys moeder dat hij te oud werd om ma de kwestie van de penissen nog even op zonder vrouw door het leven te gaan. tafel. Zulke afbeeldingen mogen we immers Bij gebrek aan beter stelde ze voor dat niet als ordinaire fallussen zien, maar wel als ze zelf met hem zou trouwen. Dat zag Drukpa Kunley niet zitten. Hij trok naar het dorp, trof daar een bereidwillige vrouw van 84 jaar aan, nam haar mee naar huis en stelde haar aan zijn moe- der voor als zijn vrouw. Aan dit warrige verhaal krijgen we kop nog in kruisvorm aangebracht zijn, sieren som- staart. Dat de moeder verlegen en nederig mige velden. De bedoeling van die vreemde Dat zag zijn moeder dan weer niet zitten. Ze werd, legt Karma geduldig uit, betekent dat vogelverschrikkers is afgunst af te wenden, verklaarde zich bereid alle klussen van een ze van haar zonden bevrijd is. En nog wel legt Karma uit. Want als je een rijke oogst echtgenote op zich te nemen. Dus sliep dank zij Drukpa Kunley. Die man was dus ze- hebt, is dat een teken dat het goed met je Drukpa Kunley samen zijn moeder. Pas tegen ker zo gek nog niet, besluit Karma. Maar daar gaat. Van de weeromstuit gaan de mensen 35 dan over je roddelen, wat negatief op je kan het hoge bezoek dat morgen zijn opwachting Het verhoogde gedeelte van de eetzaal heb- wel alsof we het avondmaal in een heus tem- afstralen. Daar ben je best op voorhand te- zal maken. Niemand minder dan de lama die ben ze alvast tot een ontvangstruimte uitge- peltje nemen. gen gewapend. het evenement in de Kurjey Lhakhang leidt, bouwd, compleet met een heuse troon. Te- Top Stralend van trots begroet de familie Tandyn zal hoogstpersoonlijk in hun bescheiden eta- gen de achterwand hebben ze de thangka’s ons bij onze terugkeer in het hotel. Niet van- blissement het middagmaal tot zich nemen. van de triade opgehangen – Goeroe Rinpo- wege onze aanwezigheid, maar wel vanwege che, de Sakyamuni en de Shabdrung. Het lijkt

Jaak Palmans © 2015, 2017

Lees het vervolg in Op de rug van een tijgerin

36