Ankara, Boedapest En Oranje

3 Redactioneel Ankara, Boedapest en Oranje

De ene autoritaire demagoog is de andere niet. Waar de premier van EU-lidstaat Hon garije zich de woede van Merkel, Hollande en Timmermans op de hals haalde, zijn de gesprekken met Erdogan inmiddels in volle gang. Zonder de hulp van de man die behalve IS overigens ook onbekommerd de strijdende Syrische Koerden bombardeert, komt er immers geen einde aan de vluchtelingenstroom en duurt de humanitaire tragedie voort, denkt men in Brussel. Ook binnen de landsgrenzen zetten we alle kaarten op ‘opvang in de regio’. In juni beschreven Christian Mommers en Myrthe Wijnkoop al dat dit idee toch vooral op wensdenken van Europese politici berust. Een afname van het aantal vluchtelingen binnen afzienbare tijd valt niet te verwachten. Ontlasten van ‘de regio’ zou meer effect hebben. Voor sociaal-democraten is dit een uiterst gecompliceerd dilemma. Zeker, de beelden van vluchtelingenkampen in het zelf door etnische spanningen verscheurde Libanon geven te denken, maar de wanhoopskreet van Oranje — hoe onbeholpen ook — kan evenmin genegeerd worden. Thomas von der Dunk laat zien dat het begin van de oplossing erin ligt om meer tijd te steken in binnenlandse spreiding en opvang. Op die manier voorkomen we dat er een generatie ‘mislukte’ migranten in het leven geroepen wordt. Tegelijkertijd oefent iets anders een grotere druk uit op de klassieke verzorgingsstaat. Paul de Beer keert terug naar de voorspellingen van Jan Pen en beschrijft hoe het draagvlak voor de verzorgingsstaat onder de middenklasse inderdaad afneemt door de beperktere toegankelijkheid: wel betalen, maar er geen gebruik van kunnen maken. Het lijkt dan ook ondenkbaar dat er binnen afzienbare tijd een einde komt aan de inmiddels permanente verbouwing van die verzorgingsstaat.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 4 Column

Zeg ’ns Aaa

Door Menno Hurenkamp We moeten onze missie terugvinden, klonk Hoofdredacteur S&D het onlangs bij een treffen van de denkers van Labour (sic) en de Partij van de Arbeid (sic). Verschillende mensen hadden ‘datasets’ waar- Er is dat beeld van VVD-Tweede Kamerlid uit dingen zouden blijken. Over tegenstrijdige en ambtshalve ‘PvdA-watcher’ Ton Elias die verlangens van mensen uit de slechte en de telkens maar weer goedkeurend knikkend de goede wijken. De ene groep wil meer interna- politieke ledenraden van de PvdA bijwoont. tionaal, de andere juist minder. Moeilijk hoor. Het soort beeld dat niet makkelijk uit je hoofd Welke koers kiezen? Lastig zeg. Eerst nog maar gaat. Je zou willen dat zo’n man nerveus een conferentie? Nog een dataset? rondloopt, hier en daar op een nageltje kau- Hallo? Hallo? Bent u daar nog? wend. Doet-ie niet. Hij zit, met zijn handen op Labour. Arbeid. Partij van de ‘Arbeid’. Hoezo schoot. is de missie kwijt? Wat willen al die lui, hoog- Dan is er VVD-fractievoorzitter Zijlstra. Die én laagopgeleid? haalt regelmatig het nieuws met zogenaamde Misschien gewoon eens leveren op werk? ‘rechtse’ opmerkingen. Over vluchtelingen die Banen? Beetje zekerheid vooral. Mensen re- een ooglidcorrectie willen. Of dictators waar- kenen ook op de sociaal-democraten voor de mee best te praten valt. Het is me wat, zeg. Snel zorg, maar daar is het de afgelopen tijd niet even twitteren dat het een schande is! altijd even lekker gegaan. Kan dus zijn dat Ondertussen zijn weinig rechtse mensen de kiezer op dat onderwerp niet spontaan boos op PvdA’ers, niet vanwege hun beleid en overstag gaat. Maar begin dan eens met flink niet vanwege hun uitspraken. In Wassenaar wat extra banen in de zorg, dat zou toch niet en Bloemendaal hoor je ze niet klagen over zo moeilijk moeten zijn? En ga eveneens maar ontwikkelingssamenwerking of de decentra- door met wat meer zeggenschap over en in lisatie van de zorg, want daar hebben ze geen het werk, want ook daar komt niet zoveel last van. meer van terecht met al die slaafs achter op- De PvdA dreigt kapot te gaan aan de coalitie drachtgevers aan lopende zzp’ers. met de VVD, zoals het CDA ten onder ging na Wanneer dat onverhoopt niet mocht luk- zijn collaboratie met de PVV. Straks met twaalf ken, is dat toch echt eerder een reden om de man de electorale wildernis in, gezellig. Maar tent te sluiten dan wanneer er niet 1-2-3 een toevallig of niet is de kernboodschap van de antwoord is op die verdraaide verhouding tus- sociaal-democraten tastbaarder dan die van sen de nationale en de internationale gemeen- het CDA. Geloof is vooral nog ‘ietsisme’ dat schap. En ondertussen eindelijk eens wat uit de aard van zijn zaak geen stemmen trekt; terugblaffen en plagen dat Zijlstra en Elias ook het gezin heeft na Jesse Klavers coming-out maar in overheidsdienst zijn, en gezien hun als family man geen tegenstanders meer; en onzekere positie eigenlijk een baangarantie normen en waarden zijn voor wanneer de eco- zouden moeten krijgen. nomie lekker draait. De sociaal-democraten hebben echter nog een kernboodschap die ertoe doet. Alleen, welke ook alweer?

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 5

Het gelijk van Jan Pen

De sociale zekerheid staat al ruim dertig jaar onder druk. De gevolgen zijn navenant: de uitkeringen zijn fors gedaald en het vertrouwen in de verzorgingsstaat neemt gestaag af. Een sociaal- democratisch antwoord blijft vooralsnog uit. Is een terugkeer naar de klassieke verzorgingsstaat haalbaar of moet de brug tussen de arbeiders- en middenklasse op een andere manier worden hersteld?

PAUL DE BEER

Redacteur S&D

Begin jaren tachtig kwam er een einde aan grenzen van de welvaartsstaat uit de Sociologi- de indrukwekkende expansie van de verzor- sche Gids van 1963. In dit artikel gaf Pen een, gingsstaat in de naoorlogse periode.1 Sinds- achteraf bezien, profetische vooruitblik op de dien zijn drie decennia verstreken waarin alle verzorgingsstaat. Hij beschreef drie ontwikke- kabinetten zich — met wisselend succes — ten lingsfasen van de verzorgingsstaat. doel stelden de uitgaven aan sociale zekerheid In de eerste fase is een land nog te arm om terug te dringen en de publieke sector in te zich veel publieke diensten te kunnen veroorlo- krimpen. Onlangs heeft het kabinet-Rutte-As- ven en ligt alle nadruk op private voorziening scher een aantal belangrijke volgende stappen in eerste levensbehoeften. In de tweede fase in dit proces gezet. De toegang tot de Wajong zijn de meeste burgers van een land wel rijker, en de sociale werkvoorziening is grotendeels maar ‘er zijn nog veel achtergebleven groepen, afgesloten en de duur van de werkloosheids- en de grote meerderheid der inkomenstrek- uitkeringen wordt korter. kers is individueel niet in staat, zich tegen In dit artikel betoog ik dat deze hervormin- calamiteiten te dekken’ (Pen, 1963: 76). Er ont- gen passen in een langetermijntrend, waarin staat dan een groeiende vraag naar publieke de verzorgingsstaat stap voor stap wordt ont- voorzieningen, resulterend in de opbouw van manteld. De expansiefase van de verzorgings- de verzorgingsstaat. ‘In de derde fase, die kan staat is een uitzonderingsperiode geweest. optreden als het nationale inkomen bijvoor- Sinds de jaren tachtig zijn we teruggekeerd beeld nog eens twee of drie keer zo hoog zal naar een situatie waarin de burgers weer zijn — een kwestie van een halve eeuw? — wor- primair zelf verantwoordelijk zijn voor het den een aantal inkomensoverdrachten en gra- dragen van de risico’s die zij in een moderne tis voorzieningen overbodig. De welvaart is dan kapitalistische samenleving lopen. zozeer toegenomen, dat de welvaartsstaat weer Ik volg hiermee een bijna vergeten artikel kan krimpen’ (ibid.). Hij voegde hier overigens van de Nederlandse econoom Jan Pen over De onmiddellijk aan toe: ‘Het kan; het hoeft niet.’

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 6 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

Nu de halve eeuw die Pen vooruitblikte 1981). De commissie stelde vast dat in veel inmiddels is verstreken en het nationaal inko- fabrieken onder mensonterende omstan- men niet twee of drie, maar vier keer zo groot digheden werd gewerkt, minimaal tien of elf is, is er alle reden om het artikel weer onder de uur per dag, zes dagen per week. Maar ook aandacht te brengen. Het biedt een goed hou- langere werkdagen, tot wel 15 uur, waren niet vast om het wedervaren van het Nederlandse ongewoon. En dat voor vaak niet meer dan een sociale stelsel sinds het eind van de negen- dubbeltje per uur, of een dagloon van fl. 1,00, tiende eeuw te begrijpen. Met zevenmijlslaar- hooguit fl. 1,50. Omgerekend naar euro’s van zen zal ik de drie fasen van het sociale beleid nu komt dit neer op € 14 — € 20 per dag. Het in Nederland sinds 1890 doorlopen. Daarna gemiddelde inkomen per hoofd van de bevol- probeer ik de vraag te beantwoorden hoe de king bedroeg toen zo’n € 3.000 per jaar — min- sociaal-democratie, in het licht van deze ana- der dan een tiende van het huidige niveau. lyse, weer een eigen visie op de toekomst van De Arbeidsenquête vormde de opmaat de verzorgingsstaat kan formuleren. voor de invoering van de Arbeidswet van 1889 waarin onder meer de oprichting van De beginfase: 1887–1944 de Arbeidsinspectie (in 1890) werd geregeld. De wet beperkte met name kinderarbeid en Ik begin in 1887, het jaar van de beroemde de arbeidsduur voor jeugdige en vrouwelijke Arbeidsenquête, die de wantoestanden onder werknemers. Dit betekende echter allerminst fabrieksarbeiders aan het licht bracht (Giele dat de arbeidsomstandigheden en -voorwaar-

Figuur 1 Bbp per capita en loon per arbeidsjaar (1.000 euro’s van 2012)

Bron: CBS (Historische reeksen); Giele (1981); bewerking door de auteur

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 7

den snel verbeterden. Integendeel. De werk- jaar lager gevolgd door de Wet op de collec- gevers verzetten zich tegen verhoging van de tieve arbeidsovereenkomst (Wet cao) en weer lonen of een verkorting van de arbeidsduur, tien jaar later door de Wet op het algemeen omdat deze economisch rampzalige gevolgen verbindend en het onverbindend verklaren zouden hebben. Het duurde nog tot 1910 voor van bepalingen van collectieve arbeidsover- men in de diamantindustrie de achturendag eenkomsten, kortweg Wet AVV. Daarmee werd invoerde en in 1919 werd deze wettelijk ver- zowel de individuele arbeidsrelatie tussen ankerd in de Arbeidswet. Pas in de loop van werkgever en werknemer wettelijk geregeld de jaren twintig werd de achturendag echter als bepaald dat collectieve afspraken tussen gemeengoed. Ook de lonen stegen maar lang- werkgevers en vakbonden vóór individuele zaam. In 1905 verdiende een werknemer ge- afspraken gingen. Deze wetten legden de basis middeld zo’n 18 cent per uur (in euro’s van nu voor het huidige arbeidsrecht, waarin de rol € 2,10), eind jaren dertig was dat gestegen naar van vakbonden expliciet opgenomen was. zo’n 35 cent (€ 3,50). Bovendien hing de arbeiders voortdurend de dreiging van werkloosheid en uitval door ziekte of arbeidsongeschiktheid boven het Tot aan WO II kende hoofd. Sociale verzekeringen tegen inkomensderving bestonden nog nauwelijks. De onge- Nederland nauwelijks vallenwet uit 1901 bood alleen aan arbeiders collectieve voorzieningen in de industrie na een ongeval een uitkering. In 1905 besteedde de overheid niet meer dan fl. 2 mln of 0,2% van het bruto binnenlands product (bbp) aan uitkeringen. Pas in de cri- De periode 1890–1940 illustreert de eerste sisjaren dertig liep dat bedrag op, naar zo’n fase van de ontwikkeling van de welvaarts- fl. 70 mln, nog altijd nauwelijks meer dan 1% staat, zoals Jan Pen die beschreef. Het overgro- van het bbp. te deel van de bevolking was nog te arm om Wie zijn baan kwijtraakte kon als hij vak- zich meer sociale voorzieningen te kunnen bondslid was een beroep doen op de werk- permitteren. De gemiddelde arbeider had met loosheidskas van zijn vakbond. In 1910 gold dit zijn schamele loontje al moeite genoeg om in nog maar voor 50.000 vakbondsleden, in 1934 zijn dagelijkse levensbehoeften en die van zijn was dit opgelopen tot 560.000 leden, ongeveer gezin te voorzien, laat staan dat hij daarvan een op de vier werknemers (Hoogenboom een substantieel deel opzij kon zetten voor 2007: 35). Die vakbondskassen werden finan- verzekering tegen het risico van werkloos- cieel ondersteund door de gemeenten en het heid, arbeidsongeschiktheid en de oude dag. Rijk. Andere werklozen waren aangewezen Geleidelijk nam de welvaart echter toe en op de armenhulp, waaraan in de jaren dertig drong het besef door dat verbetering van de ruim fl. 100 mln of bijna 2% van het bbp werd arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaar- besteed. De totale overheidsuitgaven aan soci- den ook economische voordelen bracht in de ale zekerheid kwamen tot de Tweede Wereld- vorm van een gezondere en productievere be- oorlog niet boven 3% van het bbp uit. roepsbevolking en een grotere koopkracht en Op het gebied van arbeidswetgeving zette grotere effectieve vraag, zoals de Engelse eco- men in de periode tot aan de Tweede Wereld- noom Keynes in de jaren dertig betoogde. De oorlog wel enkele belangrijke stappen voor- diepe en langdurige economische crisis van uit, al kwamen deze veelal pas na de oorlog de jaren dertig leidde tot een omslag in het tot volle wasdom. Zo trad in 1907 de Wet op denken. De overheid kon niet langer afzijdig de arbeidsovereenkomst in werking, twintig blijven als zo’n groot deel van de bevolking

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 8 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

onvrijwillig zonder werk zat en in armoede van 1939. Er ontstond ruimte om de gehele geraakte. De overheid nam de taak op zich om bevolking van de welvaartsgroei te laten pro- aanvullend werk te creëren voor werklozen en fiteren. De teugels van de geleide loonpolitiek ging steeds meer meebetalen aan de werkloos- werden gevierd. Dit resulteerde in de eerste heidskassen van de vakbonden. Daarmee leg- helft van de jaren zestig in een loongolf: in de de zij de basis voor de sterke expansie van de jaren 1963–66 gingen de lonen met meer dan verzorgingsstaat na de Tweede Wereldoorlog. de helft omhoog (en na inflatiecorrectie nog altijd met 30%). In 1968 introduceerde de rege- Uitbouw van de verzorgingsstaat: ring het wettelijk minimumloon, op een ni- 1945–1983 veau van twee derde van het gemiddelde loon. De belofte van de eigen auto van PvdA-voor- Vijf maanden na de bevrijding, op 5 oktober man Den Uyl aan de arbeiders was inmiddels 1945, kondigde minister Drees het Buitenge- ingelost. Tegelijkertijd groeide de economie woon Besluit Arbeidsverhoudingen (BBA’45) sterk genoeg om ook nog de arbeidsduur te af. Bedoeld als een noodmaatregel om te verkorten: begin jaren zestig kregen werkne- voorkomen dat op de arbeidsmarkt de wet mers de zaterdag vrij en vanaf midden jaren van de jungle ging heersen, was het BBA’45 in zeventig was de vijfdaagse werkweek van acht belangrijke mate gebaseerd op de regelgeving uur per dag de nieuwe standaard. van de bezetter. Anders dan voorzien duurde het vervangen door normale wetgeving lang. Pas zeventig jaar later, op 1 juli 2015, verdwenen met de Wet werk en zekerheid (WWZ) de Christen-democraten en 2 laatste onderdelen van het BBA. Het BBA heeft liberalen werkten mee dan ook een belangrijk stempel gedrukt op de regulering van de naoorlogse arbeidsver- aan het uitbouwen van houdingen in Nederland, in het bijzonder het de verzorgingsstaat ontslagrecht. Door de in de oorlog aangerichte schade was er weinig ruimte voor stijging van de levensstandaard van de werkenden. Daarom In dezelfde periode kwam ook eindelijk introduceerde het BBA’45 de geleide loonpoli- de opbouw van de verzorgingsstaat in een tiek, die inhield dat alle cao’s moesten worden versnelling. Zo traag als het sociale beleid zich goedgekeurd door een College van Rijksbe- vóór de oorlog ontwikkelde, zo snel ging het middelaars. De vakbonden werden erkend als nu. In amper drie decennia ontstond een van volwaardige partners van de werkgevers en de meest omvangrijke en genereuze sociale de overheid, en gingen medeverantwoorde- stelsels ter wereld, afgemeten aan zowel de lijkheid dragen voor de sociaaleconomische totale uitgaven als aan het niveau van sociale inrichting van het naoorlogse Nederland. bescherming. Terwijl Nederland in het inter- Hierdoor hadden de arbeiders voldoende ver- bellum nog tot de achterblijvers behoorde, trouwen dat de offers die zij brachten voor de was het in de jaren zeventig een koploper. wederopbouw van ons land, uiteindelijk ook Simultaan bouwde men een stelsel van werk- aan hen — of toch in ieder geval aan hun kin- nemersverzekeringen op (de WW trad in 1949 deren — ten goede zouden komen. in werking, de WAO in 1967) die bescherming Dat vertrouwen werd niet beschaamd, boden tegen loonderving van werknemers, want mede dankzij de geleide loonpolitiek een stelsel van volksverzekeringen (de AOW herstelde de Nederlandse economie snel. In in 1957, de AWW in 1959, de AKW in 1963, de 1960 was het bbp al verdubbeld ten opzichte AWBZ in 1968 en de AAW in 1976) die aan alle

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 9

burgers inkomensbescherming boden, en als alhoewel de naam van Drees natuurlijk altijd sluitstuk een aantal sociale voorzieningen, verbonden blijft aan de oudedagsvoorziening waaronder de bijstandswet (de ABW in 1965) (al voerde PvdA-minister Ko Suurhoff de AOW die, in de woorden van KVP-minister Klompé, in). Christen-democraten (Veldkamp, Klompé, ook ruimte bood voor ‘een bloemetje op tafel’. Albeda) en zelfs liberalen werkten er enthou- Bovendien werden de minimumuitkeringen siast aan mee en drukten ook in belangrijke gekoppeld aan het nettominimumloon, en mate hun stempel op het stelsel, dat daardoor het minimumloon en de bovenminimale een hybride karakter kreeg en nog steeds een uitkeringen aan de algehele contractloonont- hersenbreker vormt voor wetenschappers wikkeling, waardoor ook de onderste inko- die het Nederlandse stelsel in internationaal mensgroepen en de uitkeringsgerechtigden vergelijkend perspectief proberen te classifi- automatisch meedeelden in de welvaarts- ceren. groei. Het lijdt geen twijfel dat de Tweede Wereld- Dit hele sociale stelsel is met brede maat- oorlog als een katalysator fungeerde voor de schappelijke en politieke steun opgebouwd opbouw van de verzorgingsstaat. Dat bete- — hoewel er meer dan genoeg discussie was kent niet dat die er zonder de oorlog niet zou over de details. Het was allerminst bij uitstek zijn gekomen. Ook in landen als Zweden en een links of sociaal-democratisch project, Zwitserland, die in de oorlog neutraal bleven,

Figuur 2 Uitgaven aan sociale zekerheid en zorg (% bbp)

Bron: CBS (StatLine: Historische reeksen)

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 10 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

is er na de oorlog een verzorgingsstaat opge- deze periode ook beduidend sneller dan het bouwd, hoewel de breuk met de vooroorlogse bbp, waardoor het loonaandeel in het bbp ontwikkeling daar minder scherp was. De groeide (figuur 1). De factor arbeid kreeg de oorlog speelde ook een rol doordat de Duitse overhand over de factor kapitaal, zonder dat bezetter diverse sociale regelingen had inge- daarvoor een revolutie nodig was. voerd — zoals kinderbijslag, ziekenfondsen en In de jaren zeventig bereikte het Neder- ontslagbescherming — die de basis vormden landse sociale stelsel in bijna alle opzichten voor de naoorlogse sociale wetgeving. zijn hoogtepunt. De uitgaven aan sociale ze- De uitbouw van de verzorgingsstaat in de kerheid explodeerden van 4% in 1950 naar 17% naoorlogse decennia zou echter niet mogelijk in 1983 (figuur 2). De uitkeringen bereikten in zijn geweest zonder de sterke welvaarts- verhouding tot de lonen hun hoogste niveau stijging. Lange tijd was er consensus dat die ooit. De dekking van de sociale zekerheid verzorgingsstaat zelf ook weer bijdroeg aan was uitgebreid tot vrijwel de gehele bevol- de welvaartsgroei. Immers, de inkomensbe- king — inclusief zelfstandigen, die eveneens scherming die de sociale zekerheid bood, aanspraak konden maken op de arbeidsonge- stabiliseerde de koopkracht van de burgers schiktheidsverzekering (AAW). Van vier op de en dempte daarmee conjunctuurgolven. De vijf werknemers lagen de arbeidsvoorwaar- uitbreiding en brede toegankelijkheid van den vast in een collectieve arbeidsovereen- onderwijs, gezondheidszorg en sociale wo- komst (cao). ningbouw droegen bij aan een gezonde en De ontwikkeling van het sociale stelsel in productieve beroepsbevolking. En de deling deze tweede fase komt precies overeen met van verantwoordelijkheden met de sociale de analyse van Jan Pen. De inkomens stegen partners, die een grote rol kregen in het be- zo sterk dat de prioriteiten van de bevolking stuur en het beheer van de sociale verzeke- verschoven van private consumptie naar ringen, creëerde rust op de arbeidsmarkt en publieke voorzieningen. Het gemiddelde een stabiel economisch klimaat en moest de huishouden was zo welvarend dat het zich verleidingen van het communisme in de kiem gemakkelijk kon permitteren om meer geld smoren. Nederland was een van de landen af te dragen voor sociale verzekeringen en pu- waar het minst gestaakt werd. blieke voorzieningen. Een voorwaarde voor de groei van de ver- Bovendien werden met de stijgende inko- zorgingsstaat was echter ook dat de bevolking mens de gevolgen van inkomensverlies ver- bereid was om steeds meer belastingen en houdingsgewijs ernstiger en nam de behoefte premies af te dragen. De jaarlijks stijgende aan verzekeringen daarom toe. Tegelijkertijd lonen voedden die bereidheid natuurlijk in waren de meeste mensen niet zo rijk dat zij niet geringe mate. Hierdoor bleef er immers dat risico zelf konden dragen. Afgezien van nog genoeg ruimte over voor koopkracht- een kleine groep welgestelden hadden de stijging. In euro’s van nu steeg het gemid- meeste huishoudens te weinig spaargeld delde jaarsalaris van een werknemer met een om een verlies van het arbeidsinkomen op voltijdbaan van € 11.800 in 1950 (60% van het te vangen. Zij hadden dus veel belang bij een huidige minimumloon!) naar € 45.000 in 1979, collectief gedekt inkomensrisico. Hetzelfde bijna een verviervoudiging in drie decennia geldt voor de kosten van gezondheidszorg en tijd. Gemiddeld steeg het reële jaarsalaris in goed onderwijs, die voor de meeste huishou- deze periode met 4,7% per jaar. Men hoefde dens niet individueel waren op te brengen. Er dus niet te kiezen tussen een kleuren-tv, een was dan ook zo’n brede steun voor de verdere hogere uitkering of betere zorg, maar kon én uitbouw van de verzorgingsstaat, dat die uiteen kleuren-tv én hogere uitkeringen én meer bouw als zodanig niet echt ter discussie stond. gezondheidszorg krijgen. De lonen stegen in De politieke meningsverschillen richtten zich

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 11

vooral op het tempo waarin die uitbouw gere- in het Verenigd Koninkrijk en Reagan in de aliseerd moest worden. Verenigde Staten zette ook het Nederlands De algemene verwachting was dat die trend kabinet in op versobering van de sociale zeker- voorlopig wel zou doorzetten. Twee voorbeel- heid en het verkleinen van de overheid. Die den ter illustratie. Na de eerste oliecrisis van ingreep luidde een lange reeks van grotere en 1973 liep de werkloosheid in Nederland voor kleinere hervormingen van het sociale stelsel het eerst sinds de jaren vijftig weer op naar in. Op het moment dat het gebouw zijn vol- een voor die dagen ongekend hoog niveau van tooiing naderde, begonnen de verbouwingen, boven de 200.000. In 1977 publiceerde de WRR die sommigen als hervorming, sanering of het rapport Maken wij er werk van?, waarin de modernisering aanduidden en anderen als raad een toekomst voorzag waarin een steeds afbouw, afbraak of sloop. groter deel van de bevolking emplooi zou vinden in de quartaire sector (nu de publieke sector). In de marktsector zou namelijk steeds meer werk verdwijnen, zodat de overheid voor Sinds 1984 wordt de sociale vervangende werkgelegenheid moest zorgen. zekerheid steeds soberder De WRR zag de verdere expansie van de publieke sector als een logische voortzetting van de trend uit de jaren zestig. Een tweede voorbeeld is de publicatie, een In de jaren tachtig leidde dit tot een debat jaar later, van het boek Het biefstuksocialisme over de grondslagen van de sociale zekerheid. en de economie van PvdA-econoom Hans van Alternatieven als een tweetrajectenstelsel, den Doel. In dit veelbesproken boek betoogde een ministelsel en een basisinkomen lokten hij dat het economisch heel goed mogelijk is heftige discussies uit. Uiteindelijk bleken al om de quartaire sector verder te laten groeien, die blauwdrukken voor een nieuwe grondslag als we maar bereid zijn daarvoor de prijs te van het stelsel een stap te ver, omdat er voor betalen in de vorm van hogere belastingen. geen enkel alternatief een politieke meerder- In zijn denkbeeldige Lilliput-economie waren heid te vinden was. Wat het kabinet-Lubbers in liefst vier op de vijf mensen in de publieke 1987 als ‘stelselherziening’ door het parlement sector werkzaam en nog slechts één in de loodste, was niet veel meer dan een beperkte marktsector. In de ogen van Van den Doel aanpassing van de WW. was dit niet alleen een economisch haalbaar, Maar deze wijziging vormde wel de aanzet maar ook een wenselijk toekomstperspectief, tot vele andere stapsgewijze hervormingen omdat de nog onvervulde noden en behoeften die tot op de dag van vandaag doorgaan. Een vooral in de sfeer van de collectieve goederen kleine dertig jaar later kunnen we vaststellen lagen. dat daarmee de fundamentele stelselherziening er uiteindelijk toch is gekomen, alleen De verzorgingsstaat treedt terug: niet op basis van een expliciete en consistente 1984 — heden visie op de toekomst van het sociale stelsel. Alle hervormingen tezamen hebben ertoe Tien jaar later was er van deze vooruitzichten bijgedragen dat de uitgaven aan sociale zeker- van een verdere uitbouw van het sociale stel- heid zijn verminderd van 17% van het bbp in sel weinig over. Op 1 januari 1984 verlaagde 1983 naar 7,5% in 2008, hetzelfde percentage het eerste kabinet-Lubbers, dat in 1982 was als in 1964, toen niemand aan bezuinigingen, aangetreden, alle sociale uitkeringen en de maar iedereen aan uitbreiding van de sociale ambtenarensalarissen met 3% — nog altijd een zekerheid dacht (figuur 2). Ruim de helft (60%) unieke maatregel. Enkele jaren na Thatcher van deze afname was het resultaat van de da-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 12 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

ling van de uitkeringsniveaus ten opzichte beid en zorg iets meer dan één miljard euro of van het gemiddelde welvaartsniveau, de rest 0,2% van het bbp en kinderopvang 0,7 mrd of vloeide voort uit de daling van de zogeheten 0,1% van het bbp. i/a-ratio, de verhouding tussen het aantal uit- Bij het arbeidsmarktbeleid duurde het keringsontvangers en het aantal werkenden. wat langer voor zich een omslag voordeed. De Sinds het uitbreken van de economische WRR stond in 1990 aan de wieg van deze om- crisis in 2008 zijn de uitgaven aan sociale ze- slag, met het rapport Een werkend perspectief, kerheid weliswaar weer wat opgelopen (van dat heel wat profetischer bleek dan Maken wij 7,5% naar 9,5% van het bbp), maar dit is volledig er werk van?. De boodschap was dat verhoging toe te schrijven aan het stagneren van de eco- van de arbeidsparticipatie centraal dient te nomische groei en het feit dat meer mensen staan in het sociaaleconomisch beleid. De lage een beroep doen op een sociale uitkering. arbeidsparticipatie was volgens de WRR de Niet alle hervormingen in de periode achilleshiel van het Nederlandse sociaaleco- sinds 1984 hadden overigens het karakter nomisch bestel. Het WRR-rapport vormde de van een bezuiniging of versobering. Nieuwe opmaat tot een reeks hervormingen van de arrangementen om tegemoet te komen aan arbeidsmarktinstituties en het arbeidsmarkt- zogenaamde ‘nieuwe sociale risico’s’ op het beleid — al ging dat beduidend moeizamer gebied van de combinatie van arbeid, zorg en en met kleinere stapjes dan bij de sociale scholing zagen eveneens het licht. De uitgaven zekerheid, vooral door het verzet vanuit de hieraan vielen echter in het niet bij de bezui- vakbeweging. nigingen op de traditionele regelingen voor In de jaren negentig maakte de over- inkomensbescherming. Zo kostten diverse heid aanzienlijk meer middelen vrij voor verlofregelingen in het kader van de Wet ar- activerend arbeidsmarktbeleid, vooral voor

Figuur 3 Percentage van de bevolking dat uitkeringen voldoende of te hoog vindt

Bron: SCP (Culturele Verkenningen)

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 13

het scheppen van gesubsidieerde banen (ba- Het succes ging bovendien gepaard met nenpools, Melkert-banen, Id-banen) en voor groeiende ongelijkheid. De beloningsverschil- loonkostensubsidies (zoals de SPAK). Op het len namen fors toe, voor de salarissen aan de hoogtepunt, in 2002, werd daaraan bijna € 5 top was the sky the limit en het verschijnsel mrd besteed, ruim 1% van het bbp. van de werkende arme deed zijn intrede. Daarna werd echter ook hierop bezuinigd Daarnaast ontstond er een steeds scherpere en verschoof het zwaartepunt naar deregule- tweedeling tussen de insiders met een goed- ring van de arbeidsmarkt. Het minimumloon betaalde vaste voltijdbaan en de outsiders bleef achter bij het gemiddelde loon, om meer van flexwerkers, uitzendkrachten, zzp’ers en loondifferentiatie aan de onderkant van het natuurlijk de uitkeringsontvangers, die zowel ‘loongebouw’ mogelijk te maken. Uitzend- qua inkomen als qua werkzekerheid bij de vas- werk en andere vormen van flexibele arbeid te werknemers achterbleven. Als het gaat om kregen meer ruimte, de ontslagbescherming de arbeidsvoorwaarden en werkcondities van werd (iets) versoepeld en arbeidsmigranten arbeidsmigranten horen we zelfs steeds vaker uit alle EU-lidstaten kregen toegang tot de verhalen die haast letterlijk uit de Arbeidsen- arbeidsmarkt. quête van 1887 afkomstig lijken. Zestigurige Door meer verantwoordelijkheden te werkweken, gevaarlijke en ongezonde werk- leggen bij werkgevers en werknemers libera- omstandigheden en een loon waarvan je niet liseerde de overheid bovendien de arbeidstij- fatsoenlijk kunt leven, blijken nog altijd niet denwet en de arbeidsomstandighedenwet. Om volledig uitgebannen. tegemoet te komen aan de roep om flexibiliteit Er is één belangrijke uitzondering op de al- is de ruimte om tijdelijk langer te werken dan gemene trend van een krimpende verzorgings- een standaard werkweek opgerekt. Sinds 1995 staat. Op het gebied van de gezondheidszorg mag er per week tot 60 uur worden gewerkt, is de beschermende rol van de overheid juist zolang het gemiddelde over een periode van groter geworden, zowel in termen van bereik 16 weken niet meer dan 48 uur bedraagt. Daar- als van uitgaven. Met de invoering van de Zorg- mee is de wettelijke beperking van de arbeids- verzekeringswet in 2006 vallen alle burgers duur weer terug bij de situatie in 1921! De ar- onder de wettelijke zorgverzekeringsplicht — beidsomstandighedenwet veranderde van een al ligt de uitvoering in handen van particuliere wet die allerlei gedetailleerde voorschriften verzekeraars — en de uitgaven aan (gezond- geeft in een kaderwet die de verantwoordelijk- heids)zorg stijgen gestaag, ook als aandeel van heid voor goede arbeidsomstandigheden pri- het bruto binnenlands product. Volgens cijfers mair bij de werkgever en de werknemer legt. van het CBS stegen de zorguitgaven van 9% van Afgemeten aan de werkgelegenheidsgroei het bbp in 1972 naar 11% in 2000 en 16% momen- en arbeidsparticipatie legde de omslag in het teel. Hierdoor vertonen de uitgaven aan soci- overheidsbeleid geen windeieren. Nederland ale zekerheid en zorg tezamen sinds 2000 weer was in de jaren negentig het banenwonder een stijgende trend: van 20% naar 25% van het van Europa en klom qua arbeidsparticipatie bbp (figuur 2). De samenstelling ervan is ech- op van de achterhoede naar de koppositie (al ter fors gewijzigd: in de jaren tachtig maakte hebben we die het afgelopen jaar weer moeten de sociale zekerheid 60% van deze uitgaven uit, prijsgeven aan Zweden). In hoeverre dit het momenteel nog maar 38%. gevolg was van het gevoerde beleid, is overigens de vraag, want de banengroei was vooral De krimp verklaard het resultaat van de explosieve groei van deeltijdbanen die grotendeels door (herintre- Wat verklaart de omslag in 1984 in de trend- dende) vrouwen werden bezet, iets waarop de matige ontwikkeling van de verzorgingsstaat overheid maar weinig invloed had. van expansie naar krimp? Deze vraag vormt al

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 14 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

jaren een twistpunt onder sociale wetenschap- scherming. Het Nationaal Kiezersonderzoek pers. Aanvankelijk is de verklaring vooral (NKO) van 2012 bevestigt dit: 52% van de be- gezocht in de financiële houdbaarheid van het volking was toen van mening dat de uitgaven stelsel. Het sociale stelsel was geëxpandeerd in aan werkloosheids- en bijstandsuitkeringen een periode van gestage economische groei. hetzelfde moesten blijven, en 28% dat zij lager Daardoor was er genoeg ruimte om de uitga- moesten worden. ven aan sociaal beleid te verhogen en tegelij- Hoe valt dit te verklaren? Pens artikel biedt kertijd het netto-inkomen van de werkenden wederom een aanknopingspunt. Vanaf begin te laten stijgen. jaren tachtig stegen de lonen veel minder Toen de economische groei in de jaren sterk dan in de voorgaande decennia, maar de zeventig na de eerste oliecrisis stokte en welvaartsgroei zette niettemin — tot het begin Nederland in de jaren tachtig, na de tweede van de huidige crisis — onverminderd door. oliecrisis, in een diepe recessie belandde, lie- Tussen 1979 en 2012 steeg het jaarloon van een pen de publieke uitgaven op tot bijna de helft voltijdwerker met gemiddeld slechts 0,5% per van het bbp, waardoor het stelsel simpelweg jaar; in dezelfde periode groeide het bbp per niet meer te betalen leek en bezuinigingen capita echter met 1,5% per jaar (figuur 1). Dit onontkoombaar waren. De hervormingen komt vooral door de massale (her)intreding en bezuinigingen gingen in de jaren negen- van gehuwde en samenwonende vrouwen tig evenwel onverminderd door, terwijl de economie dankzij het poldermodel weer een bloeiperiode doormaakte en de uitgaven aan sociale zekerheid inmiddels sterk waren gere- Hoewel de lonen sinds de duceerd. jaren 1980 minder sterk Sociologen hebben zich er lange tijd over verbaasd hoe de sociale uitkeringen zo sterk stegen, zette de welvaarts konden worden beperkt, terwijl daarvoor wei- groei door nig steun leek te zijn onder de Nederlandse bevolking. Uit de periodieke metingen van het Sociaal en Cultureel Planbureau bleek in de jaren negentig steeds weer dat een meerder- op de arbeidsmarkt. Rond 1980 bestond een heid van de bevolking de AOW-, bijstands- en doorsnee huishouden uit een mannelijke arbeidsongeschiktheidsuitkeringen ‘onvol- kostwinner met een voltijdbaan en een vrouw doende’ vond. Waarom stemde dan toch een die het huishouden deed en voor de kinderen meerderheid van de kiezers op politieke par- zorgde. Inmiddels is het standaardhuishou- tijen die verder wilden bezuinigen en deregu- den een anderhalfverdienersgezin, waarin leren? Figuur 3 laat echter zien dat vanaf 1996 het voltijdsalaris van de man wordt aange- het percentage van de bevolking dat de uitke- vuld met het inkomen uit een deeltijdbaan ringen wel voldoende (of zelfs te hoog) vindt van de vrouw. een stijgende trend vertoont. Sinds 2008 is Een andere belangrijke verandering in deze een kleine meerderheid van de bevolking van periode is de groei van de particuliere ver- mening dat de uitkeringen voldoende of te mogens. Rond 1980 bedroeg het gemiddelde hoog zijn. Bij de WW heeft overigens nooit een vermogen van een huishouden rond € 25.000, meerderheid de uitkering onvoldoende ge- in 2008 was dit toegenomen tot € 181.000, vonden. Aangezien de relatieve hoogte van de waarna het als gevolg van de crisis weer afnam uitkeringen ten opzichte van de lonen sinds tot € 142.000 in 2013 (figuur 4). Weliswaar is de 1996 verder is gedaald, duidt dit op groeiende verdeling van de vermogens zeer scheef, maar steun voor het beperken van de sociale be- ook de huishoudens in de middeninkomens-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 15

groep3 hebben een gemiddeld vermogen van Hoewel zzp-schap niet altijd een vrijwil- iets meer dan een ton. De helft van de huis- lige keuze is, duidt onderzoek erop dat de houdens met een middeninkomen heeft vol- meeste zzp’ers tevreden zijn en niet (weer) als doende vermogen om het een jaar of langer werknemer in loondienst willen treden. Een zonder inkomen uit te houden. aanzienlijk deel van de zzp’ers combineert dit Veel huishoudens hebben inmiddels dus overigens met een deeltijdbaan en heeft ook twee alternatieve buffers om de gevolgen van een verdienende partner, waardoor het inko- een inkomensterugval in geval van werkloos- mensrisico van het zelfstandig ondernemer- heid of arbeidsongeschiktheid op te vangen. schap aanzienlijk kleiner is. Als een mannelijke hoofdverdiener zijn baan Huishoudens slagen er steeds beter in hun kwijtraakt, is de inkomensterugval beperkt risico’s te spreiden en hebben daarom minder door het inkomen van zijn partner. Daarnaast behoefte aan verplichte collectieve verzeke- kan men interen op het opgebouwde vermo- ringen. De onafgebroken reeks ingrepen van gen. de overheid in het sociale stelsel van de afge- De noodzaak van publieke voorzieningen lopen decennia heeft daarmee een zichzelf die ons beschermen tegen de risico’s van een versterkend effect gehad. Als mensen steeds markteconomie is dus kleiner geworden. Dit minder kunnen rekenen op de overheid als verklaart ook deels de opmars van de zzp’er. verzekeraar van hun inkomensrisico’s en als

Figuur 4 Vermogen per capita (1.000 euro’s van 2012)

Bron: CBS (StatLine: Historische reeksen; Vermogen); bewerking door de auteur

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 16 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

zij zelf steeds meer mogelijkheden hebben om dat 62% van de bevolking vindt dat er (veel) hun risico’s te dekken, vertrouwen ze liever op meer dan nu aan zorg moet worden besteed, hun eigen veerkracht dan op de overheid. terwijl dat bij de werkloosheidsuitkeringen en Tabel 1 laat zien dat naarmate het inkomen de bijstand slechts 18% respectievelijk 22% is. hoger is, men vaker vindt dat de uitkeringen Bij de zorg lijken we ons nog in de tweede fase voldoende of te hoog zijn. Onder de midden- van Jan Pens grote golfbeweging te bevinden. inkomensgroepen, wier steun essentieel is om veranderingen in de verzorgingsstaat door te Een sociaal-democratisch antwoord voeren, vindt een kleine meerderheid dat de uitkeringen (behalve de bijstand) niet verbe- Het succes van de sociaal-democratie in de terd moeten worden. Bij de werkloosheidsuit- twintigste eeuw was in belangrijke mate te kering gaat het zelfs om ruim twee derde. Dit danken aan het feit dat zij de belangen van is opmerkelijk, omdat de loongerelateerde de middengroepen wist te verbinden met die WW voor de middeninkomens belangrijker van de lagere sociale klassen. Zolang ook de is om een inkomensterugval op te vangen middengroepen tal van (inkomens)risico’s dan voor de lagere inkomens, voor wie een liepen die zij niet individueel konden dragen WW-uitkering vaak niet veel hoger is dan een of afdekken, hadden zij belang bij de totstand- bijstandsuitkering. In het licht van de huidige koming van brede collectieve voorzieningen, economische situatie (in 2010) vindt twee ook als die het meeste ten goede kwamen aan derde van de bevolking dat de uitkeringen de onderste maatschappelijke lagen. niet moeten stijgen. Daarmee spreekt men im- In de tweede fase van Jan Pen heeft de meer- pliciet dus steun uit voor de hervormingen die derheid van de bevolking baat bij de uitbouw sinds de jaren tachtig zijn doorgevoerd. van de verzorgingsstaat. Er viel in deze fase — ruwweg van 1945 tot 1980 — dan ook brede politieke steun voor te mobiliseren. In de derde fase is dit niet langer het geval. Vanaf de bovenste De collectieve zorguitgaven sociale lagen breidt zich geleidelijk de groep uit die vooral moet bijdragen aan de verzorgings- blijven stijgen ondanks de staat, maar niet langer kan verwachten er zelf bezuinigingen substantieel gebruik van te zullen maken. Anders dan Jan Pen veronderstelde is dit niet alleen het gevolg van de welvaartsstij- ging, waardoor men minder afhankelijk is Een belangrijke uitzondering op de ver- van sociale bescherming door de overheid. De soberingstrend vormt de gezondheidszorg. bezuinigingen van de jaren tachtig, die pri- Zoals opgemerkt zijn de collectieve zorguitga- mair waren ingegeven door de (vermeende) ven blijven stijgen, en daaraan lijkt — ondanks financiële onhoudbaarheid van de collectieve de bezuinigingen — voorlopig ook geen einde voorzieningen, hebben hierbij als een kataly- te komen. De kosten van medische zorg in sator gewerkt. Door die bezuinigingen bood geval van een ernstige of langdurige ziekte of het sociale stelsel minder bescherming aan de aandoening kunnen zo hoog oplopen dat de middengroepen, terwijl tegelijkertijd de par- meeste mensen deze niet uit hun eigen inko- ticuliere buffers — in de vorm van een tweede men of spaargeld kunnen opbrengen. inkomen in het huishouden en de opbouw Hier is een collectieve verzekering dus nog van vermogen — groeiden. Doordat de mid- de aangewezen manier om zich tegen risico’s dengroepen noodgedwongen steeds meer in te dekken. Deze opvatting is wijdverbreid. op die buffers aangewezen raakten, nam hun Uit het Nationaal Kiezersonderzoek 2012 blijkt vertrouwen in de overheid als verzekeraar af

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 17

en gingen zij steeds meer de voorkeur geven nog eens in herinnering te roepen: ‘… dat de aan vergroting van de eigen bestedingsmoge- klassieke verzorgingsstaat langzaam maar ze- lijkheden in plaats van bij te dragen aan een ker verandert in een participatiesamenleving. collectief vangnet dat steeds meer gaten ver- Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd toonde. Ook de berichten over onbedoeld en verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of oneigenlijk gebruik van sociale voorzieningen haar eigen leven en omgeving. (…) Zo blijven en een bureaucratische en verspillende uit- Nederlanders samen bouwen aan een sterk voeringsorganisatie, die vanaf de jaren tachtig land van zelfbewuste mensen. Een land met steeds vaker weerklonken, lijken de steun voor een compacte en krachtige overheid, die het stelsel van sociale zekerheid geen goed te ruimte geeft en kansen biedt waar het kan en hebben gedaan. beschermt als dat nodig is, zodat niemand tus- Dit plaatst de sociaal-democratie voor de sen wal en schip raakt’ (Troonrede 2013). vraag hoe zij op deze ontwikkelingen moet re- Meer concreet houdt dit in dat de verzor- ageren. Heeft zij nog een eigen overtuigende gingsstaat zich steeds meer richt op de meest visie op de toekomst van de verzorgingsstaat? kwetsbare groepen die niet zelf in staat zijn de Het beleid van de voorgaande kabinet- risico’s die zij lopen te dragen. Voorzieningen ten, maar ook het huidige kabinet, lijkt de worden beperkt tot een adequaat minimum- geschetste ontwikkeling (impliciet) als uit- niveau en tot personen met een gebrek aan gangspunt te nemen en te accepteren dat de eigen middelen (vermogen, partnerinkomen). verzorgingsstaat steeds verder terugtreedt. Nu is dit in essentie een liberale visie op de De notie van de participatiesamenleving, die verzorgingsstaat. Sociaal-democraten kunnen het kabinet-Rutte-Asscher op Prinsjesdag 2013 zich hierin alleen nog van liberalen onder- lanceerde, is in essentie hierop gebaseerd. Om scheiden door een hoger minimumniveau te de veelbesproken passage uit de Troonrede bepleiten. Dit is een wel erg smalle basis voor

Tabel 1 Opvattingen over sociale zekerheid, 2010 (% van de bevolking van 16 jaar en ouder)

Percentage dat uitkeringsniveau voldoende of te hoog vindt totaal inkomensklassea

laag midden hoog

WW (werkloosheid) 67 54 69 76

Arbeidsongeschiktheidsuitkeringen 53 48 51 61

WWB (bijstand) 47 46 46 50

AOW (ouderdom) 51 46 51 56

ANW (nabestaanden) 55 49 54 62

Gegeven de huidige economie zouden de sociale uitkeringen 67 59 66 77 moeten dalen of gelijk blijven a Op basis van het gestandaardiseerd besteedbaar huishoudensinkomen. Laag: laagste 30%; midden: middelste 40%; hoog: hoogste 30%.

Bron: SCP (Culturele Veranderingen 2010); bewerking door de auteur.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 18 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

een eigen sociaal-democratische visie op de efficiënt is. Wie nooit werkloos of arbeidson- verzorgingsstaat. En het leidt waarschijnlijk geschikt is, spaart uiteindelijk te veel, terwijl ook tot een smalle electorale basis, omdat wie op jonge leeftijd arbeidsongeschikt raakt, de middengroepen dan geen direct belang doorgaans niet genoeg vermogen heeft opge- meer hebben bij het in stand houden van de bouwd. Private verzekeringen om inkomensri- voorzieningen voor de onderkant. De sociaal- democratie vervult dan niet langer een brugfunctie tussen de belangen van de onderkant en de belangen van de middengroepen. In Er zijn voldoende redenen lijn met het bekende adagium ‘a service for om de verzorgingsstaat te the poor is a poor service’ zou dit tot een neerwaartse druk op de voorzieningen voor de on- herstellen, maar wellicht is derkant kunnen leiden. Immers, iedere euro het al te laat die de middengroepen moeten afdragen voor deze voorzieningen, kunnen zij niet gebruiken om hun eigen buffer te versterken. Om de brugfunctie tussen lagere klasse en sico’s af te dekken zijn vaak kostbaar, doordat middenklasse wel te blijven vervullen, moet verzekeraars hoge (transactie)kosten in reke- de sociaal-democratie een visie op de verzor- ning brengen. Nieuwe collectiviteiten, zoals gingsstaat ontwikkelen die de belangen van broodfondsen, lopen klassieke gevaren zoals beide groepen opnieuw met elkaar verbindt. correlatie van risico’s (doordat het vaak om Dat is geen eenvoudige opgave. beroepsgenoten gaat) en averechtse selectie Globaal kan men daarvoor aan twee ont- (doordat vooral mensen met een hoog risico wikkelingsrichtingen denken, namelijk her- zich aansluiten). Feitelijk zijn dit dezelfde ar- stel van de ‘oude’ beschermingsfunctie van gumenten waarom de overheid na de Tweede de verzorgingsstaat en uitbouw van ‘nieuwe’ Wereldoorlog de meeste inkomensrisico’s col- sociale arrangementen. lectief en verplicht heeft verzekerd. Er zijn dus goede argumenten om de col- Herstel van de beschermingsfunctie lectieve arrangementen uit de hoogtijdagen van de verzorgingsstaat in ere te herstellen. Herstel van de oude beschermingsfunctie lijkt Maar het is de vraag of de burgers die tot de op het eerste gezicht, gezien de eerder bespro- middengroepen behoren de overheid nog ken opvattingen onder de middengroepen voldoende vertrouwen nu de sociale bescher- (zie tabel 1), weinig kansrijk. Toch zijn er rede- ming al zo fors is beperkt. Bovendien zijn ook nen waarom de steun hiervoor weer zou kun- door sociaal-democratische politici aan de nen groeien.4 Onder invloed van de globalise- traditionele verzorgingsstaat vaak allerlei ne- ring en technologische ontwikkelingen (zoals gatieve eigenschappen toegeschreven, zoals robotisering) lijkt het gevoel van onzekerheid anonimiteit, bureaucratie, eenvormigheid, ge- onder de middengroepen toe te nemen. Vol- brek aan efficiëntie en onbedoeld en oneigen- gens velen staat de middenklasse onder druk.5 lijk gebruik. Een pleidooi voor een terugkeer Zelfs met de buffers die veel huishoudens heb- naar de ‘oude’ verzorgingsstaat klinkt dan ben in de vorm van een tweede inkomen en weinig geloofwaardig. een substantieel vermogen, is het de vraag of Anderzijds zullen burgers, naarmate zij zij erop vertrouwen hiermee de risico’s die zij meer ervaring opdoen met private arrange- lopen voldoende te kunnen opvangen. menten, waarschijnlijk ervaren dat ook hier- Daar komt bij dat een individuele buffer aan — zoals hierboven geschetst — veel nade- om inkomensderving op te vangen vaak niet len kleven. Het is wel de vraag of de overheid

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 19

dan niet al zo ver is teruggetreden dat een weg gen. Ook van kinderopvang is nog niet over- terug nauwelijks meer mogelijk is. tuigend aangetoond dat deze de arbeidsparticipatie van vrouwen bevordert, al lijdt het Naar een sociale investeringsstaat geen twijfel dat veel werkende ouders groot belang hechten aan goede kinderopvangvoor- Een tweede mogelijke ontwikkelingsrich- zieningen. ting van de verzorgingsstaat is de uitbouw Doordat de effectiviteit van sociale investe- van nieuwe collectieve voorzieningen. Dat ringen onzeker is en het economische rende- ‘nieuwe’ moet men overigens niet al te letter- ment zich op zijn best pas op langere termijn lijk nemen, want het betreft grotendeels oude uitbetaalt, maken zij de oude inkomensbe- bekenden die in de traditionele verzorgings- schermingsfunctie van de verzorgingsstaat staat ondergeschikt waren aan de inkomens- vooralsnog allerminst overbodig. De midden- verzekeringen en -voorzieningen. Het gaat groepen zullen ook behoefte blijven houden om voorzieningen die burgers in de moderne aan voorzieningen die bescherming bieden samenleving in staat stellen hun maatschap- tegen inkomensderving. Die zullen zij ofwel pelijke positie te versterken, zoals opleiding via private verzekeringen en buffers uit hun en scholing, loopbaanbegeleiding, van-werk- eigen inkomen moeten financieren, ofwel naar-werk-trajecten, kinderopvang en (zorg)- via sociale verzekeringen door de afdracht verlofarrangementen. van premies. Anders gezegd: de nieuwe ar- Pleitbezorgers van een dergelijke ontwik- rangementen zullen niet zozeer in de plaats kelingsrichting van de verzorgingsstaat van maar bovenop de ‘oude’ arrangementen gebruiken vaak de term sociale investerings- moeten komen. Dit betekent dat een sociale staat (Vandenbroucke, Hemerijck en Palier, investeringsstrategie in ieder geval op de mid- 2011). Zij bepleiten een verschuiving in het dellange termijn hogere collectieve lasten met zwaartepunt van de verzorgingsstaat van ‘con- zich meebrengt. sumptieve’ voorzieningen voor inkomensbe- Een tweede voorwaarde is dat de ‘nieuwe’ scherming naar sociale investeringen, die op arrangementen niet alleen ten goede komen langere termijn zowel economisch als sociaal aan de middengroepen, maar ook aan de la- een positief rendement sorteren. Op zichzelf gere sociale klassen. Anders verliest de sociaal- is dit een aantrekkelijk alternatief voor de democratie haar brugfunctie en daarmee haar traditionele sociaal-democratische visie op bestaansrecht. Tot nog toe maken de midden- de verzorgingsstaat, waarin de inkomensbe- groepen aanzienlijk meer gebruik van scho- scherming centraal stond. Daarvoor dient ling, kinderopvang en verlofregelingen dan echter wel aan twee belangrijke voorwaarden de lagere inkomensgroepen. Een verschuiving te worden voldaan. van de sociale uitgaven naar deze voorzienin- Ten eerste dienen de sociale investeringen gen kan gemakkelijk leiden tot grotere onge- effectief te zijn in het beperken van de heden- lijkheid in de onderste helft van de inkomens- daagse sociale risico’s. Dat is niet vanzelfspre- verdeling (vgl. Cantillon, 2011). kend. Weliswaar zijn opleiding en scholing Meer nog dan bescherming van de mid- van groot belang voor iemands arbeidsmarkt- dengroepen tegen moderne sociale risico’s positie, maar dat betekent nog niet dat meer zouden sociale investeringen ertoe moeten uitgaven aan onderwijs en scholing de werk- bijdragen om de onderste sociale lagen te loosheid verminderen. Wat op individueel ‘verheffen’. Door opwaartse sociale mobiliteit niveau werkt, hoeft op geaggregeerd niveau mogelijk te maken verbetert de verbinding niet effectief te zijn, doordat onderwijs tot op tussen de onderkant en de middengroepen en zekere hoogte een ‘positioneel goed’ is en de wordt voorkomen dat het gebruik van sociale beter opgeleiden de lager opgeleiden verdrin- uitkeringen zich sterk aan de onderkant con-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 20 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen

centreert. Een belangrijke opdracht is dan ook Het is belangrijk erop te wijzen dat dit niet, om de sociale investeringen zodanig vorm zoals veel mensen vaak denken, in de eerste te geven dat het gebruik ervan evenwichtig plaats door de vergrijzing komt. Minder dan gespreid wordt over de lagere en de midden- een vijfde van de reële groei van de zorguitga- groepen. Het voornemen van minister Asscher ven in de periode 1970–2010 komt volgens het om alle peuters, ongeacht of de ouders wer- CPB door de vergrijzing (De Jong 2012: 16). ken, twee dagdelen per week naar de kinder- De belangrijkste oorzaak is dat we per opvang te laten gaan, kan als een kleine stap in hoofd meer en duurdere zorg zijn gaan ge- deze richting worden gezien. bruiken. Dat is geen onvermijdelijke ontwik- Tegelijkertijd dient men zich te realiseren keling, maar een keuze die voortvloeit uit het dat een breder gebruik van voorzieningen ze feit dat we in onze welvarende samenleving zeer veel waarde hechten aan onze gezondheid. Uit SCP-onderzoeken blijkt al decennia- lang dat een meerderheid van de bevolking De PvdA moet een nieuwe een goede gezondheid het belangrijkste in visie op de verzorgingsstaat het leven vindt. Hiervoor zagen we ook dat een ruime meerderheid van mening is dat de ontwikkelen, anders gaat ze zorguitgaven moeten stijgen. Er is dus brede ten onder maatschappelijke steun voor een verdere groei van de zorg. Tegelijkertijd maakt die groei het wel moeilijker om daarnaast nog extra middelen vrij te maken voor de eerder- ook kostbaarder maakt. Het blijft de vraag of genoemde sociale investeringen. Daarom lijkt de sociaal-democratie erin zal slagen hiervoor een rem op de stijging van de zorguitgaven voldoende maatschappelijke steun onder de toch gewenst om voldoende ruimte te houden middengroepen te verwerven. Een hoopvol voor groei van andere sociale uitgaven. signaal is dat in het NKO 2012 bijna driekwart van de respondenten zei het oneens te zijn Tot slot met de stelling dat de belastingen moeten worden verlaagd6 — wat overigens nog niet In dit artikel heb ik betoogd dat het belang betekent dat zij een belastingverhoging zullen dat de middengroepen bij de verzorgingsstaat steunen. hebben, in de afgelopen dertig jaar steeds Hoewel niet gebruikelijk, wil ik hier ook de verder is afgebrokkeld. Dit was enerzijds het gezondheidszorg tot de sociale investeringen gevolg van de bezuinigingen die vanaf de ja- rekenen. Een effectieve gezondheidszorg kan ren tachtig zijn doorgevoerd en de inkomens- immers bijdragen aan een gezonde en pro- beschermingsfunctie hebben geërodeerd, en ductieve (beroeps)bevolking en kan zich op anderzijds van de toegenomen capaciteit van termijn ten dele terugverdienen. Zoals eerder de middengroepen om inkomensrisico’s zelf opgemerkt vormt de zorg een uitzondering op op te vangen via de buffers van een tweede de tendens van een krimpende verzorgings- inkomen en hun vermogen. staat. De afgelopen veertig jaar zijn de uitga- Dit plaatst de sociaal-democratie voor de ven in verhouding tot het bbp anderhalf maal opdracht om een nieuwe visie op de verzor- zo hoog geworden. Alleen door de snelle groei gingsstaat te formuleren die beantwoordt aan van de zorguitgaven zijn de totale uitgaven de wensen en behoeften van de middengroe- aan de verzorgingsstaat sinds 2000 weer geste- pen en tegelijkertijd meer bescherming en gen. Inmiddels maken de zorguitgaven meer kansen biedt aan de lagere sociale klasse. Het dan de helft van de totale verzorgingsstaat uit. idee van een sociale investeringsstaat vormt

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Paul de Beer Het gelijk van Jan Pen 21

hiervoor een aantrekkelijk startpunt, maar in ieder geval dat een sociale investeringsstaat zal de traditionele beschermingsfunctie van meer collectieve uitgaven en hogere sociale de verzorgingsstaat vooralsnog geenszins lasten zal vergen. Dat is geen prettige bood- overbodig maken. Bovendien zal het een forse schap om mee naar de kiezers te gaan, maar inspanning vergen om de sociale investerin- als de PvdA dit niet aandurft, zou zij wel eens gen ook voldoende ten goede te laten komen definitief in het dal van Jan Pens grote golfbe- aan de lagere inkomensgroepen. Duidelijk is weging kunnen achterblijven.

Literatuur der Meer (2009), Het hervor- gische Gids 10, pp. 69-77. mingsmoeras van de verzor- Vandenbroucke, F., A. Hemerijck Beer, P. de (2015), ‘Staat de mid- gingsstaat, Amsterdam: Am- & B. Palier (2011), The EU Needs denklasse onder druk?’, in: sterdam University Press. a Social Investment Pact, Ose B en M 42(2), pp. 146-155. Giele, J. (1981), De arbeidsenquête opinion paper 2011/5. Brussel: Cantillon, B. (2011), ‘The paradox van 1887: Een kwaad leven, European Social Observatory. of the social investment state: Nijmegen: Uitgeverij Link. WRR (1977), Maken wij er werk growth, employment and Hoogenboom, M. (2007), A history van?, Rapporten aan de Rege- poverty in the Lisbon era’, in: of unemployment arrangements ring nr. 13. Den Haag: Staats- Journal of European Social Poli- in the Netherlands, 1900–1986. uitgeverij. cy 21(5), pp. 432-499. Jong, J. de (2012), Decompositie van WRR (1990), Een werkend perspec- Doel, H. van den (1978), Het bief- de zorguitgaven, 1972–2010, Ach- tief. Arbeidsparticipatie in de stuksocialisme en de economie, tergronddocument. Den jaren ’90, WRR rapport nr. 38. Utrecht/Antwerpen: Het Spec- Haag: Centraal Planbureau. Den Haag: SDU uitgeverij. trum. Pen, J. (1963), ‘De grenzen van de Gestel, N. van, P. de Beer & M. van welvaartsstaat’, in: De Sociolo-

Noten verbood om de arbeidsduur uitkeringsduur en de dekking van werknemers te verkorten van de voorzieningen. 1 Dit artikel is een bewerking tot onder 48 uur (sic). 5 Het valt te betwisten of dit van een lezing gehouden ter 3 Gedefinieerd als de 4e tot en overeenstemt met de feiten. gelegenheid van het 125-jarig met 7e tienprocentsgroep van Zie De Beer (2015). Maar in het bestaan van de Inspectie SZW het besteedbaar huishoudens- kader van dit betoog is de (voorheen Arbeidsinspectie) inkomen. perceptie belangrijker dan de op 11 juni 2015. 4 Of dit dan ook uit de SCP-pei- feitelijke ontwikkeling. 2 Strikt genomen is er nog één lingen zal blijken is overigens 6 Onder de middeninkomens artikel van het BBA geldig, maar de vraag, doordat de was dit iets minder, namelijk maar dit betreft een volledig vraagstelling zich uitsluitend twee derde, maar onder de achterhaald artikel dat werk- op de uitkeringsniveaus richt hogere inkomens zelfs meer gevers direct na de bevrijding en bijvoorbeeld niet op de dan vier op de vijf.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 22

36-urige werkweek is niet de oplossing

Martijn van Dam wil een 36-urige werkweek. Op deze manier houden werkenden meer tijd over om arbeid, zorg en vrije tijd met elkaar te combineren. Het klopt dat het leven naast de arbeidsmarkt een steeds grotere aantrekkingskracht heeft. Maar een vierdaagse werkweek zal niets oplossen.

FABIAN DEKKER

Arbeidssocioloog en verbonden aan de vakgroep Sociologie van de Erasmus Universiteit Rotterdam

Waarom werken we eigenlijk? Volgens econo- van lager opgeleiden en allochtonen op de men vooral om er geld mee te verdienen. Het arbeidsmarkt nog altijd te wensen overlaat). is een bron van inkomsten en dit maakt het Naast de beleidsmatige aandacht voor een mogelijk om te consumeren. In die zin heeft grotere arbeidsdeelname krijgt arbeid ook in arbeid zelf geen intrinsieke betekenis. Sterker ons collectieve bewustzijn een meer centrale nog, het is eigenlijk een noodzakelijk kwaad. plaats toebedeeld. We vinden het onze plicht Sociologen pakken deze thematiek vaak bre- om hard te werken en niet te klagen. Volgens der op en spreken liever van de verschillende econoom Paul de Beer (1999) is de belangrijk- functies van arbeid. Naast economisch nut ste reden om betaald werk te verrichten niet zorgt het voor sociaal contact, het biedt men- het inkomen dat het genereert, maar werken sen ontplooiingsmogelijkheden en het geeft we vooral omdat niet-werken maatschappe- zin aan het bestaan (Budd, 2011). lijk gezien simpelweg niet geaccepteerd is. Hierdoor biedt onbetaald werk, zoals De opkomst van werk vrijwilligerswerk, voor werklozen nauwelijks compensatie voor het gemis van een betaalde Werk is dus om meerdere redenen belang- baan als we kijken naar het subjectieve welbe- rijk en we zijn het steeds belangrijker gaan vinden. Met andere woorden: werken is onze vinden. In het arbeidsmarkten sociale-zeker- morele plicht en hiervoor doen we graag een heidsbeleid is dit bijvoorbeeld terug te zien in stap extra. In landelijk opinieonderzoek komt de keuze voor activering en het nastreven van een vergelijkbaar beeld naar voren. Zo zijn een grotere arbeidsparticipatie, bijvoorbeeld steeds meer mensen van mening dat werkloos- van vrouwen en ouderen (Vrooman, 2010). heid (deels) individueel beïnvloedbaar is. In Mede als gevolg van deze strategie is er een 2006 was 27% van mening dat mensen controle geleidelijke groei van de netto-arbeidsparti- hebben over het risico om werkloos te raken, cipatie tot stand gekomen (hoewel de positie tegen 13% in 1995 (Achterberg et al., 2010).

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Fabian Dekker 36-urige werkweek is niet de oplossing 23

Samengevat: in de afgelopen tien jaar zijn De spanning die zich hierbij voordoet steeds meer mensen gaan werken en arbeid bevindt zich in de oplopende prioriteitenlijst lijkt meer dan ooit een centrale plaats in te ten aanzien van de arbeid, die voor veel groe- nemen in ons leven. We lijken hier in het alge- pen uiteindelijk onbeantwoord zal blijven. meen ook bijzonder tevreden mee te zijn. De Dit doet zich voor langs vier lijnen. Ten eerste kwaliteit van de arbeid is in Nederland hoger behoort carrièreplanning steeds meer tot het dan gemiddeld in Europa (Houtman & Van verleden. Flexibilisering van de arbeid heeft den Bossche, 2010) en nog geen 10% van alle bijgedragen aan een defragmentatie van dit werkenden is niet tevreden met de inhoud verlangen. Volgens de Amerikaan Richard van zijn of haar baan (Hooftman et al., 2015). Sennett (1998) is er geen ruimte meer om co- Het is een arbeidsmarkt die bovendien steeds herente levensverhalen, loopbaanpaden en meer tijden plaatsonafhankelijk is vormgegeven, waardoor het ziekteverzuim kan afnemen (Versantvoort & Van Echtelt, 2012). Het is duidelijk: in Nederland hebben wer- Werken en arbeid zijn kenden weinig te klagen. Of is er toch meer aan de hand dan je op het eerste gezicht zou belangrijker voor onze vermoeden? identiteit dan ooit

De ondergang van werk

Onder het idee van een vrije en kwalitatief sociale relaties op het werk op te bouwen. De hoogwaardige arbeidssamenleving bevindt hoge mate van wisselingen tussen functies en zich een verborgen probleem. Dit probleem bedrijven maakt het simpelweg lastiger om bestaat eruit dat we steeds meer van ons werk langetermijnrelaties aan te gaan en te werken zijn gaan verwachten (Van Hoof et al., 2002), aan onze identiteit. terwijl arbeidsorganisaties steeds minder in Ook staat flexibele arbeid haaks op het bestaat lijken om hierin te voorzien. Zo verlan- lang dat aan scholing wordt toegekend. Voor gen we niet alleen een goede beloning, maar veel flexwerkers blijven investeringen in hun hebben we in toenemende mate ook oog voor kennis en vaardigheden achterwege. Maar er de intrinsieke aspecten van het werk. Het werk is meer reden om aan te nemen dat verlangens moet interessant zijn, we waarderen inspire- op de werkplek onbeantwoord blijven. Er is in rende collega’s en we verlangen leer- en door- toenemende mate sprake van overscholing. groeimogelijkheden. Hoewel een hoger opleidingsniveau nog altijd Natuurlijk zijn er hierbij verschillen naar relatief meer waard is ten opzichte van oplei- individuele achtergrondkenmerken, maar dingen van een lager scholingsniveau, krijgen dit ‘verlangen’ is niet exclusief voorbehouden we steeds meer te maken met processen van aan hoger opgeleiden. Ook lager opgeleiden diploma-inflatie (Tolsma& Wolbers, 2010). hebben ‘leuk werk’ steeds vaker op hun ver- Dit heeft alles te maken met het toegenomen langlijst staan. Al in de jaren negentig trok aandeel hoogopgeleiden. Nu al moeten steeds Zanders in dit verband een zinvolle conclusie meer mensen genoegen nemen met banen van dat er sprake is van ‘rising aspirations with een gemiddeld lager functieniveau. Los van de respect to the quality of work’. Het werk moet hiermee gepaard gaande kapitaalvernietiging ons voldoening geven, het moet ‘leuk’ zijn, en en verdringingseffecten naar de onderkant hebben we eenmaal de goede baan te pakken van de arbeidsmarkt, zal dit niet bijdragen aan dan zijn we bereid om hier veel voor te doen, de vervulling van wensen ten aanzien van per- en voor te laten. soonlijke ontplooiing en ontwikkeling.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 24 Fabian Dekker 36-urige werkweek is niet de oplossing

Een derde verandering in de aard van het Vlasblom et al., 2015). Het zijn ontwikkelingen werk zorgt er eveneens voor dat de eisen die waardoor mensen snel in de knoop kunnen ra- we stellen aan de arbeid onder druk staan. ken met hun verwachtingen ten aanzien van Nieuwe technologie maakt het niet alleen de arbeid. Wat dat betreft is het niet verwon- mogelijk om arbeidsprocessen rationeler in te derlijk dat de motivatie om te werken daalt, richten, we zien ook dat het hierdoor gemak- zeker als het economisch goed gaat (Wielers & kelijker wordt om taken te verplaatsen naar Koster, 2011) en in het bijzonder voor personen andere organisaties en landen (Weil, 2014). met jonge thuiswonende kinderen (Keuzen- Delen van de zakelijke dienstverlening en kamp et al., 2009). industrie zijn al verplaatst naar lagelonenlan- den, waar arbeid tegen lagere loonkosten kan Een nieuw pact tussen werkgevers en worden verricht dan in West-Europa. Onder- werknemers nemingen opereren hierbij meer dan ooit als netwerkorganisaties en opereren minder als Sociologisch gezien interessant is de constate- de werkgemeenschappen die ze ooit waren, ring dat we geen pogingen doen om deze situ- zoals vroeger bij Philips. atie te veranderen. Integendeel. We hebben deze, in Weberiaanse zin, ‘ijzeren kooi’ mede zelf vormgegeven en ons eigengemaakt. De maatschappelijke neiging is namelijk groot Voor meer grip op ons werk om te denken dat de huidige kenmerken van laatmoderne arbeid gewenst zijn en hebben we geen kortere presteren vormt een graadmeter voor sociaal werkweek nodig aanzien. Alle risico’s van de arbeid en de onvervulde verlangens op het werk nemen we op de koop toe. Filosoof Byung-Chul Han vreest in dit Een van de bekendste voorbeelden is de verband voor het ontstaan van een ‘vermoeide productie van de Boeing ‘Dreamliner’, die samenleving’ die nieuwe problemen en onge- wordt geproduceerd via de inschakeling van lijkheden oproept. En toch is er ook sprake van meer dan 900 onderaannemers. Voor wer- stil protest. Dit komt misschien nog wel het kenden is de kans groot dat binnen dit type beste tot uitdrukking in de opkomst van de gefragmenteerde productieketens de functies zzp’er. Inmiddels zijn het er al ruim 900.000. en taken die overblijven tot in detail zijn af- Waar er in sommige branches aanwijzingen gebakend, met weinig ruimte voor de zo ge- zijn voor het bestaan van schijnzelfstandig- wenste bewegingsvrijheden die het moderne heid, weten we ook dat ongeveer 85% van alle arbeidsethos zo kenmerken. zzp’ers het liefst zijn werk als zelfstandig on- Ten slotte zijn moderne arbeidsorganisa- dernemer in de toekomst zou willen voortzet- ties ‘gulzig’ in hun verwachtingen naar wer- ten (Janssen et al., 2015). kenden. Typerende illustraties hiervan zijn Ook is goed gedocumenteerd dat het zelf- een achterblijvende autonomie in het werk standig ondernemerschap mensen gelukkiger (in de afgelopen acht jaar is de autonomie maakt in vergelijking met een baan in loon- afgenomen), terwijl er wel sprake is van een dienst. En juist deze uitkomst heeft naar alle hoge ervaren werkdruk (ruim een derde van waarschijnlijkheid te maken met de grotere alle werkenden rapporteert het werken onder mate van autonomie in het werk. Waar op de tijdsdruk in 2012). Ook maakte maar liefst 40% arbeidsmarkt steeds minder plaats is voor so- van de werknemers onbetaalde overuren in ciale bindingen en persoonlijke ontwikkeling, 2012, tegen 27% in 1994 (zie voor een overzicht kiest een deel van de beroepsbevolking eieren

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Fabian Dekker 36-urige werkweek is niet de oplossing 25

voor zijn geld. Maar dit is niet voor iedereen werkgelegenheid onderzocht en bijvoorbeeld weggelegd. Biedt een 36-urige werkweek dan niet hoe technologie de kwaliteit van het werk de logische oplossing? kan vergroten. Bronnen van werknemersver- Hoe sympathiek ook, een paar uur per tegenwoordiging (zoals vakbond en onderne- week minder werken zal weinig oplossen. Dit mingsraad) zijn vaak de grote afwezigen aan heeft een aantal redenen. Dat een kleiner aan- directietafels (Pot, 2014). tal uren per week werken in het algemeen bij- Dit is opvallend, omdat bedrijven die draagt aan een vermindering van de arbeids- werkenden betrekken en mee laten beslissen belasting is bekend (De Wit et al., 2012). Het is over de inrichting van de arbeidsorganisatie echter maar de vraag of dit voor iedereen het vaak beter scoren als het gaat om concur- geval is. Zeker voor hoger opgeleiden kan een rentievermogen, baantevredenheid en de lager aantal werkuren geen wenselijke strate- betrokkenheid van werkenden (zie bijvoor- gie zijn om carrière te maken en vier uur per beeld Beer, 2009). Via een grotere inspraak zal week korter werken zal eveneens maar weinig hoogstwaarschijnlijk ook de autonomie in bijdragen aan het tegengaan van de dubbele het werk toenemen, en juist dit type regelmo- taakbelasting van jonge ouders. gelijkheden draagt bij aan het tegengaan van Bovendien is het nog maar zeer de vraag of gezondheidsproblemen als gevolg van een te werkenden de verleiding kunnen weerstaan hoge werkdruk (Karasek & Theorell, 1990). om op een vrije dag toch niet die e-mail of dat Hier hebben we geen kortere werkweek telefoontje van het werk te beantwoorden. voor nodig. Hoe is dit inzicht in de praktijk te Mede hierom werken veel deeltijdwerkers brengen? Door een nieuw pact te sluiten tus- vaak alsnog meer uren dan ze uiteindelijk zelf sen werkgevers en werknemers. De basis van willen (Van Echtelt, 2007). dit pact moet zich richten op een nieuwe ver- Een andere gedachte die onder het idee van antwoordelijkheidsverdeling tussen arbeid- een kortere werkweek ligt is dat dit het moge- en kapitaalbezitters. De denkrichting waarbij lijk maakt om de hoeveelheid werk eerlijk(er) werkenden via aandelenbezit mede-eigenaar te verdelen. Maar aangezien we weten dat worden is een elegante oplossing waardoor werknemersgroepen onderling niet altijd werkenden niet langer langs de zijlijn staan even gemakkelijk zijn uit te ruilen (economen en daadwerkelijk zeggenschap krijgen over spreken in dit verband ook wel van de lump de inrichting van het werk (zie ook De Beer, of labour fallacy), zal ook dit doel hoogstwaar- 2008). schijnlijk niet gerealiseerd worden. In een tijd waarin de verwachtingen van Een breder debat en bijbehorend instru- veel werkenden steeds minder uitkomen, mentarium lijken daarom gewenst om écht terwijl de taakeisen in het werk toenemen en werk te maken van de wens om een balans werknemersvertegenwoordigers een mini- te vinden tussen werk en andere levensdo- male rol spelen bij de overwegingen van het meinen. En die oplossing moet niet worden management, zullen we ons moeten gaan gezocht in Den Haag, maar op de werkplek. richten op nieuwe vormen van samenwerking Het wordt hoog tijd dat werkgevers inzien dat op bedrijfsniveau. Bedrijven zullen inzien dat zij om concurrerend te opereren ook werken- dit nieuwe kennis oplevert en het biedt werden bij hun beslissingen dienen te betrekken. kenden bouwstenen om te werken aan zinvol Want hier schort het vaak nogal aan. en uitdagend werk. Een voor de hand liggend voorbeeld, Kortom: de wens om korter te werken ter illustratie, is de actuele discussie over associeer ik vooral met de niet uitgekomen technologische verandering en arbeid. In de verwachtingen ten aanzien van arbeid. Andere discussies die spelen worden vooral de ge- levensgebieden (zoals vrije tijd) en arbeids- volgen van technische vernieuwing voor de verhoudingen (zoals zelfstandig ondernemer-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 26 Fabian Dekker 36-urige werkweek is niet de oplossing

schap) krijgen daarom een hogere waardering Nee, werken moet weer de moeite waard wor- van mensen. We moeten echter niet denken in den. Dit kan in de eerste plaats bereikt worden termen van een kortere werkweek als heilige door een nieuwe manier van kijken naar de graal. Het is maar de vraag of de werkdruk en verhouding tussen arbeid en kapitaal. Hier ervaren tijdsdruk hierdoor afnemen, en nieu- zullen ook sociaal-democraten zich in hun op- we banen zullen er zeker niet door ontstaan. lossingen op moeten beroepen.

Literatuur Enquête Arbeidsomstandighe- Vlasblom, J.D., Van Echtelt, P. & De den 2014, Hoofddorp: TNO. Voogd-Hamelink, M. (2015), Achterberg, P., Van der Veen, R. & Houtman, I. & Van den Bossche, S. Aanbod van Arbeid Raven, J. (2010), Omstreden (2010), ‘Trends in de kwaliteit 2014, Den Haag: SCP. solidariteit, Amsterdam: Ak- van de arbeid in Nederland en Vrooman, C. (2010), ‘Een succes- sant. Europa’, in: Tijdschrift voor volle gedaantewisseling? De Beer, M. (2009), High commitment, Arbeidsvraagstukken, 26(4): pp. hervorming van de sociale High performance, CA: Wiley & 432-450. zekerheid, 1985–2010’, in: Tijd- Sons. Janssen, B., Van der Torre, W., De schrift voor Arbeidsvraagstuk- Beer, P. de (1999), ‘Wat is het nut Vroome, E., Mol, M., Janssen, B. ken, 26(4): pp. 358-377. van werken?’, in: Amsterdams & Van den Bossche. S. (2015), Weil, D. (2014), The Fissured Work- Sociologisch Tijdschrift, 26(1): Zelfstandigen Enquête Arbeid place, Cambridge: Harvard pp. 25-57. 2015, Den Haag: CBS/TNO. University Press. Beer, P. de (2008), ‘Werknemer of Karasek, R. & Theorell, T. (1990), Wielers, R. & Koster, F. (2011), ‘Wel- kapitalist?’, in: Vos, C. et al. Healthy Work, New York: Basic vaart en arbeidsmotivatie: een (2008), De werknemer als aan- Books. internationale vergelijking’, deelhouder, Den Haag: Stich- Keuzenkamp, S. (red.) (2009), in: Tijdschrift voor Arbeids- ting Nederlands Participatie Deeltijd (g)een probleem, Den vraagstukken, 27(1): pp. 9-24. Instituut. Haag: SCP. Wit, K., Wielers, R., Smulders, P. & Budd, J. (2011), The Thought of Work, Pot, F. (2014), ‘Werkgevers verge- Koppes, L. (2012), ‘Deeltijdwerk New York: ILR Press. ten werknemers’, in: Zeggen- en arbeidsbelasting’, Tijd- Echtelt, P. van (2007), Time-greedy schap, 2: pp. 24-25. schrift voor Arbeidsvraagstuk- employment relationships, Aca- Sennett, R. (1998), The corrosion of ken, 28(1): pp. 64-80. demisch proefschrift. character, New York: Norton. Zanders, H. (1994), ‘Changing Hoof, J. van, Bruin, E., Schoema- Tolsma, J. & Wolbers, M. (2010), work values’, in: P. Ester, ker, M. & Vroom, A. (2002), ‘Onderwijs als nieuwe sociale L. Halman & R. de Moor (red.), Werk(en) moet wel leuk zijn, scheidslijn?’, in: Tijdschrift voor The Individualizing Society: Assen: Van Gorcum. Sociologie, 31(3): pp. 239-259. Value Change in Europe and Hooftman, W., Mars, G., Janssen, Versantvoort, M. & Van Echtelt, P. North America, pp. 129-153. B., De Vroome, E. & Van den (2012), Belemmerd aan het werk, Bossche, S. (2015), Nationale Den Haag: SCP.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 27

Poetin en de sociaal- democratie

Het Rusland van Poetin manifesteert zich steeds uitdrukkelijker en agressiever op het Europees toneel. Tegelijkertijd zijn er steeds meer ‘Putinversteher’: van SP tot VNO-NCW en van Corbyn tot Le Pen. Een stevig sociaal-democratisch antwoord blijft uit, terwijl er toch het nodige op het spel staat. Blijft Europa een waarden gemeenschap of laten we ons uit elkaar spelen door het Kremlin?

HUBERT SMEETS

Redacteur van NRC Handelsblad, auteur van ‘De wraak van Poetin. Rusland contra Europa’ en partijloos

Meer dan ooit vindt Moskou zijn weg naar SP, PVV en de old boys van VNO en Shell het centrum van de Europese politiek. Vla- dimir Poetin blijkt een reële bedreiging te In Nederland ziet het beeld er zo uit. Poetin zijn voor de PvdA en haar zusterpartijen in vindt primair gehoor bij zowel de aanhang de rest van Europa. Het Kremlin, dat de eigen van de PVV als van de SP. Dat SP-woordvoerder onderdanen voorspiegelt dat Rusland een su- Harry van Bommel ooit PvdA-parlementariër permacht is omdat dit nu eenmaal spoort met Jacques Monasch een ‘landverrader’ noemde, een eeuwige ‘historische rechtvaardigheid’, bleek achteraf een vergissing. Zulke harde ver- appelleert buiten Rusland ook aan het oude wijten horen Nederlanders niet graag. Maar en ooit vertrouwde electoraat van de sociaal- Van Bommels visie uit oktober 2015 dat Europa democraten. met zijn associatieverdrag ‘indirect heeft bij- Met zijn anti-Europese en anti-Amerikaan- gedragen aan de burgeroorlog in Oekraïne’ se sentiment prikt de Kremlinleider in de toch — een standpunt dat ook Poetin huldigt — leeft al open wond van de sociaal-democratie die in bredere kring dan de SP alleen. zich steeds minder raad weet met de groei- Hetzelfde geldt voor de analyse van Geert ende angst onder grote groepen kiezers voor Wilders. ‘Natuurlijk moeten de Russen terug een onstuitbare internationalisering van het in de kazerne en met hun handen van het ter- economische en politieke leven en het verlies ritorium van de Oekraïne incluis de Krim af- van de nationale eigenheid en de staat. Ze ope- blijven, maar de EU heeft dit aangewakkerd en reert niet alleen via de twee flanken van het zo opnieuw haar failliet aangetoond’, zei hij in politieke spectrum, die het midden in toene- maart 2014. De overeenkomst tussen SP en PVV mende mate in de tang hebben, maar maakt is dat beide partijen Europa als de uitdager ook gebruik van het grootkapitaal dat graag kritiseren en de rol van Rusland bagatellise- zaken doet met de grondstoffenstaat. ren als die van een geprovoceerd slachtoffer.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 28 Hubert Smeets Poetin en de sociaal-democratie

De grote multinationale ondernemingen rok, kunnen deze stromingen de universele leggen ondertussen een lucratieve ‘neutrali- mensenrechten zo nevengeschikt maken. teit’ jegens het Kremlin aan de dag die won- Sociaal-democraten hebben die vlucht- derwel samenvalt met de opvattingen van PVV heuvels niet. Het Kremlin tart zowel hun en SP. Denk aan de interviews afgelopen zomer opvattingen over een sociale markteconomie, met twee Nederlanders: VNO-NCW-voorzitter die een vrije en zelfstandige middenklasse Hans de Boer en voormalig CEO van Shell, schept, als hun ideeën over rechtsstatelijkheid Jeroen van der Veer. De nationale werkgevers- en individuele zelfontplooiing. Dat geldt ook voorzitter verklaarde in de Volkskrant dat de voor vrijzinnige of progressieve democraten. ramp met de MH17 niet meer was dan een Maar die laatsten hebben daar minder last van incident, mede omdat Russen volgens hem omdat hun kiezers, dankzij hun maatschappe- zulke aardige mensen zijn. En Van der Veer zei lijke positie, gemakshalve een meer kosmopo- in NRC dat Poetin zijn land slechts wil terug- litisch mensen wereldbeeld kunnen hebben geven aan het volk dat door zijn ex-communis- dan het traditionelere sociaal-democratische tische voorgangers was bestolen. electoraat. De (ex-)CEO’s van Shell en andere interna- De sociaal-democratie heeft daarom een tionale concerns komen kennelijk zo graag dubbele vraag te beantwoorden. Wat is de op de thee bij president Poetin dat ze zich niet beste houding jegens de Russische staatslei- generen om als ‘his master’s voice’ te klinken. ding, die het veiligheidssysteem van ‘Helsinki’ Ook op nationaal kaderniveau — waar de vooruit 1975 zo brutaal schoffeert: een gebalde malige staatssecretaris Dick Benschop (PvdA) vuist of een open hand? En kunnen sociaal- een belangrijke rol speelt — leidt deze hyper- democraten hun kiezers uit de lagere en mid- neutraliteit ertoe dat er geen onvertogen denklassen ervan overtuigen dat het geld en woord over Rusland klinkt. dus offers kost om die Europese waarden en dus de Europese Unie te beschermen? Liberalen, christen-democraten en sociaal-democraten Poetin en zijn Europese vazallen

Daarbij blijft het echter niet. De kiezers van Het antwoord op die vragen is lastig. Het VVD, CDA, GroenLinks of PvdA zijn evenmin begint er al mee dat er een grote mate van immuun voor Poetins pleidooi om de klas- continuïteit achter de politiek van Rusland sieke geopolitieke ordening of het christelijke schuilgaat. Poetin is een product van klassieke erfgoed in Europa te herstellen. Maar meer clanpolitiek, waarin de man in het Kremlin van dan in ouderwets liberale of christen-demo- oudsher als een arbiter fungeert. Maar die tra- cratische kring is het de sociaal-democratie ditionele Russische rode draad neemt niet weg die zich hiermee anno 2015 geen raad weet. dat zijn voorgangers behoorlijk jaloers zouden Conservatieve liberalen kunnen de mercantie- zijn op de huidige ‘vozjd’, de grote leider. le lijn van de Shell-leiding volgen — dat doen Vladimir Poetin (2000-heden) heeft name- ze immers ook in China en elders — en hebben lijk meer voet aan de grond in Europa dan net als het Kremlin niet veel op met de poli- bijvoorbeeld Nikita Chroesjtsjov (1953–1964) tieke aspecten van eenwording van Europa. of Leonid Brezjnev (1964–1982) ooit hadden. De Christen-democraten kunnen zichzelf ideo- partijleiders van de Sovjet-Unie moesten het in logisch sussen met het idee dat er in Rusland Europa hebben van de communistische partij- een vrome regering aan de macht is die, tegen en en hun vakbonden en mantelorganisaties. de stroom van het ‘decadente’ Europa, durft De huidige president van Rusland heeft een te ijveren voor herwaardering van christelijke veel breder rekruteringsterrein ter beschik- kernwaarden. Als het hemd nader is dan de king. Zijn potentiële draagvlak reikt van Lega

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Hubert Smeets Poetin en de sociaal-democratie 29

Nord en Gouden Dageraad tot Syriza en Pode- den. Onder invloed van de Ostpolitiek van de mos, van Marine Le Pen’s Front National tot SPD’ers Willy Brandt en Egon Bahr namen de het Labour van Jeremy Corbyn, van Joe Kaeser reformisten binnen het sociaal-democratische (Siemens) of Ben van Beurden (de baas van kamp het voortouw van de gestaalde anti- Dick Benschop) tot Gerhard Schröder (oud- communisten over: niet langer ‘containment’ bondkanselier), Silvio Berlusconi (ex-premier maar ‘Wandel durch Annäherung’. Die toena- van Italië) en in mindere mate Nicolas Sarkozy deringspolitiek had binnen de sociaal-demo- (ex- en mogelijk toekomstig president van cratie veel effect. Frankrijk). Het hedendaagse penchant voor Geen beter voorbeeld om de interne breuk- Rusland strekt zich, kortom, over een bredere lijnen te illustreren dan het ‘NAVO-dubbelbe- linie uit dan tijdens het hoogtepunt van de sluit’ uit 1979. Het idee om de komst van SS20- Koude Oorlog in de jaren zestig. raketten in Oost-Europa tegen te gaan met de plaatsing van kruisraketten kwam uit de ko- Sociaal-democratie ten tijde van de ker van SPD-bondskanselier Helmut Schmidt. Sovjet-Unie In essentie ging het de Duitser niet zozeer

Een korte vergelijking van het heden met de jaren zestig van de twintigste eeuw kan dit in perspectief zetten. Ten opzichte van de Sovjet- Chroesjtsjov en Brezjnev Unie liepen er tijdens de Koude Oorlog twee breuklijnen door de sociaal-democratie: een zouden jaloers zijn op de ideologische en een politieke. De ideologische vrienden van Poetin vraag was toen of het communisme, dat door de sociaal-democratie werd verworpen als in essentie ondemocratisch, ook een onverbeter- lijke en dus te bestrijden rivaal was of dat het om nucleaire pariteit als wel om politieke Sovjetsysteem wellicht toch hervormbaar zou dekking. Aan de orde was de ‘Westbindung’ kunnen zijn als er andere generaties en leiders van de Bondsrepubliek en dus de Atlantische zouden komen bovendrijven. oriëntatie van West-Europa. Eén Pershing- Deze kwestie had politieke repercussies. raket in Bonn was eigenlijk al voldoende om In de jaren vijftig had de sociaal-democratie de Sovjetleiding duidelijk te maken dat de zich grotendeels verenigd op een harde koers continentale sociale markteconomie zou tegen het communisme. ‘Rollback’ en NAVO worden beschermd tegen communistische waren geen splijtende issues meer. Zelfs de ambities om daar een koevoet tussen de deur ‘derde weggers’, die niet wilden kiezen tussen te krijgen. Moskou en Washington, en die wel oren had- Die boodschap verloor begin jaren tachtig den naar ideeën uit post-stalinistische Sovjet- echter aan kracht. Afghanistan (in 1979 bin- kring om een soort neutrale Europese buffer nengevallen door de Sovjet-Unie) lag ver weg, te creëren, konden geen begrip opbrengen Tsjechoslowakije (waar de Sovjet-Unie in au- voor het neerslaan van het Oost-Duitse oproer gustus 1968 een einde maakte aan de ‘Praagse in 1953 en de Hongaarse opstand van 1956. De lente’) was lang geleden. De tegen kruisraket- PSP stond voor ‘socialisme zonder atoombom’ ten agerende vredesbeweging, die christelijk en daarmee tegenover de CPN. geïnspireerd steeds minder leunde op de door Dit veranderde in de jaren zestig. Stalin was Moskou gestuurde ‘vredesraden’ en andere al tien jaar dood, Chroesjtsjov zat net werke- mantelorganisaties, werd in die jaren allengs loos thuis. Met Brezjnev leek de Sovjet-Unie meer gesteund door sociaal-democratische een meer voorspelbare grootmacht te wor- activisten en ook hun partijen.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 30 Hubert Smeets Poetin en de sociaal-democratie

Deze nieuwe vredesbeweging roerde de SPD) was er snel bij. Die Europese inzet nadrukkelijk in kerkelijke kring en christen- had overigens geen enkel effect. Alle ‘Hoff democratische partijen, maar ze had per saldo nungsträger’ waarop de Duitsers in die jaren toch het meeste effect in sociaal-democrati- hun geld zetten bleken corrupt of machteloos. sche gelederen. Dat kwam mede voort uit het Het idee dat er na veertig jaar Koude Oorlog aantrekkelijke perspectief dat de nieuwe ‘der- iets als eeuwige vrede zou kunnen groeien, de weg’ bood. Niet langer of-of maar voortaan was en bleef niettemin onweerstaanbaar. De en-en: vóór de democratische oppositie in het ‘nieuwe wereldorde’ van George H. Bush stond Sovjetblok, tegen de nucleaire wapenwedloop niet haaks op die van de sociaal-democraten. van de NAVO. Het waren nuanceverschillen die Amerika en Na de eerste echt massale demonstratie Europa onderscheidden. Het vredesdividend tegen het dubbelbesluit in 1981 op het Muse- zou iedereen gerieven. Zelfs de klassieke Rus- umplein, waar PvdA-fractievoorzitter Wim landkunde (voorheen Sovjetologie) werd in Meijer onbarmhartig werd uitgefloten, ging bijvoorbeeld Nederland langzaam afgebouwd PvdA-buitenlandsecretaris Maarten van Traa tot een doorsnee discipline. niet toevallig een dominante rol spelen in het Komitee Kruisraketten Nee. Ook als de PvdA Hernieuwde expansiedrift zich tegen de NAVO keerde, kon ze er niet automatisch meer van worden verdacht dat Hoe anders is de situatie nu. Thans wordt de ze een ‘fellow traveller’ was. De partij hoefde sociaal-democratie omringd door potenti- maar één kant op te kijken: naar links, waar eel gevaar. Sinds de befaamde ‘openhartige’ communisten en andere radicalere groepen toespraak van president Poetin tegen de Pax probeerden haar de loef af te steken. Americana op de Veiligheidsconferentie van Spannend was het begin jaren tachtig 2007 in München is duidelijk dat het nieuwe overigens nog wel. Ik herinner me een PvdA- Rusland, mede dankzij een hoge olieprijs, niet congres in de RAI in Amsterdam, vlak na de meer bereid is naar de pijpen van Europa te opkomst van de vrije vakbond Solidarność dansen. in Polen, waar een Noord-Hollandse partijbe- Na de NAVO-top van 2008, toen Oekraïne stuurder openlijk zijn vrees uitsprak dat ma- en Georgië geen lid mochten worden, en de teriële steun voor Walesa c.s. de ontspanning snel daarop volgende vijfdaagse oorlog tegen met Moskou in gevaar zou kunnen brengen. Georgië heeft die assertiviteit ook een con- Het is dat in 1985 in het Kremlin een nieuwe creet gezicht gekregen. Na de annexatie van man opdook, Michail Gorbatsjov, en dat de de Krim en de separatistische opstand in Oost- Amerikaanse president Ronald Reagan de be- Oekraïne is er geen ontkomen meer aan. Het tekenis van diens perestrojka begreep, anders Kremlin probeert overal een breekijzer in de was het wellicht minder goed afgelopen. westerse wereldorde te zetten. Dankzij Gorbatsjov kon de sociaal-democra- In weerwil van Barack Obama’s kwalificatie tie met goed fatsoen haar hoop vestigen op een dat Rusland niet meer is dan een regionale hervorming van de Sovjetstaat van binnenuit. mogendheid — en dus geen mondiale groot- Dat dit reformisme uiteindelijk leidde tot de macht — heeft het zelfs in Syrië, na jarenlange onttakeling van de Sovjet-Unie in 1991 was voor heimelijke steun voor het regime van Assad, Europese sociaal-democraten geen probleem. nu openlijk het initiatief genomen en zich in Het was veeleer een kans. In Rusland en een echte oorlog gestort. Het is de eerste keer de nieuwe onafhankelijke staten in het Euro- sinds de Koude Oorlog dat Russische militai- pese deel van de Sovjet-Unie lag een ontwik- ren interveniëren buiten het ‘nabije buiten- kelingsterrein braak. Met name de Friedrich land’, zoals de veertien voormalige Sovjetrepu- Ebert Stiftung (wetenschappelijk bureau van blieken in Moskou heten.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Hubert Smeets Poetin en de sociaal-democratie 31

GeenPeil en het Kremlin over Europa klaarde Oekraïens president Porosjenko nog dat de “tijden van pacifisme voorbij zijn”. Die Dichter bij huis streeft het Kremlin er vooral woorden sprak hij uit in een militair uniform naar om het verenigde Europa zoveel mogelijk terwijl versgebakken tanks en pantsers van te splijten. Want de gestaag groeiende en ex- het Oekraïense leger voorbijreden. Wij vragen panderende Europese Unie is, anders dan het ons af of dit gedrag niet haaks staat op het ‘oude’ Europa graag denkt, voor Rusland wel westerse streven naar vrede en veiligheid.’1 degelijk een succes en dus een gevaar, zeker als Kortom, het Nederlandse GeenPeil heeft het het handelsverdrag TTIP met Noord-Amerika niet alleen over de EU maar ook over Oekraïne een nieuw Trans-Atlantisch blok creëert. Rus- en heeft een opvatting die veel overeenkomsten land gokt daarbij op een anti-Europese en met de visie van het Kremlin vertoont. Dat bleef anti-Amerikaanse ‘hoefijzercoalitie’ die links en afgelopen zomer en herfst, toen de handteke- rechts binnen de EU verenigt en aldus ruimte ningen werden verzameld, echter grotendeels schept voor de politiek die het Kremlin en het onweersproken. En als het al aan de orde kwam, Winterpaleis sinds het Weense Congres van 1815 dan kaatste GeenPeil terug met ongeremde ver- voor ogen hebben en kan worden samengevat wijten dat de critici eigenlijk nazi’s waren. als ‘zonder ons geen vrede op het continent’. De sociaal-democratie lijkt zich geen raad te weten met deze Russische positie. Geen beter voorbeeld om de macht van deze hoef- GeenPeil vindt dat Oekraïne ijzercoalitie en de onmacht van de PvdA te il- in de invloedssfeer van lustreren, dan de beweging GeenPeil die in het najaar van 2015 een raadgevend referendum Rusland hoort over het associatieverdrag met Oekraïne heeft afgedwongen. GeenPeil doet alsof het de initiatiefnemers vooral gaat om de onstuitbare expansie van de EU. Was het motto van het negeren, ook door Maar afgaande op hun eigen teksten is de PvdA, ‘wat niet weet, wat niet deert’? Het dit politieke handelsakkoord meer dan al- zou kunnen. Deze tactiek heeft in ieder geval leen een formalistisch alibi om de mogelijke niet gewerkt. Er komt een referendum, waar- uitbreiding van de EU aan een plebisciet te bij ruim tien miljoen Nederlandse kiezers onderwerpen. GeenPeil — gesteund door on- straks een oordeel kunnen vellen over de der meer gevestigde partijen als PVV, SP, PvdD, vraag of de ruim veertig miljoen Oekraïners 50Plus, Leefbaar Rotterdam en VNL — laat er zich eigenlijk wel Europeanen mogen voelen. geen misverstand over bestaan dat Oekraïne Want dat is de essentie van de volksraadple- van oudsher onder Russische vleugels zat en ging, wat Jan Roos, Thierry Baudet, Emile Roe- dat ook hoort te blijven. mer, Geert Wilders, Marianne Thieme, Joost In zijn teksten stelt GeenPeil zelfs dat Kiev Eerdmans, Henk Krol en Bram Moskowicz ook de oorlogszuchtige partij is en dat Moskou te berde brengen ter rechtvaardiging van hun minder blaam treft: ‘Oekraïne, Moldavië en tactische vondst om Kiev te gebruiken voor Georgië waren een kwart eeuw geleden nog een referendum over Brussel. onderdeel van de Sovjet-Unie. Ook vandaag nog liggen ze in de Russische invloedssfeer. Stilte in sociaal-democratische kringen Kijk alleen al naar de Krim. Als de EU zo’n staat van Rusland “afpakt”, middenin dat regionaal Dit politieke protectionisme noopt tot een conflict, wordt een direct conflict met Rusland politiek antwoord. Het wordt tijd dat ook de haast onvermijdelijk’, en: ‘Op 22 augustus ver- PvdA het beest in de bek kijkt. Dat is sinds

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 32 Hubert Smeets Poetin en de sociaal-democratie

maart 2014 wel gebeurd, maar tot nu toe toch Twee jaar later, als de pro-Europese en anti- vooral in kleinere kring: door de PvdA-minis- corruptiebeweging op het Maidanplein niet ters Frans Timmermans en Bert Koenders van meer te omzeilen is, daagt er wel iets bij de Buitenlandse Zaken, door enkele PvdA-parle- PvdA. In het Europese verkiezingsprogramma mentariërs als Michiel Servaes, die in Moskou staat dan: ‘Gezien de Russische machtspolitiek intussen op een zwarte lijst staat, en door ver- in de regio zal de EU steviger en strategischer schillende PvdA-denktanks. moeten opereren’.2 Maar wat die stevige stra- Van bredere meningsvorming, laat staan tegie zou kunnen behelzen? Geen begin van van enige urgentie, is echter geen sprake. De een antwoord. PvdA’ers die de koe bij de horens vatten, doen Deze laatste tekst is gedateerd op 15 febru- dat bovendien grotendeels op de tast. De erfe- ari 2014. Precies een week later werd de Oekra- nis van geestverwanten als Helmut Schmidt ïense president Viktor Janoekovitsj verjaagd. en Max van der Stoel — samen te vatten als En een maand later vielen de ‘groene manne- ‘niet vertrouwen op de goede bedoelingen van tjes’ van de Russische militaire inlichtingen- de “Gesinnungspolitik”’ — wordt niet openlijk dienst GROe het schiereiland Krim binnen om opgerakeld. De verhouding tot de Verenigde het te ‘herenigen’ met het oude moederland dat sinds 1991 de Russische Federatie heet. De westerse sancties die daarop werden afgekondigd en die ook door de PvdA worden Er is hoop: Russen hebben gesteund, zijn inderdaad een uiting van een steviger opereren. Maar of die ook strategisch veel meer met Europa dan goed uitpakken, is de vraag. Vooralsnog geeft met Azië het Kremlin geen krimp en probeert het met gepaste munt terug te betalen. Het boekt daarmee succesjes. De sancties staan ook in Brussel onder druk, omdat verschillende landen het Staten staat niet op de agenda, onder het nu wel mooi vinden en alleen uit respect voor motto dat deze supermacht er sinds Irak 2003 de christen-democraat Angela Merkel nog een potje van heeft gemaakt. geen stampei maken. Men verdonkeremaant de idee dat Rusland niet alleen uit frustratie handelt om het eigen Hoop aan de horizon volk te gerieven maar ook machtspretenties heeft. Veel Europese sociaal-democraten Is er dan helemaal niets over om macht uit te kiezen liever impliciet voor een westers ge- oefenen? Nee, zo uitzichtloos is het voor de oriënteerd Europa en deinzen ook terug voor PvdA ook weer niet. De MH17-ramp zou kun- de militaire consequenties, hopend dat de nen dienen als een spoedcursus, juist omdat Amerikaanse wapenparaplu niet wordt dicht- het Kremlin zich in deze kwestie van zijn bru- geklapt. taalste en tegelijkertijd ook zwakste kant heeft Die koudwatervrees is soms zwart op wit laten zien. zichtbaar. De PvdA maakt in haar verkiezings- Vanaf dag vier na de 17de juli 2014 hebben programma uit 2012 geen woord vuil aan Rus- de autoriteiten in Moskou een spoor van ver- land. China en India zijn de nieuwe machten warring proberen te zaaien. Ze verspreidden en de euro is de echte crisis waarover de PvdA eerst allerhande eigen versies van de ramp, zich druk maakt. Alsof Belgrado een speer- versies die inmiddels allemaal beargumen- punt is, meldt de partij hoopvol dat ze blijft teerd als ongegrond zijn verworpen. Vervol- investeren in de weg naar democratisering en gens stelden ze de integriteit van de onderzoe- rechtsstaat in Oost-Europa en de Balkan. kers stelselmatig ter discussie. Ze hebben zelfs

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Hubert Smeets Poetin en de sociaal-democratie 33

de producent van de Boek-raket waarmee de Die westelijke oriëntatie in zowel Rusland MH17 is neergeschoten gedwongen om zijn als Oekraïne is een strohalm voor de sociaal- medewerking aan het internationale onder- democratie. In Rusland zijn er miljoenen zoek in te trekken. burgers die hun vensters naar Europa (nog) De Russische organen hebben zich zo niet willen sluiten, die nog niet in het Louvre consequent buiten de internationale orde of het Rijksmuseum zijn geweest, die wel Hol- geplaatst. De ideologisch ingestelde leiders landse tulpen willen kopen, die geen waarde in Moskou liggen daar niet wakker van. De za- hechten aan het rookgordijn rond de MH17 — kelijke elite in Rusland, die handel wil blijven kortom, die wel openstaan voor een culturele drijven en kinderen heeft die niet in Rusland grensoverschrijding, zij het dat ze gewoon op opgesloten willen zitten, heeft daarentegen Poetin blijven stemmen. geen belang bij isolement en autarkie. In Nederland wil GeenPeil die vensters juist Poetin ontwijkt dit soort spanningen door sluiten voor alles wat naar wodka of augurk de indruk te wekken dat Rusland zich op Azië ruikt. Dat is geen vrijblijvende ambitie. Nu moet gaan richten. Maar is dat werkelijk zo? GeenPeil dit eerste succes heeft geboekt, heeft Nee. Ook Poetin doet alsof, want hij weet heel deze referendumbeweging er ook recht op in goed dat veel Russische ondernemers hun het volle licht te worden gezet, zodat ze zich geld offshore in het Westen parkeren en hun niet kan blijven verschuilen in de anti-Europe- eigendom graag via Nederlandse trustkanto- se niche. Natuurlijk, Oekraïne is een corrupt ren aan de Zuidas registreren. Ook zij hebben land dat op dit moment in de verste verte geen meer vertrouwen in het westerse bankwezen lid kan worden van de EU en eigenlijk ook en het westerse civiele recht dan in die pu- niet van de NAVO. Maar om een historische blieke diensten in eigen land. analogie te trekken: Oekraïne staat anno 2015 Bovendien wordt er met China niet zo veel wel dichter bij Europa dan Spanje, Portugal en geld verdiend. Poetin weet eveneens dat de Griekenland in 1970. Russische burgers de afgelopen kwarteeuw Als de sociaal-democratie wegloopt voor niet wezenlijk van opvatting zijn veranderd. de vraag of Europa een waardengemeenschap Uit veel sociologisch onderzoek blijkt dat moet blijven of weer een geopolitiek slagveld de meerderheid van de Russen in culturele moet worden, dan blijft er van een geloofwaar- en politieke zin meer naar binnen zijn ge- dige internationale oriëntatie niet veel over en keerd en dat ze zich minder de les willen kon de Nederlandse sociaal-democratie weleens laten lezen. Maar uit talrijke opiniepeilingen de volgende prooi van het Kremlin blijken. blijkt ook dat driekwart van de Russen nog steeds vindt, zij het wat minder enthousiast Noten dan vlak na de val van de Sovjet-Unie, dat de 1 GeenPeil (2015), Instructieboekje Leger des Peils, toekomst van het land eerder in Europese p. 7. richting ligt dan in Aziatische. Rusland wil 2 PvdA (15–2–2014), Voor een Europa dat werkt, p. 26. helemaal geen Azië zijn.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 34

Grenspost Beremend nabij de Hongaars-Kroatische grens. Fact-finding missie van PvdA-Europarlementariër Kati Piri, WBS-medewerker Annelies Pilon en WBS-directeur Monika Sie Dhian Ho. 35

VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Onder druk wordt alles vloeibaar — behalve dan toch de nationale grenzen, die verstenen juist. De afgelopen maanden kwamen door de mensen die huis en haard verlieten in Syrië en omstreken grote krachten vrij die drukken op de fundamenten van de naoorlogse Europese orde. We beleven niet zomaar een crisis. De verzorgingsstaat komt ter discussie te staan met de vraag voor wie die nu precies is en voor wie niet. Maar ook ons idee van wat precies een vluchteling is en wanneer zo iemand een gelukszoeker is (schande!). De poreuze grenzen met de directe buurlanden van de Europese Unie lijken plotseling weer dichtgemetseld te moeten worden. Het bevraagt onze ideeën over eerlijk delen en orde. Een nieuw wetje hier en daar, of een nieuw instituut zal niet genoeg zijn om de als tektonische platen schuivende idealen opnieuw vorm te geven. De artikelen hierna zijn dan ook niet meer dan een eerste schot voor de boeg. Wordt vervolgd. WERRY CRONE WERRY FOTO’S

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 36

Kabinetsplan schiet tekort

Het kabinet tracht de vluchtelingencrisis te bezweren door zoveel mogelijk vluchtelingen in de regio van herkomst op te vangen. Daarvoor moeten vluchtelingen veilig zijn en een toekomstperspectief hebben. Hoewel staatssecretaris Dijkhoff en zijn collega’s dit erkennen, blijven concrete maatregelen tot nu toe uit en dreigt de situatie van de vluchtelingen nog sterker achteruit te gaan.

CHRISTIAN MOMMERS & MYRTHE WIJNKOOP

Senior medewerker Politieke Zaken bij Amnesty International Nederland & senior strategisch adviseur bij Vluchtelingenwerk Nederland

Op 8 september presenteerde het kabinet zijn Kabinetsplan in het kort plannen om de vluchtelingencrisis aan te pakken. Een belangrijk middel om die crisis te De plannen voorzien in een investering in ‘de bezweren is de ‘opvang in de regio’. In het ju- regio’. Hierbij wijst het kabinet niet alleen ninummer van S&D constateerden wij echter expliciet op de noodzaak van veilige opvang, al dat het denken hierover onderontwikkeld maar ook op het bieden van toekomstperspec- is gebleven. tief. Door de verbeterde leefomstandigheden Met name duurzame bescherming — naast zullen minder vluchtelingen de tocht naar veiligheid ook het toekomstperspectief van Europa wagen, is het idee. vluchtelingen — bleef vaak onderbelicht. Maar het kabinet gaat verder. Aangezien Daarnaast vroegen we ons af of het beleid van de opvanglanden door extra steun op een opvang in de regio, dat vooral dient als mid- gegeven moment als veilig bestempeld kun- del om vluchtelingen de toegang tot Europa nen worden, ontvangen vluchtelingen die via te ontzeggen, wel wenselijk en haalbaar is. deze landen zijn doorgereisd bij aankomst in En tot slot ging er veel te weinig geld naar de Nederland meteen nul op hun rekest. Ze zijn opvanglanden en bood men nauwelijks hulp immers al in een ‘veilig derde land’ geweest en om deze landen te ontlasten, door middel moeten daar dus ook asiel aanvragen. Vluchte- van legale toegang tot Europa zoals herves- lingen die niet door zo’n veilig derde land zijn tiging. geweest kunnen in dit scenario overigens wel Een goed moment dus voor een reprise. asiel blijven aanvragen. Heeft het kabinet stappen gezet in het denken Daarnaast bouwt het kabinet voor de vei- over opvang in de regio? Wat is er nu beter? En lige regio’s een ‘overdrukventiel’: wanneer waar knelt het? het aantal vluchtelingen daar ‘onhoudbaar’

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 37

Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Kabinetsplan schiet tekort blijkt te zijn, zullen Nederland en andere lan- deze zijn vooral gericht op het terugdringen den gereguleerd vluchtelingen uit de regio van irreguliere arbeidsmigratie en niet op de naar Europa overbrengen via het al bestaande situatie van vluchtelingen. En hoewel het kabi- hervestigingsprogramma van de UNHCR. Het net (en de EU) extra geld heeft toegezegd voor betekent evenwel dat vluchtelingen in veilige hulp in de landen rondom Syrië, ligt er nog regio’s alleen nog door hervestiging asiel kun- geen concreet voorstel op tafel om te komen nen krijgen in Nederland. tot een structurele financiering, zelfs niet voor de meeste basale noden.2 Toekomstperspectief in de regio

De winst ligt erin dat ‘opvang in de regio’ niet meer alleen gaat over fysieke veiligheid Zonder het bieden van — de afwezigheid van vervolging en geweld. toekomstperspectief is Het belang van toekomstperspectief komt immers eveneens nadrukkelijk naar voren. opvang in de regio een Nu doet het kabinet dit overigens vanuit de lege huls instrumentele benadering dat alleen door het bieden van toekomstperspectief doorreizen voorkomen kan worden. Wij benaderen het liever anders. Toekomst- Ten slotte valt op dat het vluchtelingen- perspectief is op grond van internationaal kamp nog steeds een centrale plaats inneemt. recht namelijk een kernelement van de vluch- In de Kamerdebatten is de noodzaak tot inves- telingenbescherming. In het Vluchtelingen- teren in deze kampen meermalen ter sprake verdrag staat dat staten vluchtelingen toegang gekomen. Het gevaar dat deze manier van op- moeten geven tot economische en sociale rech- vang een duurzaam toekomstperspectief juist ten, zoals werk en onderwijs. Daarnaast zou lastiger maakt, werd daarmee niet erkend in principe ook naturalisatie op een bepaald en blijft dus staande. Het kabinet moet dus moment in het verschiet moeten liggen. Deze nog veel energie steken in het ontwikkelen rechten leggen de basis voor een toekomstper- van alternatieven voor kampen en van betere spectief in het opvangland en daarmee voor programma’s voor hulp aan vluchtelingen die de realisatie van één van de drie duurzame op- niet in kampen verblijven — nu al de ruime lossingen die UNHCR identificeert: terugkeer, meerderheid — wil het zijn ideaal van een be- hervestiging of lokale integratie. ter toekomstperspectief verwezenlijken. Hoewel wij het streven naar het bieden van Bovenstaande punten verdienen nadere toekomstperspectief ondersteunen, vragen uitwerking en zijn bepalend voor het succes we ons wel af of het kabinet verwachtingen van de plannen. Hoe langer die concrete uit- schept die moeilijk, of wellicht helemaal niet, werking uitblijft, hoe meer de indruk ontstaat waar te maken zijn. Opvanglanden hebben dat de gekozen strategie vooral een retorische vaak een gebrekkige infrastructuur, Europese truc is om het andere deel, namelijk het slui- landen financieren opvang in de regio te ad ten van de grenzen voor mensen uit veilige hoc en de vluchtelingenkampen betekenen bij regio’s, te rechtvaardigen. uitstek stilstand voor vluchtelingen.1 Op deze punten behoeft de kabinetsvisie Stip aan de horizon: een veilige wereld? nog nadere uitwerking. Weliswaar zijn er bijvoorbeeld plannen gelanceerd om de jeugd- Het kabinet wil het asielverzoek van iemand werkloosheid in Afrika terug te dringen, maar die al in een ‘veilig derde land’ heeft verbleven

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 38

Bijschrift VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 39

Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Kabinetsplan schiet tekort afwijzen en hem of haar terugsturen naar dit daarbij niet alleen om ‘veiligheid’, maar ook veilige land. Dit ‘veilige-derdelandenbeleid’ is om de eerdergenoemde bescherming in brede niets nieuws onder de zon. Het is terug te vin- zin: toegang tot sociaaleconomische rechten den in de Europese Richtlijn voor Asielprocedu- en een toekomstperspectief.7 res (artikel 38) en het staat ook in de Nederland- De lat ligt dus hoog. Daarin schuilt ook het se Vreemdelingenwet (artikel 30a Vw 2000). gevaar: als het kabinet de richtlijnen uit wet- Dit maakt het echter niet onomstreden. en regelgeving strikt volgt zullen er voorlopig Alle juridische constructies ten spijt is het geen veilige regio’s ontstaan. Het omgekeerde Nederland dat — wanneer een asielzoeker hier kan natuurlijk ook: de lat sluipenderwijs ver- aankomt — in eerste instantie moet voldoen lagen, waardoor de doelstellingen van het ka- aan de internationale verplichtingen vluchte- binet in zicht komen, maar de vluchtelingen lingen te beschermen. Deze verplichting met- wel steeds minder bescherming krijgen. een afschuiven op andere landen kan niet. Juridisch, maar ook in politiek opzicht, val- Allereerst mogen staten mensen niet te- len hier behoorlijke vraagtekens bij te zetten. rugsturen naar een land waar zij, direct of in- Want deze expliciete doelstelling kan door direct, gevaar voor lijf en leden lopen: het ab- opvanglanden als klap in het gezicht worden solute non-refoulement-beginsel. Wanneer je ervaren, waardoor zij ook minder geneigd zul- als Nederland, of als EU, stelt dat een bepaald len zijn hun verantwoordelijkheid te nemen. land (of landen) in principe altijd veilig is voor Zij vangen immers veruit de meeste vluchte- iedereen, ontstaat er een mogelijk risico voor lingen op en dragen daarmee al de zwaarste individuele vluchtelingen voor wie dat land, lasten in deze crisis. om wat voor reden dan ook, toch niet veilig is. De meeste kritiek op het idee van ‘veilige Gemiste kans: hervestiging derde landen’ richt zich dan ook hierop. Er is zelfs gesteld dat het eigenlijk in strijd is met Dat zal nog meer gaan wringen als het ‘over- internationaal recht.3 Er moet altijd naar het drukventiel’ te beperkt en vooral te laat wordt individuele verhaal worden gekeken in plaats ingezet. Zoals gezegd ruimt het kabinet een van alleen naar de algemene situatie in een prominente plaats in voor hervestiging via land. En de bewijslast voor de asielzoeker om de UNHCR. Dit ‘overdrukventiel’ moet dienen aan te tonen dat het land voor hem niet veilig om de regio ‘ontlasten’. Om meerdere rede- is, is vaak eenvoudigweg te hoog.4 nen is het bieden van legale en veilige routes Ten tweede: wanneer is een land eigenlijk richting Europa heel belangrijk.8 Je voorkomt veilig? Volgens nationale en Europese weten dat vluchtelingen in gammele bootjes de regelgeving moet er aan een aantal voorwaar- oversteek wagen, wat mensensmokkelaars den zijn voldaan: er mag geen risico zijn op een gevoelige tik geeft, en je deelt de verant- vervolging of refoulement; de asielzoeker woordelijkheid met de landen in de regio. moet gedurende een afzienbare periode in De UNHCR verwacht dat er in december 2015 het land hebben verbleven en hij of zij weer 1,8 mln Syrische vluchtelingen zullen zijn in moet worden toegelaten; er moet een mo- Libanon.9 Het behoeft weinig uitleg dat dit gelijkheid zijn om asiel aan te vragen en te land, dat van oudsher al verscheurd is door krijgen via een asielprocedure, en er moet burgeroorlogen en een bevolking van slechts bescherming worden verleend conform het 4 mln mensen telt, dreigt te bezwijken onder Vluchtelingenverdrag.5 deze druk. Libanon zal alleen nog investeren Dit is allerminst vrijblijvend, Europese in betere bescherming als Europa door vluch- landen moeten eerst ter plaatse onderzoeken telingen over te nemen ook letterlijk meer of aan de voorwaarden is voldaan.6 Het gaat ruimte schept.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 40 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Kabinetsplan schiet tekort

Al met al nadert het aantal Syrische vluch- manitaire noodsituaties op de Griekse eilan- telingen dat hervestigd moet worden de den, waar zelfs hulpverleners met jarenlange 400.000.10 Alle reden dus om te investeren ervaring in conflictgebieden van schrikken: in hervestiging en het aantal vijfhonderd de problemen rond de vluchtelingenopvang hervestigingen in Nederland per jaar flink op beheersen inmiddels de Europese agenda. te schroeven. Maar juist op dat punt schiet Zonder gecoördineerde aanpak dreigt de cri- het kabinet tekort. Het idee dat er op een sis een nieuw hoofdstuk te krijgen. onbestemd moment in de toekomst ‘veilige’ Gelukkig beseffen de meeste regerings- regio’s komen, leidt ertoe dat men nu geen leiders dat ook. Een eerste stap11 is gezet door actie onderneemt op het punt van hervesti- 160.000 asielzoekers vanuit Griekenland en ging. Premier Rutte was tijdens de Algemene Italië12 op grond van een verdeelsleutel over te Beschouwingen kraakhelder: eerst de boel brengen naar andere lidstaten. Voor Europese daar op orde, dan praten over hervestiging. begrippen is deze besluitvorming voortva- Gezien de twijfels over het op orde komen rend gegaan. Er is ondanks de tegenstand van van de regio zal die discussie nog wel even enkele Oost-Europese landen doorgepakt en op zich laten wachten. Hiermee laat het zelfs een start gemaakt met de uitvoering. kabinet dus een belangrijke kans liggen: de Maar een crisismaatregel is uiteindelijk regio wordt niet ontlast en blijft daardoor niet voldoende. Het kabinet zal moeten inzet- onveilig. ten op een permanent systeem voor de verdeling van vluchtelingen. In dit systeem moet de Het kabinet en Europa vluchtelingenbescherming geregeld worden en de lasten evenwichtig over de lidstaten ver- De discussie rond het Nederlandse beleid kan deeld. Daarvoor dient het opvangen integra- niet los worden gezien van de ontwikkelingen tiebeleid in veel lidstaten te verbeteren. Alleen van de afgelopen maanden. Overvolle treinen zo kan de EU het doorreizen van vluchtelingen in Duitsland, hekken met prikkeldraad en zoveel mogelijk tegengaan. En ook lidstaten opgesloten vluchtelingen in Hongarije, en hu- die dwars liggen zullen eraan moeten geloven,

EU en Turkije

Momenteel onderhandelen de EU en Turkije over het vinden van ‘oplossingen’ voor de vluchtelingensituatie. De EU zou naar verluidt € 3 mrd willen bijdragen voor opvang van Syrische vluchtelingen in Turkije. Van Turkije wordt verwacht dat het naast het verbeteren van de opvangsituatie zijn grenzen beter bewaakt, zodat er minder vluchtelingen naar Europa doorreizen. Op termijn is de Europese inzet erop gericht om Turkije te bestempelen als veilig derde land en zo meer Syrische vluchtelingen terug te kunnen sturen. De Turkse regering beseft heel goed dat zij, gezien het grote aantal vluchtelingen binnen haar landsgrenzen (meer dan 2,2 mln), in een sterke onderhandelingspositie verkeert. Zij zet hoog in ten behoeve van nationaal eigen belang, namelijk het hervat- ten van de onderhandelingen over toetreding tot de EU en het opheffen van visum- verplichtingen. Nergens gaat het over het verbeteren van het lot van de vluchtelingen. Het heeft daarom veel weg van een politiek spel over de rug van vluchtelingen.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 41

Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Kabinetsplan schiet tekort goedschiks dan wel kwaadschiks. Het EU- Het eerlijke verhaal is namelijk dat niet lidmaatschap brengt verantwoordelijkheden Europa maar de landen in de regio de grootste met zich mee. problemen hebben, dat juist het jarenlang internationaal falen van hulp in de regio de Het eerlijke verhaal vluchtelingenstroom op gang heeft gebracht en vooral dat er geen makkelijke korteter- Een goede en effectieve Europese samenwer- mijnantwoorden zijn als ‘grenzen dicht’, king draagt ook bij aan het draagvlak voor ‘inperken van rechten’ of ‘het versoberen van vluchtelingenbescherming onder de Neder- voorzieningen’. landse bevolking. Naast hartverwarmende Het bieden van betere bescherming in de maatschappelijke initiatieven, welkomstco- regio en aanpakken van de oorzaken, het zor- mités en een enorme toename van het aantal gen voor veilige en legale toegang tot bescher- vrijwilligers zijn er helaas ook opstootjes ming in de EU en openhouden van de eigen tijdens raadsvergaderingen, lokale protesten grenzen voor ‘spontane’ asielzoekers die vra- tegen de komst van asielzoekerscentra en was gen om bescherming, betekent dat er langdu- er zelfs een aanval op een noodopvanglocatie. rig op alle fronten geïnvesteerd moet worden Het debat polariseert: je bent ‘voor’ of ‘tegen’. zonder dat daarbij direct zichtbaar ‘gewenst Politieke partijen proberen deze onvrede te resultaat’ geboekt zal worden. Alleen op deze kanaliseren door te beloven de komst van manier kan er een einde komen aan de afschu- meer asielzoekers tegen te gaan en door ant- welijke tragedies op de Middellandse Zee, aan woorden te vinden op de angst en zorgen van mensensmokkel en getouwtrek met mensen burgers ‘of we dit allemaal wel aankunnen als binnen de EU. samenleving’. Ook zal dat eerlijke verhaal het in de samenleving heersende gevoel van permanente crisis en grote onzekerheid, van ‘we worden overspoeld’, helpen wegnemen. Het kabinet Ook met de juiste maat dient hierin het voortouw te nemen: vluchte- regelen is het een kwestie lingenbescherming voorop, zonder de zorgen die leven te bagatelliseren. Wel recht doen aan van de lange adem legitieme zorgen, maar ook duidelijk maken dat niet elke oprisping (‘ze komen allemaal onze dochters verkrachten’) legitiem is. Want zonder een verantwoord politiek discours zul- Ons pleidooi voor hervestiging zou in hun len alle bovengenoemde maatregelen steeds ogen zelfs desastreus kunnen zijn. Meer vei- weer stuiten op maatschappelijke onrust die lige en legale routes betekent immers dat er een werkelijke oplossing alleen maar in de meer vluchtelingen in Nederland een veilig weg staat. Dat vergt moed, zeker ook van lo- heenkomen vinden. Toch moet het eerlijke kale politici, die onder grote druk beslissingen verhaal worden verteld. Namelijk dat het moeten nemen. aantal vluchtelingen weliswaar een stuk hoger is dan eerder en ook nog een stuk hoger Gemengde gevoelens zal worden, maar dat de huidige druk op de asielprocedure, opvang en huisvesting voor De kabinetsvisie op ‘opvang in de regio’ laat een groot deel ook het gevolg is van eerdere ons dus met gemengde gevoelens achter. De krimpoperaties, bezuinigingsmaatregelen en aandacht voor het toekomstperspectief van een slecht woningmarktbeleid. vluchtelingen is zonder meer positief. Maar als

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 42 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Christian Mommers & Myrthe Wijnkoop Kabinetsplan schiet tekort

het kabinet geen concrete maatregelen neemt Hiermee willen we niet zeggen dat de ogen om vluchtelingen in de landen in de regio meer maar moeten worden gesloten voor de reële toekomstperspectief te geven, blijft het een uitdagingen waar Europa en Nederland voor wassen neus. Door aan te dringen op een asiel- staan bij de opvang van vluchtelingen. Maar stop voor vluchtelingen uit ‘veilige’ regio’s en als we daarbij de noden en wensen van vluch- door inzet op veilige, legale routes te koppelen telingen blijven negeren, dan kunnen we de aan een (wellicht nooit haalbaar) toekomst- komende periode eerder een vergroting dan beeld, dreigen de kabinetsplannen de bescher- een verkleining verwachten van dit internatio- ming van vluchtelingen zelfs te verslechteren. nale, Europese en Nederlandse vraagstuk.

Noten 6 EHRM (23 februari 2012), Hirsi uitstek bedoeld voor de meest Jamaa e.a. tegen Italië, nr kwetsbare vluchtelingen voor 1 Mommers, C. & Wijnkoop, M. 27765/09, r.o. 147. De staat heeft wie überhaupt geen toe- (2015), ‘Opvang in de regio: de een positieve verplichting om komstperspectief bestaat in feiten en de mythe’, in: S&D te verifiëren wat er in de prak- de regio. Zij worden nu de 2015/3, pp. 79-87 tijk gebeurt. dupe van het voorwaardelijk 2 Op het moment van schrijven 7 EHRM (21 januari 2011), M.S.S. stellen van hervestiging aan zijn de EU en Turkije tot een tegen Griekenland en België, nr verbetering van de situatie in voorlopige deal gekomen. 30696/09, r.o. 250, 367), en: de regio. Onderdeel hiervan is een in- EHRM, Hirsi tegen Italië, r.o. 121. 11 Dit wil overigens niet zeggen vestering van € 3 mrd door de Bij de beoordeling of er spra- dat alle onderdelen van dit EU in de opvang van vluchte- ke is van een situatie in strijd plan positief zijn. Zie voor lingen in Turkije. met artikel 3 EVRM gaat het enkele kritische kanttekenin- 3 Zwaan, K. (2003), Veilig derde ook over de sociaaleconomi- gen over de reikwijdte en land: de exceptie van het veilig sche positie van asielzoekers. procedures het ECRE Memo- derde land in het Nederlands 8 Naast hervestiging gaat het randum to the Extraordinary asielrecht, Radboud Universi- hierbij om het kunnen aan- Justice and Home Affairs Council teit Nijmegen vragen van humanitaire visa, Meeting of 14 September 2015, 4 ECRE (2011), Comments on the verbeterde gezinshereniging, www.ecre.org. Amended Commission Proposal humanitaire toelatingspro- 12 Het oorspronkelijke plan was to recast the Asylum Procedures gramma’s, maar ook private om ook asielzoekers uit Hon- Directive, pp. 31-32 sponsorships, studievisa en garije te ‘herplaatsen’ van- 5 Artikel 38 Richtlijn 2013/32/EU medische evacuatie. wege het grote aantal vluchte- inzake asielprocedures; arti- 9 Zie www.unhcr.org/ lingen. Hongarije weigert hier kel 30 lid 1 sub a (en b) Vw pages/49e486676.html echter vooralsnog medewer- 2000 10 Hervestiging is overigens bij king aan te verlenen.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 43

Solidair met vluchtelingen, opvangen met verstand

Vanwege oorlog en geweld zoeken grote stromen vluchtelingen een veilige haven in ons land. We moeten solidair zijn, maar tegelijkertijd merken de mensen die het hardst geraakt zijn door de crisis het meest van de komst van vluchtelingen. Maatschappelijke onrust dreigt. Gemeenten kunnen wel wat, maar niet genoeg doen. Het kabinet zal de komende jaren daarom meer moeten investeren in de sociale woningen arbeidsmarkt.

CARINE BLOEMHOFF

Fractievoorzitter PvdA Groningen, juridisch adviseur& onderzoeker Pro Facto

Hoewel het in de media soms anders lijkt, lang van de VVD lijkt boven dat van het land te voelen veel mensen in de samenleving zich prevaleren — in alle opzichten een onwense- solidair met vluchtelingen. Dit blijkt uit de lijke situatie. De kritiek dat de premier zijn rol vele hulpacties die op gang komen, zoals ‘ik als vader des vaderlands niet heeft opgepakt wilietsdoenvooreenvluchteling.nl’, de slaap- snijdt daarom hout. Hoewel laat, moet hij dit zakken voor Lesbos en de vele vrijwilligers die alsnog doen. Een stevig signaal van de rege- zich aanmelden bij asielzoekerscentra. Zulk ring is nodig om de rust te bewaren. Geweld maatschappelijk initiatief is bemoedigend, en discriminatie dienen op geen enkele wijze zeker voor sociaal-democraten. Het laat zien getolereerd te worden. dat de solidariteit groot is: daarom laten we Het zou daarnaast goed zijn als de regering vluchtelingen niet op straat zwerven en ne- ook duidelijk maakt dat Nederland oorlogs- men we in gemeenten overal in het land onze vluchtelingen opvangt, niet alleen omdat het verantwoordelijkheid om deze mensen een moet, maar ook omdat Nederland mensen- onderdak te bieden. rechten respecteert en zijn verantwoordelijk- Grote afwezige in het vluchtelingendebat heid neemt in het naleven van internationale de afgelopen weken was echter premier Rutte. verdragen, zoals het Vluchtelingenverdrag uit Waar Rutte onzichtbaar bleef, zocht Zijlstra 1951 en het EVRM. Gelet op die verantwoorde- juist de schijnwerpers. Uit angst voor de PVV lijkheid zal Nederland zich meer kunnen in- liet de fractievoorzitter zich van zijn meest spannen voor oplossingen op internationaal rechtse en onverzoenbare kant zien. Het be- en Europees niveau.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 44

Bijschrift VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 45

Carine Bloemhoff Solidair met vluchtelingen, opvangen met verstand

Tot slot moet de premier de oprechte zor- zijds economische migranten. De eerste groep gen van mensen adresseren en aangeven hoe vangen we op, de tweede niet. Dit onderscheid de regering denkt de komst van vluchtelingen is essentieel voor de houdbaarheid van de ver- in goede banen te leiden. Ik pleit hier dus voor zorgingsstaat en behoud van draagvlak voor een genuanceerd betoog dat enerzijds recht de opvang van vluchtelingen. doet aan de mensenrechten en anderzijds Dit laatste blijkt ook uit recent onderzoek aansluit bij terechte zorgen van mensen over van I&O Research in opdracht van de Volks- bijvoorbeeld huisvesting, werkgelegenheid en krant, waaruit naar voren komt dat 45% van veiligheid. de ondervraagden wil dat Nederland minder migranten opneemt, terwijl slechts een kwart De cijfers het tegenovergestelde wenst. Maar als het alleen om oorlogsvluchtelingen gaat, is 42% van Op dit moment zitten 36.254 mensen in de de ondervraagden juist voor een barmharti- centrale opvang, zo blijkt uit de meest recente ger beleid en 26% tegen.3 cijfers van het COA van 28 september 2015.1 46% Door de versnelde 48-uursprocedure van de vluchtelingen is afkomstig uit Syrië, 12% kan bovendien snel duidelijkheid worden uit Eritrea, 8% uit Ethiopië, 5% uit Irak, 3% uit Af- gegeven: politieke en oorlogsvluchtelingen ghanistan en 25% uit overige landen. Ter verge- krijgen asiel, economische migranten moe- lijking: over de afgelopen twintig jaar kwamen ten terug naar hun land van herkomst. Toch de meeste vluchtelingen naar ons land in 2001 speelt dit gegeven nauwelijks een rol in de (83.801) en de minste in 2012 (14.605). In dit per- discussie. Om het draagvlak onder de bevol- spectief valt het dus best mee. king te vergroten kan het dus geen kwaad Allereerst is het van belang in de discussie om dit aan te kaarten: de mensen die hier een onderscheid te maken tussen enerzijds langdurig zullen verblijven zijn geen econo- politieke en oorlogsvluchtelingen2 en ander- mische migranten.

Tabel 1 Moeten er in Nederland wat u betreft meer, even veel of minder vluchtelingen worden toegelaten?

Hoeveel Oorlogsvluchtelingen Economische migranten

Veel meer 17% 4%

Iets meer 25% 4%

Ongeveer even veel 26% 13%

Iets minder 9% 14%

Veel minder 17% 61%

Weet ik niet 5% 4%

Totaal 100% 100%

Bron: Rapport I&O Research, p. 16.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 46 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Carine Bloemhoff Solidair met vluchtelingen, opvangen met verstand

Draagvlak en draagkracht van de buurt gen heeft burgemeester Den Oudsten veel tijd ingelast om critici ook aan het woord te laten, Staatssecretaris Dijkhoff deed op 28 augustus ook al bleek in de zaal dat 70% van de aanwezi- in de Volkskrant een oproep aan gemeenten gen voorstander was van de opvanglocatie. om moed te tonen en opvanglocaties beschik- Hier wreekt zich echter de tijdsdruk van baar te stellen. Veel gemeenten hebben ge- het COA, waarover burgemeester Schneiders hoor gegeven aan deze oproep of zijn hier nog van Haarlem, voorzitter van het Nederlands mee bezig. Hoe kunnen we dit aanpakken? Genootschap van Burgemeesters, in onder In de eerste plaats is het van belang reke- meer Nieuwsuur zijn beklag deed.4 Het is ning te houden met de draagkracht van een noodzakelijk dat gemeenten voldoende ruim- wijk. In mijn eigen gemeente, Groningen, te krijgen om de bewoners tijdig te betrekken. is — na een unaniem aangenomen motie in In Oranje ging dit behoorlijk mis. Het dorpje de gemeenteraad — de eerste noodopvang met 150 inwoners had al ruim een halfjaar gerealiseerd. Om draagvlak te behouden en te geleden zijn verantwoordelijkheid genomen voor de huisvesting van maximaal 600 vluchtelingen in het vakantiepark Pipodorp. Dat was al een hele beslissing voor het dorp, maar Draagvlak in een buurt door goed overleg en duidelijke afspraken ontstaat door te luisteren en ging het goed. Totdat Dijkhoff dus even tussen neus en lippen kwam melden dat er diezelfde je te houden aan afspraken nacht nog 700 vluchtelingen onderdak zouden krijgen: weg zorgvuldig opgebouwd vertrouwen en draagvlak.

zorgen dat de druk op de wijken niet te groot Maatschappelijke onrust door gebrek aan wordt, is bewust gekozen voor een aantal klei- sociale huur nere opvanglocaties in plaats van één grote. Zo is er in de noodopvanglocatie plaats Veel mensen hebben het de afgelopen jaren in voor 500 mensen en is deze gevestigd in een Nederland moeilijk gehad. Gemeenten zagen leegstaand kantoorgebouw in het zuiden van zich geconfronteerd met een sterke groei van de stad en niet in een van de kwetsbare wijken. het aantal gezinnen dat gebruikmaakt van de Vervolgens komen er verspreid over de stad Voedselbank. Er leven in Nederland 1,4 mln mogelijk twee asielzoekerscentra met elk een mensen van een laag inkomen.5 Bovendien capaciteit van 500 mensen. Op die manier hebben lager opgeleiden een slechtere positie wentelen we de opvang niet eenzijdig op op de arbeidsmarkt en werken vaker in onze- kwetsbare wijken af en zorgen we ervoor dat kere banen.6 er voldoende draagvlak in de stad blijft. In verschillende gemeenten zijn de wacht- Dan nog is het onmogelijk om iedereen lijsten voor sociale huurwoningen toegeno- tevreden te stellen. In dat opzicht is het te ver- men. Door het beleid van het kabinet is de bouw gelijken met andere vormen van maatschap- van sociale huurwoningen nagenoeg stilgezet, pelijke opvang. Het is daarom cruciaal om terwijl gemeenten nu gezamenlijk 13.806 status- voldoende tijd te nemen om de buurt te betrek- houders moeten vestigen. Nu het kabinet op 12 ken. Dit betekent luisteren naar de gevoelens oktober tot de bouw van sobere voorzieningen van buurtbewoners, duidelijke afspraken als containerwoningen besloot en vluchtelin- maken met de buurt en periodiek overleg orga- gen niet langer voorrang krijgen op de wacht- niseren. In de bewonersbijeenkomst in Gronin- lijst lijkt de druk enigszins van de ketel.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 47

Carine Bloemhoff Solidair met vluchtelingen, opvangen met verstand

Maar schijn bedriegt. Het is voor sociaal-de- verleden, is te verwachten dat veel Syriërs in mocraten cruciaal om kwetsbare groepen in laagopgeleide functies terechtkomen en zo de samenleving niet tegen elkaar uit te laten concurreren met andere laagopgeleiden op spelen. Dit vergt naast investeringen in de op- de arbeidsmarkt. Ook de Duitse minister van vang van vluchtelingen ook een verbetering sociale zaken en werkgelegenheid Andrea van de positie van andere kwetsbaren in onze Nahles (SPD) verwacht dat slechts een tiende samenleving. Anders zal de reactie ‘waarom zij van de Syrische vluchtelingen direct aan de wel, en wij niet’ onvermijdelijk klinken. slag kan in Duitsland.9 Daarom zal het Rijk een ommezwaai Als de internationale gemeenschap over moeten maken in het denken over de sociale vijf jaar geen veilige situatie in Syrië heeft huursector, zodat gemeenten en corporaties gecreëerd, zullen Syriërs hier op basis van de weer ruimte krijgen om te bouwen en de vreemdelingenwet een permanente verblijfs- wachtlijsten in de sociale huursector weg te vergunning krijgen. Uitgaande van dit scena- werken. In de gemeente Groningen hebben rio, kunnen gemeenten en het kabinet niet stil de woningcorporaties al in 2013 aan minister blijven zitten, maar zich beter actief inspan- Blok aangeboden de komende jaren versneld nen om mensen om te scholen, te investeren extra sociale huurwoningen te bouwen als de in werkgelegenheid voor de onderkant van de Verhuurdersheffing omlaag gaat.7 Zij wilden arbeidsmarkt en via landelijke wetgeving te dit vastleggen in een prestatiecontract, maar zorgen dat de bestaanszekerheid van laagop- dit bod is destijds door de minister afgewezen. geleiden toeneemt. Gelet op het tekort in de sociale huursector Om het draagvlak in Nederland te ver- moet de regering alsnog met dit soort lokale sterken is het van belang om duidelijk te initiatieven aan de slag gaan. communiceren dat het gaat om de opvang van oorlogsvluchtelingen en dat gemeenten Het wensdenken van Hans de Boer genoeg tijd krijgen om de opvang te realiseren. Gemeenten doen er goed aan de opvang Tot slot moeten we geen valse verwachtingen kleinschalig te organiseren en rekening te scheppen over de baankansen van hoogopge- houden met de draagkracht van een wijk, leide Syriërs. Hans de Boer van VNO-NCW heeft creatieve oplossingen te verzinnen voor de het tegenover NOS over een enorm arbeidspo- vestiging van statushouders en samen met het tentieel, maar dit soort uitspraken is op twee maatschappelijk middenveld te zorgen dat manieren niet fair. In de eerste plaats is het on- vluchtelingen snel kunnen participeren in de eerlijk tegenover de 604.000 Nederlanders die samenleving. sinds de economische crisis (of al vele jaren Ook dan is het een illusie om te denken dat daarvoor) werkloos op de bank zitten en waarde maatschappelijke onrust verdwijnt. Om van de meeste graag weer aan de slag willen.8 die onvrede zo goed mogelijk te bestrijden In de tweede plaats is het de vraag of alle zullen ook andere kwetsbare groepen erop Syriërs wel zo hoogopgeleid zijn als dat men vooruit moeten gaan. Dat betekent vooral denkt en wat de waarde van een dergelijk meer sociale huurwoningen bouwen en de diploma in Nederland is. Gelet op ervaringen positie van laagopgeleiden op de arbeids- met de integratie van asielzoekers in het markt verbeteren.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 48 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Carine Bloemhoff Solidair met vluchtelingen, opvangen met verstand

Noten ropa: Hoe denken Nederlan- dersheffing/gronings-bod- ders over migratie en vluchte- -lagere-verhuurdersheffing- 1 Zie www.coa.nl/nl/over-coa/ lingen in Europa en Neder- -meer-inve.xml feiten-en-cijfers land?, augustus, www. 8 Zie www.cbs.nl/nl-NL/menu/ 2 Doorgaans wordt de volgende ioresearch.nl themas/arbeid-sociale-zeker- definitie van de status van 4 Nieuwsuur (16 september heid/publicaties/arbeids- politieke vluchtelingen ge- 2015). markt-vogelvlucht/korte- hanteerd (Genève 1951): een 5 Zie www.cbs.nl/nl-NL/menu/ termijn-ontw/2006-arbeids- vluchteling is iemand die themas/inkomen-bestedin- markt-vv-werkloosheid-art. vervolging te vrezen heeft gen/publicaties/artikelen/ htm vanwege zijn ras, godsdienst archief/2014/2014-086-pb.htm 9 Zie www.faz.net/aktuell/wirt- of politieke overtuiging, of 6 Zie www.cpb.nl/publicatie/ schaft/wirtschaftspolitik/ omdat hij/zij tot een bepaalde de-onderkant-van-de-arbeids- vielen-fluechtlingen-droht- sociale groep behoort of een markt-in-2025 die-arbeitslosigkeit-13807121. bepaalde nationaliteit heeft. 7 Zie www.aedes.nl/content/ html 3 I&O Research (2015), Fort Eu- artikelen/financi-n/verhuur-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 49

‘Het houdt niet op, niet vanzelf’ Vluchtelingen en de PvdA

De vluchtelingencrisis stelt met name sociaal-democraten voor grote vragen. Hoe verhouden nationale en internationale soli dariteit zich met elkaar? Op welke manier verdeel je de lasten tussen de bewoners van Wassenaar en Rotterdam-Zuid en voor kom je dat de boel barst? En hoe kun je de integratie van de nieuwkomers het beste vormgeven?

THOMAS VON DER DUNK

Cultuurhistoricus en publicist

Tegen de achtergrond van de met globali- teerde internationale solidariteit valt niet te sering gepaard gaande afbraak van de staat rijmen met nationale solidariteit, omdat dan stelt het vluchtelingenvraagstuk de sociaal- hoofdzakelijk de armste Nederlanders de prijs democratie nu voor grote problemen en bijna voor hulp aan de nog veel armere niet-Neder- onoplosbare dilemma’s. Hoe verhoudt zich in landers zullen betalen. Maar inperking van tijden van economische stagnatie en toene- het directe recht op gebruik van de collectieve mende ongelijkheid in eigen land het gekoes- voorzieningen zal toch onvermijdelijk zijn. terde beginsel van nationale solidariteit tot Of dat ook het aantal migranten zal afrem- het evenzeer gekoesterde beginsel van inter- men, valt te bezien. De aantrekkelijkheid van nationale solidariteit? En hoe verhouden deze Amerika is er zonder collectieve voorzienin- zich tot de onderlinge Europese solidariteit? gen niet minder om. De meeste migranten De omvang van de verzorgingsstaat is geba- komen niet met de intentie om van sociale seerd op het nationale welvaartniveau. Het is voorzieningen te profiteren, maar om, tegen evident dat deze niet te handhaven valt indien de achtergrond van de uitzichtloze situatie hij — om het heel extreem te formuleren — bij in hun herkomstland, via werk een nieuw het huidige mondiale welvaartspeil niet aan bestaan op te bouwen. De door Halbe Zijlstra 17 miljoen maar aan 7 miljard mensen soci- geformuleerde angst voor botoxmigranten aal onderdak zou moeten bieden. Werkelijk en borstcorrectietoerisme zegt vooral iets grootschalige immigratie zet de verzorgings- over het mensen maatschappijbeeld in zijn staat onvermijdelijk onder druk. Ongelimi- eigen kring, dat overigens best op vergaande

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 50 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Thomas von der Dunk ‘Het houdt niet op, niet vanzelf’

zelfkennis van de specifieke VVD-achterban ge- schikken. Maar om juist onder de lager betaal- baseerd kan zijn. Zoals de waard is, vertrouwt den enig draagvlak voor vluchtelingenopvang hij zijn gasten. te behouden is het essentieel dat onder hen niet opnieuw de indruk ontstaat dat de welge- Nimby en solidariteit stelden dit probleem bij hen over de schutting kieperen. Het behoud van enige internationale solidariteit vergt wel in ander opzicht een grotere Evenredig de lasten over Europa verdelen onderlinge nationale solidariteit: bij het eerlij- ker verdelen van de lasten. De prijs voor immi- Bovendien wordt ook nog eens de onderlinge gratie wordt zowel in sociaaleconomische als Europese solidariteit op de proef gesteld. in sociaal-culturele zin niet in de villawijken Onder druk van een deels xenofoob electoraat betaald maar in de volkswijken, waarin de pogen nogal wat nationale regeringen de hete meeste migranten zeker aanvankelijk auto- aardappel op het bordje van de anderen te matisch terecht zullen komen, zo niet bewust schuiven. Het vertaalt zich soms in een ontoe- gehuisvest zullen worden. Te veel komt de last laatbaar soort race to the bottom teneinde zo zo eenzijdig terecht op de schouders van de onaantrekkelijk mogelijk te ogen. Indachtig minder welvarende delen van Nederland. Zel- de ondoordachte uitspraak van premier Rutte den zal het nimby-gedachtengoed van de be- dat de vluchtelingen geen Nederlands maar tere buurten zo schaamteloos zijn verwoord een Afrikaans probleem zijn, houdt vrijwel als door journalist en telg uit een bekend iedereen zijn kaken, beurs en grenzen zo lang bankiersgeslacht Robbert van Lanschot in de mogelijk stijf gesloten. NRC van 30 september: voor vluchtelingen zijn Maar omdat de vluchtelingen er nu zijn, arme gemeenten beter, en wel omdat ze daar is het automatisch wel ons probleem. En het goedkope belwinkels en troost biedende mos- gaat daarbij ook om een gezamenlijk Euro- keeën in plaats van dure eethuisjes en ‘haram’ pees probleem, dat we niet alleen op de schou- bakkers hebben.1 Maar het heerst ongetwijfeld ders van Duitsland kunnen afwentelen. Of breder. op Griekenland en Italië, die ‘helaas’ de pech hebben nu net aan die Europese buitengrens te liggen waar zich de meeste vluchtelingen melden. Dat die zich in Finland ‘toevallig’ wat In de gegoede buurten zul minder vaak melden omdat uit Spitsbergen hooguit voor smeltend poolijs vluchtende ijs- je niet snel een vluchteling beren te verwachten zijn, mag geen argument tegenkomen zijn om zich aan een evenredig aandeel te ont- trekken. Dat geldt ook voor Oost-Europa, dat tot nu toe sterk van het EU-lidmaatschap heeft geprofiteerd. In de groene D66-gordel — de partij die zich Deze redenering betekent het logische ein- met haar ideologische kosmopolitisme het de van ‘Dublin’: dat de asielverlening een zaak meest als voorstander van principieel open is van het land waar de vluchteling in Europa grenzen manifesteert — die van Bloemendaal arriveert. Gezien het grote verschil tussen het tot Wageningen door Nederland loopt, treft aantal vluchtelingen uit Spitsbergen en Syrië men in elk geval minder asielzoekerscentra is dit stelsel niet langer houdbaar. aan. Ruimhartigheid is makkelijk, zolang het Brussel zal eveneens met een verdeelsleutel de buren zijn die in de praktijk moeten in- moeten komen, zodat ieder land naar rato

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 51

Thomas von der Dunk ‘Het houdt niet op, niet vanzelf’

bijdraagt. Een verplichte sleutel, anders heeft met termen als ‘gelukzoekers’ goochelende het geen zin. Hetgeen weer impliceert dat rechtse demagogen gesteld te worden: met op individueel niveau bepaald wordt welke een dergelijke ambitie is niets mis. vluchtelingen precies waar opgevangen wor- Er bestaat geen wezenlijk verschil tussen den. Dat is zeker geen gemakkelijke kwestie, een arme Afrikaan die als migrant naar het zolang Duitsland hoger op hun verlanglijstje rijke Europa komt in de hoop daar een beter staat dan Letland, omdat dat meer uitzicht op belegde boterham te kunnen verdienen, en een goed nieuw bestaan biedt. Bij de huidige een rijke Europeaan die als expat met precies aantallen kan dat echter niet meer doorslag- diezelfde intentie een tijdje naar een arm gevend zijn. Afrikaans land vertrekt. Die notie van morele Probleemloos is een dergelijke, al snel op vergelijkbaarheid is bij de VVD — die zelf, tot de individuele vluchteling als willekeurige aan voormalig partijleider Bolkestein toe, lotsbeschikking overkomende toewijzing vermoedelijk als geen andere partij zoveel niet. Alleen al in praktische zin, gezien de van dergelijke financiële ‘gelukszoekers’ in open Europese binnengrenzen. Zal een aan haar eigen gelederen telt — volstrekt afwezig. Letland toegewezen asielzoeker met Riga Dat betekent niet dat wij al die mensen ook genoegen nemen als hij zijn zinnen op Rotter- automatisch hier kunnen en moeten toelaten, dam had gezet? Zal hij niet van alles proberen maar dit steeds weer vooropstellen van de om alsnog daar terecht te komen, omdat zijn legitimiteit van de wens van migranten om economische kansen daar beter zijn? Als na hun eigen lot te verbeteren, is een kwestie van een door Brussel vastgestelde quotering een elementair menselijk fatsoen. massale volksverhuizing bínnen Europa volgt Het is overigens niet altijd even makkelijk en dit in de populairste immigratielanden tot om zulk onderscheid te maken. In de prak- scheve gezichten leidt, is het de vraag, of na tijk is er natuurlijk sprake van een glijdende ‘Dublin’ niet ook ‘Schengen’ op de helling zal schaal; tussen direct levensbedreigende gaan, en er weer douane aan de grenzen moet omstandigheden en een uitzichtloze eco- komen. nomische situatie zit veel in. De miljoenen Syrische vluchtelingen in de kampen in Tur- Iedereen is op zoek naar een beter kije, Libanon en Jordanië gaan weliswaar niet bestaan dood, maar daarmee is dan ook alles gezegd. Dat velen van hen hun heil elders zoeken als En nog iets zal noodzakelijk zijn: het maken spoedige terugkeer naar eigen huis en haard van onderscheid bij de poort. Wie mag er wel onwaarschijnlijk is, kun je ze moeilijk kwalijk in, wie niet? Wel oorlogsvluchtelingen, geen nemen. economische migranten — ook met het oog op het verzwakte draagvlak in Europa zelf. De- Geen invloed op migratiestromen genen die nu binnenkomen lopen uiteen van mensen die vanwege hun religieuze of etni- Dat zij nu massaal onze kant op komen is iets sche achtergrond direct in levensgevaar verke- waarop wij betrekkelijk weinig invloed heb- ren, dan wel door oorlogsgeweld have en goed ben. Versobering van de opvang en beperking verloren hebben, tot mensen die vanwege van sociale rechten in de beginfase wordt wel- de — vaak met onverbeterbaar wanbestuur en iswaar onvermijdelijk met het oog op draag- notoire corruptie samenhangende — beroerde vlak hier — denk aan de voorrang-bij-sociale- economische perspectieven in eigen land hun huurwoningen-kwestie — maar zal hooguit heil elders zoeken. Voor alle duidelijkheid, de stroom economische migranten uit veilige en dat dient ook consequent tegenover al die Balkanlanden (iets) afremmen.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 52 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Thomas von der Dunk ‘Het houdt niet op, niet vanzelf’

De stroom oorlogsvluchtelingen daaren- kel via gammele bootjes of verstikkende tegen niet. Daarvoor is de push-factor veel vrachtwagens: vluchtelingen die in de Gouden te groot: mensen laten niet zomaar al hun Eeuw vanuit alle uithoeken van Europa naar bezittingen achter, slechts als zij thuis vrijwel Nederland kwamen, hadden een voetreis van geen perspectief meer zien. Dat verklaart weken op miserabel schoeisel over onbegaan- tevens waarom de trek naar Europa nu pas, baar modderige paden achter de rug. vier jaar na het uitbreken van de burgeroorlog in Syrië, zo’n hoge vlucht heeft genomen: Vier dilemma’s lang bestond bij velen de hoop dat binnen afzienbare tijd aan het geweld een einde zou Zo zal massale immigratie ook de komende komen. Die hoop is inmiddels volledig de decennia tot de normale verschijnselen in bodem ingeslagen. Zeker na de Russische in- de Europese samenlevingen behoren. Dat zal terventie, gevolgd op Amerikaanse onmacht, met name de sociaal-democratie voor tal van kan de situatie gelden als volstrekt hopeloos. onvoorziene opgaven stellen. Ze bevindt zich Velen die nu naar Europa komen zullen dan met haar poging de kloof tussen ‘kosmopoliti- ook lang blijven, en daarvoor zullen we, of we sche’ hoogopgeleiden en ‘provinciale’ laagop- het leuk vinden of niet, een oplossing moeten geleiden te overbruggen toch al in zwaar weer, vinden. aangezien de eerste groep van de open gren- Op die cruciale push-factor heeft het Wes- zen profiteert en de tweede groep die juist ten namelijk vrijwel geen invloed. De conflic- veelal als bedreiging ziet. ten in de islamitische wereld kunnen wij niet Zowel de opvang als de integratie gaat ze- oplossen. Daarvoor zijn ze veel te diep en veel ker niet probleemloos verlopen. Daarbij is het te oud. Die oplossen kunnen ze alleen zelf. wel nuttig om onderscheid te maken tussen Westerse bemoeienis werkt meestal averechts. vier verschillende soorten problemen, ook al Behalve de eeuwenoude bloedige breuklij- staan ze met elkaar in verband: financiële, or- nen tussen soennieten en sjiieten, of tussen ganisatorische, mentale en culturele. Arabieren, Turken en Perzen, zijn er nog twee Financieel kan het rijke Europa de huidige factoren die de massale migratie bevorderen aantallen natuurlijk zonder meer aan. Als je en waarop wij weinig invloed hebben. ziet wat het veel armere Libanon torsen moet, De eerste is de grote tegenstelling tussen is elke bewering van het tegendeel ridicuul. arm en rijk, die vooral voor het Afrikaanse Nog steeds bedraagt het aantal vluchtelingen contingent migranten geldt. Dat de welvaart voor Europa nog geen procent van de totale en stabiliteit van het Westen enorme aantrek- bevolking. Nederland heeft in 1914 met nog kingskracht op migranten zal blijven bezitten, slechts 6 miljoen inwoners 1 miljoen Belgische is evident. Die welvaart etaleren wij als toe- vluchtelingen onderdak moeten verlenen. Dat risten bovendien ook zelf nadrukkelijk. Als je ging ook. in drie uur van Amsterdam naar Aleppo kunt Wel zorgt de plotselinge komst van zoveel vliegen, kan het omgekeerde ook. mensen nu uiteraard voor chaotische tafe- Dat is een laatste, onomkeerbare cruciale relen. Organisatorisch ligt er (nu even) een factor die grootschalige migratie stimuleert: duidelijk probleem, omdat men er niet op de globalisering als gevolg van de industriële bedacht was. Met de beelden van Calais voor en technische revolutie in het Westen, die aan ogen had Den Haag echter kunnen verwach- de basis van onze welvaart ligt. Daarmee zijn ten dat ook Nederland zijn deel zou krijgen. afstanden die vroeger vrijwel altijd lopend Doodsangst voor PVV-getier belette met name moesten worden afgelegd enorm geredu- de VVD om over die mogelijkheid zelfs maar ceerd. Ongeacht de moeizame mensensmok- na te durven denken; de premier had al net

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 53

Thomas von der Dunk ‘Het houdt niet op, niet vanzelf’

z’n zoveelste pijnlijke geen-cent-naar-Grieken- Hoe dan ook: waar Amerika zichzelf als het land-momentje achter de rug. continent van de huifkar ziet, is Europa dat Die organisatorische problemen hoeven van het voorvaderlijk kasteel. Die in heel Eu- niet eeuwig te duren. Zo’n begin is altijd cha- ropa diepgewortelde heimat-mentaliteit staat otisch — en daar ligt een deel van het mentale makkelijke integratie van nieuwkomers in de probleem. In een overgeorganiseerd land als weg. Hoelang heet de nazaat van een — vooral Nederland breekt bij bevolking en bestuur van een fysiek herkenbaar niet-blanke — immi- snel paniek uit in geval van tijdelijke chaos, als grant een ‘allochtoon’? de draaiboeken niet kloppen en velen in hun met overvolle agenda’s doorgestructureerde, maar verder rustig voortsudderende leventje worden gestoord. De jaarlijkse sportdag voor Financieel kan Europa het de kleintjes of de wekelijkse bingoavond voor de oudjes die geen doorgang kan vinden, prima aan: elke bewering van groeit dan uit tot een nationale ramp. het tegendeel is ridicuul Een veel groter mentaal probleem, op de langere termijn, ligt op een ander vlak dan onze beperkte chaosresistentie: Europeanen zien hun land nog steeds niet als immigratieland. Tegenover het mentale receptieprobleem Hier ligt een essentieel verschil met Amerika, van de oudgediende Europeanen staat ten waar iedereen precies het jaar kan noemen slotte het culturele aanpassingsprobleem van waarin ‘hij’ gekomen is, ook als het zijn bet-bet- de nieuwkomers. Niet te ontkennen valt dat de betovergrootouders betreft. Waar Amerikanen meeste vluchtelingen uit een duidelijk andere zich in zekere zin allen migranten weten is de cultuur afkomstig zijn, en daarmee andere grondhouding van Europeanen: wij waren hier normen en waarden vanzelfsprekend vinden eerst en wij waren hier eigenlijk altijd. Dat ver- dan wij. Tegenover een uitgesproken individu- klaart ook veel van die eeuwigdurende interne alistische westerse cultuur staat een veel col- conflicten tussen nationale meerderheden en lectivistischere van de meeste nieuwkomers, minderheden, of het nu de Basken, Balten, Cor- die voor hen een even vanzelfsprekend deel sicanen, Catalanen of Serviërs betreft. van hun identiteit uitmaakt. Dat is dus niet iets In Europa is het jaar van familieaankomst wat je even kunt afleggen: juist migranten zul- immers voor velen niet meer te traceren, len, omdat ze in den vreemde toch al met zo- zover reikt de kerkelijke administratie vaak veel vreemds worden geconfronteerd, geneigd niet terug. Dus wie van ons pas met de Grote zijn aan allerlei oude opvattingen te hechten. Volksverhuizing vanaf de Centraal-Aziatische Dat geeft immers moreel en mentaal houvast. steppen is aangekomen, of toch al vier eeuwen Vluchtelingen die het slachtoffer zijn van voordien samen met de Batavieren de Rijn is religieuze of etnische onverdraagzaamheid, afgezakt, dan wel van de Friezen, de Franken, zijn bovendien niet zelf per definitie verde Romeinen of de Canninefaten afstamt, kan draagzaam. Uit allerlei incidenten in asielzoe- niemand meer vertellen. Vermoedelijk van al- kerscentra is intussen al voldoende bekend lemaal, want op geen continent zijn de genen over betoonde intolerantie van sommige van al die volksstammen, de Neanderthalers orthodoxe moslims jegens minder orthodoxe inclusief, door ongecoördineerd paargedrag geloofsgenoten — zonder hoofddoek ben jij gedurende vele generaties zo onontwarbaar een hoer — of christenen en alevieten. Of tus- door elkaar geklutst als juist bij de ‘oorspron- sen soennieten en sjiieten onderling. Homo’s kelijke’ Europeanen. hebben er vaak geen leven.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 54 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 55

Thomas von der Dunk ‘Het houdt niet op, niet vanzelf’

Ook raciale vooroordelen vormen niet een cultureel opzicht allereerst Ier en Indonesiër; uitsluitend westers fenomeen; veel Arabieren en een Bosnische moslim is veel westerser dan — mede als gevolg van een nog veel verder een christen uit Eritrea. terugreikend slavenhalersverleden dan het Zijn dergelijke mentaliteitsverschillen Europese — kijken vaak op Afrikanen neer. onoverbrugbaar en onoverwinbaar? Nee, Forse spanningen tussen asielzoekers uit Syrië maar het vergt wel tijd, en soms inderdaad en Eritrea zijn daarom niet van de lucht. Een heel veel tijd. Van belang voor succes is vooral kamer delen met ongelovigen of mensen van dat wij onderscheid weten te maken tussen een ander ras? Voor sommige vluchtelingen is essentiële waarden en triviale uiterlijkheden, dat zelfs in de grootste nood ondenkbaar. dus niet direct zeuren over hoofddoekjes of gemengd geslachtelijk handen geven — dat Kwestie van lange termijn laatste doen orthodoxe joden ook niet. Even- goed afwijkende eetgewoonten respecteren, In Europa hebben wij het belang van religie le- hoe onbegrijpelijk die misschien ook zijn. Wij ren relativeren, zeker in de openbare ruimte: dwingen vegetariërs ook niet om vlees te eten. het is een privézaak geworden. In het Midden- Wel betekent het dat de nieuwkomers ook Oosten ligt dat wezenlijk anders, omdat reli- van hun kant andermans afwijkende eetge- gieuze verhoudingen daar direct de politieke woonten moeten respecteren, en dat ook zeer bepalen, en religieuze verschuivingen dus van principiële moslims in Europa moeten leren invloed zijn op de politieke stabiliteit. Geen leven met het gegeven dat alcohol hier tot de sprake van dat je even op eigen houtje van God gelegaliseerde drugs behoort. mag wisselen! In de veel patriarchaler samen- Door zulke gewoontes te respecteren valt te levingen buiten het Westen wordt een hele verhinderen dat nieuwkomers zich direct vol- familie op het (wan)gedrag van een individu- ledig afsluiten, omdat zij zich in hun identiteit eel familielid afgerekend. Dat maakt een vorm bedreigd voelen. Alleen dan is het mogelijk van sterke onderlinge sociale controle logisch om in het kader van de integratie juist de es- die individualistisch ingestelde Europeanen sentiële westerse waarden centraal te stellen thans ondenkbaar en onacceptabel zouden waarop nadrukkelijk geen concessie gedaan vinden. kunnen worden: individuele geloofsvrij- De relatie tussen cultuur en religie is daar- heid, en dus ook van geloofsafval, gelijkheid bij een ingewikkelde. Zij vloeien niet recht- van man en vrouw, en bovenal het recht om streeks uit elkaar voort, zoals ter rechterzijde zelf naar eigen inzicht het eigen leven in te vaak wordt gesteld, maar zij zijn ook niet mak- richten, ook als homo of lid van een andere kelijk te scheiden, zoals men ter linkerzijde seksuele minderheid. Dat zal bij sommige graag beweert. Een godsdienst is meer dan het groeperingen al moeilijk genoeg zijn, omdat geloof in bepaalde wonderbaarlijke gebeurte- die hun afwijkende morele opvattingen im- nissen die in een Heilig Boek beschreven zijn. mers religieus gelegitimeerd weten. Maar die Het verschaft de gelovigen op basis daarvan strijd zal men tijdig moeten aangaan om het ook een moreel kader. Gelovigen zullen de ontstaan van parallelle morele gemeenschap- voor hen ‘vanzelfsprekende’ morele opvattin- pen met eigen regels te voorkomen. Over het gen daarom meestal sterk religieus legitime- onacceptabele karakter van kindhuwelijken ren, ook als dat in strikt exegetische zin niet mag geen twijfel bestaan. boven twijfel verheven is. Daardoor kunnen Speciaal voor sociaal-democraten ligt tegelijk de normen en waarden binnen een hier een cruciale taak, omdat zij een sociaal- bepaalde wereldgodsdienst immens verschil- cultureel emancipatiestreven met sociaal- len. Christenen in Ierland en Indonesië zijn in economische solidariteit combineren. Voor

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 56 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Thomas von der Dunk ‘Het houdt niet op, niet vanzelf’

het eerste hebben de christen-democraten wij met een nieuwe verpauperde onderklasse traditioneel minder oog, voor het tweede de zitten die op getto-achtige wijze buiten de sa- liberalen. Eerstgenoemden zullen eerder weg- menleving komt te staan. kijken bij atavistische morele opvattingen, laatstgenoemden zullen ongevoeliger zijn Noot voor materiële ellende, omdat zij geneigd zijn 1 R. van Lanschot (30–9–2015), ‘Voor vluchtelingen armoede als een individueel probleem te zien. zijn arme gemeenten beter’, in: NRC Handelsblad. Maar alleen een combinatie van beide kan voorkomen dat straks de integratie mislukt en

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 57

De worsteling met migratie

Naast de slachtoffers van Assad en IS wagen ook economische vluchtelingen de oversteek naar Europa. Maar terwijl politieke en oorlogsvluchtelingen asiel krijgen, worden de economische teruggestuurd. Onrechtvaardig, want is doodgaan van de honger minder erg dan door geweld? En onverstandig, want dit onder scheid zorgt voor onnodig lastige en langdurige asielprocedures. Een ander asielbeleid is daarom noodzakelijk.

MARIJKE LINTHORST

Redacteur S&D

De ontwikkelingen in het vluchtelingenvraag- bewaking van de buitengrenzen en een even- stuk zijn nauwelijks meer bij te benen. De ver- wichtige spreiding van vluchtelingen over de anderingen in de heersende opvatting gaan verschillende landen van de EU. Dat vereist ondertussen nagenoeg even snel: van alle een grote onderlinge solidariteit en het is de vluchtelingen uit Syrië zijn welkom, via alleen vraag of die solidariteit wel aanwezig is of slachtoffers van oorlogsgeweld en politieke zelfs te mobiliseren valt. vluchtelingen tot ‘vol is vol’. Dat opvang en bewaking van de buiten- In deze chaotische situatie staan lokale be- grenzen niet langer de uitsluitende verant- stuurders voor de ondankbare taak om prak- woordelijkheid van het betreffende land zijn, tische oplossingen te zoeken voor de vluchte- is zeker vooruitgang. Het valt te betwijfelen of lingen die zich in hun gemeente melden. Voor deze veranderde opvatting is ingegeven door de manier waarop zij dit oppakken verdienen het besef dat de ‘buitengrenslanden’ solidaire zij alle lof. Van nationale politici binnen en steun verdienen van de andere EU-landen. In buiten Nederland mag daarnaast worden de Dublin-verordening is vastgelegd dat het verwacht dat zij verder kijken dan de dag van land waar een vluchteling als eerste binnen- vandaag. Wanneer de nood aan de man is, heb- komt, verantwoordelijk is voor zijn of haar ben acute problemen uiteraard eerste priori- asielaanvraag. Het verdrag was bedoeld om teit, maar de vluchtelingenproblematiek zal een snelle procedure te garanderen en te voor- voorlopig nog wel even duren en dan volstaan komen dat vluchtelingen gingen ‘shoppen’ kortetermijnoplossingen niet meer. nadat hun aanvraag in het eerste land van bin- Voor de toekomst zetten de EU-lidstaten nenkomst was afgewezen. in op een gezamenlijk migratiebeleid. On- In feite werkt ‘Dublin’ al lang niet meer zo. derdelen daarvan zouden moeten zijn: het Met name Italië en Griekenland krijgen het verbeteren van de opvang in de regio, betere leeuwendeel van de asielaanvragen te verwer-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 58 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Marijke Linthorst De worsteling met migratie

ken. Al jaren is duidelijk dat de capaciteit van 2003 heeft Nederland veel meer vluchtelingen deze landen tekortschiet. De asielaanvragen verwerkt, zonder dat dit tot ontwrichting van verliepen niet sneller, maar hoopten zich op. de samenleving leidde. Dat zal ook nu wel De rest van de EU stond erbij en keek ernaar. weer lukken. Maar er is wel degelijk aanlei- De veronderstelling dat de andere EU-landen ding om het migratiebeleid, in Nederland en het wel best vonden is niet vergezocht: de in de EU als geheel, opnieuw te bezien. Want concentratie van de problematiek in Italië ook zonder crisis zijn er vraagtekens te plaat- en Griekenland zorgde ervoor dat de overige sen bij de effectiviteit van dit beleid. landen relatief buiten schot bleven. Pas met de publiciteit rond gezonken bootjes op de ‘Gelukszoekers tegenover oorlogs Middellandse Zee schoot de EU de landen — slachtoffers’ mondjesmaat — te hulp. Maar echte stappen werden pas gezet toen de asielzoekers vanuit De meeste heil om draagvlak voor de opvang Italië en Griekenland doorreisden naar andere van vluchtelingen te verwerven wordt gezien lidstaten. Solidariteit? Ik kan hem moeilijk in een strenger onderscheid tussen asielzoe- ontdekken. kers en snellere integratie van degenen die mogen blijven. De oproep van Angela Merkel in september is hier een mooi voorbeeld van. Snelle opvang en integratie van vluchtelingen, In de periode 1998–2003 maar, voegde zij hieraan toe: ‘Zij die hier om heeft Nederland veel meer economische motieven komen kunnen niet blijven. Hoe moeilijk hun leven ook mag zijn, vluchtelingen verwerkt, zo is het nu eenmaal.’ zonder ontwrichting in Een groot deel van de Nederlandse politici de samenleving (en de bevolking waarschijnlijk) is het met haar eens. Voor ‘echte’ vluchtelingen moet altijd plaats zijn, maar dit geldt niet of in mindere mate voor economische vluchtelin- Hoe groot het aantal asielzoekers is dat gen. Onder ‘echte’ vluchtelingen worden dan zich uiteindelijk in de EU meldt is onduidelijk. slachtoffers van oorlogsgeweld en politieke Dat het er voorlopig veel zullen zijn, staat vast. vluchtelingen verstaan. Dat levert ons een Wat betekent dat voor het draagvlak in onze comfortabel geweten op: echte vluchtelingen samenleving? Hoe zit het met de kettingmi- blijven niet in de kou staan. Het is echter de gratie (gezinshereniging) die hier in de toe- vraag of we ons hiermee geen rad voor ogen komst het gevolg van zal zijn? draaien. Deze onduidelijkheid leidt bij veel mensen Het is gemakkelijk om economische vluch- tot onzekerheid en wantrouwen. Dit wordt telingen af te schilderen als gelukszoekers, op nog eens gevoed door de bezuinigingen die zoek naar een aangenaam bestaan. Daarbij is de afgelopen jaren op verschillende terreinen de onuitgesproken gedachte vaak dat ze zich zijn doorgevoerd. Niet alleen op de sociale op een lager welvaartsniveau best in eigen zekerheid maar bijvoorbeeld ook op de toe- land of in de regio kunnen redden. Dat beeld gankelijkheid van sociale huurwoningen voor strookt echter niet met de werkelijkheid. De lage en lagere middeninkomens. meeste economische vluchtelingen zijn de De meeste politici doen er alles aan om wanhoop nabij, omdat ze voor henzelf en hun de onrust te bezweren. Er is op zich ook geen kinderen nauwelijks toekomstperspectief reden voor directe paniek. In de periode 1998– zien.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 59

Marijke Linthorst De worsteling met migratie

Zij zijn bereid hun leven en dat van hun Dat levert twee knelpunten op: slepende kinderen te riskeren om aan hun uitzichtloze bureaucratische procedures en het probleem situatie te ontkomen. Dat is universeel mense- van niet-uitzetbare uitgeprocedeerde asiel- lijk: wie van ons zou niet hetzelfde doen? Wat zoekers. Soms denken economische vluchte- dit betreft zou de schokreactie die de foto van lingen namelijk meer kans te maken op een het dode jongetje op het strand teweeg heeft verblijfsvergunning als zij niet beschikken gebracht tot nadenken moeten stemmen. over identiteitspapieren. Op basis van het Het betreffende gezin verbleef in een ‘veilige’ ontbreken hiervan weigert het land van her- regio en probeerde via Europa naar Canada komst hen echter terug te nemen. Als we deze te komen. Beleidsmakers kunnen vinden dat knelpunten willen oplossen zullen we ons zij daar niet toe gerechtigd waren, maar dat migratiebeleid op een andere leest moeten neemt de wanhoop niet weg en maakt de schoeien. Het verdient de voorkeur om dui- dood van de gezinsleden niet minder drama- delijkheid te scheppen en de asielzoekers te tisch. Het is eerlijk gezegd nogal hypocriet en geven waar zij om vragen. onethisch om aan deze groep een lagere morele status toe te schrijven. Oplossingen

Oorlog en armoede Slachtoffers van oorlogsgeweld zoeken veiligheid. Dat kunnen wij bieden. En uiteraard De grote oorzaken van migratie zijn oorlog en moeten we slachtoffers van oorlogsgeweld armoede. Voor het beëindigen van conflicten ondersteunen bij het opbouwen van een is nog geen begin van een oplossing en de nieuw leven: het leren van de taal, onderwijs armoede is wereldwijd weliswaar afgenomen, aan de kinderen. Maar het leeuwendeel zul- maar de welvaartsverschillen blijven onver- len zij zelf moeten doen. In dat verband is het minderd groot. voorstel van het kabinet om vluchtelingen Zolang dat het geval is, zullen mensen blij- niet onmiddellijk toegang te geven tot alle ven proberen hun situatie te verbeteren door voorzieningen, maar geleidelijk rechten op te naar andere oorden te trekken. Het is naïef om laten bouwen, volstrekt legitiem. te denken dat wij deze economische vluchte- Volgens verschillende vooraanstaande ju- lingen kunnen buitensluiten. Nog los van de risten is dat echter in strijd met artikel 23 van vraag of het rechtvaardig is om onderscheid het VN Vluchtelingenverdrag. Dit artikel stelt te maken tussen dood door honger of geweld, dat rechtmatig op het grondgebied verblij- heeft het niet onderkennen van het feit dat vende vluchtelingen, wat de ondersteuning en economische vluchtelingen zullen blijven bijstand van overheidswege ter voorziening proberen naar het Westen te komen een aan- in het levensonderhoud betreft, op dezelfde tal negatieve gevolgen. wijze als de eigen onderdanen behandeld Zo noemen we wanhopige mensen ‘geluks- moeten worden. We zouden een wijziging van zoekers’, een soort halve criminelen. Boven- dit artikel serieus moeten overwegen, omdat dien werkt het contraproductief. Het onder- geen enkele overheid ijzer met handen kan scheid tussen vluchtelingen leidt er alleen breken: noodsituaties vragen om noodoplos- maar toe dat iedere economische vluchteling singen. gaat proberen te voldoen aan de criteria die Daarnaast heb ik een probleem met het de meeste kans op een status opleveren. Door strikte onderscheid dat tussen politieke en de wereldwijd beschikbare informatie, ook bij oorlogsvluchtelingen en economische vluch- mensenhandelaren, zijn de mogelijkheden telingen gemaakt wordt. De eerste categorie daarvoor enorm toegenomen. geniet terecht de volle bescherming, terwijl

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 60 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS

Marijke Linthorst De worsteling met migratie

de tweede uitdrukkelijk uit het Vluchtelingen- Veel sociaal-democraten zullen dit lastig te verdrag gehouden is. Ook economische vluch- verteren vinden. Wij zijn immers voor gelijke telingen zijn meestal wanhopige mensen die behandeling en solidariteit, zowel nationaal om een kans vragen om voor zichzelf en hun als internationaal. Helaas is het de hoogste eventuele kinderen een toekomstperspectief tijd om te erkennen dat er in de praktijk nau- te creëren. welijks sprake is van solidariteit, met name Om het probleem met economische vluch- in internationaal perspectief. Dat idee klinkt telingen op te lossen zou overwogen kunnen weliswaar mooi, maar is in feite gespeend van worden om jaarlijks een bepaald quotum iedere realiteitszin. aan tijdelijke verblijfsvergunningen te ver- strekken. Zij krijgen dan een jaar de tijd om hier een nieuw bestaan op te bouwen: onder dezelfde voorwaarden (zoals beloning) als Solidariteit is per definitie burgers, maar zonder toegang tot het sociale beperkt zekerheidsstelsel. Wie daar na een jaar niet in geslaagd is, moet terug. De afspraak tot terugkeer kan worden vastgelegd in een overeenkomst tussen het land Alleen al in Syrië zijn 4 mln mensen hun van herkomst, de migrant en het land van land ontvlucht. Wereldwijd zijn dat er naar vestiging. Als economische migranten zich alle waarschijnlijkheid 60 mln. Daarnaast niet langer hoeven voor te doen als vluchtelin- vormen de vluchtelingen die Europa bereiken gen is het probleem van slepende procedures maar een fractie van degenen die lijden onder (beroep op beroep) en de uitgeprocedeerde oorlogsgeweld en zijn zij waarschijnlijk al asielzoekers die niet kunnen worden uitgezet relatief bemiddeld. De mensen die geen geld opgelost, in ieder geval grotendeels. hebben voor mensensmokkelaars of andere Een dergelijke aanpak heeft twee positieve bemiddelaars verkeren wellicht in veel erbar- gevolgen: economische vluchtelingen krijgen melijker omstandigheden. een kans op een toekomstperspectief zonder Kortom, het is nog maar de vraag of onze dat zij zich in allerlei bochten hoeven te wrin- solidariteit ook terecht komt bij de mensen gen om aan de ‘juiste’ criteria te voldoen, voor die onze steun het hardste nodig hebben. eventuele ‘gelukszoekers’ is een vertrek naar De belangrijkste oorzaken voor migratie Nederland een stuk onaantrekkelijker en voor zijn, zoals gezegd, oorlog en armoede. Het politieke en oorlogsvluchtelingen kan de pro- opheffen van armoede zou leiden tot een enor- cedure een stuk sneller. Veel mensen zullen me herverdeling, waarbij een groot gedeelte het risico niet willen nemen om hun status als van onze welvaart richting de derde wereld economische migrant door een vals vluchtver- gaat. Een scenario waar vermoedelijk maar haal te verspelen. weinig mensen toe bereid zijn. De pijnlijke maar onontkoombare conclusie is dat onze Het dilemma van sociaal-democraten solidariteit alleen maar beperkt kan zijn. We kunnen niet al het leed van de wereld op onze Het migratiebeleid dat mij voor ogen staat, is schouders nemen. gebaseerd op onderscheid: 1. tussen economi- Over wat dit in de praktijk betekent is de sche migranten en de eigen burgers (u mag discussie binnen de sociaal-democratie nog het proberen, maar wij bieden geen vangnet) niet beslecht. Mensen als Wouter Bos pleiten en 2. tussen asielzoekers en eigen burgers (ge- al langer voor differentiatie in toegang tot de lijke rechten worden geleidelijk opgebouwd). sociale voorzieningen. Diederik Samsom was

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 VLUCHTELINGEN: NIET ZOMAAR EEN CRISIS 61

Marijke Linthorst De worsteling met migratie

daar in het debat in de Tweede Kamer op 14 Sobere voorzieningen zijn niet bedoeld om oktober minder eenduidig in. Hij stelde dat de Nederland af te schilderen als een land waar opvang van vluchtelingen netjes gebeurt ‘met je beter maar niet naartoe kunt gaan, maar behoud van de rechten die we hier aan onze om asielzoekers een realistisch beeld te geven ingezetenen toekennen. Ongelijkheid creëren van de mogelijkheden. Wie hier iets van zijn gaan we niet doen en is ook niet nodig voor leven wil maken krijgt daar alle ruimte voor. het vinden van een oplossing.’ Maar dan moet hij of zij dat ook wel doen. Als Of hij daar gelijk in heeft valt te betwijfelen, dat het geval is, komt er ook draagvlak. De want de integratie van vluchtelingen verloopt reacties op de voorstellen tot het uitzetten in Nederland niet voorspoedig. Volgens het van Mauro en andere goed geïntegreerde CBS was eind 2014 3% van de Nederlanders asielzoekers getuigen daarvan. Het overgrote afhankelijk van een bijstandsuitkering. Voor deel van de Nederlanders is niet xenofoob of Afghaanse vluchtelingen bedroeg dit percen- racistisch. Zij willen alleen weten waar zij aan tage 45% en voor Somalische vluchtelingen toe zijn. Het is aan politici om die helderheid zelfs bijna 70%. te scheppen.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 62 Interventie

Cultuurverandering nodig op het spoor

Door Duco Hoogland De enige manier om hieruit te komen is via Tweede Kamerlid van de PvdA een eenduidige sturing en belangenafweging. Dat gebeurt nu te weinig. Het samengaan van NS en ProRail in bijvoorbeeld een holdingstruc- Of de doorslag in de ordeningsdiscussie over tuur waarin de raad van commissarissen het spoor van D66 moet komen, zoals Maarten toezicht houdt op zowel NS als op ProRail zou Veraart concludeerde in de vorige S&D, vraag uitkomst bieden. Het is echter de vraag of daar ik me oprecht af. Het is wat die partij betreft voldoende politiek draagvlak voor is, voorlopig de Autoriteit Consument en Markt die het laat- lijken de privatiseringsfetisjisten van VVD en ste oordeel dient te vellen over zaken op het D66 niet tot inkeer te komen. spoor. Daarnaast steunen de sociaal-liberalen De toekomst van de vervoersmarkt vraagt de Brusselse agenda om via het vierde spoor- daarnaast vooral om een spoorsector die wegpakket meer marktwerking verplicht te onderdeel is van een ‘multimodale vervoers- stellen op het Nederlandse spoor. keten’. De drukbezette trajecten zullen nog Nog meer marktwerking? Sociaal-demo- drukker worden en de efficiëntie van de aan- craten wenden hun invloed liever aan om het sluiting van voor- en natraject steeds bepalen- onderhands gunnen van het hoofdrailnet mo- der voor de keuze om per trein te reizen. Het gelijk te houden. Dat is de enige manier om comfort van de reis is daarbij ook doorslag- Brussel geen sta-in-de-weg te laten zijn voor gevend. een publieke dienstverlening op het spoor. NS zal er daarnaast rekening mee moeten Hoewel de privatisering eenvoudigweg on- houden dat de reiziger straks een zelfsturende gedaan maken veel PvdA’ers zal aanspreken, elektrische auto tot zijn beschikking heeft. Dat is het centraal stellen van reizigersbelangen klinkt als verre toekomstmuziek, maar is het belangrijker. De publieke waarde van het allerminst. Vanaf 2021 zullen er nieuwe inter- openbaar vervoer is de toegang tot mobiliteit city’s rijden met een theoretische levensduur voor iedereen. Daarvoor is samenwerking tus- van 30 jaar. Een eenvoudige rekensom leert sen ProRail en NS bij investeringen en in de ons dus dat deze treinen en de elektrische werking vereist. auto’s naast elkaar gaan rijden. Toekomstig Bij de investeringen botsen de belangen succesvol collectief vervoer staat of valt bij de van de infrastructuur en het vervoer nogal voorzieningen op de knooppunten. Stations eens. Een sterk versimpeld voorbeeld is dat en treinen met hoogwaardige voorzieningen, ProRail minder wissels wil om kosten te be- comfort in de trein en betrouwbaarheid van sparen, terwijl de NS juist meer wissels nodig het vervoer zijn daarvoor nodig. heeft om bij calamiteiten de dienstregeling te De komende periode zal er veel discussie kunnen handhaven. ontstaan naar aanleiding van de fraude door Op operationeel vlak geldt min of meer NS bij de aanbesteding in Limburg, het be- hetzelfde. Midden in de spits een buiten- perkte inzicht in de financiën van ProRail, de dienststelling vanwege een defect kan voor Fyra-enquête en de ordeningsvraag waar het ProRail prioriteit hebben boven het belang ministerie van Financiën zich over buigt. We- van NS om pas na de spits de benodigde werk- derom zullen verschillende politici schande zaamheden uit te voeren. roepen en directe actie willen. Dit terwijl de

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 63

spoorsector het in internationaal perspectief een internationaal spoorbedrijf en de NS komt gewoon goed doet. Uiteraard zijn er proble- niet ten einde. Wel kan alle energie uitgaan men, maar die los je niet op door ad hoc en naar het nationale spoor — het hoofddoel — als voor de bühne onuitvoerbare eisen te stellen. het treinvervoer in Schotland (Abellio) geen Zolang de kortetermijnproblemen blijven verantwoordelijkheid meer is van de NS-direc- interveniëren in de langetermijndoelstel- tie. Zo komt de kerntaak centraal te staan: het lingen zal de cultuur bij de spoorbedrijven vervoeren van reizigers in Nederland. niet worden doorbroken. Ook niet als er een Tot slot is het zaak de permanente bemoei- noodzakelijke verandering van de ordening enis met het spoor een halt toe te roepen. Het plaatsvindt. komt de prestaties van de spoorbedrijven Een cultuurverandering bij NS en ProRail immers niet ten goede. Een manier om een is daarom nodig. De structuur en de taken die einde te maken aan het permanente potje de spoorbedrijven hebben zijn aan herziening paniekvoetbal op het Binnenhof is de partijen toe. Een eerste stap bij NS is afsplitsing van de te dwingen de blik te richten op de horizon. buitenlandse activiteiten. Als de vervoerder Daarbij kan het helpen als de raad van com- zich richt op het hoofdrailnet — 85% van het missarissen en de bestuurders van ProRail Nederlandse spoor — kan hij daar gaan excel- en NS gezamenlijk tweemaal per jaar verant- leren. Op dit moment gaat er echter veel aan- woording afleggen over hun prestaties. Op dacht binnen NS uit naar randzaken. Zo is er die manier zal er ten opzichte van de huidige Abellio, de buitenlandse tak van NS. De omzet praktijk — geen verantwoording — minder van deze ‘dochter’ is zelfs groter dan alle acti- incidentgestuurd worden gehandeld. Ook viteiten binnen Nederland. kan de Tweede Kamer in samenspraak met Wanneer deze activiteiten afgesplitst wor- reizigersorganisaties op voordracht van het den, betekent dit niet dat deze inkomsten kabinet twee commissarissen benoemen die voor Nederland verloren gaan. Integendeel, de de reizigersbelangen behartigen. Zo ontstaat financiële voordelen ervan blijven behouden. er balans in het toezicht en een kritische blik En ook de uitwisseling van ervaringen tussen van buiten naar binnen.

Zonder Europa geen eerlijk werk

Door Agnes Jongerius & Emira Mujkic tract met goede voorwaarden in de wacht sle- Lid & beleidsmedewerker van de PvdA-fractie in het pen; wie ‘vervangbaar’ geacht wordt, mag blij Europees Parlement zijn met een nulurencontract op oproepbasis. Schoonmakers hebben geen idee hoeveel uren zij volgende week kunnen werken en Uber- Onzekere banen zetten steeds meer de toon chauffeurs moeten genoegen nemen met een in Europa. Werknemers voelen de hete adem fractie van wat ze als reguliere taxichauffeur in de nek van op kortetermijnwinst beluste verdienden. De tweedeling op de werkvloer is aandeelhouders, handige apps en goedkope een feit. robots. Wie hoogopgeleid is op bijvoorbeeld Concurrentie is er overigens niet alleen tus- technisch of ICT-gebied, kan nog een vast con- sen bedrijven. Europese lidstaten kunnen er

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 64 Interventie

ook wat van. De uitbreidingslanden zien goed- Deze open Europese interne markt leidt kope arbeid als een concurrentievoordeel ten tot ongelukken, zoveel is nu wel duidelijk. Het opzichte van de andere lidstaten, waardoor is vijf óver twaalf: zelfs internationale econo- sociale dumping van de eigen werknemers, mische instellingen als het IMF waarschuwen verdringing op de arbeidsmarkt en het risico voor foute tendensen op de arbeidsmarkt, op ondermijning van de Europese solidariteit over toenemende ongelijkheid en een twee- inmiddels aan de orde van de dag zijn. deling in arbeidsvormen. Daarnaast groeit Deze neerwaartse druk op banen en lonen de steun voor partijen (Syriza, Podemos) en loopt parallel aan het oppotten van geld door leiders (Jeremy Corbyn) die zich inzetten voor het internationale bedrijfsleven. Multina- een hernieuwde sociaaleconomische politiek. tionals krijgen in Nederlandse ambassades Het zou doodzonde zijn om geen gebruik te voorlichting hoe ze via Nederland minder of maken van dit momentum. Het is tijd voor geen belasting kunnen betalen. Tegelijk staan een sociaal Europa gebaseerd op een kwali- vakbonden en linkse politieke partijen — door teitsstrategie voor de arbeidsmarkt. Dat kan minder leden en minder contributie — buiten- en moet op nationaal én Europees niveau. spel. De bedrijfswinsten stijgen al ruim twee De eerste stap ligt bij vakbonden in heel decennia, terwijl het aandeel arbeid hierin Europa om nieuwe manieren te zoeken om de daalt. Als je de arbeidsinkomensquote (per- eigen organisatiekracht te vergroten en zo be- centage van het nationaal inkomen dat dient tere cao-afspraken af te dwingen. Vakbonden als beloning voor arbeid) verder afzet tegen hebben een belangrijke stempel gezet op de de kapitaalinkomensquote zie je dat de rente arbeidsverhoudingen en welvaartsstaat van die bedrijven schuldig zijn voor het lenen van de twintigste eeuw, maar zijn in deze eeuw vreemd vermogen bijna niets meer voorstelt. nog zoekende. FNV Jong en de actie omtrent Aandeelhouders blijven desondanks verder het minimumjeugdloon zijn een mooie aansturen op kostenreductie door lagere lo- aanzet, maar flexwerkers en zzp’ers moeten nen en flexibele arbeidscontracten. eveneens uit de taboesfeer. Zij zijn net zo goed Hoewel sociaal beleid een nationale aan- onderdeel van de nieuwe arbeidsmarkt. gelegenheid is, voelt de Europese Commissie Om meer gewicht in de schaal te leggen bij zich wel zo vrij om het principe van ‘flexicu- besluitvorming is een betere samenwerking rity’ als medicijn voor vrijwel elke arbeids- nodig tussen vakbond en politiek. Op het mo- marktkwaal voor te schrijven. Dit geldt zeker ment zien we in Nederland het tegenoverge- ook voor lidstaten die afhankelijk zijn van stelde bij het geschil over de ambtenarencao’s Europese steunprogramma’s. De Commissie tussen ministeries en de grootste vakcentrale. moedigt Portugal en Griekenland daarbij aan Dat stemt extra treurig, aangezien de PvdA om af te zien van landelijke cao’s en deze te en de vakbonden allebei hetzelfde willen: fat- vervangen door bedrijfscao’s om zo de loon- soenlijke lonen en kwalitatief goed werk. kosten te drukken. De PvdA dient daarom de banden aan te Dit gaat ten koste van de organisatiekracht halen met de vakbonden. In andere Europese van bonden om zich hiertegen te verzetten. lidstaten gebeurt dit vaak wel. In het VK zien we De impact van dergelijk Europees beleid heeft zelfs dat de vakbond een cruciale rol speelt bij verregaande gevolgen. De neerwaartse druk het kiezen van de Labour-partijleider. Natuurlijk op arbeidscontracten leidt tot een groei aan liggen de zaken in de polder net iets anders flexwerkers, parttimers en zzp’ers, die minder dan in het Britse tweepartijenstelsel, maar het georganiseerd zijn en daarom weer slechtere neemt niet weg dat de band tussen vakbond en arbeidsomstandigheden hebben. ‘gelijkgestemde’ politieke partijen sterker moet.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 65

Daarnaast hebben bedrijven uiteraard een Het aangekondigde arbeidsmigratiepakket grote verantwoordelijkheid. Maar het is aan de van eind dit jaar zal uitlopen op een misluk- overheid om te controleren of zij zich aan de king, tenzij de Commissie de problemen met afspraken houden. Dat is lastig als lidstaten zelf arbeidsmigratie durft te benoemen en mazen regels proberen te omzeilen. Dat gebeurt bij- in bestaande wetgeving tracht te dichten. voorbeeld bij belastingontwijking. De onderlin- Alleen dan komt er een einde aan de praktijk ge concurrentie zorgt ervoor dat elk land zoveel waarbij bedrijven buitenlandse werknemers mogelijk grote bedrijven naar zich toe probeert uitbuiten, nationale werknemers door goed- te trekken. Met Nederland in de voorhoede. kope arbeidskrachten van de arbeidsmarkt Dat kan toch niet de bedoeling zijn. Daar- verdrongen worden en een gelijk speelveld om sturen wij nu vanuit Europa aan op nieu- voor bedrijven niet bestaat. we wetgeving, die ervoor moet zorgen dat Onder druk van de economische crisis sleu- bedrijven transparanter worden. Een uitge- telt men op grote schaal aan arbeidscontrac- breide rapportage moet duidelijkheid geven ten, arbeidsomstandigheden en sociale-zeker- over alle bedrijfsoperaties per lidstaat, met heidsstelsels. De Europese samenwerking lijkt tekst en uitleg over wat er aan belasting is bete ver doorgeschoten, met meer oog voor betaald (of niet). Dit voorstel ligt op het moment drijfswinsten dan voor de zorgen van burgers. onder de loep in de Europese Raad. Dit zou Geen wonder dat zij zich eerder bedreigd dan een eerste stap kunnen zijn op weg naar een gerustgesteld voelen door de EU. Europese aanpak van belastingontwijking. Jacques Delors, grondlegger van de interne Bovendien moeten we de ‘race to the bottom’ markt, zag dit project nooit los van een Euro- op het gebied van lonen en arbeidsomstandig- pees Sociaal Model. Hij beschouwde de balans heden een halt toeroepen. De kracht van de EU tussen de macht van het bedrijfsleven en ligt in internationale handel en bewegingsvrij- een adequate bescherming van werknemers heid, maar de huidige regels schieten tekort als als absoluut noodzakelijk. Het is tijd om de het gaat fatsoenlijke arbeidsomstandigheden. scheve verhoudingen weer recht te trekken. Om te voorkomen dat de sociale cohesie en de Dat is een taak van vakbonden, bedrijven, solidariteit tussen lidstaten verder onder druk regeringen en van Europa. Een coalitie van komt te staan, zal de Commissie werk moeten gelijkgestemden is hierin onmisbaar. Gezien maken van een sociaal Europa waar men sociale onze geschiedenis zou de PvdA, samen met misstanden wel aanpakt en waar gelijk loon het maatschappelijk middenveld, hier een voor hetzelfde werk het uitgangspunt is. voortrekkersrol in moeten spelen.

GeenPeil en de beginselendemocratie

vooruitziende blik was de Amsterdamse Door Niels Graaf hoogleraar staatsrecht en voorzitter van het Docent aan de Erasmus School of Law curatorium van de Wiardi Beckman Stichting George van den Bergh (1890–1966). Zijn boodschap was simpel: burgers zouden zelf een In 1952 stond er in dit blad al een pleidooi referendum moeten kunnen aanvragen over voor de op 1 juli 2015 in werking getreden aangenomen maar nog niet in werking getre- Wet raadgevend referendum. De auteur met den wetten.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 66 Interventie

In de jaren vijftig een revolutionaire, provoce- Referenda op aanvraag moeten dan ook rende stellingname. spaarzaam worden aangewend. Bij ‘normale’ Weinig verrassend belandde het voorstel wetten blijft gewoon het gezag van parle- in een diepe archiefkast. Maar vorige maand mentsleden gelden. Anders ontstaat een toonde GeenPeil, het samenwerkingsverband onwerkbare situatie. Aangezien in vier jaar tussen GeenStijl en Thierry Baudets Forum veel kan gebeuren, hoeft de burger zich echter voor Democratie, de levensvatbaarheid van niet altijd over te geven aan de visie van zijn het idee van Van den Bergh. Bijna 430.000 vertegenwoordiger. In fundamentele zaken handtekeningen haalden zij op voor een refe- die ‘hart en ziel van het volk’ raken moet de rendum over het EU-associatieverdrag met Oe- burger zich wel direct kunnen uitspreken. kraïne. In het voorjaar vindt daarmee het eer- De vraag is nu natuurlijk: is het associa- ste, door burgers aangevraagde referendum tieverdrag met Oekraïne een zaak van funda- plaats in de Nederlandse geschiedenis. Dat is menteel belang? Dat valt te betwijfelen. Het een breukvlak — wat je er ook van vindt. verdrag bestaat uit twee delen: een politiek Van den Berghs S&D-artikel Referendum en en een economisch deel. De politieke stelling- volksinitiatief krijgt hernieuwde betekenis in namen waren voor GeenPeil reden om over te het licht van deze bezorgde burgers. Zijn fun- gaan tot het verzamelen van handtekeningen. dering voor burgerreferenda plaatst de huidi- Eerlijk is eerlijk: de hoogdravende bepalingen ge discussie rond GeenPeil in perspectief. Deze uit het associatieverdrag klinken enigszins tijdloosheid kenmerkt Van den Berghs werk. ongelukkig. Wat betekenen bijvoorbeeld In december 2014 werd zijn oratie De democra- ‘geleidelijke convergentie op het vlak van bui- tische staat en de niet-democratische partijen al tenlands beleid’ en samenwerking op ‘het vlak opnieuw uitgegeven en becommentarieerd van veiligheid en defensie’? Wie het verdrag door Paul Cliteur en Bastiaan Rijpkema. Dit erop naslaat leest echter dat het hier gaat om pleidooi voor een ‘weerbare democratie’ staat de aanpak van grensoverschrijdende crimina- in direct verband met zijn opvattingen over re- liteit. Een goede zaak: de maffia viert immers ferenda. In de jaren dertig zag Van den Bergh hoogtij in Oekraïne. al dat een democratie weerbaar moet zijn om Ook het streven naar versterking van de te overleven. Zwakke plekken verdienen extra democratie, rechtsstaat en vrije markt lijkt bescherming. Van den Berghs referendum op niet de ‘hart en ziel’ van het Nederlandse volk aanvraag moet in deze context worden begre- te raken. Om te wonen en werken binnen de pen. Het is een middel om volksvertegenwoor- EU hebben Oekraïners nog steeds een werkvi- digers aan hun taak te herinneren. sum nodig. Daarnaast gaan er geen miljarden Van den Bergh was echter geen aanhanger naar Oekraïne, hoogstens enkele honderden van de democratie als ‘majority rule’ en het miljoenen om de overheidsstructuren in daaruit volgende ‘anything goes’. Zowel in overeenstemming te brengen met Europese zijn oratie als zijn S&D-artikel betoogde hij dat standaarden. Daartegenover staan Oekraïense het diepste wezen van de democratie niet het hervormingen op het gebied van mensenrech- meerderheidsbeginsel is, maar haar verdraag- ten, kwaliteit van rechtspraak en wetgeving zaamheid en eerbied voor ‘de persoonlijkheid en eerlijke verkiezingen. Het lijkt me dat de van ieder mens’. Met democratische witwas- democraten van GeenPeil daar toch moeilijk serij van beslissingen die ingingen tegen ‘de tegen kunnen zijn. menselijkheid’ had hij weinig op. Rijpkema En zeggenschap binnen de EU krijgt Oe- karakteriseerde deze stellingname fraai als kraïne al helemaal niet. Het verdrag is ook Van den Berghs ‘beginselendemocratie’. geen opmaat of voorportaal tot lidmaatschap.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 67

Oekraïne heeft zich niet eens als kandidaat-lid een deel van de burgers van wel. Daarbij speelt aangemeld. Herman Van Rompuy die roept natuurlijk mee dat eigenlijk het democratisch dat volledige integratie het uiteindelijke doel tekort van de Europese Unie inzet van het reis, moet niet worden overschat: het is in de ferendum is. Een legitiem punt, maar alleen is eerste plaats symboolpolitiek. de EU geen nieuwe wet of verdrag en is de Wet Daarnaast is het zeer de vraag of Rusland raadgevend referendum niet bedoeld om over wakker ligt van deze terminologie. Zeker, in bestaande wetgeving te spreken. Daarbij is het artikel 2 van het verdrag wordt de onschend- associatieverdrag geen dwingend voorbeeld baarheid van grenzen genoemd. Daarmee van ondemocratische uitbreidingsdrift van kiest de EU duidelijk partij tegen Rusland, de EU: Oekraïne wordt slechts binnen de Euro- maar hierdoor breekt echt geen oorlog uit. pese invloedsfeer getrokken. Rusland is een goede bekende van Europese Over de rug van een door oorlog ver- kritiek en het is uitgesloten dat er een EU- scheurd land wil GeenPeil nu een rekening interventiemacht naar Oekraïne afreist. met Brussel vereffenen. Onder het mom van Problemen heeft Rusland veel eerder met herstel van democratie ontzeggen zij Oekraï- het economische deel van het verdrag. Adri- ne precies dat. Het neemt niet weg dat Van den aan Schout, hoofd EU-studies aan Instituut Bergh GeenPeil wel een paar punten zou heb- Clingendael, merkte wat dat betreft in de ben gegeven. Schijnbaar zonder gêne meldde Volkskrant op dat Moskou vooral opziet tegen D66-leider Alexander Pechtold het verdrag een Oekraïne met bloeiende handelsbetrek- niet te hebben gelezen. Een treffender voor- kingen met de EU. De tegenstanders van het beeld van een volksvertegenwoordiger die associatieverdrag betogen echter dat er niets zijn taak als ‘beste wetgever’ veronachtzaamt mis is met handelsverdragen. Hun argument is eigenlijk niet denkbaar. dat we Rusland niet moeten provoceren, doet In plaats van hun lot in handen te leggen in dat perspectief dan ook wat vreemd aan. van onwetende volksvertegenwoordigers kun- Hun opstelling getuigt zelfs van een genen burgers beter zelf een beslissing nemen. vaarlijk soort realistisch relativisme. De meer- Het is daarom te hopen dat er bij een ‘echt’ derheid van de Oekraïense bevolking koos fundamenteel onderwerp, zeg TTIP, weer vol- immers twee jaar geleden voor de Europese doende ondertekenaars zijn te vinden. Zoals weg van rechtsstaat en democratie. Als demo- de Tilburgse hoogleraar vergelijkende be- craten zouden we Oekraïne die pijlers van de stuurskunde Frank Hendriks in de Volkskrant westerse samenleving niet mogen ontzeg- al terecht opmerkte: van onbezonnen en te gen enkel en alleen omdat Rusland loopt te vaak aan de noodrem hangen krijgt iedereen morren. Uiteraard is de EU als instituut geen snel genoeg. schoolvoorbeeld van democratie, maar er is Het signaal dat de 430.000 ondertekenaars wel de intentie de Oekraïense rechtsstaat en hebben afgegeven, mag niet worden onder- democratie op een hoger plan te tillen. Zonder schat. GeenPeil is wat dat betreft een mooie het associatieverdrag gaat het zelfs slechter tik op de vingers van de heren politici en met de democratie, omdat Oekraïne verder journalisten. Veel te lang bleef het stil in de afglijdt richting Rusland. En Moskou geeft nog kolommen van de kwaliteitsmedia. Zelfs toen net wat minder om democratie dan Brussel. de 300.000 handtekeningen al bijna waren Is dit alles van fundamenteel belang voor behaald. Gebruik van het recht tot referendum de Nederlandse samenleving? Raakt het asso- doodzwijgen omdat het uit ‘verkeerde’ hoek ciatieverdrag ‘hart en ziel’ van de Nederlandse komt, zou Van den Bergh rigoureus afkeuren. burger? Op het eerste gezicht niet. Toch denkt Hij schreef daarover in 1952: ‘Ik meen, dat ik,

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 68 Interventie

althans in dit tijdschrift, dat de naam “demo- ook om verdraagzaamheid en ‘eerbied voor ie- cratie” in zijn titel voert, van de evidentie van der mens’. Dat geldt zowel voor GeenPeil als de het fundamentele beginsel der democratie Oekraïense bevolking. Steun daarom het recht mag uitgaan.’ Maar democratie gaat niet al- tot een referendum en stem voor het associa- leen om het meerderheidsbeginsel, het gaat tieverdrag. Dat is de les van Van den Bergh.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 69

Betaalbaar wonen binnen de ring steeds lastiger

Amsterdam het nieuwe Londen? Eberhard van der Laan bindt alvast de strijd aan met buitenlandse investeerders. Het echte gevaar ligt ergens anders: een groeiend gebrek aan betaalbare huurwoningen.

HUGO PRIEMUS

Emeritus hoogleraar Volkshuisvesting aan de TU Delft

Overal in Europa maken steden een periode van panden in de historische binnenstad door door van economische en demografische Chinezen en Russen. Hij noemt deze ontwik- groei. Nederland vormt daarop geen uitzon- keling een van de ‘grote risico’s’ voor Amster- dering (RLI, 2015). Vooral Amsterdam doet dam. ‘En de hele gemeenteraad vindt dat met het goed als woon- en werkstad. Gevolg: de mij’, aldus Van der Laan (Rolvink, Couzy & huizenprijzen en markthuren stijgen krachtig Woudt, 2015). en de wachttijden in de sociale huursector ne- In Londen zijn huizen onbetaalbaar gewor- men toe. Bovendien blijkt dat in Amsterdam den doordat vermogende Russen, Chinezen en elders in Europa de ruimtelijke segregatie en Arabieren de mooiste panden opkopen, tussen arm en rijk toeneemt (Vlasblom, 2015). vaak om er maar enkele maanden per jaar te Vele Europese steden mogen zich in de verblijven. Voor Van der Laan is dit een angst- belangstelling verheugen van vastgoedbeleg- beeld: ‘Londen is niet meer van de gewone gers, niet alleen uit Europese landen, maar Londenaar.’ Het gevaar bestaat dat Amster- ook uit China, Rusland en Arabische oliesta- dam hetzelfde overkomt. ‘Maar we vinden al- ten. Volgens een Chinees onderzoek trekken lemaal dat Amsterdam een stad moet blijven veel Chinese particuliere beleggers zich terug voor alle Amsterdammers. Het opkopen van uit de aandelen en beleggen ze nu vooral in panden moeten we absoluut niet willen. Het woonhuizen (FD, 2015). Rijke Chinese en Rus- bedreigt de leefbaarheid en het sociale even- sische beleggers hebben het voorzien op de wicht in de stad.’ Londense binnenstad, waar de vastgoedprij- Makelaar Pieter Joep van den Brink onder- zen nu spectaculair stijgen (Schiffers, 2015; kent in hetzelfde artikel dat Amsterdam aan- Ketelaar, 2015). trekkelijk is voor superrijke buitenlanders. ‘In vergelijking met Londen heeft de stad relatief Rijke investeerders uit het Oosten goedkope mooie panden. Dus we staan op de kaart.’ Van opkopen is volgens hem evenwel De Amsterdamse burgemeester Eberhard van geen sprake. ‘Nog steeds wordt 90% van de hui- der Laan maakt zich zorgen over het opkopen zen onder de 3,5 ton verkocht’ (ibid.).

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 70 Hugo Priemus Betaalbaar wonen binnen de ring steeds lastiger

Meer aan de hand in Londen (en Amster- damse woningvoorraad is onvergelijkbaar dam) met die van steden als Parijs en Londen. Am- sterdam is gezegend met een relatief grote De uitspraken van Van der Laan wekken de voorraad corporatiewoningen, en hoewel die indruk dat uitsluitend de Chinezen, Russen kleiner wordt, zal het nog lang zo blijven. Al- en Arabieren de prijsstijgingen van huizen leen daarom al zal het opkopen en speculeren in Londen op hun geweten hebben. De cijfers voorlopig niet zo’n vlucht nemen’ (Olsthoorn weerspreken dat echter. Buitenlandse inves- & Rooijers, 2015). Overigens zou grootscheepse teerders kochten in de periode tussen 2013 en verkoop van corporatiewoningen aan com- 2014 slechts 7% van de huizen in Groot-Londen merciële vastgoedbeleggers wel tot een nieu- (Ketelaar, 2015). we situatie kunnen leiden. Er is dus meer aan de hand. Allereerst Hans Veenhuijsen, makelaar bij Christie’s spelen politieke verhoudingen een rol: ‘De Real Estate, stelt dat de komst van kapitaal- Londense huizenprijzen hebben na de ver- krachtige internationale kopers wel degelijk kiezingswinst van de Conservatieven — en de een prijsopdrijvend effect heeft, zoals Van der zekerheid dat een vermaledijde Labour-belas- Laan vreest, maar hij bestrijdt dat het meren- ting op dure huizen achterwege blijft — hun deel van de buitenlanders panden koopt om opmars hervat. Een Londense woning kost nu die daarna een groot deel van het jaar leeg te gemiddeld ruim € 530.000. Wie dat niet kan of laten staan (ibid.). wil betalen, moet in de buitenste randen van de stad zoeken. Of eigenlijk: zelfs nog daarbui- Beperkte mogelijkheden, fantoom ten’ (Schiffers, 2015). oplossingen Immers, in de Londense voorsteden stijgen de prijzen inmiddels ook hard. En dat Maar stel dat Amsterdam toch iets tegen de heeft veel te maken met de afronding van een gevreesde ontwikkeling wil ondernemen. groot infrastructureel project: een nieuwe Wat kan men doen? Niet veel, stelt Peter Boel- treinverbinding, de Crossrail, die West- en houwer, hoogleraar ‘housing systems’ aan Oost-Londen, en de gebieden daarbuiten, van de TU Delft. Volgens de Leegstandswet is het een snelle verbinding met het centrum van verboden een huis langer dan een halfjaar de stad moet voorzien. Huizen binnen tien onbewoond te laten. ‘Daar moet je dan wel tot vijftien minuten loopafstand van de 38 op controleren. Bovendien is die regel, zeker Crossrail-stations zijn sinds 2008, toen het bij woonhuizen, eenvoudig te omzeilen. project definitief groen licht kreeg, gemiddeld Stel dat je in een enorm grachtenpand één 5% harder in prijs gestegen dan huizen in de kamer verhuurt aan een student. Staat dat daar omheen gelegen schil (ibid.). huis dan leeg?’ Voorts blijft de nieuwbouw van woningen Ook Conijn ziet een aangrijpingspunt in sterk achter bij de toenemende vraag. Ook de Leegstandswet. In verdere, aanvullende dat drijft de vastgoedprijzen op. Londense regels ziet hij niet veel. ‘Het is een belangrijk werkgevers klagen over de tekortschietende principe dat je als verkoper kunt verkopen beschikbaarheid van competente werknemers aan de hoogst biedende partij. Voordat je daar door de stijgende prijzen en de toenemende inbreuk op maakt, moet er echt een duidelijke woningtekorten (Ketelaar, 2015). aanleiding zijn’ (Olsthoorn en Rooijers, 2015). Voor Amsterdam klopt het schrikbeeld van Het gemeentebestuur heeft onlangs geko- rijke buitenlandse investeerders niet volgens zen voor de oprichting per 1 januari 2016 van Nederlandse deskundigen. Johan Conijn, een publiek-privaat ‘super-vastgoedfonds’, buitengewoon hoogleraar woningmarkt aan Fonds 1012 Inc, waarin stad, woningcorpora- de Universiteit van Amsterdam: ‘De Amster- tie Stadgenoot en vastgoedbelegger Syntrus

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Hugo Priemus Betaalbaar wonen binnen de ring steeds lastiger 71

Achmea zullen participeren, elk voor 30%. De In de jaren zestig tot negentig van de resterende 10% is gereserveerd voor particu- vorige eeuw maakten we ons zorgen over liere investeerders en belanghebbenden uit verpaupering van de stad. Stadsvernieuwing de buurt. Woningcorporatie Stadgenoot heeft en stedelijke vernieuwing hadden een hoge honderden panden in de portefeuille van het beleidsprioriteit. Het is prettig dat er nu volop fonds ingebracht. Van der Laan wil dat het investeringen zijn in de stad door binnenland- fonds delen van de eigen vastgoedportefeuille se en buitenlandse investeerders. We mogen van de gemeente kan kopen. Dat past goed bij hierbij niet discrimineren. Wel dienen we aan elke vastgoedinvestering eisen te stellen via erfpachtvoorwaarden of op basis van de Wet kraken en leegstand. Het schrikbeeld van rijke Er is geen garantie dat de bloei van de stad eeuwig voortduurt. Na enige tijd kunnen buitenlandse investeerders negatieve agglomeratie-effecten (zoals con- gaat voor Amsterdam niet op gestie, lawaai en luchtvervuiling) de positieve agglomeratie-effecten (betere integratie van woningmarkten en arbeidsmarkten, betere ICT-bereikbaarheid, culturele activiteiten, de afspraak dat de stad de komende jaren voor face-to-face-contacten) overvleugelen. Zolang € 250 mln (van in totaal € 1,9 mrd) aan eigen de stedelijke economie bloeit en zolang grote panden zal verkopen. steden internationale ambities hebben, De gemeente wil met het Fonds voorkomen zouden in Amsterdam en andere ambitieuze dat het historische stadshart van Amsterdam Nederlandse steden zowel buitenlandse (postcode 1012) de Londense City achterna vastgoedbeleggers als statushouders die gaat. Belangrijk is verder dat er meer betaalba- gevlucht zijn uit het Midden-Oosten, welkom re huurwoningen ontstaan in het gebied, die moeten zijn. bovendien verantwoord en duurzaam worden beheerd. Met het fonds gaat Amsterdam de Minder sociale huur, meer vraag strijd aan tegen een ontwikkeling waarbij er in de binnenstad nauwelijks mensen wonen Blijkens het eerdergenoemde interview in en slechts miljardairs hun bezit inspecteren. Het Financieele Dagblad (Rolvink, Couzy & We zijn al met al getuige van een prachtig Woudt, 2015) staat Van der Laan een prag- stukje ‘framing’. De Telegraaf van 5 oktober matisch economisch beleid voor, waarbij meldt ‘Amsterdam vecht tegen rijke patser’. Amsterdam samenwerkt in regionaal en De gemeente belooft eerst voor een kwart Randstedelijk verband (Redactie FD, 2015). miljard aan eigen panden te zullen verkopen Duidelijk is dat Fonds 1012 Inc vooral spoken en vervolgens brengt men deze panden in een bestrijdt, maar dat er iets moet veranderen fonds onder, dat de rijke Chinezen, Russen en op de Amsterdamse woningmarkt is voor ie- Arabieren op veilige afstand zou moeten hou- dereen wel evident. den. Hoe zo’n fonds, dat ten opzichte van de De populariteit van Amsterdam leidt ertoe Amsterdamse binnenstad een zeer bescheiden dat over de hele linie de tekorten aan woon- omvang heeft, deze investeerders buiten de ruimte toenemen. Een forse uitbreiding van deur gaat houden, blijft geheel in het onge- de woningvoorraad in Amsterdam en de regio wisse. De bedoelingen van de gemeente zijn is nodig om deze tekorten enigszins in te dam- vast goed, de gevaren zijn vermoedelijk deels men. De opwaartse druk op woningprijzen en reëel, maar de uitwerking in concreet beleid is huren zal voorlopig niet wijken. Zo werkt on- tamelijk potsierlijk. der meer het beleid van ‘kwantitatieve versoe-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 72 Hugo Priemus Betaalbaar wonen binnen de ring steeds lastiger

peling’ van de Europese Centrale Bank en de sociale huurwoningen aan beleggers te verko- daarmee samenhangende extreem lage rente pen. Die maken een financiële klapper, terwijl deze druk extra in de hand. de kwetsbare groep waar de sociale huur voor De vraag naar koopwoningen en particu- bedoeld is het nakijken heeft. liere huurwoningen in Amsterdam zal naar Verhuurders van woningen met een niet- verwachting toenemen, maar dat betekent gereguleerde huur hebben geen last van deze niet dat men nu onbekommerd sociale huur- verhuurdersheffing en huiseigenaren profite- woningen kan transformeren tot dure koop- ren nog steeds van een substantiële hypotheek- en huurwoningen. In de centrale delen van de renteaftrek. Deze door het beleid verwrongen markt stimuleert de transformatie van huur- tot koopwoningen, ook al vragen bewoners om flexibiliteit op de stedelijke woningmarkt. 40% van de Nederlanders Het huidige beleidskader dringt een ont- komt in aanmerking voor wikkeling op van sociale huur naar commer- ciële huur en koop, gaat uit van de fictie dat de een sociale huurwoning Nederlandse sociale huursector te groot is en manipuleert zo de woningmarkt. Het markt- aandeel van corporaties is gedaald van 44% omstreeks 1990 tot ruim 30% nu. De doelgroep stad gaan de vastgoedprijzen fors stijgen als van het beleid omvat meer dan 40% van alle marktkrachten de ruimte krijgen. Daarmee huishoudens en neemt toe, zelfs zonder dat zal de ruimtelijke segregatie tussen arm en de extreme groei van het aantal statushouders rijk alleen maar toenemen. uit het Midden-Oosten is meegeteld. Dit terwijl ruim 40% van de Nederlanders Afschaffing van de verhuurdersheffing voor een sociale huurwoning in aanmerking zou de beleidsruimte voor de gemeente en de komt. In steden is dit percentage vermoedelijk investeringscapaciteit van woningcorporaties zelfs hoger, omdat starters op de stedelijke aanzienlijk vergroten. Ook het realiseren (en woningmarkt nog weinig financiële zekerheid zo mogelijk overtreffen) van de taakstelling kennen. Aangezien hun positie op de arbeids- van het Energieakkoord, gericht op het te- markt vaak nog ongewis is, studieleningen rugdringen van fossiele energie, waaraan de nog niet zijn afgelost en ze vaak geen vaste regering zich heeft gecommitteerd, is gebaat partner hebben, zijn zij primair op een huur- met het beëindigen van de verhuurdershef- woning aangewezen. fing, waarvan de lasten zeer eenzijdig bij de Gegeven het woonbeleid in Nederland is woningcorporaties en de huurders van sociale er voorlopig alle aanleiding om de markt- huurwoningen liggen. krachten op de woningmarkt ernstig te wantrouwen. Van een gelijk speelveld tussen Dubbele opgave voor het gemeentebe- woonsectoren is namelijk geen sprake. Soci- stuur ale verhuurders (en hun huurders) betalen zich blauw aan de verhuurdersheffing. In het De vraag zal bij menigeen opkomen welke Woonakkoord is afgesproken dat corporaties instrumenten het gemeentebestuur kan inzet- een heffing over de waarde van de huurwonin- ten om Amsterdam als ongedeelde stad ook gen moeten betalen. Jaarlijks komt dit op het in de toekomst te profileren en te voorkomen behoorlijk substantiële bedrag van € 1,4 mrd. dat binnen de ring betaalbare woningen syste- Particulieren die woningen verhuren met matisch verdwijnen. gereguleerde huren moeten € 300 miljoen per De nieuwe Woningwet gaat ervan uit dat jaar bijdragen. Een logische reactie is dan om het gemeentebestuur een woonvisie opstelt

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Hugo Priemus Betaalbaar wonen binnen de ring steeds lastiger 73

voor de komende vier à vijf jaar, eventueel Binnen de ring van Amsterdam kan het met een doorkijk naar een langere termijn. college zones aanwijzen waar huren en koop- Deze visie vormt het beleidskader voor een sommen van vastgoed vrijelijk mogen stijgen uitnodigend beleid ten opzichte van bonafide en andere gebieden waar de gemeente een beleggers en ontwikkelaars, en voor prestatie- terughoudend huuraanpassingsbeleid toepast. afspraken die de gemeente maakt met de wo- Hierdoor blijven de huren voor starters, huis- ningcorporaties en de huurdersorganisatie(s). houdens en alleenstaanden met een beschei- Als de gemeente dat uitdrukkelijk wil en den inkomen op langere termijn betaalbaar. als de financiële polsstok van de woningcor- Een effectieve en betrouwbare huurtoeslag is poraties toereikend is, zijn de corporaties hierbij van cruciaal belang. Met bestemmings- gehouden om een van tevoren afgesproken planvoorschriften en erfpachtvoorwaarden aantal sociale huurwoningen te realiseren, kan de gemeente dit juridisch inkaderen. De waarvan een gedeelte onder de aftoppings- Wet kraken en leegstand brengt de gemeente al grens van maximaal € 618 per maand ver- enige tijd in de positie om in overleg te treden huurd kan worden. Bovendien kunnen corpo- met eigenaren van leegstaand vastgoed. Vaak raties permanent of tijdelijk huurwoningen is een afwaardering van het vastgoed nodig om aan de voorraad toevoegen door hergebruik een betaalbare woonfunctie mogelijk te maken. en herstructurering van leegstaande kanto- Hoe dan ook dient het college van B&W ren, andere bedrijfspanden en overheidsge- alles op alles te zetten om een toereikend bouwen. aanbod van betaalbare huurwoningen tot De gemeente kan wel beperkingen opleg- stand te brengen, met name voor starters en gen aan verkoop van corporatiebezit: door immigranten. Ja, er moet meer ruimte komen bijvoorbeeld geen woningen te verkopen voor koop- en beleggerswoningen, maar niet met een huur onder de aftoppingsgrens of ten koste van de sociale huursector. Per saldo woningen in bepaalde gebieden waar het wo- zal het aanbod van woonruimte flink omhoog nen betaalbaar moet blijven. Boven de aftop- moeten om de stedelijke ambities te realise- pingsgrens en buiten die gebieden kunnen ren. Daaraan kunnen zowel corporaties als corporaties gerust woningen aan bewoners beleggers en ontwikkelaars een belangrijke verkopen of de huren liberaliseren om daar- bijdrage leveren, elk binnen door de gemeen- mee middelen te genereren om meer wonin- te bepaalde ruimtelijke condities. Gezien deze gen te bouwen en te renoveren, respectievelijk dubbele, min of meer gespleten opgave, is een huurverhogingen te matigen. coalitie SP-D66-VVD misschien zo gek nog niet.

Literatuur ‘Schrikbeeld van Londen en (2015), ‘“Opkopers uit China Parijs is nog ver weg voor Am- bedreigen Amsterdam”, Onbe- Ketelaar, T. (2015), ‘Londen wordt sterdam’, in: Het Financieele taalbaar Londen angstbeeld langzaam uitgehold’, in: NRC Dagblad, 31 augustus. voor burgemeester Van der Handelsblad, 21 januari. Raad voor Leefomgeving en Infra- Laan’, in: FD Weekend, 29 au- Koops, R. (2015), ‘Amsterdam structuur (2015), De stad: mag- gustus. vecht tegen rijke patser’, in: De neet, roltrap en spons. Bevol- Schiffers, M. (2015), ‘Gekte op de Telegraaf, 5 oktober. kingsontwikkelingen in stad en Londense huizenmarkt’, in: NN (2015), ‘Groot aantal Chinese stadsgewest, Den Haag (RLI). Het Financieele Dagblad, 11 beleggers verlegt focus naar Redactie FD (2015), ‘Een hoofdstad augustus. huizenmarkt’, in: Het Financi- met daadkracht’, in: Het Finan- Vlasblom, D. (2015), ‘Arm en rijk, eele Dagblad, 7 juli. cieele Dagblad, 31 augustus. samen apart’, in: NRC Weekend, Olsthoorn, S. & Rooijers, E. (2015), Rolvink Couzy, F. & Woudt, J. 5 september.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 74

Het werk van de robots redden

De belangrijkste les uit honderd jaar robotisering van de arbeidsmarkt is dat de organisatie van goed werk wel gestuurd kan worden maar zeker niet vanzelf gaat. Sociale dialoog, participatief leiderschap en een stimulerende overheid redden het werk van de robots.

FRANK POT

Emeritus hoogleraar Sociale Innovatie en Chair Advisory Board bij European Workplace Innovation Network (EUWIN)

Het is gebruikelijk om in discussies over tech- machinetempo als gevolg van mechanisering nologie en arbeidsmarkt naar de toekomst en de prestatiebeloning tot ‘uitmergeling’ van te kijken, soms zelfs naar de verre toekomst. de arbeiders. Ten slotte vond Van der Waerden Voordat we dat doen, is het echter waardevol het stelsel gevaarlijk voor vakbonden omdat de lezer meer dan honderd jaar terug in de men de arbeiders tegen elkaar uitspeelde en tijd te nemen.1 Om precies te zijn naar 1911. daarmee hun solidariteit doorbrak.3 In dat jaar promoveerde de Delftse ingenieur Theo van der Waerden bleef als Kamerlid Theo van der Waerden.2 In zijn proefschrift, voor de SDAP tussen 1918 en 1940 gedurende Geschooldheid en techniek: onderzoek naar den het gehele interbellum een belangrijke stem. invloed van arbeidssplitsing en machinerie op de Een van zijn belangrijkste opponenten was de mate van vereischte oefening en bekwaamheid eerste Nederlandse hoogleraar bedrijfskunde, der arbeiders, besprak Van der Waerden precies J.G.Ch. Volmer. Die betoogde in 1916 voor de al- de onderwerpen die nu het debat beheersen: gemene vergadering van de Maatschappij van technologie en arbeidsmarkt. Nijverheid dat het taylorstelsel noodzakelijk was ‘voor de werkelijkheid van morgen’ om De schaduwkanten van het taylorisme de bloei van de industrie na de oorlog te ver- zekeren, vooral ook vanwege de te verwachten Aanleiding was de invoering van het taylor- concurrentie met Duitsland. stelsel, waarbij elke arbeider zijn eigen deel- Van der Waerden was niet principieel tegen taak, die hij eindeloos moest herhalen, had. de nieuwe wijze van organiseren en de nieuwe Op basis van zijn onderzoek over deze ‘ratio- technologie. De technische vooruitgang zou nalisatie’ concludeerde Van der Waerden dat tot hogere productiviteit, meer welvaart en de arbeidssplitsing leidde tot uitholling van tot oplossingen van problemen met gezond- het vakmanschap. Hij noemde dat ‘ontscho- heid en arbeidsomstandigheden kunnen lei- ling’. Arbeiders raakten hierdoor eveneens den, dacht hij. Hij verwelkomde de technische vervreemd van hun arbeid, van zichzelf en vooruitgang daarom, maar onderkende tege- van hun medemens. Daarnaast leidde het lijkertijd de dilemma’s die ermee samenhin-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Frank Pot Het werk van de robots redden 75

gen. Van der Waerden stond daarin niet alleen, Automatisering in de jaren zestig de vakbeweging dacht er net zo over. en zeventig Ze wilden dan ook vooral de negatieve effecten verminderen. Het pleidooi van Van der In de jaren zestig waren er initiatieven om Waerden en de vakbeweging was om in de extreme arbeidsdeling (kortcyclisch werk en fabrieken en werkplaatsen vertrouwensper- ‘taakverarming’) terug te dringen. Daarbij sonen aan te stellen die ‘meespreken in alle hielp het dat de ‘human relations’-benadering loon- en arbeidsverhoudingen, bij de bepaling in Nederland voet aan de grond had gekre- van het arbeidstempo, de afmattingsgrens, gen. De commissie-Opvoering Productiviteit de arbeidsduur en de hoogte van de tarieven’. van de SER startte een groot programma om Deze vertrouwensmannen zouden zich niet werkstructurering en werkoverleg te bevor- met de technische en commerciële leiding deren. In onderling werkoverleg zou men op moeten bemoeien. afdelingsniveau moeten bespreken hoe technische processen en de organisatie konden worden verbeterd. Werkstructurering kende de vormen taakroulatie, taakverruiming Robotisering is niet nieuw: (meer taken op hetzelfde niveau) en taakver- ook honderd jaar geleden rijking (toevoeging van moeilijker taken). De vakbonden begonnen met het zogenaamde maakte men zich zorgen ‘bedrijvenwerk’ of ‘vakbondswerk in het be- over de machines drijf’, waarmee men meer hoopte te bereiken dan met de cao-onderhandelingen of met de formele en toen nog beperkte medezeggenschap van de ondernemingsraad alleen. Het Nederlands Verbond van Vakverenigin- In de jaren zeventig lag het initiatief aan- gen (NVV) concludeerde daarnaast in 1929: ‘De vankelijk bij de vakbeweging, die de strijd directe werking van rationalisatie is bijna altijd voor betere arbeidsvoorwaarden onderdeel de uitschakeling van arbeidskrachten. Vaak maakte van de strijd voor een betere kwaliteit schept zij echter op den duur weer werkgele- van de arbeid op het gebied van arbeids- genheid.’ Het NVV pleitte daarom voor ‘planma- voorwaarden, inhoud, werkverhoudingen tige overbrenging van door rationalisatie vrij- en omstandigheden. Dat veel managers ver- gekomen arbeiders naar andere bedrijfstakken antwoordelijkheden lager in de organisatie en in de overgangstijd behoorlijke ondersteu- legden was niet genoeg. De bevoegdheden die ning door werkloosheidsverzekering.’4 nodig waren om die nieuwe verantwoorde- Veel van deze overwegingen kregen een lijkheden waar te maken bleven namelijk vaak plek in de collectieve arbeidsovereenkom- achterwege. ‘Geen kilo verantwoordelijkheid sten. Er kwam bovendien wetgeving op het voor een ons medezeggenschap,’ sprak een be- gebied van werktijden (achturendag en kende vakbondsleider ooit. Met een wetswijzi- 48-urige werkweek), meer sociale zekerheid ging werd de ondernemingsraad in 1979 een (de Arbeidswet uit 1919) en meer regels om de zelfstandig orgaan binnen de onderneming veiligheid op de werkvloer te garanderen (de met meer bevoegdheden via het informatie-, Veiligheidswet uit 1934). advies-, instemmings- en initiatiefrecht. On- Terugkijkend zijn de omstandigheden ingrij- dernemingen besteedden dus meer aandacht pend gewijzigd, maar bleven de dilemma’s het- aan ‘sociaal beleid’. zelfde: werkgelegenheid op de korte tegenover Het debat rond nieuwe technologie ging de lange termijn; productiviteit en de kwaliteit in die late jaren zestig vooral over de auto- van de arbeid; en vakmanschap en welvaart. matisering. Die zou, zo was de verwachting,

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 76 Frank Pot Het werk van de robots redden

nog voor het einde van de eeuw leiden tot een bedrijf in een stabiele markt zijn producten driedaagse werkweek en misschien wel een kwijt kan, is een ‘mechanisch regime’ (bureau- basisinkomen. Sommigen verwachtten een cratisch, rechten en plichten) zo gek nog niet, verdergaande ‘dekwalificatie van de arbeid’, maar als de markt in beweging is en er pro- anderen daarentegen juist een afname van de ductdifferentiatie en innovatie nodig is, dan is ‘vervreemding’. Dat paste allebei in de toen- een ‘organisch regime’ (interactie, betrokken- malige polarisatiethese waarin een gering heid) doeltreffender.7 aantal functies, de ‘winnaars’, meer inhoud krijgen (regradatie), terwijl een groot aantal Micro-elektronica en robots in de jaren banen, de ‘verliezers’, juist minder betekenis- tachtig en negentig vol worden (degradatie). Verder kreeg de discrepantie tussen de Begin jaren tachtig kreeg de automatisering voortgeschreden arbeidsdeling enerzijds, en een impuls door de toepassing van micro- de hogere opleiding en toegenomen mondig- elektronica en informatietechnologie. Robots heid van werknemers anderzijds, in de Econo- en geautomatiseerde administratieve proces- mische Structuurnota uit 1976 aandacht.5 De sen deden hun intrede in de serieproductie. Automatisering werd flexibel programmeer- baar. In de procesindustrie (chemie, voeding) verving men analoge besturingssystemen De middenlaag verdwijnt, door digitale. De ‘chiptechnologie’ zou de arbeidsmarkt terwijl de lagere en hogere verstoren, vreesde men, doordat veel mensen functieniveaus toenemen die ingewikkelde ontwikkelingen niet konden bijbenen.8 Cognitieve arbeid dreigde nu ook te worden opgedeeld en geautomatiseerd. Ging het rond de eeuwwisseling nog om de ‘ont- opstellers van de nota verwachtten dat door scholing’ van de vakman, nu was het de ‘ont- de technologische ontwikkeling de vraag naar scholing’ van de kenniswerker: het tijdperk arbeid van (semi-)hoger en middelbaar niveau van het digitaal taylorisme was aangebroken. toe zou nemen en dat die naar lagere en onge- De regering wilde daarom onder meer de schoolde arbeid terug zou lopen. Verbetering ‘deklassering van functies’ zo goed mogelijk van arbeidsplaatsen, al dan niet met subsidie, opvangen. Daarvoor riep ze de Subsidierege- achtte men daarom voldoende. Die verwach- ling Arbeidsplaatsenverbetering en een meer ting kwam overigens niet uit. Later onderzoek specifieke Regeling Functieverbetering in het naar de ‘kwalitatieve structuur van de werkge- leven.9 legenheid’ tussen 1960 en 1977 bevestigde dat Het advies van de commissie-Rathenau, die er in Nederland polarisatie was met per saldo hiervan de maatschappelijke gevolgen onder- degradatie in plaats van regradatie.6 zocht, om de bevolking mee te laten praten Eveneens interessant is de conclusie van en denken over onderwerpen als automati- veel wetenschappers uit die tijd dat er geen sering is nog steeds actueel. Verder werd het rechtstreeks verband is tussen technologische onderzoek naar de kwalitatieve structuur van ontwikkeling en organisatie van de arbeid. de werkgelegenheid voortgezet en uitgebreid Zowel keuzes over productietechniek als met onderzoeksprojecten op het gebied van die over de organisatie van arbeid worden ‘arbeid in de informatiemaatschappij’.10 bepaald door economische rationaliteit. De discussie ‘technologie en arbeidsmarkt’ Technologisch determinisme werd vervangen ging nog steeds over ‘de kwalitatieve struc- door economisch determinisme. Wanneer een tuur van de werkgelegenheid’. Later onder-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Frank Pot Het werk van de robots redden 77

zoek naar de periode 1977–1985 liet zien dat Managementstijlen die economisch niet er sprake was van een globale regradatie.11 optimaal zijn, leiden vaak een taai bestaan. In Duitse onderzoekers vroegen zich zelfs af of de organisatiewetenschappen leidde dit tot ‘het einde van de arbeidsdeling’ in zicht was.12 het gebruik van het begrip ‘organisational Het zou niet zozeer de technologie zelf choice’. In Nederland publiceerde Ulbo de Sit- zijn die bepalend is voor deze regradatie als ter in 1981 zijn in opdracht van de WRR gedane wel het feit dat die nieuw is, waardoor werk- studie Naar nieuwe fabrieken en kantoren, nemers onder meer nieuwe dingen moeten waarin hij zijn sociotechnische ontwerptheo- kunnen leren en kinderziektes oplossen. Min rie uiteenzette die tegelijkertijd en integraal of meer uitontwikkelde technologieën zoals betere organisatieprestaties, een betere ar- de niet-programmeerbare automatisering in beidskwaliteit en betere arbeidsverhoudingen de jaren zeventig zorgen juist eerder tot stan- mogelijk maakt.17 daardisering van werk en degradatie.13 Een beroemde uitspraak van De Sitter, naar Onderzoek rond 1990 liet evenwel zien aanleiding van het mislukken van veel auto- dat robotisering zowel tot taaksplitsing als matiseringsprojecten, is: ‘Eerst organiseren, tot taakintegratie leidt.14 Dat technologische dan automatiseren’. Om daaraan toe te voe- innovatie naast het doen verdwijnen van ar- gen dat het ‘niet de problemen [zijn] die stress beidsplaatsen ook nu weer nieuwe werkgele- veroorzaken, maar de belemmeringen om ze genheid zou scheppen werd begin jaren tach- op te lossen’. Onvoldoende autonomie binnen tig betwijfeld. Later onderzoek liet echter zien de functie en onvoldoende werkoverleg dus. dat de werkgelegenheid in die periode toch Van 1986 tot 1995 begon de overheid het onder- groeide, al is de rol van technologie daarin zoeksstimuleringsprogramma Technologie, moeilijk aan te geven. Arbeid en Organisatie (TAO) dat theoretisch Ook in de jaren negentig is er over het op de sociotechniek was gebaseerd. algemeen sprake van regradatie, met uit- Variaties op de sociotechnische ont- zondering van de periode 1992–94 waarin de werptheorie zijn onder meer terug te vinden economische groei stagneerde.15 Over de hele in de uitwerking eind jaren tachtig van artikel periode van begin jaren zestig tot de eeuw- 3, ‘Welzijn bij de Arbeid’, in de toenmalige Ar- wisseling kan worden gezegd dat het aandeel beidsomstandighedenwet. De uitwerking van van de hogere functieniveaus is toegenomen dat artikel in opdracht van het ministerie van ten koste van de middenlaag, en is het aandeel Sociale Zaken ging onder andere over goede van de lagere niveaus nauwelijks kleiner ge- ergonomische omstandigheden, het terug- worden. Evengoed had men in de jaren negen- dringen van kortcyclisch werk, taakverrijking tig weer te kampen met ‘overscholing’ door- (makkelijke én moeilijke taken), taakautono- dat het gemiddelde opleidingsniveau sneller mie en informatieterugkoppeling.18 steeg dan het aanbod van hogere functies. Interessant is verder dat het economisch Technologische en sociale innovatie determinisme genuanceerd moest worden. in het nieuwe millennium De manier waarop werk georganiseerd wordt, blijkt minder afhankelijk te zijn van econo- Na de eeuwwisseling raakte het gebruik van mische factoren en meer van de gekozen het begrip ‘slimmer werken’ in zwang: het managementstijl. Recent is dat nog weer on- slim verbinden van technologie, organisatie derbouwd met onderzoek van Bloom en Van en personeel, oftewel het TOP-model. Daar- Reenen.16 De leiding kan kiezen voor ‘com- naast vonden werkgevers- en werknemersor- mand and control’, maar ook voor ‘participa- ganisaties elkaar in het Platform Slimmer Wer- tion and trust’ en die keuze is niet in de eerste ken (2004), later in het Nederlands Centrum plaats economisch bepaald. voor Sociale Innovatie (2006–2012), waaraan

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 78 Frank Pot Het werk van de robots redden

ook kennisinstellingen deelnamen en dat Inmiddels hebben we het parlementair voor een deel projectmatige steun kreeg van onderzoek ICT-projecten bij de overheid ge- de overheid.19 De overheid had enkele stimu- had. Bij het bedrijfsleven komen natuurlijk leringsregelingen, zoals ‘Leren Excelleren’ en ook mislukkingen voor, maar die komen niet ’Sociale Innovatie’. altijd naar buiten. Zulke projecten misluk- Als aanvulling op de eenzijdige aandacht ken waarschijnlijk vooral doordat men niet voor technologische ontwikkeling was deze volgens het advies van De Sitter te werk gaat: sociale innovatie broodnodig: ‘Samenvattend automatiseren en digitaliseren voordat de kan worden gezegd dat het begrip sociale in- organisatie geoptimaliseerd is. Daarnaast lij- novatie betrekking heeft op het participatief ken de gebruikers niet of onvoldoende bij het en in onderlinge samenhang vernieuwen van ontwerp betrokken te worden. arbeid, organisatie en personeelsbeleid om Deze manier van werken zorgt voor minder het functioneren van mensen te verbeteren efficiency en gaat eveneens ten koste van de teneinde zowel de organisatieprestaties, de geleverde kwaliteit. Steeds vaker komt bijvoor- kwaliteit van de arbeid als de arbeidsrelaties beeld aan de orde dat baliemedewerkers hun op een hoger niveau te brengen. Dit zal ui- klanten niet op maat kunnen bedienen door teraard bijna altijd ook in samenhang met de rigide software, die weinig ruimte voor technologische innovatie gebeuren.’20 Die autonomie en creativiteit laat. Mede om werk- organisatieprestaties zijn vooral de arbeids- nemers hierover te laten meepraten is het productiviteit en het innovatief vermogen van belangrijk dat leerlingen in het middelbaar de organisatie. onderwijs al leren programmeren. Daarnaast zetten de vakbonden in op ’gewoon goed werk’ om degradatie, werkonze- Lessen voor nu kerheid, slechte beloning en slechte arbeidsomstandigheden in het onderste segment van Inmiddels zijn we ten opzichte van de vorige de arbeidsmarkt tegen te gaan en de vorming technologische golf weer dertig jaar verder. van een ‘precariaat’ te voorkomen.21 Relatief nieuwe dilemma’s zijn die van ‘ope- Over hoe de kwalitatieve structuur van de rational excellence’ tegenover innovatie; werkgelegenheid zich de afgelopen vijftien kortetermijnbonussen en langetermijnstra- jaar heeft ontwikkeld verschenen in 2015 tegie; en gedigitaliseerde standaardisatie twee publicaties. Zowel het CPB-rapport Baan- versus maatwerk. Ook de omstandigheden polarisatie in Nederland22 als het onderzoek zijn veranderd. Micro-elektronica en informa- van het Researchcentrum voor Onderwijs en tietechnologie zijn nu gekoppeld aan com- Arbeidsmarkt (ROA)23 signaleert polarisatie. municatietechnologie en de miniaturisering Het hogere en het lagere segment groeien, het maakt steeds krachtiger computers mogelijk. middensegment slinkt. We spreken over ‘intelligente machines’ en Het CPB ziet een verband met de opkomst ‘het internet der dingen’. De economie is veel van de ICT. Het ROA is daar wat voorzichtiger mondialer geworden. De beroepsbevolking in en beperkt zich tot de conclusie dat banen veroudert en zal krimpen tenzij de immigratie in het hogere segment met veel computer- toeneemt. gebruik zijn toegenomen. Overigens blijkt Mogen we van deze nieuwe technologie uit een Europese werknemersenquête dat opnieuw per saldo een regradatie van de func- — anders dan vaak gedacht — functies van ho- tiestructuur verwachten? En wanneer die over geropgeleiden vaker onderhevig zijn aan tech- tien tot vijftien jaar is neergedaald, opnieuw nologische veranderingen dan functies van per saldo een degradatie? Zal er naast verlies lageropgeleiden.24 Zowel CPB als ROA wijst op van werkgelegenheid weer nieuwe werkge- de grotere beloningsverschillen. legenheid ontstaan? Wie zijn de winnaars en

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Frank Pot Het werk van de robots redden 79

wie de verliezers? Wie kan wat doen om op digitalisering bijdragen aan degradatie in het nieuwe ontwikkelingen te anticiperen? onderste segment van de arbeidsmarkt, aan De omstandigheden zijn veranderd, maar het veronachtzamen van het criterium ‘goed de dilemma’s en de hoofdlijnen in de discus- werk’ en het ontstaan van een ‘precariaat’. sies niet. We hebben daarvan kunnen leren Veel beleidsadviezen richten zich op dat ‘winnaars en verliezers’ niet zozeer het ge- aanpassingen in het onderwijs en het ‘leven volg zijn van technologische ontwikkelingen, lang leren’ tijdens de loopbaan. Op zich is dat maar van hoe belanghebbenden arbeid en nodig, maar het gegeven dat mensen vooral arbeidsmarkt organiseren. Laten we dan ook leren in hun werksituatie raakt door die een- niet proberen het wiel opnieuw uit te vinden, maar de bekende oplossingen aan de nieuwe omstandigheden aanpassen. Die bekende oplossingen uit de drie be- In andere landen zijn ze veel sproken periodes zijn op hoofdlijnen: een verder met sociale innovatie sterke sociale dialoog op nationaal en sector- niveau; participatief leiderschap in organisaties en een hoge kwaliteit van de arbeid; en een stimulerende en faciliterende overheid. zijdige focus buiten beeld. Hierdoor blijft de De ‘organisational choice’ is nog steeds de vraag onbeantwoord hoe arbeidsorganisatie, dominante opvatting in de wetenschap. Cre- technische processen en arbeidsverhoudin- ativiteit en organisatorisch herontwerp zijn gen het beste vorm kunnen krijgen om de ont- cruciaal voor investeringen in digitale tech- wikkeling van werknemers te stimuleren. nologieën. In plaats van simpelweg bestaande In Duitsland probeert men onder meer taken te automatiseren vereist ‘organizational in het stimuleringsprogramma ‘Förderpro- co-invention’ in deze ‘second machine age’ gramm Arbeiten, Lernen, Kompetenzen volgens Erik Brynjolfsson en Andrew McAfee entwickeln — Innovationsfähigkeit in einer van het MIT meer creativiteit van onderne- modernen Arbeitswelt’ precies hierop een ant- mers, managers en werknemers. Dat kost woord te vinden.28 Taakverrijking, functiever- tijd, ‘but once the changes are in place, they betering en regradatie zijn daarbij uitgangs- generate the lion’s share of productivity im- punten. Eigenlijk verschilt dat maar weinig provements’.25 met de discussies over arbeidssplitsing en Met alle nadruk op productiviteit en inno- vakmanschap van Van der Waerden een eeuw vatief vermogen lijkt de kwaliteit van arbeid geleden, van de projecten werkstructurering nogal eens veronachtzaamd te worden. Dat en werkoverleg uit de jaren zestig, en de Rege- maakt werknemers soms wantrouwend: is ling Functieverbetering en artikel 3 van de ‘slimmer werken’ of ‘sociale innovatie’ de Arbowet van twintig jaar later. nieuwste managementtruc om vooral harder Het is overigens niet voldoende om het te werken? Tegen zo’n uitkomst biedt parti- slechts te hebben over de methoden om digi- cipatie van werknemers, hun bazen en hun tale, communicatieve en verander- of aanpas- vertegenwoordigers de beste garantie.26 singsvaardigheden te verbeteren. De inzet van Bij projecten die tot betere prestaties en die vaardigheden kan dan nog steeds beperkt hogere kwaliteit van de arbeid leiden, blijken blijven tot kostenbesparing, meer efficiency de werknemers vanaf het begin te zijn betrok- en het ontwikkelen van producten en dien- ken. Bij projecten die op beide dimensies geen sten waarmee het meeste geld is te verdienen. beter resultaat opleveren is daarentegen voor Om dit te voorkomen moeten leerlingen en een top-downbenadering gekozen.27 Met zo’n werknemers ook leren nadenken en discus- aanpak wordt voorkomen dat robotisering en siëren over wat van waarde is. Alleen zo kan in-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 80 Frank Pot Het werk van de robots redden

novatief gedrag in de werksituatie ook maat- werkoverleg niet in de weg staan, dat het per- schappelijk gezien zijn vruchten afwerpen. soneelsbeleid competentieontwikkeling be- Hoewel economen het aanvankelijk vol- vordert en dat de medezeggenschap ook over doende vonden als bedrijven investeerden in strategische vraagstukken gaat. Organisaties technologie en Research and Development die dat het beste voor elkaar krijgen, kunnen (R&D), raken ook zij net als sociale partners, elke ontwikkeling en verrassing aan. wetenschappers en bedrijfskundigen door- Ondanks de evidente voordelen om in drongen van het belang van sociale innovatie. mensen te investeren, slimmer te werken en Om groei te realiseren zijn immateriële activa aan sociale innovatie te doen33, gebeurt dat minstens zo belangrijk.29 niet vanzelf op grote schaal. Illustratief is Nog niet zo heel lang geleden beschouw- bijvoorbeeld het initiatief ‘Smart Industry’ den economen deze investeringen als ‘inter- uit november 2014, dat met steun van minis- mediaire goederen’ en waren ze niet nodig ter Kamp van Economische Zaken tot stand in hun analyses. Met nieuw onderzoek toont kwam. Aandacht was er eigenlijk alleen voor technologie en onderwijs. Pas na druk vanuit de wetenschap en de vakbeweging werd ‘sociale innovatie’ in de Actieagenda opgenomen Nederland zou autonomie, en mocht minister Asscher in september 2015 werkoverleg, compententie het ‘fieldlab sociale innovatie’ lanceren. Aangezien het niet vanzelf gaat, blijven ontwikkeling en mede stimuleringsprogramma’s van de overheid zeggenschap op het werk noodzakelijk om sociale innovatie te bevor- moeten stimuleren deren. In Finland, Duitsland en Vlaanderen heeft men dat het beste begrepen. Die overheden stimuleren innovatie waarvan autonomie, werkoverleg, competentieontwikkeling en medezeggenschap onderdeel zijn. Boven- het CBS aan dat de commerciële sector in dien creëren ze samen met sociale partners Nederland inmiddels net zoveel investeert een klimaat waarin het normaal is om aan in immateriële activa (ICT, R&D, patenten, sociale innovatie te doen en waar juist de licenties en economische competenties) als in organisaties die niets doen iets uit te leggen materiële activa (machines, robotisering en hebben. bedrijfshallen).30 Met name de economische Stimuleren gebeurt door gewenste ontwik- competenties zijn interessant: merkwaarde, kelingen te ondersteunen: kennisversprei- bedrijfsspecifiek menselijk kapitaal, netwer- ding via manifestaties en leergangen; stimule- ken van mensen en instellingen, organisato- ringsregelingen voor het mkb; experimenten rische knowhow, en aspecten van reclame en waar wetgeving omtrent ondernemingsraden marketing.31 Zonder ‘innovative workplaces’ ruimer geïnterpreteerd wordt; en onderzoek lukt het niet om die competenties tot volle naar de oorzaken van het succes of mislukken wasdom te brengen.32 van projecten waarin technologische en soci- Arbeidsorganisaties en sociale partners ale innovatie geïntegreerd zijn. Het zou goed zijn als eersten aan zet. Zij moeten ervoor zijn als we in Nederland dit internationale zorgen dat de autonomie in functies gewaar- voorbeeld volgen, op die manier hebben ook borgd is, dat de arbeidsverhoudingen goed de werkenden van 2050 kans op goed werk.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Frank Pot Het werk van de robots redden 81

Noten 12 Pot, F. (1985), ‘Het einde van de groeiende groep mensen die arbeidsdeling? Kern en Schu- een onzeker bestaan leiden en 1 Dit artikel is gebaseerd op het mann over technologie en die kortdurende banen, lage position paper dat ik schreef rationalisatie in de jaren tach- inkomens, weinig sociale voor het rondetafelgesprek tig en negentig’, in: Tijdschrift zekerheid en geen politieke over ‘Technologie en Arbeids- voor Arbeidsvraagstukken, 1(2), stem hebben. markt’ van de Tweede Kamer pp. 79-91. 22 Berge, W. van den & Weel, B. op 7 september 2015. 13 Besselaar, P. van den (1993), ter (2015), Baanpolarisatie in 2 Zie www.parlement.com/id/ ‘Leidt automatisering tot be- Nederland, CPB Policy Brief vg09llcpf8xk/th_theo_van_ ter werk?’, in: Tijdschrift voor 2015/13. Den Haag: CPB. der_waerden Politieke Economie, 16 (3), 100- 23 Bijlsma, I., Dijksman, S. & Fou- 3 Bloemen, E. & Ruys, M. (1983), 106. arge, D. (2015), ‘Winnaars en ‘Intensivering van de arbeid 14 Benders, J. (1993), Jobs around verliezers op de arbeidsmarkt en Taylor-receptie in Neder- automated machines, Hel- 1996–2012’, in: Tijdschrift voor land 1890–1920’, in: Te Elfder mond: Wibro Dissertatiedruk- Arbeidsvraagstukken, (31) 2, pp. Ure 33 Anex, pp. 39-70. kerij. 106-123. 4 Laurier, J. & Pot, F. (1983), ‘Soci- 15 Batenburg, R. et al. (2003), De 24 Smulders, P.G.W. (2015), ‘Tech- aal-demokratiese arbeidersbe- kwalitatieve structuur van de nologische innovatie naar weging en wetenschappelijke werkgelegenheid. beroep en werkplek’, in: ESB bedrijfsvoering 1920–1940’, in: 16 Bloom, N. & Van Reenen, J. 100 (4708), 23 april. Te Elfder Ure 33 Annex, pp. 71-154. (2010), ‘Why Do Management 25 Brynjolfsson, E. & McAfee, A. 5 Nota Selectieve Groei (1976) Practices Differ across Firms (2014), The Second Machine Age: 6 Huijgen, F., Riesewijk, B.J.P. & and Countries?’, in: Journal of Work, Progress, and Prosperity Conen, G.J.M. (1983), De kwali- Economic Perspectives, 24 (1), in a Time of Brilliant Technolo- tatieve structuur van de werkge- pp. 203-224. gies, W.W. Norton, New York/ legenheid in Nederland: Bevol- 17 De Sitter, L.U. (1981), Op weg Londen. king in loondienst en functieni- naar nieuwe fabrieken en kanto- 26 Pot, F., Peltzer, F. en Xavier, M. veaustructuur in de periode ren, Deventer: Kluwer. (2012), ‘Sociale innovatie door 1960–1977, Den Haag: Staatsuit- 18 Pot, F., Christis, J. & Fruytier, B. werknemersparticipatie’, in: geverij. (1989), Functieverbetering en Halem, A. van (red.), Sociale 7 Burns, T.E. & Stalker, G.M. organisatie van de arbeid. Wel- innovatie in de praktijk, een (1961), The management of in- zijn bij de arbeid (WEBA) gelet tussenbalans, Alphen aan den novation, Londen: Tavistock op de stand van de arbeidsen Rijn: Kluwer/Vakmedianet, pp. Publications. bedrijfskunde, Den Haag: Direc- 11-26. 8 Huppes, T . (1980), Maatschap- toraat-Generaal van de Arbeid. 27 Ramstad, E. (2009), ‘Promoting pelijke gevolgen van de ‘chip’- 19 Xavier, M. & Pot, F.D. (2012), performance and the quality technologie : een aanzet tot Doorgeven = aanpakken: Tus- of working life simultane- ‘technology-assessment’, toege- senstand van 10 jaar sociale ously’, in: Internal Journal of spitst op de sociaal-economische innovatie, Rotterdam: Neder- Productivity and Performance beleidsproblematiek, Leiden: lands Centrum voor Sociale Management, 58 (5), pp. 423-436. Stenfert Kroese. Innovatie, www.kennisbanks- 28 Förderprogramm Arbeiten, 9 Pot, F. (1982), ‘Overheid en ocialeinnovatie.nl/nl/kennis/ Lernen, Kompetenzen entwic- kwaliteit van de arbeid’, in: kennisbank/doorgeven-is- keln — Innovationsfähigkeit Vreeman, R. (red.), De kwaliteit aanpakken--tussenstand-van- in einer modernen Arbeits- van de arbeid in de Nederlandse 10-jaar-sociale-innovatie/979/. welt, www.bmbf.de/de/7771. industrie, Nijmegen: SUN, pp. 20 Pot, F.D. (2012), ‘Sociale innova- php. Andere projecten zijn te 71-95. tie: historie en toekomstper- vinden op: projekte.fir.de/ 10 Dhondt, S. & Kraan, K. (2001), spectief’, in: Tijdschrift voor elias/sites/projekte.fir.de.elias/ Arbeid in de informatiemaat- Arbeidsvraagstukken 28 (1), 6-21, files/mtm-schriften-ie-ausga- schappij, Utrecht: Lemma. www.kennisbanksocialeinno- be-1-lernforderlichke- 11 Batenburg, R., Asselberghs, K. vatie.nl/nl/kennis/kennis- it_20140625.pdf en www.bil- & Huijgen, F. (2003), De kwali- bank/sociale-innovatie-histo- dungsspiegel.de/bil- tatieve structuur van de werkge- rie-en -toekomstperspec- dungsnews/ legenheid, deel V. Trends in be- tief/1000? q=pot%20sociale%20 verschiedenes/2605-gute-ar- roepsniveau en overscholing in innovatie&p=5 beit-im-digitalen-zeitalter. de periode 1987–2000, Til- 21 Het precariaat kan als volgt html. burg: OSA. worden omschreven: een 29 Corrado, C., Hulten, C. & Si-

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 82 Frank Pot Het werk van de robots redden

chel, D. (2009), ‘Intangible tal Driving Investment and in de industrie’, in: Holland Capital and U.S. Economic Productivity in the 21st Century, Management Review 32, juni Growth’, in: Review of Income Parijs: OESO. 2015, pp. 21-26 en www.kennis- and Wealth, 55, pp. 658-660. 32 OESO (2010), Innovative work- banksocialeinnovatie.nl/nl/ 30 CBS (2010), The Dutch Growth places. Making better use of kennis/kennisbank/slimmer- Accounts 2009, Den Haag: CBS. skills within organisations, werken-in-de-industrie/1285. 31 OESO (2012), New Sources of Parijs: OESO. Growth, Knowledge-Based Capi- 33 Pot, F. (2015), ‘Slimmer werken

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 83

Participatiesamenleving: weinig zeggenschap voor burgers

De belofte van de decentralisatie van de zorg was ‘minder geld maar meer inspraak’. Burgers zouden meer regie over hun eigen leven krijgen. Helaas valt die zeggenschap tot nu toe behoorlijk tegen.

MEIKE BOKHORST

Senior wetenschappelijk medewerker van de WRR

De participatiesamenleving gaat uit van het op de vertrouwde wijze met de vertrouwde idee dat mensen zoveel mogelijk zaken zelf instellingen. kunnen en willen regelen.1 Het kabinetsbeleid Toch is dat een gemiste kans. Iedereen heeft is erop gericht om deze ontwikkeling te on- het immers over ‘eigen kracht’ en ‘zelfred- dersteunen, maar ook om de overheidsfinan- zaamheid’, maar de macht ligt allerminst bij ciën in balans te krijgen. Zo moeten decentra- de burgers. Waar blijft de beloofde ruimte voor lisaties de zorg dichter bij mensen brengen en zeggenschap van burgers bij decentralisaties? efficiënter maken. Steeds meer groepen burgers wachten die Dat de rijksoverheid verantwoordelijkhe- toegezegde zeggenschap niet af, maar creë- den overdraagt en bezuinigingen doorvoert, ren met elkaar hun eigen woon-, welzijns- en is duidelijk zichtbaar voor burgers, maar heb- zorgvoorzieningen. Door de transitie in de ben zorgafnemers en zorgverleners ook meer langdurige zorg steeg het aantal zorgcoöpe- zeggenschap gekregen over wonen, zorg en raties vorig jaar van 100 naar 130.2 Er zijn ver- welzijn? Gemeenten doen er alles aan om deze schillende verschijningsvormen, maar ruim gigantische klus zo snel en soepel mogelijk te de helft van die initiatieven zijn daadwerkelijk laten verlopen. Maar echt de ruimte nemen (coöperatieve) verenigingen in juridische zin. om gelijktijdig te werken aan ‘ontschotting’ Daarin hebben de leden formele zeggenschap van de zorg en een nieuw machtsevenwicht over het bestuur via de algemene ledenver- tussen gemeenten, professionele instellingen gadering of ledenraad (WRR 2014a: 67). In een en burgers blijkt een ander verhaal. Er is haast coöperatie kunnen burgers als lid zeggen- bij en het budget is krap (Witteveen 2014: schap uitoefenen over de zorg, als vrijwilliger 413). Bestuurders en ambtenaren zijn daarom participeren in de zorg en als dienstafnemer geneigd om decentralisaties beleidsneutraal zorg afnemen. Vanuit gedeeld eigenbelang on- door te voeren en taken uit te (laten) voeren dernemen ze gezamenlijk sociale activiteiten.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 84 Meike Bokhorst Participatiesamenleving: weinig zeggenschap voor burgers

Bestuurders en politici prijzen burgerco- Politieke opgave öperaties veelvuldig als bron van innovatie, inspiratie en navolging. In haar verkiezings- De wettelijke maatregelen bieden beperkte programma (PvdA 2012: 48) staat dat de PvdA mogelijkheden in zorgsystemen om te parti- wil dat mensen zelf meer te zeggen krijgen ciperen, maar ze zorgen er nog onvoldoende over de zorg: ‘Burgers en professionals krijgen voor dat de systemen zich meer gaan aanpas- ruimte om zelf oplossingen te bedenken. sen aan de leefwereld van mensen. Burgerini- Medezeggenschap voor cliënten en patiënten tiatieven zoals zorgcoöperaties zijn niet on- wordt verstevigd.’ verdeeld positief over hun rol als gespreks- en Met een amendement van GroenLinks samenwerkingspartners voor gemeenten bij en PvdA kwam er bijvoorbeeld een ‘right to de uitvoering van WMO-taken. Ze willen best challenge’ in de Wet maatschappelijke onder- samenwerken, maar niet verworden tot para- steuning (WMO), waardoor burgerinitiatieven depaard of werkpaard van de participatiesa- de gemeenten kunnen uitdagen om een deel menleving (Bokhorst 2015: 37). De zorgcoöpe- van de zorgtaken uit te voeren in plaats van raties Hoogeloon en Laarbeek, die beiden mee of in samenwerking met zorginstellingen. hebben gedaan met aanbestedingstrajecten En op de ministeries van VWS en SZW werken voor de huishoudelijke zorg, vonden de bu- ambtenaren al jaren aan wetsvoorstellen om reaucratie bijvoorbeeld groot en ervoeren dat cliëntenrechten en medezeggenschap van fa- niet de burger maar het geld centraal stond milie en werknemers binnen zorginstellingen (Universiteit Utrecht & KCWZ, 2014). te versterken. Maar is dit het type maatregelen Via zorgcoöperaties kunnen burgers maxi- dat het verschil gaat maken op gebied van zeg- male formele en informele zeggenschap uit- genschap van zorgafnemers en zorgverleners? oefenen. Ze bepalen hun eigen koers en doen

Figuur 1 (Mede)zeggenschapsvarianten

Bron: Mein, A. & D. Oudenampsen (2015), Medezeggenschap op maat, 23.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Meike Bokhorst Participatiesamenleving: weinig zeggenschap voor burgers 85

op eigen voorwaarden zaken met samenwer- breedband, onderwijs, dorps- en wijkvoorzie- kingspartners zoals zorginstellingen. De prak- ningen en sociale verzekering (broodfondsen) tijk van zeggenschap binnen zorginstellingen ontstaan er allerlei coöperatieve samenwer- ontwikkelt zich ook van formele medezeggen- kingsvormen. De vraag is welke functies de schap via cliëntenraden naar allerlei meer of initiatieven (zouden kunnen) vervullen. Zijn minder informele wijzen om direct zeggen- burgerinitiatieven een aanvulling op of een schap uit te oefenen via informeel overleg, vervanging van het aanbod vanuit de markt of bewonerscommissies of locatieraden (Mein & overheid? Burgerinitiatieven springen vooral Oudenampsen 2015: 23). De politieke opgave in de gaten die overheden en marktpartijen is om bij die ontwikkeling naar informele laten liggen. Ze voorzien in de behoefte aan zeggenschap aan te sluiten door te zorgen dat kleinschalige, nabije, duurzame en betaalbare formele en informele vormen van (mede)zeg- dienstverlening. Plattelandsvoorzieningen genschap elkaar gaan versterken. voor breedband zijn commercieel niet interessant en hebben voor overheden een lage Gaten in de overheid en de markt prioriteit. De zorgcoöperaties zijn met hun voorzieningen in het gat gesprongen dat ge- Zorgcoöperaties passen in een bredere trend meenten, zorginstellingen en woningcorpo- van coöperatieve burgerinitiatieven en er valt raties hebben laten liggen. Dat gebeurt vooral dan ook veel te leren van vergelijkbare ontwik- in Brabantse en Limburgse dorpen, waar coö- kelingen in verschillende sectoren. De vraag is peratieve samenwerking vanuit de landbouw in welke sectoren en gebieden het realistisch is een sterke traditie heeft. Maar het vindt ook om meer te verwachten van zeggenschap van plaats in Amsterdamse stadswijken met sterke burgers. buurtnetwerken waar mensen zelf de regie Net als in de zorg is er ook in de woonsec- willen nemen (Bokhorst 2015: 28-29). tor al langere tijd discussie over de vraag hoe bewoners weer meer zeggenschap kunnen krijgen over hun eigen woning. De wooncoö- peratie is een vernieuwende woonvorm met de Het is voor nieuwe burger ambitie om in het gat te springen van betaal- initiatieven lastig om de bare woningen voor lage en middeninkomens. Vooral in grote steden, maar ook in krimpge- markt te betreden bieden waar panden leegstaan, is behoefte aan vernieuwende woonvormen, gericht op collectief particulier opdrachtgeverschap en zelfbeheer. Dankzij een motie van toenmalig Ondanks de gaten in de markt is het voor Eerste Kamerlid Adri Duivesteijn kwam er een nieuwe toetreders niet makkelijk om een plek aanjaagprogramma voor wooncoöperaties te verwerven in het speelveld van gevestigde en moeten woningcorporaties burgers onder- partijen. Zo verwijzen zorgprofessionals cliën- steunen die een coöperatie willen oprichten. ten niet snel door naar zorgcoöperaties, ter- Van een politiek verplicht PvdA-nummer is de wijl de tevredenheid onder de zorgverleners wooncoöperatie inmiddels uitgegroeid tot en ontvangers van klantgerichte zorgcoöpera- een concept waarvan meerdere organisaties ties groot is (Boumans & Swinkels 2015: 7, 17). denken dat het kans van slagen heeft, in het Ook zijn gemeenten en zorgverzekeraars ge- bijzonder op de woonzorgmarkt voor ouderen neigd zaken te doen met grote, professionele (Bokhorst & Edelenbos 2015: 52-54). partijen. En hoewel sommige gemeenten (uit- Niet alleen op het gebied van welzijn, zorg eindelijk) enthousiast zijn over de opkomst en en wonen, maar ook in de sectoren energie, potenties van burgercoöperaties, zijn er ook

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 86 Meike Bokhorst Participatiesamenleving: weinig zeggenschap voor burgers

veel gemeenten die pas na bewezen succes doel bereikt en zijn ze wellicht niet meer no- bereid zijn burgercoöperaties te faciliteren dig (Bokhorst 2015: 36-37). en te stimuleren. Terwijl juist in de opstart- Niet alleen zouden collectieve voorzienin- fase steun in de vorm van een startsubsidie, gen meer moeten aansluiten bij sociale waar- verlichte regels, erkenning als samenwer- den, omgekeerd moeten sociale initiatieven kingspartner en kennisdeling belangrijk is in voldoende mate rekening houden met col- (Bokhorst et al. 2015: 14). lectieve waarden. Vanuit politiek-normatief De mate waarin burgercoöperaties der- oogpunt is het niet alleen van belang dat gelijke culturele, financiële, juridische en voorzieningen bestendig zijn (robuust en bestuurlijke belemmeringen weten te over- effectief), maar ook dat zij bijdragen aan col- winnen, is bepalend voor hun succes. Omdat lectieve waarden zoals autonomie en inclusi- de huidige generatie burgercoöperaties rela- viteit (WRR 2014b: 29). Initiatieven dienen de tief jonge organisaties zijn, is er nog weinig autonomie van mensen te versterken en voor bekend over hoe kansrijk ze zijn. Belangrijke iedereen toegankelijk te zijn. Maar het is de succesfactoren voor coöperaties zijn het vraag hoe sterk en sociaal die burgerinitiatie- hebben van een duidelijk doel met een goed ven zijn en of de minder goed opgeleide bur- businessplan en verdienmodel. Van belang is ger wel opgewassen is tegen de goedgebekte verder de ontwikkeling van een daadkrachtige burger. organisatie met sterke leiders die snel resulta- In de sociale wetenschappen is een felle ten laten zien, zodat leden zich aansluiten en discussie gaande over de vraag in hoeverre er draagvlak is in de lokale gemeenschap. burgerinitiatieven aan dergelijke collectieve waarden voldoen en of de participatiesamen 3 Spanningen tussen collectieve en sociale leving niet te veel politiek wensdenken is. waarden Veel burgerinitiatieven zijn van en voor welvarende, hoogopgeleide mensen, waarvan de Burgercoöperaties zijn niet alleen opgericht initiatiefnemers dikwijls ook nog eens profes- uit een democratisch en sociaal verlangen sionele werkervaring hebben in de betref- naar zeggenschap en nabuurschap, maar fende sectoren, de zogeheten beroepsburgers. ook uit onvrede met grootschalige en cen- Critici menen dat het bescheiden aantal, maar tralistische voorzieningen. De afgelopen breed uitgemeten burgersuccessen poli- decennia zijn allerlei semipublieke diensten tici ten onrechte een vrijbrief geeft om nog gecollectiviseerd, gecentraliseerd en gepro- meer taken van de verzorgingsstaat over de fessionaliseerd. Kleinschalige verenigingen schutting te gooien bij overvraagde burgers. zijn grootschalige stichtingen geworden, Vooral kwetsbare en minder redzame burgers waardoor leden en leken uit beeld verdwenen dreigen dan de dupe te worden van al te hoog- (WRR 2014a: 25-28). gespannen politieke verwachtingen van de De opkomst van burgercoöperaties is op te participatiesamenleving. vatten als een maatschappelijke tegenreactie Uit Rotterdams onderzoek blijkt bijvoor- om voorzieningen weer meer vanuit lokale beeld dat burgerparticipatie vooral werkt gemeenschappen en sociale waarden dicht bij in de rijke, witte buurten (Engbersen, Snel burgers vorm te geven. Volgens Ad Pijnenborg, & ’t Hart 2015). Zij wijzen daarbij op het mat- oprichter van de succesvolle zorgcoöperatie teüseffect: wie heeft, zal nog meer krijgen en Hoogeloon, dienen zorgcoöperaties vooral als wie weinig heeft, zal zelfs dat weinige nog luis in de pels van de bestaande zorginstellin- worden ontnomen. In buurten met veel lage gen. Het is belangrijk dat die gaan veranderen inkomens komt burgerparticipatie in de vorm en de cliënt centraal gaan stellen. Wanneer van vrijwilligerswerk, buurtparticipatie en dat gebeurt hebben veel zorgcoöperaties hun mantelzorg gemiddeld minder vaak voor dan

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Meike Bokhorst Participatiesamenleving: weinig zeggenschap voor burgers 87

in de meer gegoede buurten van Rotterdam. groepen te beschermen, blijven sterke en be- Er zijn echter uitzonderingen. Het matteüsef- taalbare collectieve voorzieningen cruciaal. fect is geen wetmatigheid of noodlot, maar De sociaal-democratie is daar mede voor opge- iets dat zich in specifieke situaties en periodes richt en ontleent voor een belangrijk deel haar voordoet en kan ook beïnvloed worden (Rig- bestaansrecht aan het overeind houden van ney 2010). de verzorgingsstaat. In hoeverre het matteüseffect zich voor- Maar de sociaal-democratie heeft ook een doet bij burgercoöperaties is onbekend. Initi- lange traditie om sociale zeggenschap en atiefnemers zijn wel vaak hoogopgeleide be- emancipatie van groepen burgers, werkne- roepsburgers, maar het lidmaatschap is met mers en dienstafnemers te stimuleren ten enkele tientjes per jaar betaalbaar en professi- opzichte van machtige markt- en overheids- partijen (Bokhorst 2014: 161).4 De politieke opgave is om op zoek te gaan naar een nieuwe balans, een mix tussen individuele, sociale en Het is de kunst om mede collectieve zeggenschap en tussen directe en zeggenschap én de positie indirecte solidariteit. Daarvoor zijn drie type maatregelen te overwegen: van de minder mondige burgers te versterken 1 Stel het in samenspraak met dienstafnemers vormgeven van diensten als harde voorwaarde voor publieke financiering van instellingen onele diensten staan vaak ook open voor niet- (Semi)publieke dienstverleners kunnen col- leden. Coöperaties zijn ‘virale organisaties’ die lectieve voorzieningen vaker vormgeven in elkaar aansteken, die zich snel over het land samenwerking met dienstafnemers zodat ze verspreiden en van elkaars organisatie- en beter aansluiten op hun behoeften. Dat zou werkmodellen leren. Bovendien helpen de de onvrede ook deels kunnen wegnemen koplopers nieuwkomers vooruit over de gren- over grootschalige, bureaucratische voor- zen van dorpen en wijken heen. Gemeenten zieningen, die mede de aanleiding is voor de kunnen dat ontwikkelingsproces aanjagen en oprichting van initiatieven zoals burgerco- matteüseffecten dempen met microkredieten, öperaties. Het maakt het werk van publieke professionele ondersteuning, kennisdeling en dienstverleners bovendien relevanter en samenwerking. motiverender als ze meer ruimte hebben om voorzieningen samen met dienstafnemers Versterking en verbinding van collectieve, vorm te geven. sociale en individuele zeggenschap Dit delen of afstaan van macht vinden veel bestuurders van zorginstellingen en Hoewel het ideaal van sociale zeggenschap woningcorporaties maar lastig en eng. Naast veel mensen aanspreekt, is er bij lokale PvdA een recht tot uitdagen voor burgers, zoals ers de nodige terughoudend om nieuwe ‘the right to challenge’, past daarom ook een vormen van zeggenschap actief te versterken. stevigere plicht voor semipublieke organisa- Dat komt omdat sociaal-democraten niet al- ties om diensten meer in samenspraak met leen streven naar decentrale machtsspreiding, burgers, werknemers en dienstafnemers vorm maar ook vasthouden aan sterke centrale inte geven. Gemeenten kunnen (mede)zeggen- stituties als hoeders van de verdelende recht- schap van dienstafnemers bij maatschappe- vaardigheid. Om sociale ongelijkheid tegen te lijke aanbestedingen als harde eis stellen aan gaan, gelijke kansen te bieden en kwetsbare dienstaanbieders.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 88 Meike Bokhorst Participatiesamenleving: weinig zeggenschap voor burgers

2 Stimuleer burgerinitiatieven vanuit collectieve dieten, professionele ondersteuning, ken- waarden om matteüseffecten te dempen nisdeling en samenwerking. Ook kunnen ze budgetten voor welzijn, zorg en wonen ont- Door de verworvenheden van de verzorgings- schotten en deels vervangen door dorps- en staat zijn mensen het deels verleerd voor el- wijkbudgetten. kaar te zorgen, maar inmiddels is bij velen het besef doorgedrongen dat zorg en welzijn zich 3 Verbind sociale initiatieven en collectieve maar beperkt laten afkopen. Binnen burger- voorzieningen beter met elkaar coöperaties helpen mensen elkaar om weer meer voor elkaar te zorgen en samen initiatie- Juist op decentraal niveau zouden individuele, ven te ondernemen. sociale en collectieve vormen van zeggen- Wanneer mensen echt wat te zeggen heb- schap niet tegengesteld hoeven te zijn, maar ben over voorzieningen die ze met elkaar kunnen ze elkaar versterken. Zeggenschap vormgeven, dan zou dat kunnen leiden tot is te beschouwen als een continuüm met meer onderlinge verbondenheid, meer aan- medezeggenschap binnen organisaties als mi- dacht voor preventie en minder onnodig nimum en volledige zeggenschap over (en ei- gebruik van voorzieningen. Zeggenschap kan genaarschap van) organisaties als maximum. bijdragen aan directe solidariteit en sober- Naarmate burgers zichzelf beter kunnen or- heid, en levert bovendien een socialer en de- ganiseren, is er minder professionele regie no- mocratischer verhaal op dan het dominante dig en kan de zeggenschap volwaardig zijn. Bij neoliberale idee dat mensen wegens krimpen- lichte welzijnsactiviteiten is dat eerder aan de de overheidsfinanciën hun eigen verantwoor- orde dan bij zware woonzorgvoorzieningen. delijkheid moeten nemen. Er is ook geen sprake van een tweedeling tus- Maar coöperatieve samenwerking van sen burgers en professionals, maar van samen- burgers is politiek niet maakbaar en hangt werking die verschilt per type dienstverlening sterk af van individuele eigenschappen van en per burgerorganisatie. Het verbinden van mensen en de kracht van sociale netwerken sociale initiatieven van buurten verenigings- binnen lokale gemeenschappen. Gemeenten netwerken aan collectieve voorzieningen van kunnen geen burgercoöperaties oprichten, dienstaanbieders kan de autonomie van men- maar wel het ontwikkelingsproces aanjagen sen vergroten en zorgen dat voorzieningen en matteüseffecten dempen met microkre- beter aansluiten op hun behoeften.

Literatuur pp. 27-39. University, in opdracht van Bokhorst, A.M. & J. Edelenbos ZonMw. Bokhorst, A.M., J. Edelenbos, J. Kop- (2015), ‘De opkomst van woon- Engbersen, G., E. Snel & M. ’t Hart penjan & M. Oude Vrielink coöperaties in Nederland?’, in: (2015), Mattheüs in de buurt. (2015), ‘Burgercoöperaties. Bestuurskunde (24) 2, pp. 51-57. Over burgerparticipatie en onge- Speler of speelbal in de nieuwe Bokhorst, A.M. (2014), Bronnen van lijkheid in steden, Rotterdam, verhoudingen tussen overheid, legitimiteit. Over de zoektocht www.kenniswerkplaats-leef- markt en samenleving’, in: van de wetgever naar zeggen- baar.nl/wp-content/uploads/ Bestuurskunde (24) 2, pp. 3-16. schap en gezag, Den Haag: Mattheus-in-de-buurt_buurt- Bokhorst, A.M. (2015), ‘De koers Boom Juridische Uitgevers. particopatie-en-ongelijkheid. van zorgcoöperaties. Samen- Boumans J. & W. Swinkels (2015), pdf. En zie: www.socialevraag- werken zonder te verworden Gedeeld Eigenbelang. Een ver- stukken.nl/site/2015/09/14/ tot paradepaard of werkpaard kennend onderzoek naar werk- mattheus-in-de-buurt-met- van de participatiesamenle- zame en belemmerende factoren burgerparticipatie-stijgt-soci- ving’, in: Bestuurskunde (24) 2, van zorgcoöperaties, Tilburg ale-ongelijkheid/.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 Meike Bokhorst Participatiesamenleving: weinig zeggenschap voor burgers 89

Mein, A. & D. Oudenampsen Uitgeverij Bert Bakker. interne checks and balances bij (2015), Medezeggenschap op Universiteit Utrecht (IOS) & KCWZ semipublieke organisaties, maat, Verweij Jonker Instituut. (2014, 10 oktober), Impressie Amsterdam: Amsterdam Uni- Rigney, D. (2010), The Matthew derde denktanksessie over Lo- versity Press. Effect. How Advantage Begets kale Kracht ‘Vergrijzing: pro- WRR (2014b), Op maat voor later. Further Advantage, New York: bleem of kans voor Lokale Nieuwe initiatieven op het snij- Columbia University Press. Kracht?’, www.kcwz.nl. vlak van wonen, zorg en pensi- Tromp, B. (2002), Het sociaal-demo- Witteveen, W.J. (2014), De wet als oenen, Amsterdam: Amster- cratisch programma. De begin- kunstwerk, Amsterdam: Boom. dam University Press. selprogramma’s van SDB, SDAP WRR (2014a), Van tweeluik naar en PvdA 1878–1977, Amsterdam: driehoeken. Versterking van

Noten 4 Het versterken van zeggen- (1912), de gedeeltelijke over- schap van groepen en collec- dracht van de staatstaak aan 1 Dit artikel is op persoonlijke tieven vormt een belangrijke niet-territoriale lichamen titel geschreven en bouwt uitgangspunt voor de sociaal- (1937), de instelling van bedrijf- voort op het themanummer democratie. Sociaal-democra- schappen als zelfbesturende van Bestuurskunde over bur- tische varianten van zeggen- organen (1947), een zo breed gercoöperaties. schap in de beginselprogram- mogelijk spreiding van verant- 2 Zie www.actiz.nl/nieuwsbe- ma’s zijn achtereenvolgens het woordelijkheid (1959), het richten/website/nieuws/2015/ idee van directe wetgeving toekennen van bestuurlijke 04/burgercoperaties-regelen- door het volk met behulp van bevoegdheden aan het dichtst zorg-zelf/ volksinitiatief en referendum bij de burger staande bestuurs- 3 Zie ook www.socialevraag- (1882), de verovering van de niveau (1977) en het streven stukken.nl/site/dossiers/bur- politieke macht door het pro- naar zo lokaal mogelijk be- gers-nemen-het-over/ letariaat in de klassenstrijd stuur (2005) (Tromp 2002).

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015 90 A. L. Snijders Van keizers tot schooljongens

‘Bai Juyi was de populairste Chinese dichter van zijn tijd. Zijn werk werd bij zijn leven bemind door hoog en laag, van keizers tot schooljongens. Het vond verspreiding in de hoofdstad en in de provincie, in China en in het verre buitenland. Courtisanes verhoog- den hun prijs wanneer ze Bai Juyi’s Lied van het eeuwig verdriet konden reciteren, een politieagent had zijn hele lichaam laten tatoeëren met dertig gedichten van Bai Juyi, en afschriften van zijn gedichten werden gebruikt als betaalmiddel.’

Zo begint W.L. Idema zijn inleiding van Bai Juyi, Gedichten en proza.

Ik heb een gedicht van Bai Juyi meegenomen naar ArtEZ hogeschool voor de kunsten in Arnhem, waar ik ben uitgenodigd iets over schrijven te vertellen. Ik heb het op een papiertje staan, maar iedereen begrijpt dat ik liever halverwege de lezing mijn bovenkle- ren had uitgetrokken en ze de getatoeëerde versie van dit gedicht uit het jaar 845 had laten zien. Op dit moment realiseer ik me dat ik niet weet of ik het gedicht op mijn borst of op mijn rug had moeten laten tatoeëren. De rug is een mooier vlak, maar op de borst zou ik het iedere ochtend voor het aankleden in de spiegel kunnen zien, helemaal als ik het in spiegelschrift had laten aanbrengen. Maar hier moet ik maar niet meer aan denken, dit is de afdeling ‘overwegingen achteraf’. Ik lees het voor van het papier.

Toegezonden aan de jongelieden

O jongelui, lach mij niet uit omdat ik ouder werd Maar luister naar het lied van deze oude grijsaard: De roem en eer die ik verwierf zijn misschien maar gering, De zekerheden die ik won zijn daarentegen talrijk. Oud en beschaamd: een paard dat afgedankt zijn voer nog krijgt. Hoog en verheugd: een gans op trek, ontsnapt aan pijl en net. De overheid geeft een pensioen, de hemel schonk me jaren: Een kastekort en kleine kwaaltjes kunnen mij niets maken!

Vanuit ArtEZ kijk je uit de hoogte op een bocht in de Rijn. Dat is een onaantastbaar uitzicht, een rivier is ongeveer de laatste ontembaarheid van ons land. Een student vertelt dat zijn moeder niet wil dat zij in zijn verhalen voorkomt. Zelfs bij het woord ‘moeder’ raakt ze al in paniek. Hij vraagt mijn mening, ik zeg dat ze gelijk heeft.

S& D Jaargang 72 Nummer 5 November 2015